LICH SU DANG BO 1930 1975 :: Bình Phước

Expand document

Collapse document

LICH SU DANG BO 1930 1975

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

3 Pages 21-30

3.1 Page 21

3.2 Page 22

3.3 Page 23

3.4 Page 24

3.5 Page 25

3.6 Page 26

3.7 Page 27

3.8 Page 28

3.9 Page 29

3.10 Page 30

4 Pages 31-40

4.1 Page 31

4.2 Page 32

4.3 Page 33

4.4 Page 34

4.5 Page 35

4.6 Page 36

4.7 Page 37

4.8 Page 38

4.9 Page 39

4.10 Page 40

5 Pages 41-50

5.1 Page 41

5.2 Page 42

5.3 Page 43

5.4 Page 44

5.5 Page 45

5.6 Page 46

5.7 Page 47

5.8 Page 48

5.9 Page 49

5.10 Page 50

6 Pages 51-60

6.1 Page 51

6.2 Page 52

6.3 Page 53

6.4 Page 54

6.5 Page 55

6.6 Page 56

6.7 Page 57

6.8 Page 58

6.9 Page 59

6.10 Page 60

7 Pages 61-70

7.1 Page 61

7.2 Page 62

7.3 Page 63

7.4 Page 64

7.5 Page 65

7.6 Page 66

7.7 Page 67

7.8 Page 68

7.9 Page 69

7.10 Page 70

8 Pages 71-80

8.1 Page 71

8.2 Page 72

8.3 Page 73

8.4 Page 74

8.5 Page 75

8.6 Page 76

8.7 Page 77

8.8 Page 78

8.9 Page 79

8.10 Page 80

LICH SU DANG BO 1930 1975

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

SĐC

ĐẢNG CỘNG SÃN VIỆT NAM

p HÀNH ĐẢNG BỘ TỈNH BÌNH PHƯỚC

TỈNH BÌNH PHƯỚC

Sơ THẢO

í» S O -1 0 7 5

1.2 Page 2

▲back to top

ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM

BAN CHẤP HÀNH ĐẢNG BỘ TỈNH BỈNH PHƯỚC

'ừ

TỈNH BÌNH PHướC

(1 9 3 0 -1 9 7 5 )

Sơ THẢO

t h ư V l'tN t ĩ n h !

CÔNG TRÌNH CHÀO MỪNG ĐẠI HỘI ĐẢNG

LẦN VII TỈNH ĐẢNG BỘ BÌNH PHƯỚC

1.3 Page 3

▲back to top

Chịu trách nhiệm xuất bàn:

BAN CHẤP h à n h đ ả n g b ộ t ỉ n h b ì n h p h ư ớ c

Chỉ đạo biên soạn:

BÙI THANH PHONG - Bí thư Tỉnh ủy

NGUYÊN Hữu LUẬT - Phó Bí thư Thường trực Tỉnh ủy

NGUYÊN VÃN LỢI - Trưởng b a n Tuyên g iá o Tỉnh ủy

Ban Biên tập:

VŨ SỸ THẮNG PHÙNG ĐÌNH Ấm (BA CUNG)

NGUYỀN HUỲNH ĐOÀN TAN d ũ n g

n g u y ìn t h ị l a n Hư ơ n g n g u y ìn t h ị t u y I t m in h

NGUYÌN THANH DANH

Cố vấn Khoa học:

Phó G iáo sư : Hồ sĩ KHOÁCH

Tiến sĩ Sử h ọ c : LÊ HÙ\\J PHƯỚC

1.4 Page 4

▲back to top

B Ả N Đ ồ H À N H C H ÍN H

TỈNH BÌNH PHƯỚC

Biên giới quốc gia

Biên giới tỉnh

Biên giới huyện

*®

ủy ban nhân dàn xã, thị trấn

Quốc tộ

Sông hồ

1.5 Page 5

▲back to top

quê hương đất nước, củng cô" niềm tin đôi với Đảng, động

viên cán bộ, đảng viên và nhân dân nhất là thế hệ trẻ, không

ngừng phát huy truyền thống cách mạng, đoàn kết dân tộc,

quyết tâm hoàn thành nhiệm vụ cách mạng trong giai đoạn

mới. Với những ý nghĩa trên, ngay từ những ngày đầu mới

tái lập tỉnh, Ban Thường vụ Tỉnh ủy chỉ đạo biên soạn cuốn

Lịch sử Đảng hộ tỉnh Bình Phước (1930 - 1975). Cuôn sách

phản ảnh lại phong trào cách mạng ở Bình Phước kể từ khi

hình thành chi bộ đầu tiên của tỉnh cho đến kết thúc cuộc

kháng chiến chông Mỹ cứu nước.

Tái hiện lịch sử là một hoạt động khoa học, lại tiến

hành trong điều kiện tỉnh mới tái lập, có nhiều, khó khăn,

nhất là về tư liệu và nhân chứng; nhiều sự kiện, vụ việc xảy

ra không còn hồ sơ lưu lại nên công tác biên soạn gặp

nhiều trở ngại. Song, nhờ sự đóng góp nhiệt tình của nhiều

đồng chí lãnh đạo trong tỉnh, nhiều cán bộ lão thành đã

từng có thời gian công tác ở Bình Phước qua nhiều thời kỳ,

của V iện Lịch sử Đảng, một sô" nhà khoa học tại Thành

phô" Hồ Chí Minh, các kho lưu trữ Trung ương, Quân khu 7,

TP Hồ Chí Minh, Bảo tàng, Thư viện địa phương..., ban

biên soạn đã hoàn thành công việc với trách nhiệm cao.

Cũng trong quá trình này, trên những vân đề lớn, những ý

kiến chưa thông nhâ"t trong các lần hội thảo đều xin ý kiến

Thường vụ Tỉnh ủy.

Tuy nhiên, cuô"n “Lịch sử Đảng hộ tỉnh” được biên

soạn lần này, chắc không tránh khỏi thiếu sót; một sô" sự

kiện cần tiếp tục được nghiên cứu, bổ sung tư liệu. Chúng

tôi mong còn nhận được nhiều ý kiến của bạn đọc gần xa,

nhất là các đồng chí lãnh đạo, các đồng chí và đồng bào là

nhân chứng lịch sử trong cuộc đâu tranh cách mạng ở Bình

Phước, để bổ sung trong dịp tái bản sau này.

Thay mặt Ban Châ"p hành Đảng bộ tỉnh Bình Phước,

1.6 Page 6

▲back to top

tôi xin chân thành cảm ơn tất cả các đồng chí và các bạn đã

đóng góp trí tuệ và công sức để cuốn “lịch sử Đang bộ tính

Bình Phước (1 9 3 0 - 1975) đến nay ra mắt bạn đọc, đây là

một trong những công trình chào mừng Đại hội Đảng bộ lần

thứ VII của tỉnh.

TM/BAN THƯỜNG v ụ TÍNH ỦY

BÍ THƯ

BÙI THANH PHONG

1.7 Page 7

▲back to top

PHẦN MỞ ĐẦU

BÌNH PHƯỚC: VỪNG ĐÂT, CON NGƯỜI VÀ

TRUYỀN THÔNG ĐÂU TRANH

TRƯỚC KHI CÓ ĐẢNG

CHƯƠNG I: ĐẶC ĐIEM T ự n h i ê n , k i n h t ế -

XÃ HỘI VÀ NHỮNG BIẾN Đ ổ i HÀNH CHÁNH

QUA CÁC THỜI KỲ LỊCH s ử

Bình Phước là một tỉnh miền núi dân tộc và biên giới ở

miền Đông Nam Bộ, có tổng diện tích tự nhiên 6.831,72 km2,

dân số 653.644 người, mật độ trung bình là 88 người/km2, trong

đó đồng bào dân tộc có 102.107 người chiếm khoảng 17,9%

dân sô" toàn tỉnh. Phía Đông giáp tỉnh Lâm Đồng, Đắc Lắc và

Đồng Nai, phía Tây giáp tỉnh Tây Ninh và tỉnh Công Pông

Chàm (Campuchia), phía Bắc giáp tỉnh Krachê và Mun Dun

Ki Ri (Campuchia) và phía Nam giáp tỉnh Bình Dương. Bình

Phước có đường biên giới tiếp giáp Campuchia dài 240km. Trong

suốt quá trình lịch sử, Bình Phước luôn luôn có vị trí hết sức

quan trọng về chính trị, kinh tế và an ninh - quốc phòng.

Dưới thời phong kiến nhà Nguyễn, Bình Phước thuộc

trấn Biên Hòa. Đến giữa thế kỷ XIX, sau khi đặt ách đô hộ tại

sáu tỉnh Nam Kỳ, thực dân Pháp chia Nam Kỳ thành bốn khu

vực lớn là Sài Gòn, Mỹ Tho, Vĩnh Long và Bát - xắc. Vùng đất

Bình Phước thuộc khu vực Sài Gòn, trong đó vùng đất phía

Đông thuộc tiểu khu Biên Hòa, vùng đất phía Tây Nam và phía

Nam thuộc tiểu khu Thủ Dầu Một. Năm 1889, thực dân Pháp

đổi các tiểu khu thành các tỉnh, Bình Phước thuộc địa phận tỉnh

Biên Hòa và tỉnh Thủ Dầu Một. Từ đó cho đến hết thời Pháp

thuộc bộ máy hành chính cơ bản không thay đổi. Sau năm 1954,

1.8 Page 8

▲back to top

trải qua hàng chục năm chiến tranh, vùng đất Bình Phước bị

chia cắt, sáp nhập nhiều lần tùy theo nhu cầu cai trị của thực

dân đế quốc trong từng thời kỳ lịch sử. Đến ngày 30/1/1971,

Trung ương Cục Miền Nam quyết định thành lập phân khu

Bình Phước. Cuối năm 1972, phân khu Bình Phước giải thể, tỉnh

Bình Phước chính thức được thành lập.

Sau khi cuộc kháng chiến chông Mỹ thắng lợi, để đáp

ứng yếu cầu phát triển kinh tế - văn hóa, ngày 2/7/1976, Quốc

hội nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam ra quyết định

thành lập tỉnh Sông Bé bao gồm tỉnh Thử Dầu Một, Bình Phước

và ba xã thuộc huyện Thủ Đức (Thành phô" Hồ Chí Minh), chia

thành 7 huyện thị: Bình Long, Phước Long, Đồng Phú, Bến Cát,

Tân Uyên, Thuận An và thị xã Thủ Dầu Một. Tháng 2/1978,

tách một sô" xã của huyện Bình Long và một sô" xã huyện Phước

Long để thành lập huyện Lộc Ninh. Năm 1988 huyện Phước

Long được chia thành 2 huyện Bù Đăng và Phước Long. Ngày

1/1/1997, tỉnh Bình Phước đươc tái lập bao gồm 5 huyện phía

"Bắc thuộc tỉnh Sông Bé củ: Đồng Phú, Bình Long, Lộc Ninh,

Bù Đăng và Phước Long, tỉnh lỵ đặt tại Đồng Xoài. Ngày 1/9/

1999, Chính phủ ban hành Nghị định 90/1999/NĐ-CP về việc

thành lập thị xã Đồng Xoài. Ngày 1/1/2000, thị xã Đồng Xoài

chính thức đi vào hoạt động.

v ề điều kiện tự nhiên, Bình Phước có vùng đất đỏ ba-

dan chiếm Vĩ diện tích toàn tỉnh, đất đỏ trên đá phiến, đâ"t xám

và đất vàng nâu. Vùng đất đỏ ba-dan chủ yếu tập trung ở các

huyện Lộc Ninh, Phước Long, Bù Đăng và chiếm một phần nhỏ

diện tích của các huyện Bình Long, Đồng Phú.

Đất đai Bình Phước rất thích hợp với các loại cây công

nghiệp dài ngày có giá trị kinh tê"cao như tiêu, điều, cà phê, cao

su. Đặc biệt cây cao su trồng trên đất đỏ ba-dan có chu kỳ kéo

dài, sản lượng mủ cao hơn rõ rệt so với cây cao su trồng trên đất

xám. Bên cạnh những loại cây công nghiệp dài ngày, đất ba

dan còn thích hợp nhiều loại cây màu, lương thực. Nhưng điều

hạn chê" lớn nhát đôi với việc trồng trọt các loại cây ngắn ngày

1.9 Page 9

▲back to top

là thiếu nguồn nước tưới mùa khô nên chỉ phát triển được vào

mùa mưa.

Cũng như các tỉnh Nam Bộ, khí hậu Bình Phước thuộc

khí hậu nhiệt đới gió mùa ổn định. Trong năm chia thành 2 mùa

rõ rệt: mùa mưa và mùa khô. Mùa mưa thường bắt đầu từ tháng

5 và kéo dài đến cuối tháng 10 dương lịch. Những tháng đầu

mùa mưa thường là mưa rào và mưa đều vào những tháng 7, 8

và 9, ít có ngày mưa dầm. Đặc biệt ở Bình Phước hầu như

không có bão mà chỉ chịu ảnh hưởng của những cơn bão gần.

Lượng mưa trung bình hàng năm khoáng 2400 mm rải đều trong

nhiều tháng nên ít khi gây ra lũ lụt. Nhờ lượng mưa tương đối

điều hòa nên hầu hết các loại cây trồng đều phát triển nhanh.

Nhiệt độ trung bình khoảng 29°c. Những tháng cuối mùa mưa

sang đầu mùa khô thời tiết thường se lạnh về đêm. Mùa khô

thường có gió từ Tây Trường Sơn thổi tới nên khí hậu khô hanh.

Mỗi ngày có trung bình từ 5 đến 7 giờ nắng. Vào mùa khô, nhiệt

độ ban ngày có nơi lên đến 35-37°C. Nhưng thời gian nóng bức

nhâd này thường chỉ kéo dài khoảng hơn một tháng. Sau đó

nhiệt độ giảm dần để chuẩn bị đón nhận những cơn mưa đầu

mùa năm sau.

Bình Phước có nhiều tài nguyên phong phú, trước hết là

rừng. Đầu thế kỷ XX, Bình Phước vẫn còn những khu rừng liền

khoảnh, bạt ngàn mênh mông trải dài từ Bắc đến Nam chiếm

gần 100% diện tích toàn tỉnh. Trong đó, có những khu rừng già,

những khu rừng nguyên sinh với nhiều loại gỗ quý của rừng

nhiệt đới như cẩm lai, gõ đỏ, gõ nu, sao, bằng lăng; có nhiều

loại cây dược liệu quý dùng làm thuốc chữa bệnh; nhiều loại

song, mây, tre, lồ ô... dùng làm bột giấy và các mặt hàng thủ

công mỹ nghệ xuât khẩu. Rừng Bình Phước có nhiều loại dây,

củ lấy bột như củ nần, củ mài, củ chụp, củ nho, hạt gẩm, hạt

buông ... và nhiều loại rau rừng như lá nhiếp, lá nhau, đọt mây,

măng, môn dốc, tàu bay. Đây là nguồn lương thực, thực phẩm

quan trọng đã từng góp phần nuôi sông lực lượng cách mạng

trong những năm gian khổ ác liệt nhất.

Cùng với các loại cây rừng, thụ rừng ở Bình Phước cũng

1.10 Page 10

▲back to top

khá phong phú với các loại thú lớn, quý hiếm như voi, tê giác,

trâu rừng, nai .... các loại thú vừa và nhỏ như mễn, khỉ, nhím,

chồn, cheo và các loại chim, gà rừng ...

Khi tư bản Pháp tiến hành phá rừng lập đồn điền cao su

thì rừng Bình Phước bị thu hẹp lại. Với địa thê hiểm trở, trong

suốt hai thời kỳ kháng chiến chông Pháp và chống Mỹ, rừng

Bình Phước từng là nơi xây dựng những căn cứ địa cách mạng.

Hiện nay rừng Bình Phước bị thu hẹp lại do bị bom đạn, chât

độc hóa học tàn phá trong chiến tranh ác liệt cùng với việc khai

thác bừa bãi của các lực lượng lâm tặc và di dân tự do. Tuy vậy,

đến nay rừng và đất rừng vẫn còn khá phong phú trên 359.899

ha, chiếm 52,68% diện tích toàn tỉnh.

Trên dịa bàn Bình Phước, sông Bé là phụ lưu của sông

Đồng Nai nhưng là dòng sông lớn chảy trong lãnh thổ của tỉnh.

Sông Bé dài gần 2()0km, ở phía Bắc, nơi dòng sông chảy qua

vùng cư trú của đồng bào Stiêng, M nông, sông Bé được gọi là

sông Đaklung. Xuôi về phía Nam đồng bào Kinh gọi là sông

Bé. Sông Bé có một sô" nhánh sông quan trọng như ở thượng

nguồn có sông Đakquit, ĐakRlap bắt nguồn từ vùng đất đỏ

Nam Tây Nguyên và miền Đông Bắc Campuchia. Vào mùa

khô, ở mạn thượng lưu có chỗ mực nước hạ thâp còn khoảng lm

có thể lội ngang qua sông. Nói chung sông Bé chảy trên lãnh

thổ Bình Phước không thuận lợi cho giao thông đường thủy do

có bờ dốc đứng, lòng sông có nhiều đá ngầm, nhiều ghềnh thác

nên tàu thuyền lớn không thể đi lại được. Vào mùa mưa, nước

từ các núi đồi, suôi, rạch dồn dập đổ về khiến mực nước dâng

cao đột ngột. Dòng sông hiền hòa trở nên hung dữ, nước cuồn

cuộn chảy cuốn trôi những thân cây đổ; những bụi tre, doi đất

hai bên bờ. Thượng nguồn thác Mơ độ dốc lòng sông rất lớn,

gềnh thác chập chùng quanh năm nước chảy ào ạt. Thác Mơ(1)

không chỉ là một cảnh dẹp thiên nhiên thơ mộng mà còn có giá

trị kinh tế. Tại đây dã xây dựng nhà máy thủy diện Thác Mơ.

Điện Thác Mơ dược hòa vào mạng lưới điện Quôc gia, để phục

vụ cho sản xuât công nghiệp, nông nghiệp và đời sông sinh hoạt

của nhân dân cả nước, trong đó có phần ưu tiên cho nhân dân

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

Bình Phước. Ngoài sông Bé, phía Tây Bình Phước còn có sông

Sài Gòn bắt nguồn từ phía Bắc Lộc Ninh, đoạn chảy qua địa

phận Bình Long gần 50 km, tạo thành ranh giới tự nhiên giữa

Bình Long và Tây Ninh. Ngoài ra c.òn có nhiều sông, suôi nhỏ

rải rác khắp các huyện; nhiều hồ thiên nhiên, bưng bàu thuận

lợi cho nuôi trồng thủy sản và góp phần làm cho môi trường, khí

hậu của Bình Phước trở nên ôn hòa.

Trong lòng đất của Bình Phước chứa đựng nhiều khoáng

sản phong phú. Các nhà địa chất đã phát hiện ở Bình Phước có

vỉa đá vôi trải dài qua hai huyện Bình Long và Lộc Ninh, có

chiều sâu trên 200m, là thứ đá vôi ròng gần như không lẫn tạp

chất, dễ khai thác và vận chuyển. Tuy trữ lượng không bằng đá

vôi Hà Tiên nhưng chất lượng tốt hơn hiệu quả kinh tế chắc

chắn sẽ cao vì đá vôi được dùng làm xi măng, chất kết dính. Ớ

Bình Long có loại đá vôi biến chất thành đá hoa, màu sắc và

cấu trúc đẹp, có độ cứng 3 rất có giá trị về nghệ thuật và kinh

tế, dùng để trang trí trong xây dựng, tạc tượng, làm đồ lưu niệm

và trang sức.

ở Bình Phước, đá ba-dan chiếm trên nửa diện tích đá

toàn tỉnh, chùy sỉ ba-dan lộ ra ở nhiều nơi và được dùng làm vật

liệu xây dựng như đá chẻ, đá hộc, đá dăm. Đá ong cũng là

nguồn vật liệu xây dựng dùng để làm đường, làm trụ cột. Ngoài

ra, Bình Phước còn có các loại đâVsét ở Mã Đà, Đồng Xoài, Tà

Thiết, Phước Long, Bù Gia Mập... dùng để làm gạch ngói.

Tài nguyên nước ngầm của Bình Phước cũng có giá trị

kinh tế ngang tầm với mỏ khoáng sản quý. Các mũi khoan địa

chất ở Bình Long, Lộc Ninh cho thấy nguồn nước ngầm của

Bình Phước phong phú.

Bình Phước có hai trục đường giao thông chiến lược

quan trọng là Quốc lộ 14 và Quốc lộ-13, nối liền Bình Phước với

Bình Dương, Thành phô" Hồ Chí Minh, với các tỉnh Nam Trung

Bộ, Nam Tây Nguyên và nước bạn Campuchia. Bên cạnh hai

con đường chiến lược đó còn có đường ĐT741, ĐT748, ĐT749,

ĐT750 ..., các đường lộ dọc ngang ở từng huyện, xã thuận lợi

2.2 Page 12

▲back to top

cho việc đi lại của nhân dân. Tổng chiều dài các loại đường

(không kể đường đất) trên địa bàn tỉnh là 1233km.

Đến nay, các đường đang được thi công làm mới sửa

chữa và nâng cấp tạo điều kiện thuận lợi cho giao thông giữa

Nam Tây Nguyên với các tỉnh Nam Bộ. Trong tương lai, khi

đường xuyên Á được xây dựng và tuyến đường sắt Lộc Ninh -

Sài Gòn được khôi phục sẽ góp phần quan trọng thúc đẩy phát

triển kinh tế, văn hóa và giao thông ở Bình Phước. Các tuyến

dường liên huyện, liên xã cũng đang được làm mới sửa chữa,

nâng cấp để phục vụ cho yêu cầu phát triển kinh tế và đời sống

sinh hoạt của nhân dân.

Đất Bình Phước ngày nay từng là địa bàn sinh sông của

con người từ thuở xa xưa. Các di chí khảo cổ khai quật được đã

chứng minh bề dày lịch sử của Bình Phước. Các nhà khảo cổ

học đã thu thập được ở Bình Long, Lộc Ninh, Phước Long, Bù

Đăng những rìu đá mài nhẵn bốn mặt mà các nhà khảo cổ gọi

là “rìu tứ diện” loại rìu này được phân bô" ở nhiều nơi trên đất

nước ta và các nước Đông Nam Á. Những “Thành tròn” phát

hiện ở Bình Long, Lộc Ninh, chứng tỏ những khu vực cư trú tạm

thời của các đoàn săn bắn tập thể của dân miền Đông Nam Bộ

vào thời kỳ đồ đá chuyển sang đồ đồng cách đây 2-3 ngàn năm.

Tuy trong các “Thành tròn” tầng văn hóa khảo cổ không rõ rệt,

hiện vật thưa thớt nhưng nó là cơ sở chứng minh sự có mặt của

những tộc người cổ trên đất Bình Phước. Tại Lộc Ninh, phát

hiện một trông đồng nằm sâu trong lòng đất. Bằng phương pháp

khoa học, các nhà khảo cổ kết luận trông đồng Lộc Ninh có

niên đại cùng thời với trông đồng Đông Sơn ở miền Bắc nước

ta. Gần đây, ngày 24/4/1998 hai trông đồng được phát hiện ở

Thọ Sơn (Bù Đăng) và Long Hưng (Phước Long) cũng thuộc

dòng trông đồng Đông Sơn có niên đại cách đây từ 1.900 đến

2.200 năm.

Như vậy, từ thuở xa xưa trên vùng đất Bình Phước ngày

nay đã có con người sinh sông. Cuộc sông của những con người

thời cổ diễn ra như thế nào thì tới nay tư liệu chưa cho phép làm

rõ. Chỉ biết rằng cho đến thế kỷ XVI, chủ nhân của vùng đât

2.3 Page 13

▲back to top

này là cư dân thuộc các dân tộc ít người S’tiêng, Châu Ro,

M’nông, Tà mun... Họ sông chủ yếu bằng săn bắn, hái lượm,

làm nương, tỉa lúa theo phương thức du canh du cư. Họ sông rải

rác theo từng buôn sóc. Bộ lạc S’tiêng là những người có công

khai phá vùng đất từ núi Bà Đen đến thượng nguồn sông Sài

Gòn, vùng núi Bà Rá và vùng hữu ngạn sông Đồng Nai là vùng

đất xưa của người Châu Ro. Sang đầu thế kỷ XVII, vùng đất

này dần dần thu nạp những dân CƯmới người Khơ me đã lập

làng ở vùng Nha Bích, người Kinh di cư từ các tính phía Bắc

vào. Trong số này có những người vì không chịu nổi sự áp bức

bóc lột của chế độ phong kiến Trịnh - Nguyễn cũng như cảnh

lầm than, chết chóc do chiến tranh phong kiến gây ra phải rời

bỗ quê hương, có người mắc tội “nghịch mạng với triều đình” bị

lưu đày đến đây, có người trôn tránh SƯU thuế, binh dịch phải

chạy vào đây tìm chôn nương thân. Theo chân người Việt, một

sô" người Hoa cũng bắt đầu du nhập vào tỉnh. Thời kỳ đầu,

người Việt, người Hoa sống chủ yếu ven sông Đồng Nai, sông

Sài Gòn. về sau dân sô"phát triển họ mỏ rộng địa bàn cư trú lên

các huyện phía bắc Bình Phước.

Cuối thê" kỷ XVIII, sự tiếp xúc giữa người Kinh và người

S’tiêng ở Bình Phước đã diễn ra tương đôi thường xuyên thông

qua những binh lính lưu đồn nhà Nguyễn và gia đình của họ.

Những người Kinh này phần đông là dân cư vùng Trị Thiên,

Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định. Từ năm 1832 đến 1889,

sự gia tăng dân sô" người Kinh rất rõ rệt. Thời kỳ này, những

thông kê hành chính địa phương đã ghi tên các làng người S’tiêng

và người Khơ me ở vùng Hớn Quản theo tên gọi Hán Việt do

nhà Nguyễn đặt như An Lộc, Bình Tây, Đông Phất, Đông Nơ,

Xuân La, Nha Bích. Đầu thê" kỷ XIX, người Kinh đã cư trú tập

trung thành từng làng ở khu vực phía Nam tỉnh.

Đến thời Pháp, qua những lần khai thác thuộc địa, bọn

tư bản thực dân mở đồn điền cao su, một bộ phận nông dân bị

bần cùng hóa ở các tỉnh phía Bắc dược thu hút về đây làm phu

đồn điền, người Kinh ở Bình Phước tăng lên rõ rệt, hình thành

tầng lớp công nhân bị bóc lột hết sức nặng nề. Do tính châ"t tập

2.4 Page 14

▲back to top

trung và kỷ luật công nhân cao su dần dần giác ngộ giai cấp.

Sang thời Mỹ - ngụy, một bộ phận tín đồ Công giáo di

cư từ miền Bắc vào được ngụy quyền dưa lên khu vực Bình

Phước lập ra các khu dinh điền, khu trù mật nhằm tạo cơ sở xã

hội cho sự thống trị của chúng. Năm 1956, khi Ngô Đình Diệm

thành lập tỉnh Phước Long, tỉnh Bình Long, sô"dân bị ép buộc di

cư từ các tỉnh Trị Thiên, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định

vào, dẫn đến cơ câu dân cư có sự thay đổi lớn. Dưới sự lãnh đạo

của Đảng, khôi công nông liên minh được hình thành hỗ trợ cho

nhau, làm nòng cốt cho mặt trận thông nhât đoàn kết toàn dân

tiến hành cuộc kháng chiến đến thắng lợi, giải phóng tỉnh nhà

góp phần vào sự nghiệp giải phóng miền Nam.

Sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phổng, dân sô"Bình

Phước lại tăng nhanh trong đó phần lớn là đồng bào các tỉnh

dông dân đi xây dựng kinh tê" mới. Một sô" khác là cán bộ tập

kết trở về, bộ đội phục viên, công nhân cao su được tuyển từ nơi

khác đến để khôi phục và phát triển các nông trường cao su. Từ

1/1/1997, tỉnh Bình Phước chính thức được tái lập, dân sô" Bình

Phước lại tiếp tục tăng lên do nhân dân ở khắp các tỉnh thành

trong cả nước đến lập nghiệp, xây dựng kinh tê" và công tác.

Có thể nói Bình Phước hiện nay là hình ảnh thu nhỏ của

nước Việt Nam với những bản sắc văn hóa đa dạng, tất cả các

đặc tính đổ đều nằm trong sự thông nhất của nền văn hóa Việt

Nam. Nói đến văn hóa truyền thông ở Bình Phước, trước hết

phải nói đến nền văn hóa truyền thông lâu đời của cư dân bản

địa mà tiêu biểu là người dân tộc S’tiêng. Một trong những văn

hóa truyền thông nổi tiếng của đồng bào S’tiêng và các dân tộc

ít người ở Tây Nguyên vẫn dược bảo tồn và dược các nhà nghiên

cứu âm nhạc thê giới chú ý. Đó là văn hóa cồng Chiêng, cồng

Chiêng có vị trí hết sức quan trọng trong đời sông văn hóa của

đồng bào S’tiêng. Qua bao biến động thăng trầm của lịch sử,

văn hóa cồng Chiêng vẫn được duy trì và lưu truyền cho tới

ngày nay. Đôi với người S’tiêng, cồng Chiêng là của gia bảo

cha truyền con nôi thể hiện sự giàu có của từng gia đình, từng

dòng tộc hay cộng đồng. Có những bộ cồng Chiêng được lưu

2.5 Page 15

▲back to top

truyền hàng trăm năm.

về mặt âm nhạc, đây là nhạc cụ tiêu biểu, chủ đạo của

đồng bào S’tiêng cũng như hàng chục dân tộc trong cộng đồng

Tây Nguyên, cồng Chiêng gắn bó mật thiết với đời sống từng

con người, từng cộng đồng; gắn bó với tâm hồn của cả một dân

tộc trong quá trình lao động sản xuât, săn bắn, chiến đâu; trong

những ngày lễ hội vui, buồn. Đặc biệt, do cách biểu diễn tập

thể nên văn hóa cồng Chiêng có tác dụng giáo dục tính cộng

đồng, tương thân, tương ái và đoàn kết. Tuy nhiên đến nay

trong văn hóa S’tiêng có một sô" loại hình đã bị mai một như hát

đôi đáp hát, dệt vải...

Bản sắc văn hóa S’tiêng, M nông còn biểu hiện rõ nét

trong câu trúc nhà ở, tục đâm trâu; lễ dựng làng, lễ nghi cưới

xin, chọn đất làm rẫy... Người S’tiêng có nghệ thuật rèn đúc

khá sắc sảo.

Đặc điểm văn hóa của các dân tộc bản địa ở Bình Phước

là có sự giao thoa và ảnh hưởng lẫn nhau. Người S’tiêng ở Bình

Phước giữ được phong tục, tập quán đặc thù riêng, bản sắc văn

hóa riêng nhưng cũng ảnh hưỏng văn hóa người Việt. Trong tín

ngưỡng dân gian còn ảnh hưởng văn hóa Chăm hoặc Khơme,

IVTnông ...

Người Tà Mung có nhiều phương thuốc gia truyền rất

có giá trị và còn bảo lưu hai bài dân ca của tổ tiên xa xưa mà

nay các dân tộc khác không có.

v ề tôn giáo, tín ngưỡng của đồng bào Stiêng, Khơ

Mer, Mnông, Tà Mung, Châu Ro ... ở Bình Phước là tín ngưỡng

đa thần.

Đến khi những lớp cư dân người Kinh xuât hiện thì ở

Bình Phước xuất hiện các đạo giáo mới như đạo Phật, Thiên

Chúa Giáo, Tin lành ... Đặc biệt, dưới thời Ngô Đình Diệm một

sô" tôn giáo ở Bình Phước do Mỹ - Diệm bô trí, chi phôi phát

triển nhanh nhằm phục vụ cho mưu đồ chính trị của chúng. Sau

khi thành lập tỉnh Phước Long, Bình Long Mỹ - Diệm dưa dân

2.6 Page 16

▲back to top

cư từ các tỉnh miền Trung vào, đặc biệt là đổng bào Thiên Chúa

Giáo miền Bắc di CƯvào được Mỹ - Diệm đưa về Bình Phước

ngày càng đông làm hậu thuẫn chính trị và để làm lá chắn

phòng thủ bảo vệ chúng ở các khu vực trung tâm và những nơi

quan trọng. Các xứ đạo Long Điền (Phước Bình), Chu Ninh (Bù

Đốp), Bù Đăng đều là dân công giáo miền Bắc di cư. Chúng

còn phát triển đạo Tin lành trong đồng bào Stiêng, lập nhà thờ

ở Sơn Giang (Phước Long) và Bù Đăng để quy tụ đồng bào dân

tộc vào sinh hoạt. Chúng cho lập thánh thất Cao Đài ở Phước

Long và tổ chức đưa tín đồ từ các vùng đồng bằng Nam Bộ lên

định cư ở đây. Đặc biệt, từ đầu những năm 90 trở lại đây, đạo

Tin lành phát triển khá mạnh trong vùng đồng bào dân tộc.

Nhìn chung đồng bào có đạo luôn châp hành tốt mọi đường lối

chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước, thực

hiện đầy đủ nghĩa vụ công dân.

Bình Phước là một trong những tỉnh có tiềm năng phát

triển kinh tế. Dựa vào điều kiện tự nhiên và tiềm năng sẩn có,

Bình Phước xác định cơ cấu kinh tế của tỉnh là Nông lâm nghiệp

- Dịch vụ - Công nghiệp. Với tổng quỹ đất nông nghiệp trên

177.452 ha, chiếm gần 26% diện tích toàn tỉnh, chủ yếu là đất

đỏ ba-dan thích hợp với các loại cây trồng có giá trị kinh tế cao.

Tỉnh ủy và UBND tỉnh xác định nhiệm vụ của các địa phương

coi nông - lâm nghiệp vẫn là mặt trận hàng đầu thúc đẩy tiến

trình kinh tế xã hội trên địa bàn. Các loại cây công nghiệp dài

ngày là thế mạnh của tỉnh như cao su, điều, cà phê, tiêu đã và

đang hình thành các vùng sản xuát tập trung, có khả năng cung

cấp sô lượng lớn sản phẩm cho công nghiệp chế biến tại chỗ và

xuất khẩu.

Tỉnh Bình Phước nằm cạnh khu kinh tế năng động, phía

Nam tốc độ tăng trưởng cao; có nhiều lợi thế về vị trí, cơ sở hạ

tầng, môi trường đầu tư thuận lợi, hấp dẫn như Thành phô" Hồ

Chí Minh, Bình Dương, Đồng Nai... Đó là lợi thế để Bình Phước

có thể hòa nhập, kêu gọi đầu tư. Đồng thời sự phát triển nhanh

Của các tỉnh bạn có tác dụng thúc dẩy, kích thích tạo sự cạ,nh

tranh-I llàà nnhh mmcạnnhh vvơớii RBììnnhh PPhhưư ớơ cr .

BÌNH PH ƯỔC

L Js>c j i d

2.7 Page 17

▲back to top

Với nguồn lao động dồi dào gần 300.000 người trong đó

độ tuổi từ 16 đến 40 chiếm 40% tổng sô" lao động hiện có, có

đức tính cần cù, chịu khó là nguồn lực hết sức quan trọng. Đảng

bộ và nhân dân Bình Phước có bề dày lịch sử, qua các cuộc

kháng chiến đã tôi luyện bản lĩnh chính trị vững vàng. Có nhiều

cán bộ trẻ có trình độ văn hóa, chuyên môn, chính trị cao đủ

khả năng đáp ứng yêu cầu của thời kỳ mới.

Mặc dù còn phải phân đâu gian khổ để khắc phục khó

khăn, hạn chế của một tính mới tái lập song với những tiềm

năng, thế mạnh nêu trên sẽ là những tiền đề cơ bản hứa hẹn sự

phát triển trong tương lai Bình Phước sẽ trở thành một tỉnh giàu

về kinh tế, mạnh về quốc phòng, nhân dân có đời sông âm no

và hạnh phúc.

2.8 Page 18

▲back to top

CHƯƠNG II: PHONG TRÀO YÊU NƯỚC CHÔNG

PHÁP ở BÌNH PHƯỚC TRƯỚC KHI ĐẢNG CỘNG SẢN

VIỆT NAM RA ĐỠI

CHÍNH SÁCH KHAI THÁC THUỘC ĐỊA VÀ sự RA ĐỜI CỦA

NGÀNH KHAI THÁC CAO SU:

1. Sự ra đời của ngành khai thác cao su ở Bình Phước:

Sau khi thực dân Pháp thiết lập bộ máy cai trị ở xứ Nam

Kỳ; Năm 1882, toàn quyền Đông Dương Pôn Đu-me (Paul

Doumer) bắt đầu tổ chức thực hiện kế hoạch bình định vùng

phía Nam Bà Rá và Hớn Quản và vùng Nam Đắc Lắc cũng như

phía Đông của Campuchia. Đến năm 1892 chúng mỏ rộng lên

6 tổng và 50 buôn làng ở phía Bắc Thủ Dầu Một. Năm 1898

chúng đặt thêm một sô" đồn bót nhỏ ở các vùng Bù Đốp, Chơn

Thành, Bà Rá, Hớn Quản do binh lính người Việt trú đóng.

Từ năm 1899 trở về sau chúng tiếp tục tổ chức nhiều

cuộc thám sát trên vùng đất Bình Phước, trong đó phải kể đến

đoàn thám sát của Pôn Pát-tê (Paul Patte) đã tiến hành một

chuyến đi dài ngày nhằm khám phá thêm vùng đâ"t của đồng

bào dân tộc thiểu sô". Năm 1904 đoàn thám sát của pỏn Pát-tê

gồm một bác sỹ, một nhân viên cầu đường, một viên đội người

Pháp cùng 13 lính người Việt đã tiến hành thám sát 2 bên bờ

sông Bé, vùng Bà Rá và Hớn Quản.

Sau khi thâm nhập sâu vào vùng đồng bào dân tộc, thực

dân Pháp tiếp tục tổ chức nhiều cuộc hành quân do các tên đại

úy Giê-Nanh, bá tước Ba-tê-lê-mi (Barthélémy), trung tá Ca-

ri-ê (Carrier) chỉ huy đàn áp và bắt dân ở lưu vực sông Bé, dưới

chân núi Bà Rá đưa về làm lao dịch. Thực dân Pháp dùng chính

sách lừa mị kết hợp với biện pháp vũ lực để cướp đâ"t của đồng

bào dân tộc, xua đuổi họ phải rời bỏ buôn làng, nương rẫy.

2.9 Page 19

▲back to top

Thâm hiểm hơn là chúng gây chia rẽ những cộng đồng bộ lạc,

khơi lại nỗi hận thù xa xưa do lịch sử để lại giữa các dân tộc

thiểu sô" với người Kinh. Chúng xóa bỏ chế độ tù trưởng và

dựng lên lớp tay sai thuộc tầng lớp có uy quyền nhất của các

làng, tổng.

Đôi với thực dân Pháp, mục đích đánh chiếm Việt Nam

là để biến Việt Nam thành thuộc địa, để khai thác thuộc địa

Việt Nam phục vụ cho lợi ích của nước Pháp. Cuối thế kỷ XIX,

đầu thê kỷ XX, chính sách khai thác thuộc địa ở Đông Dương,

trong đó có Việt Nam đã được hình thành với tinh thần cơ bản

là: Thuộc địa Đông Dương phải được đặc biệt dành riêng cho

thị trường Pháp. Nền sản xuât ỏ thuộc địa này chỉ được thu gọn

trong việc cung cấp cho chính quốc., về kỹ nghệ, nếu cần được

khuyên khích thì cũng chỉ sản xuât những gì mà nước Pháp cần.

Chiếm Việt Nam để làm thị trường tiêu thụ hàng hóa, để khai

thác tài nguyên của Việt Nam là chính sách kẻ cướp của tập

đoàn thông trị nước Pháp lúc đó - một nước tư bản đang chuyển

sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa.

Với mục tiêu này. ngay từ năm 1888, tức là chỉ sau 4

năm hoàn thành công cuộc đánh chiếm bằng quân sự đối với

Việt Nam, toàn quyền Đông Dương đã ra Nghị định cho bọn địa

chủ thực dân dược quyền lập đồn điền ở những vùng đất mà

chúng gọi là “vô chủ”. Cái gọi là “đất hoang”, “đất vô chủ”

thực chất là chúng đuổi ngươi nông dân bằng nhiều cách để

chiếm đoạt địa sản. Việc cướp đoạt đât đai diễn ra trắng trỢn,

tàn bạo, gây nên những thảm cảnh khôn cùng cho người dân đã

từng sinh sông bao đời trên mảnh đất quê hương.

Trong công cuộc khai thác thuộc địa của thực dân Pháp,

ngành khai thác cao su ở Việt Nam nói chung và Bình Phước

nói riêng đã hình thành. Ngành khai thác cao su ra đời trước

tiên và chủ yếu là ở Nam Kỳ gắn liền với cuộc khai thác thuộc

địa lần thứ nhâ"t ở Đông Dương của thực dân Pháp. Bắt đầu từ

năm 1897, toàn quyền Pôn Đu-me (Paul Doumer) cho lập vườn

thí nghiệm Ông Yệm ở Thủ Dầu Một do một dược sĩ người Pháp

2.10 Page 20

▲back to top

là Ra-un (Raul) phụ trách và ở Suôi Dầu Nha Trang do bác sỹ

Yéc-xanh (Yersin) phụ trách. Cả hai trại thí nghiệm này đều

thành công. Sau khi thử nghiệm thành công, tư bản Pháp đã hùn

vốn để chuẩn bị khai thác đồn điền. Ở Nam Kỳ có các Công ty

là: Công ty Cao su Đồng Nai - tức Công ty Kỹ nghệ và Rừng

Biên Hòa trước kia - được thành lập vào năm 1908, đôi tượng

của Công ty này là khai thác đồn điền cây cao su, cây có dầu

và nứa ở Đông Dương. Trong những năm 1914 -1918 Công ty

này tập trung khai phá vùng rừng Trảng Bom, Cây Gáo, Tủc

Trung và khu vực chiến khu Đ sau này.

Nắm chắc kết quả, bọn tư bản Pháp hùn vốn để khai

thác đồn điền. Các công ty cao su lần lượt ra đời theo chính

sách khai thác thuộc địa của nhà cầm quyền Pháp, các chủ nhà

băng (ngân hàng) các nhóm tư bản tài phiệt Pháp đều có phần

hùn vào các công ty lớn. Dùng mãnh lực đồng tiền và thế lực

chính quốc, chúng nắm bọn viên chức thuộc địa từ phủ toàn

quyền Đông Dương đến thông đốc Nam Kỳ, chủ tỉnh. Vì vậy,

bao nhiêu bất công áp bức, đánh đập giết chóc, bóc lột tàn bạo

đều được bao che, dung túng. Mỗi công ty là một vương quốc

nhỏ, nắm quyền sinh sát. Luật lệ của thanh tra lao động và

ngành y tế không có tác dụng gì đôi với chúng.

Sau chiến tranh, công cuộc khai thác cao su càng diễn

ra ồ ạt vì lúc này nền công nghiệp Pháp mỗi năm cần đến 10

vạn tấn cao su, nhưng thứ hàng chiến lược này Pháp chưa tự túc-

được mà phải nhập của Anh. Nắm được nhu cầu của thị trường

Pháp, bọn tư bản thực dân tranh nhau đầu tư vào khai thác cao

su. Vcín đầu tư vào cao su tăng vọt, diện tích trồng cao su cũng

tăng. Đây là thời kỳ ngành khai thác cao su của tư bản Pháp

gắn liền với sự mở rộng của các Công ty cao su lớn và cũng gắn

liền với việc thành lập các đồn điền trên khắp miền Đông Nam

Bộ, trong đó ở Bình Phước chúng mở rộng:

- Công ty Cao su Đất Đỏ liên tiếp lập ra những đồn điền

lớn như Quản Lợi, Xa Cam, Xa Trạch, Xa Cát và nhiều nơi

khác ở Biên Hòa, Bà Rịa không những thế trong quá trình phát

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top

triển, Công ty này còn mở rộng diện tích khai thác cao su sang

tận vùng biên giới Campuchia; riêng ở đồn điền Quản Lợi từ

1916 đến 1937 đã phát triển thêm được 5.372,35 ha, đồn điền

Xa Cam 3.100,63 ha, đồn điền Xa Trạch 1.613,51 ha.

- Công ty Mít-sơ-lanh từ 1917 đến 1935 đã xây dựng

hai đồn điền cao su lớn là Dầu Tiếng và Phú Riềng (sau đổi

thành đồn điền Thuận Lợi).

- Công ty Cao su Xét xử (S.C.C.E.O) thành lập hai đồn

điền cao su lớn là Lộc Ninh và Đakia.

Như vậy, gắn liền với sự phát triển ồ ạt của việc khai

thác cao su ở Việt Nam, thực dân Pháp đã thành lập một loạt

đồn điền cao su trên đất Bình Phước. Chính tại các đồn điền cao

su này, đội ngũ công nhân cao su Bình Phước đã hình thành và

trở thành lực lượng cách mạng quan trọng có sức mạnh to lớn

góp phần vào cuộc đâu tranh giải phóng dân tộc sau này.

Sự ra đời của đội ngũ công nhân và ách cai trị tàn

nhẫn của thực dân Pháp trong các đồn điền cao su:

Cùng với sự ra đời của các đồn điền cao su trên vùng

đất Bình Phước, đội ngũ công nhân cao su cũng bắt đầu xuất

hiện. Trước chiến tranh thê giới lần thứ nhât sô" lượng công

nhân cao su chuyên nghiệp chưa nhiều vì lúc bây giờ công việc

của các Công ty chủ yếu là phá rừng, dọn đất để lập đồn điền.

Việc trồng cao su mới chỉ bắt đầu và còn mang tính thăm dò.

Do đó, đại bộ phận nhân công lúc này được thuê mướn tạm thời

hoặc tuyển dụng từ những nông dân người địa phương hoặc

người dân tộc. Đa sô" những công nhân này hết hợp đồng lại trở

về nhà với ruộng đồng và nương rẫy.

Sau chiến tranh thê" giới lần thứ nhất, công nhân cao su

thuộc địa bàn Hớn Quản, Bà Rá tăng lên rất nhanh. Nguồn gốc

của công nhân đồn điền cao su cũng có sự thay đổi cùng với sự

phát triển của việc khai thác cao su. Do yêu cầu phát triển của

sản xuâ"t cao su, dân địa phương không đủ để cung câ"p cho các

đồn điền, buộc bọn chủ tư bản Pháp phải ra miền Bắc, miền

3.2 Page 22

▲back to top

Trang tuyển mộ. Chúng thường gọi là “mộ phu” hay “công

tra” .Có một sô" đồn điền mộ phu từ các thuộc địa của Hà Lan

do thiếu công nhân chuyên nghiệp. Đến năm 1922, đồn điền

cao su Lộc Ninh vẫn sử dụng công nhân người Chà-và (Javanais)

- tức phu mộ từ In-đô-nê-xi-a thuộc loại công nhân có tay nghề

cao. về sau, sô" công nhân này về xứ vì không quen với môi

trường xa lạ. Mặt khác, thực dân Hà Lan ở In-đô-nê-xi-a câm

xuất khẩu công nhân cao su để chông lại sự cạnh tranh của tư

bản Pháp ở Việt Nam.

Đối tượng tuyển mộ của tư bản Pháp ở miền Bắc và

miền Trung vào thời điểm trước và sau năm 1929 cũng có sự

khác nhau. Trước năm 1929 phu mộ là những thanh niên trai trẻ

chưa lập gia đình. Sau năm 1929 chủ yếu là mộ cả gia đình

nhằm đảm bảo nguồn lực lâu dài cho các đồn điền, đồng thời

hạn chê" sức đâu tranh chông đôi của công nhân. Bằng các thủ

đoạn dụ dỗ và cưỡng ép, từ 1919 đến 1929, thực dân Pháp đã

mộ được hàng chục ngàn công nhân vào làm trong các đồn điển

thuộc các quận Hớn Quản và quận Bà Rá. Riêng năm 1929, sô

công nhân được tuyển mộ đi làm đồn điền cao su tụt xuông

nhiều là do có phong trào tẩy chay mạnh mẽ việc mộ phu đồn

điền cao su do các tổ chức cách mạng trong nước phát động.

Mặt khác, vụ ám sát Ba-danh (Bazin) - tên cai mộ phu gian ác

làm xôn xao dư luận khiến người đi mộ giảm hẳn.

Trong việc mộ phu cao su, thực dân Pháp khoanh vùng

mộ phu cho các Công ty để tránh sự tranh chấp. Các Công ty

trên địa bàn Hớn Quản, Bà Rá chủ yếu mộ phu từ các tỉnh Thái

Bình, Hải Phòng, Bắc Giang, Lạng Sơn, Thanh Hóa, Nam Định,

Hà Nội. Đôi với người nông dân nghèo khổ, việc mộ phu đi các

đồn điền cao su trở thành tội ác xâu xa, gieo bao tai họa cho họ.

Tờ báo La Volonté Indochinoise (Ý chí Đông Dương) ra ngày

10/8/1927 đã viết: “Đó là sự tái bản giữa thê" kỷ XX này của cái

chợ buôn nô lệ ”. Bọn mộ phu dùng mọi thủ đoạn để tuyển được

nhiều phu cho đồn điền. Cứ mỗi người phu mộ được thì kẻ mộ

phu được hưởng một khoản tiền hoa hồng. Vì thê" bọn mộ phu đổ

xô đến các vùng dân cư ở Bắc Kỳ, Trung kỳ để đánh lừa dân

3.3 Page 23

▲back to top

nghèo, hứa hẹn đủ điều. Song thủ đoạn này chỉ có tác dụng thời

gian đầu. v ề sau, chúng dùng thủ đoạn tinh vi và trắng trỢn hơn

trước. Trần Tử Bình - người phu công-tra thuộc lớp đầu tiên ở

đồn diền cao su Phú Riềng sau trở- thành nhà hoạt động cách

mạng đã kể lại: “Có Jigười còn bị lừa ký hợp đồng bằng một

cách thế này: chúng bảo phải chụp hình để trình Nhà nước. Có

thế sau này hễ xảy ra chuyện gì Chính phủ mới bênh vực cho.

Thê rồi chúng đưa người phu đi chụp ảnh. Chụp nghiêng, chụp

thẳng đủ kiểu. Sau đó chúng đưa giấy bảo người ấy điểm chỉ để

sau nhận ảnh. Sau mới biết té ra giấy đổ lại chính là một tờ hợp

đồng in sẵn. Cái người bị lừa ấy không bao giờ biết là mình đã

điểm chỉ vào giấy bán đứt tính mạng và tự do của mình cho chủ

tư bản”(2).

Người dân phu được tuyển mộ phải chịu sự quản lý chặt

chẽ ngay từ khi ký tên vào giấy giao kèo. Bọn cai mộ tập trung

dân phu đưa lên tàu hỏa hoặc tày thủy, ô tô về các đồn điền.

Chủ đồn điền phân bô"họ về các làng. Chúng thường bô" trí làng

theo địa phương, quê quán của người dân phu. Tỉnh nào đông

dân phu thì xếp thành làng riêng, các tỉnh ít dân phu thì ghép

chung vào một làng gọi là làng “Tứ xứ”.

Hệ thông cai trị của giới chủ đồn điền hết sức chặt chẽ

và khắc nghiệt. Đứng dầu một đồn điền là chủ đồn điền (bao

gồm cả chủ nhất và chủ nhì). Chủ đồn điền có bộ phận chuyên

môn giúp việc. Dưới chủ đồn điền là các chánh giám thị (Xu-

vây-dăng sếp). Các chánh giám thị điều khiển các giám thị

viên. Các giám thị viên chỉ huy các cai và các cai theo dối giám

sát các kíp sản xuất.

Mỗi kíp sản xuất có khoảng 10 công nhân do một cai

trông coi. Mỗi tên Xu-vây-dăng quản lý 3 kíp sản xuất và cứ ba

kíp sản xuất đưực lập thành một đội' sản xuất. Mỗi tên Xu-vây-

dăng sếp chỉ huy ba tên Xu-vây-dăng. Trong mỗi đồn điền có

nhiều Xu-vây-dăng sếp, những tên này chịu sự điều khiển của

chủ nhất. Cai thì hầu hết là người Việt Nam, mức sông của cai

có khá hơn công nhân. Xu-vây-dăng được ở nhà riêng, có một

3.4 Page 24

▲back to top

dân phu phục dịch. Do lối đôi xử phân biệt nên trong hàng ngũ

cai có sự phân hóa. Một sô" cai muôn ngoi lên Xu-vây-dăng để

được hưởng quyền lợi cao hơn nên chúng thẳng tay đàn áp công

nhân, sẩn sàng quỳ gốì làm theo mọi mệnh lệnh của bọn chủ.

Một sô" khác thì lại đứng về phía công nhân trong các cuộc đâu

tranh giành quyền dân sinh hàng ngày.

Để giữ chân công nhân, chúng dùng cờ bạc, rượu chè,

thuốc phiện nhằm móc hết tiền lương làm cho họ tay trắng suô"t

đời không thể về quê hương bản xứ.

Đặc biệt thâm hiểm là bọn chủ Pháp thường lợi dụng

đồng bào dân tộc thiểu sô"để giữ chân công nhân lại. Đồng bào

dân tộc thiểu sô" là dân bản địa, các phum-sóc của họ nằm rải

rác chung quanh các đồn điền. Họ sông rất nghèo khổ, bản chất

lại thật thà chất phác. Lợi dụng điều đó, bọn chủ tư bản đã

thưởng muôi, vải, tiền cho người Thượng nào bắt được công

nhân chạy trôn. Nhiều công nhân ở đồn điền Phú Riềng, Quản

Lợi, Lộc Ninh ... đã bị người dân tộc thiểu sô" bắt lại đem nộp

cho chủ Pháp để lãnh thưởng. Ngoài những thủ đoạn trên, bọn

chủ đồn điền còn tìm mọi cách chia rẽ giữa công nhân có đạo

và công nhân không có đạo hoặc gây môi hiềm khích giữa dân

phu cũ và dân phu mới. Chúng thường đưa dân công-tra mới ở

xen vào xóm dân công-tra cũ để thực hiện ý đồ nham hiểm

“lính mai cai lính tôi”.

Vào đồn điền, người công nhân cao su bị áp bức bóc lột

hết sức nặng nề và bị đôi xử vô cùng tàn nhẫn. Họ phải làm

việc mỗi ngày từ 10-12 giờ, tiền lương rẻ mạt, tiền thưởng không

có, đau ô"m không dám nghỉ vì sợ bị trừ lương. Ngày này qua

ngày khác, từ 3 h 30 sáng, khi nghe tiếng kẻng tầm vang lên,

người phu cao su liền tâ"t tả chạy đến sân điểm danh. Tại đây,

việc điểm danh đi liền với những trận roi mây, roi gân bò, cừ

nèo đánh lên đầu, lên cổ. Đi chậm: đánh, ngồi không ngay

hàng: đánh, trả lời chậm: đánh, trong thùng có cát: đánh, dao

lụt: đánh, gọi không dạ mà ừ: đánh. Mỗi buổi sáng ở sân điểm

danh diễn ra cảnh đánh đập man rợ đôi với anh chị em công

nhân.

3.5 Page 25

▲back to top

Cuộc bái công biêu tinh ngói của công nhân Phú Riềng.

Cảnh sống bẩn củng của cóng nhân cao su trước bọn chủ.

3.6 Page 26

▲back to top

Điểm sô xong, dân phu phải ra lô làm việc ngay. Làm

xong về tới nhà đã 8 - 9 giờ đêm. Công nhân cao su thường

truyền nhau câu nói chua chát:

“Con không biết mặt cha

Chó không biết mặt chủ nhà ”.

Làm việc cực nhọc như vậy nhưng người công nhân còn

phải chịu đựng với muỗi, mòng, vắt, kiến lửa, m ố i... muỗi gây

bệnh seit rét, mòng gây bệnh sâu quảng. Vì không có thuốc điều

trị nên lâu ngày dẫn đến tàn phế tử vong.

Chê độ làm việc đã vậy, chê độ ăn uống lại càng cơ cực

hơn. Mỗi ngày một người phu cao su được phân 400 gam gạo

mốc, mục cùng mấy con cá khô mục. Ăn uống đã khổ cực, chỗ

ở cũng không hơn gì. Sáu người chen chúc nhau trong một căn

nhà lá lụp xụp, tối tăm khoảng 24 m2. Có nhà nhưng không có

bếp phải đun nấu ngay cạnh giường nằm, khói bụi đầy nhà.

Lao động cực nhọc, ăn ở tồi tàn mà lương thì rẻ mạt, là

đồng lương chết đói. Cách tính lương của chúng là sao cho hễ

hết tháng là công nhân cũng hết tiền. Lao động vất vả, ăn uống

khổ cực, tiền lương chết đói nhưng chưa phải là tất cả nỗi thông

khổ của công nhân. Các hình phạt tàn nhẫn vô nhân đạo của

bọn chủ đồn điền còn không ngừng trút lên đầu công nhân.

Sự áp bức, bóc lột, đè nén trên làm cho con sô" tử vong

trong năm rất cao. Ớ các đồn điền thuộc Công ty Cao su Đất Đỏ

tính ra cứ 100 công nhân thì có 19 người chết và 37 người bị

bệnh nặng. Một tài liệu còn lưu trữ tại đồn điền An Lộc cho

thây tại đây, tuổi thọ bình quân của nam công nhân không quá

30, có 95% nữ công nhân bị sẩy thai và ốm đau. Nhiều trẻ em

mới 2 - 3 tuổi đã mắc bệnh sưng lá lách và phù thận.

Ngoài nỗi khổ nhục chung của mòi công nhân đồn điền

cao su, nữ công nhân còn nỗi khổ nhục riêng không thể nào tả

xiết. Nữ công nhân nào có chút nhan sắc bị bọn cai, xu nhìn

thây lập tức bị điều lên nhà riêng của chúng để tưới hoa, quét

nhà, coi vườn rồi giày vò chị em. Đến khi hoa tàn nhụy rữa thây

3.7 Page 27

▲back to top

chán chúng lại thải ra. Có gia đình chồng đi làm ngoài lô, vợ ở

nhà bị bọn xu, sếp mò đến cưỡng hiếp. Trong hồi ký Phú Riềng

Đỏ, Trần Tử Bình kể lại: “Nữ công nhân nom sạch mắt một

chút lại càng tội nghiệp. Hết Xu-vây-dăng sếp đến Xu-vây-

dăng thường, rồi cai tây, cai ta gọi lên. Chỉ qua vài tuần, thân

đã tàn tạ chẳng khác nào chiếc lá héo. Nếu người ây có chồng

còn liên lụy đến cả chồng. Ai chông cự cưỡng lại chúng nó thì

chúng nó đánh người chồng đến chết, còn vợ thì vẫn bị cướp đi

mất, đến lúc nó giày vò chán chê rồi thả cho về là đã ra m a”.

Sự tủi nhục này đã được công nhân đúc kết trong câu ca dao:

“Vợ mình là thật vợ mình

Xư, sếp muốn lấy mặc tình chẳng kiêng

Tất cả những tình cảnh trên cho thấy chính sách khai

thác thuộc địa của Pháp lúc này ở đồn điền cao su đã dồn

những người công nhân vào cuộc đời khôn khổ. Song chính sự

áp bức bóc lột vô cùng hà khắc ây là yếu tô thúc đẩy công nhân

cao su phải đứng lên đâu tranh với bọn chủ đồn điền đế bảo vệ

quyền lợi, cuộc sông của mình. Với truyền thông anh dũng quật

cường, đồng bào các dân tộc thiểu số và công nhân cao su đã

đứng lên đấu tranh chông lại ách thông trị của thực dân Pháp.

II.

PHONG TRÀO YÊU NƯỚC CHỐNG PHÁP ở BÌNH PHƯỚC

TRƯỚC KHI ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM RA ĐỜI:

1. Đồng bào dân tộc thiểu sô khởi nghĩa vũ trang chông

Pháp:

Trong lịch sử, đồng bào các dân tộc thiểu sô" là chủ

tíìn dầu tiên của vùng rừng núi bao la, hoang vắng với đất đai

ẵu mỡ và gỗ quý bạt ngàn. Từ thuở xa xưa họ đã phải đâu

tranh liên tục với thiên nhiên để bảo tồn và phát triển sự sông

của mình. Điều kiện sông nơi thiên nhiên hoang dã đã hun đúc

nên bản tính tự lực, tự cường tự do, phóng khoáng, thật thà,

trọng tín nghĩa của đồng bào các dân tộc thiểu sô".

Khi thực dân Pháp đặt ách cai trị lên vùng đâ"t này và

tiến hành khai thác các đồn điền cao su, tư bản Pháp đã cướp

3.8 Page 28

▲back to top

đoạt trắng trỢn đất đai, nương rẫy của đồng bào dân tộc thiểu

sô". Đồng bào phải rời bỏ buôn làng, phum-sóc thân yêu của

mình, bỏ lại những vùng đất bằng phẳng, màu mỡ cho bọn chủ

tư bản Pháp rồi chuyển vào rừng sâu. Tại nơi ở mới họ cũng

không yên thân. Đồng bàơ phải gói một nắm đất mang về nộp

cho chủ đồn điền, nếu là đât đỏ chúng lại tìm mọi cách xua đuổi

họ để chiếm đất mở rộng đồn điền.

Chính sách mỵ dân của cái gọi là “Đất Thượng của

người Thượng” mà thực dân Pháp rêu rao trước đó không lâu,

dần dần tự bộc lộ sự giả dôi trước đồng bào dân tộc thiểu sô". Sự

mât mát những quyền lợi thiết thân hàng ngày cùng nhiều dau

khổ do giặc Pháp gây ra đã tạo nên môi thù sâu sắc trong đồng

bào dân tộc làm bùng nổ những cuộc đâu tranh quyết liệt chông

lại thực dân Pháp.

Lúc đầu, các tù trưởng bộ lạc là những người đề xướng

các cuộc chiến đâu chông Pháp lẻ tẻ. Ngay từ năm 1908, ỏ

vùng Hớn Quản, dưới sự lãnh đạo của ông Điểu Dô" - người

s tiêng ở sóc Thủ Bổn, Xa Trạch quận Hớn Quản; đông đảo

đồng bào các dân tộc S tiêng, Châu Ro, Tà Mung, Mnông đã

đứng lên cùng nhau đánh đuổi giặc Pháp xâm chiếm buôn làng.

Cuộc khởi nghĩa này được đông đảo đồng bào các dân tộc thiểu

sô" ở khu vực Hớn Quản hưởng ứng. Ông. Điểu Dô" quy tụ dược

nhiều người khỏe mạnh, hăng hái vào lực lượng khởi nghĩa.

Mỗi lần ra trận, ông Điểu Dô" và nghĩa quân dưới quyền chỉ có

giáo mác, cung tên, cây rừng vạt nhọn nhưng tinh thần chiến

đâu vô cùng anh dũng. Ông Dô" lập căn cứ tại Núi Gió (Quản

Lợi), chỉ huy nghĩa quân đánh các bót Hớn Quản, Bù Đô"p và

hoạt động ở nhiều nơi khác. Thực dân Pháp hoảng sợ, nhiều lần

mở các cuộc càn quét đàn áp cuộc khởi nghĩa. Trước sức mạnh

quân sự của Pháp và do lực lượng quá chênh lệch, ông Dô" và

nghĩa quân rút về xóm Mát, xã Long Nguyên, huyện Bến Cát.

Đến năm 1918, trong một cuộc chiến đâu ở vùng ngã ba Nhà

Mát, xã Long Nguyên, Điểu Dô" bị giặc Pháp bắn chết. Không

còn người chỉ huy nhưng đồng bào dân tộc vẫn tiếp tục cuộc dâu

chiến đâu chông lại ách thông trị của thực dân Pháp. Trong

3.9 Page 29

▲back to top

nhiều năm liền, từ 1919 đến 1923, nghĩa quân Stiêng vẫn hoạt

động và có lúc mở rộng địa bàn sang cả đất Campuchia ở vùng

Xơ-rây Khơ-tum (Srey Khtum) và Xơ-rây Chia (Srey Chia).

Thực dân Pháp mở nhiều cuộc hành quân và kêu gọi nghĩa

quân đầu hàng nhưng không có kết quả.

Từ năm 1912 trở đi, dưới sự lãnh đạo của N’Trang

Lơng(3), đồng bào các dân tộc vùng núi Bà Rá, Phú Riềng, Hớn

Quản, Lộc Ninh ... đã tổ chức nhiều cuộc khởi nghĩa chông lại

giặc Pháp. Cầm đầu các cuộc khởi nghĩa là những người được

đồng bào dân tộc gọi là “Tướng lĩnh” như các ông R’Dinh -

Chủ làng S’tieng ở sóc Bù Kơn, ông R’önglen Chủ làng Mnông

ỏ khu vực sông Đak Lung, sóc Bom Bu Nơr ... Đội quân của họ

thường có từ 150 đến 170 người, có lúc lên đến 400-500 người

gồm cả dân làng.

Đầu năm 1912, trong một trận mở màn, nghĩa quân

N’Trang Lơng đã phục kích bất ngờ, tấn công vào tòa đại lý

Pusna tiêu diệt một sô" lính khô" xanh và tên quan đồn. Chỉ huy

sở của chúng ở chân núi Nam Lia cũng bị tiêu diệt cùng một

lúc. Phát huy thắng lợi vừa giành được, ngay sau đó, nghĩa quân

lại phục kích các đơn vị tiếp tê" của Hăng-ri-mét-tơ-rơ từ Krache

tới. Sau những chiến thắng đó, thanh thê" của nghĩa quân ngày

càng lớn mạnh. N’Trang Lơng lây núi Nam Nung ở phía Nam

Đakmin làm căn cứ hoạt động.

Năm 1914, tiếp tục phát huy thế chủ động N’Trang

Lơng chỉ huy nghĩa quân tiêu diệt đồn Bu-mê-ra. Tên Đại úy

đồn trưởng Hăng-ri-mét-tơ-rơ là kẻ có nhiều nợ máu với đồng

bào dân tộc. Chính hắn đã hãm hiếp, giết cả vợ và con của

N’Trang Lơng. Đồn được xây dựng kiên cô" với hai trung đội

lính ngụy được trang bị đầy đủ vũ khí nên N’Trang Lơng phải

dùng kê" trá hàng. Ông cho hai chỉ huy thân tín của ông là

N’Ông Leng và R’Ding dẫn một sô" nghĩa quân ra trá hàng.

Ngày 2/4/1914, lễ đầu thú được tổ chức long trọng tại

Bu No - một địa điểm cách đồn Bu-mê-ra hơn nửa ngày đường.

Nghĩa quân kéo về dự râ"t đông. Lợi dụng việc bọn Pháp không

3.10 Page 30

▲back to top

biết mặt mình, N Trang Lơng trà trộn vào sô" thủ lĩnh ra “đầu

thú”, chờ có cơ hội thuận tiện sẽ nhanh chóng tiêu diệt Hăng-

ri-mét-tơ-rơ cùng bọn lính đi theo. Sau đó sẽ tập kích đồn Bu-

mê-ra, tiêu diệt sô"lính còn lại. về phía Hăng-ri-mét-tơ-rơ cũng

tới địa điểm làm lễ “đầu thú” cùng với 40 lính súng ống oai vệ.

Cuộc lễ “Đầu thú” được tiến hành vào lúc xế chiều.

Theo phong tục của đồng bào thì khi đình chiến hoặc liên minh

quân sự với nhau, vũ khí của hai bên đều phải mang ra tê" thần

đế cầu thần chứng giám. Giáo, mác, cung, nỏ của nghĩa quân

cùng tâ"t cả súng ông của giặc đều bó lại và chất thành đông.

Hăng-ri-mét-tơ-rơ cũng phải cởi cây súng ngắn và đặt trên sàn

nhà bên cạnh các cây kiếm của thủ lĩnh'nghĩa quân . Giữa lúc

đang “làm phép vũ khí”, N’Trang Lơng cho đến lúc này vẫn

ngồi trước mặt Hăng-ri-mét-tơ-rơ mà hắn không biết vì được

giới thiệu là một “Đầu làng”. Nhanh như chớp, N’Trang Lơng

chồm lên đâm chết Hăng-ri-mét-tơ-rơ. Sau khi tiêu diệt xong

bọn lính Pháp, nghĩa quân dùng kê" nghi binh tiêu diệt đồn Bu-

mê-ra.

Sau thất bại cay đắng ở Bu-mê-ra, thực dân Pháp dồn

hết lực lượng quân sự truy lùng ráo riết hòng bắt sông N’Trang

Lơng. Trong hoàn cảnh đó, đế bảo vệ thủ lĩnh của cuộc khởi

nghĩa, N’Trang Lơng cùng bộ tham mưu của ông tạm lánh sang

vùng phía Tây Di Linh (thuộc tỉnh Lâm Đồng ngày nay) hoạt

động bí mật, chuẩn bị lực lượng cho cuộc chiến đâu lâu dài.

Chính trong thời gian đó, Bu Luk Amprak vô"n là người chủ làng

người Mnông ở lưu vực sông Đak Huýt, một tướng lĩnh tài giỏi

được N’Trang Lơng giao cho việc lãnh đạo đồng bào Stiêng,

Mnông trên địa bàn rộng lớn thuộc toàn bộ vùng đất tỉnh Bình

Phước ngày nay.

Mặc dù bị thực dân Pháp khủng bô" dữ dội nhưng phong

trào đâu tranh của các dân tộc ít người ở vùng Bà Rá, Hớn

Quản, vẫn tồn tại. Năm 1925, thực dân Pháp mở con đường 14

nôi liền Sài Gòn với Đắc Lắc đến miền biển Trung Kỳ.

Đồng bào dân tộc quanh vùng bị đẩy vào tình cảnh vô

4 Pages 31-40

▲back to top

4.1 Page 31

▲back to top

cùng khôn khổ: thanh niên và người khỏe mạnh bị bắt đi làm

phu cho Pháp, nhà cửa bị phá, dân phải bỏ đi ở nơi khác xa

nguồn nước, nương rẫy đang mùa thu hoạch cũng không gặt hái

được ... Căm phẫn trước hành động tước đoạt tàn ác của giặc,

đồng bào các dân tộc đã chống lại lệnh của tên quận trưởng, tổ

chức lực lượng nghĩa quân do ông Rít Đinh, tướng lĩnh của Nơ

Trang Lơng chặn đánh một số lính đi thúc ép đồng bào. Đỉnh

cao của sự căm thù thể hiện ỏ chỗ tên quận trưởng Gatille dã bị

nghĩa quân và đồng bào ở Bù Đôp, tổ chức phục kích tiêu diệt.

Thực dân Pháp đàn áp dã man nhưng cuộc đâu tranh của nhân

dân không vì thế mà bị dập tắt, khiến cho việc làm con đường

này có lúc bị ngưng trệ. Tên Mo-ri-e về thay làm quận trưởng

Bà Rá vẫn theo phong cách thực dân, kẻ cướp. Đồng bào dân

tộc lại tiếp tục đấu tranh tìm cách tiêu diệt hắn.

Tinh thần đâu tranh bất khuất, kiên cường của nghĩa

quân và đồng bào các dân tộc vùng Hớn Quảng, Bà Rá là niềm

tự hào của nhân dân Bình Phước. Truyền thông đó tiếp tục

được phát huy trong những năm dài theo Đảng đấu tranh cách

mạng và kháng chiến, đế giành lại độc lập tự do cho dân tộc.

2. Phong trào đấu tranh của công nhăn cao su:

Trong lịch sử, giai cấp công nhân nói chung và đội ngũ

công nhân cao su nói riêng, luôn bị bóc lột áp bức hết sức nặng

nề. Trước sự áp bức và bóc lột tàn bạo của bọn chủ đồn điền và

bọn tay chân của chúng, người công nhân không có con đường

nào khác là phải đứng lên đâu tranh chông lại để bảo vệ quyền

sông của mình.

Trong thời kỳ đầu do chưa có sự giác ngộ về giai cấp,

chưa có nhận thức đúng đắn về phương hướng và mục tiêu đâu

tranh nên những cuộc đâu tranh của công nhân cao su đều là

những cuộc đấu tranh tự phát nhằm thay đổi phần nào hoặc giải

thoát khỏi cuộc sông đau khổ, tủi nhục. Những hình thức phản

kháng tự phát khá phổ biến lúc bấy giờ là bỏ trốn, tự tử, nổi dậy

giết xu cai độc ác, chém Tây, lẩn công, hạ triệt cây trồng...

4.2 Page 32

▲back to top

Bỏ trôn là một kiểu phản ứng thường thây của những

người phu trong giai đoạn đầu mới thành lập đồn điền.

Nhưng trong số những người đi trốn, sô" trôn thoát rất ít.

Đa sô" gặp phải những sô" phận bi thảm: hoặc làm mồi cho thú

dữ, hoặc bị những người dân tộc thiểu sộ" lầm lạc bị Tây mua

chuộc bắt đem về nộp cho Tây lĩnh thưởng, hoặc bị bọn lính đồn

bắt lại trừng phạt, hành hạ đến máu đổ, thịt rơi như trường hợp

7 người phu trôn bị lính bắt lại ở đồn điền Phú Riềng mà Trần

Tử Bình đã kể lại trong “Phú Riềng Đỏ”: “Thằng chủ hạ lệnh

cho lính mang giày dinh dá vào người, bắt dằn người xuống đât,

cho lính giẫm giày đinh lên lồng ngực, người đứng ngoài nghe

thây tiếng xương gẫy kêu rau ráu. Giẫm giày đinh xong, chúng

còn đánh tiếp một trận gậy “thừa sông thiếu chết” nữa rồi bỏ

vào nhà tôi cùm lại. Một tuần sau, nhân có chuyện phạt cùm

một công nhân khác, chúng mở cửa nhà tôi ra thì 7 người bữa đó

đã chết hết, chân vẫn còn tra chéo trong cùm”.

Đôi với hình thức đâu tranh này của công nhân cao su,

Cuộc khởi nghĩa của 300 nghía binh đồng bào s tiéng - M nòng ớ đốn Bú Dỏp

ngày 2.4.1934 (tranh sơn dầu).

4.3 Page 33

▲back to top

trở ngại lớn nhất là sô đồng bào dân tộc thiểu sô" bị bọn chủ tư

bản đồn điền Pháp vừa dọa dẫm, vừa dụ dỗ theo chúng để lùng

bắt những công nhân chạy trôn. Một sô" người vì sợ, một sô"

người bị lừa mị, mua chuộc nên làm theo lời chúng. Kết quả là

một sô" công nhân đồn điền cao su thoát khỏi bọn xu, bọn lính

khô" xanh nhưng lại không thoát khỏi tay một sô" người Thượng

bị lầm lạc. Do đó, muôn chạy trôn được, anh em công nhân phải

phá vỡ được âm mưu chia rẽ dân tộc bằng cách cảm hóa và xây

dựng tình thương yêu đoàn kết với đồng bào dân tộc thiểu sô".

Nhâ"t là phải làm cho họ thây được người Kinh, người dân tộc

thiểu sô" tuy cảnh ngộ khác nhau nhưng đều là bạn, là anh em

ruột thịt và đều có kẻ thù chung là thực dân Pháp. Trong quá

trình đâu tranh tự phát chông bọn chủ tư bản đồn điền, công

nhân cao su đã dần dần làm thất bại âm mưu chia rẽ dân tộc

của thực dân Pháp. Sô" công nhân chạy trôn và thoát được ngày

càng tăng.

Do sô" phu đồn điền bỏ trôn ngày càng nhiều nên năm

1927, thực dân Pháp phải thành lập “Sở những người kiểm soát

lao động” (Service des controleurs de travail) với quyền hạn

đặc biệt để bắt lại những công nhân chạy trôn. Do đó, từ những

năm 1928, 1929 chúng bắt được nhiều người bỏ trôn hơn những

năm trước.

Tự tử cũng là hình thức phản kháng tự phát mang tính

tiêu cực ở thời kỳ đầu. Do cuộc sông nô lệ đen tối và đầy bi

thảm, không có lối thoát, không hy vọng tha thiết gì với tứơríg

lai, công nhân đồn điền cao su đã dùng cách tự sát để châm dứt

nỗi khổ cực của mình. Cũng có người tự sát vì bị ô nhục, tinh

thần bị tổn thương, phẩm giá bị nhơ nhuôc. Những trường hợp tự

tử như vậy không phải là ít ở các đồn điền cao su trong những

ngày đầu khi chưa có cách mạng dẫn dắt con đường đâu tranh.

Nguyễn Mạnh Hồng, một công nhân cao su kỳ cựu từ

năm 1930 ở đồn điền Phú Riềng nói về tình hình tự tử củẩ phu

đồn điền như sau:

“Tự sát thì nhiều vì con đường đánh Tây để về Bắc rất

4.4 Page 34

▲back to top

khổ nên người đau ốm chỉ giải quyết bằng cách tự sát: tự sát

trong nhà, tự sát ở suối nước. Từ nhà ra rừng cao su lúc nào

cũng có mùi hôi thôi của người tự sát treo cổ”(4)

Trong cuốn hồi ký ” Phú Riềng Đỏ”, Trần Tử Bình cũng

nói: “Công nhân thì quá cực đến nỗi có người ra rừng mượn sợi

dây treo cổ lên cành cây cho thoát nợ”.

Nổi dậy chém cai xu ác ôn và Tây là hình thức phản

kháng quyết liệt nhất trong thời kỳ đầu. u ấ t ức đến cùng cực,

lại cảm thây không còn con dường sống nào khác, một sô" công

nhân cao su đã chọn một hình thức phản kháng quyết liệt là

vùng dậy chém bọn chủ Tây độc ác.

Tiêu biểu nhâ"t là tháng 10/1927, anh Nguyễn Đình Tư

cầm đầu 120 công nhân làng 2 đồn điền cao su Phú Riềng nổi

dậy chém chết tên Mông-tây (Monteil) thời tên chủ sở Tri-e

(Triai) thông trị. Thường xuyên chứng kiến cảnh công nhân bị

đánh đập tàn nhẫn và hành động dâm đãng của bọn xu, sếp,

s "Đội quân Cung tê n ’’ cua đống bào tiêng.

4.5 Page 35

▲back to top

nhất là tên Mông-tây, anh Nguyễn Đình Tư cùng một sô" anh

em công nhân đồng tâm cắt huyết ăn thề sẽ trả thù bọn Tây mà

đốĩ tượng đầu tiên là tên Mông-tây tàn ác khét tiếng.

Vào một buổi sáng điểm danh như thường lệ, lợi dụng

lúc Mông-tây đang mải mê hạch sách, nạt nộ công nhân, anh

Nguyễn Đình Tư đột ngột đứng lên vung cao lưỡi búa nguyệt bổ

xuống người hắn. Tiếp theo là hàng loạt lưỡi búa chứa chất căm

hờn của công nhân làng 2 bổ tới tấp vào người tên ác ôn. Mặc

dù bị tấn công bất ngờ và bị thương nặng hắn vẫn cô" chạy về

buồng riêng lây súng nhưng mới tới chân cầu thang Mông-tây

đã bị 9 nhát búa vào thân thể. Nhát búa cuối cùng bửa một nửa

mặt của hắn. Những tên cai khác bị anh em công nhân dùng

dao, cuốc, rựa đuổi chạy tán loạn.

Cuộc nổi dậy đã đạt được mục tiêu, Mông -Tây bị giết

chết nhưng ngay sau đó anh em công nhân bị đàn áp khốc liệt.

Tên Tri-e chủ sở huy động lính vây tròn bôn phía, bắt đi khoảng

40-50 công nhân, đích thân Tri-e giương súng bắn chết một sô"

người. Một sô" công nhân chạy thoát ra rừng nhưng họ bị bọn

lính dùng người Thượng đuổi bắt đẹm về nộp lây thưởng. Một

sô"khác trúng đạn bị thương bị lính lôi về nhưng không được cứu

chữa theo lệnh chủ sở nên cũng chết. Những người chết bị vùi

xác luôn ngoài rừng, cả những người còn ngắc ngoải cũng bị

chôn sông. Sở mật thám Biên Hòa tra tân dã man tất cả sô"công

nhân bị bắt để tìm ra người chủ mưu. Anh Nguyễn Đình Tư bị

Tòa án Biên Hòa tuyên án tử hình, hai công nhân khác bị xử tù

chung thân.

Sau vụ này, tên chủ nhát Tri-e càng khủng bô" đàn áp

công nhân dữ dội hơn. Không khí trong đồn điền ngột ngạt tới

mức anh em công nhân đi lại không dám nhìn ngang.

Cuộc nổi dậy này tuy có bị tổn that, do anh em công

nhân chưa thây được kẻ thù chính cần phải đánh đổ để tự giải

phóng là toàn thể bọn chủ tư bản và bè lũ tay sai trong đồn điền,

là chủ nghĩa thực dân Pháp đang nô dịch cả dân tộc. Song, cuộc

nổi dậy này đã tạo ra tiếng vang rất lớn. Báo chí tiếng Việt,

4.6 Page 36

▲back to top

tiếng Pháp xuất bản tại Sài Gòn đều đăng lại sự việc này.

Kiện ra tòa và tô" cáo tội ác của bọn chủ đồn điền cũng

là một hình thức phản kháng tự phát của công nhân cao su trong

thời kỳ đầu khi chưa có Đảng lãnh đạo. Tiêu biểu là vụ kiện ra

toà tên Va-lăng-tanh (Valentin) đánh chết anh Nguyễn Văn

Chánh ở đồn điền cao su Phú Riềng vào cuối năm 1927(5).

Căm phẫn trước hành động tàn ác của Va-lăng-tanh,

một sô" công nhân tiến bộ đã vận động mọi người cùng vợ anh

Chánh làm đơn kiện ra tòa án Biên Hòa. Chiếu theo đơn kiện,

Tòa án Biên Hòa về đồn điền lây khẩu cung và khám nghiệm

tử thi nhưng bọn chủ sở đã đút lót mọi cửa để chạy tội cho tên

giết người. Vì vậy, kết quả xét xử thật chua chát. Tòa án Biên

Hòa cho rằng Va-lăng-tanh chỉ phạm tội ngộ sát và bắt hắn bồi

thường 5đ cho vợ anh Chánh. Điều đó làm cho công nhân vừa

phẫn uất, vừa bi quan nhưng đây cũng là bài học lớn cho nhận

thức của họ: không bao giờ có sự công bằng và bình đẳng giữa

kẻ đi xâm lược và người bị thông trị.

Cùng với việc kiện ra tòa, công nhân cao su đồn điền

Phú Riềng còn khéo léo tô" cáo tội ác của bọn chủ sở với thanh

tra Pháp và thanh tra Việt khi họ về thanh tra đồn điền. Lần

đầu, công nhân cao su tô" cáo tội ác của bọn chủ sở với Đờ-la-

ma (Delamarre) - thanh tra lao động người Pháp vào cuối năm

1927; lần thứ hai công nhân tô" cáo tội ác của bọn chủ đồn điền

với Bùi Bằng Đoàn - thanh tra của Chính phủ Nam Triều vào

cuối năm 1928. Cả hai lần, công nhân đều khéo léo dẫn dắt các

viên thanh tra này tận mắt chứng kiến tội ác man rợ của bọn

chủ đồn điền. Song việc tô" cáo cũng không đem lại kết quả.

Đờ-la-ma thu thập tư liệu, ăn nhậu chè chén, nhận quà đút lót

của chủ sở rồi lặng lẽ ra về. Còn Bùi Bằng Đoàn, tính tinh

khẳng khái, cũng thu thập được nhiều tư liệu nhưng chẳng làm

được trò trông gì vì cả triều đình Huê" đã quá yếu thê", chỉ còn là

công cụ để bọn thực dân đê" quốc sai khiến.

Trong các hình thức đâu tranh tự phát của công nhân

cao su trước khi Đảng ra đời còn có hình thức lãn công, triệt hạ

4.7 Page 37

▲back to top

cây. Hình thức đấu tranh này cũng giống hình thức đâu tranh

phá hoại máy móc của công nhân công nghiệp phương Tây.

Người công nhân trút căm thù lên tài sản của bọn chủ đồn điền.

Hình thức đâu tranh này cũng gây ra cho bọn chủ đồn điền thiệt

hại đáng kể về mặt kinh tế. Vì vậy chúng phải buộc thay đổi

cách đối xử và phương thức bóc lột. ở đồn điền Phú Riềng, khi

Va-sê (Vachet) về thay cho Tri-e (Triai), vừa đặt chân đến đồn

điền (1928) hắn đã tuyên bô: “Câm Xu-vây-dăng đánh đập

công nhân”. Va-sê còn bỏ tiền ra mua sắm quần áo, mũ mão,

nhị trống cho công nhân lập phường chèo, phường nhạc cổ.

Bằng cách đó, Va-sê cho rằng sẽ xoa dịu đưực công nhân để họ

khỏi nổi loạn. Ngoài ra, Va-sê còn đặt ra chế độ khoán công

việc nhưng lương vẫn cô định để hạn chế việc công nhân lãn

công.

Như vậy, ngay trong những ngày đầu tư bản thực dân

Pháp khai thác đồn điền cao su, công nhân đã đứng lên chống

lại chế độ hà khắc, chống lại sự đối xử dã man, tàn bạo của bọn

chủ tư bản đồn điền với nhiều hình thức, mức độ khác nhau.

Các cuộc đấu tranh này thực chất là đấu tranh giai cấp nhưng

nhìn chung mới là những phản kháng mang tính chất tự phát.

Một vài hình thức đấu tranh còn mang tính chất tiêu cực, ý thức

giác ngộ giai cẫp chưa cao. Mặt khác, những cuộc đấu tranh

này còn diễn ra lẻ tẻ ở nơi này, nơi khác, chưa kết hợp thành

phong trào đâu tranh chung. Do vậy, hầu hết bị thất bại, trong'

nhiều trường hợp bị đàn áp đẫm máu. Tuy nhiên, qua những

cuộc đấu tranh đầy máu và nước mắt thời kỳ này công nhân

càng thương yêu, hiểu biết và gắn bó với nhau hơn. Nhận thức

của họ về kẻ thù, về giai cẫp ngày càng được nâng cao hơn,

kinh nghiệm đấu tranh cũng ngày càng được tích lũy phong phú

hơn.

Sau một thời kỳ đấu tranh 'dưới các hình thức tự phát

chống lại chế độ hà khắc và sự dã man ở các đồn điền, cuối

những năm 20 của thế kỷ XX, cùng với phong trào công nhân

cả nước, phong trào đấu tranh của công nhân cao su ở Bình

Phước bắt đầu có những chuyển biến mới mang tính tự giác.

4.8 Page 38

▲back to top

Dưới sự lãnh đạo của các

chi bộ Hội Việt Nam Cách mạng

Thanh niên, sau là chi bộ Đông

Dương Cộng sản Đảng ở đồn điền

Phú Riềng, công nhân cao su Bình

Phước bắt đầu chuyển từ đâu tranh

tự phát sang đâ"u tranh tự giác; ý

thức giai cấp và phong trào đấu

tranh của công nhân cao su có

những bước trưởng thành vượt bậc,

góp phần to lớn vào phong trào đâu

tranh cách mạng của nhân dân cả

nước.

Đồng chi Trần Tứ Bình - B i thư chi

bộ đồn điền Phú Riềng 1930 - Thiếu

tương Quân đội Nhân dân

Việt Nam.

Từ khi thực dân Pháp tiến

hành cuộc chiến tranh xâm lược, đồng bào các dân tộc thiểu số

đã anh dũng đứng lên đâu tranh chông lại sự cướp đoạt trắng

trỢn và tàn bạo của bọn tư bản thực dân. Các cuộc đấu tranh

của đồng bào dân tộc thiểu sô" làm cho tư bản thực dân Pháp

phải mâ"t nhiều năm mới thành lập được các đồn điền cao su và

dựng lên tầng lớp tay sai thân Pháp để đàn áp nhân dân.

Cùng với chính sách khai thác thuộc địa của thực dân

Pháp, các đồn điền cao su được thành lập và đội ngũ công nhân

cao su ra đời. Khi chưa có Đảng lãnh đạo, công nhân cao su

phải chịu bao cảnh cơ cực lầm than do sự bóc lột tàn khốc của

tư bản đồn điền Pháp. Không cam chịu kiếp sông nô lệ, buổi

đầu công nhân cao su phản ứng chông lại bọn chủ tư bản Pháp

nhưng chỉ là những cuộc đâu tranh tự phát, đơn lẻ nên không

đem lại kết quả. Trái lại, bọn chủ tư bản đồn điền kết hợp với

bộ máy thông trị thực dân đàn áp công nhân vô cùng dã man.

Cuộc sông của đồng bào dân tộc thiểu sô" và công nhân cao su

cực kỳ đen tôi tưởng như không có đường ra.

Khi chi bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên và sau

4.9 Page 39

▲back to top

đó là chi bộ Đông Dương Cộng sản Đảng ra đời ở đồn điền Phú

Riềng đã tạo một luồng sinh khí mới cho phong trào cách mạng

của nhân dân. Chi bộ cộng sản ở đồn điền Phú Riềng là một

trong những chi bộ ra đời sớm nhất ở miền Đông Nam bộ. Đó là

kết quả quá trình đâu tranh anh dũng của đồng bào các dân tộc

thiểu sô và công nhân cao su, là kết quả của quá trình tuyên

truyền vận động, xây dựng tổ chức của Hội Việt Nam Cách

mạng Thanh niên và Đông Dương Cộng sản Đảng. Với truyền

thông anh dũng quật cường, vùng đất Bình Phước chính là nơi

ươm trồng những hạt giông cách mạng của Đảng. Từ khi có chi

bộ cộng sản, công nhân cao su và đồng bào các dân tộc thiểu số

được tuyên truyền giác ngộ và tổ chức lại. Họ đã nhận rõ bản

chất, bộ mặt thật của kẻ thù tư bản thực dân, từng bước giác ngộ

giai cáp và nhận thức phương pháp đấu tranh cách mạng đúng

đắn theo con đường của chủ nghĩa Mác-lênin. Chính vì vậy,

phong trào đấu tranh của công nhân cao su và đồng bào các

dân tộc thiểu sô" trong những năm 1928-1930 đã chuyển dần từ

tự phát sang tự giác. Từ đây, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng

sản, phong trào đâu tranh cách mạng của nhân dân bước vào

giai đoạn mới: đâu tranh giải phóng giai cáp, giải phóng dân

tộc.

4.10 Page 40

▲back to top

PHẦN I

ĐẢNG LÃNH ĐẠO NHÂN DÂN BÌNH PHƯỚC

ĐÂU TRANH CÁCH MẠNG, TIEN t ớ i

TỔNG KHỞI NGHĨA GIÀNH CHÍNH QUYÊN

(1930- 1945)

CHƯƠNG I: Sự RA ĐỜI CỦA CHI BỘ CỘNG SẢN

ĐẦU TIÊN VÀ PHONG TRÀO CÁCH MẠNG

TỪ (1930 - 1935)

CHI Bộ CỘNG SẢN ĐẦU TIẾN RA ĐỜI VÀLẢNH ĐẠO cuộc

ĐẤU TRANH C ỦA CÔ NG NHÂN CAO su PHÚ RIỀNG:

Tháng 6/1925, tổ chức Hội Việt Nam Cách mạng Thanh

niên ra đời ở Quảng Châu - Trung Quốc, do đồng chí Nguyễn

Ái Quốc sáng lập và lãnh đạo. Đây là tổ chức tiền thân chuẩn

bị cho sự ra đời một Đảng Mác-xít ở Việt Nam. Nhiều hội viên

sau khi học tập huấn luyện ở đây đã trở về nước hoạt động.

Năm 1927, Kỳ bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh

niên ở Nam Kỳ được thành lập. Năm 1928 thực hiện chủ trương

“Vô sản hóa”, nhiều hội viên của Kỳ bộ đã đi vào làm phu,

làm thợ ở các nhà máy, đồn điền miền Đông Nam Kỳ để tuyên

truyền vận động và xây dựng tổ chức cách mạng, đồng thời

cũng tự rèn luyện lập trường quan điểm giai cấp công nhân.

Một trong những hội viên tiêu biểu là đồng chí Nguyễn Xuân

Cừ (tức Nguyễn Văn Vĩnh) được cử đi “Vô sản hóa” ở đồn điền

cao su Phú Riềng. Đồng chí Cừ quê ở Bắc Ninh, học sinh trường

Bưởi Hà Nội, có bằng tú tài, nói tiếng Pháp thông thạo sớm

giác ngộ cách mạng, đến “Vô sản hóa” ở cao su Phú Riềng vào

khoảng đầu năm 1928.

Làm công nhân ở Phú Riềng, anh hoạt động rất thận

5 Pages 41-50

▲back to top

5.1 Page 41

▲back to top

trọng khi thâm nhập vào công nhân. Trước khi tuyên truyền cho

ai thì điều tra, nghiên cứu kỹ người ấy rồi mới tiếp xúc. Anh

tuyên truyền cho họ những kinh nghiệm thành công và thất bại,

cũng như phương pháp đấu tranh cụ thể, chỉ ra cho họ thế nào

là một cuộc đâu tranh có tổ chức, phải đề ra khẩu hiệu, yêu

sách đấu tranh, phải lập ban lãnh đạo, phải có tổ chức bảo hộ,

phải tích trữ lương, thực, Anh kể cho họ nghe về đất nước Xô

Viết, về phong trào đấu tranh cách mạng của công nhân thê

giới... Quan trọng hơn cả là anh thường giảng giải kỹ vân đề lý

luận cách mạng có quan hệ trọng đại'đến phong trào cách

mạng như thế nào và nêu lên những phương pháp đấu tranh

mới. Những vấn đề đó hoàn toàn mới mẽ đối với những người

công nhân ở đây, có tác đụng lớn đối với phong trào công nhân

Phú Riềng. Người đầu tiên anh tìm đến liên lạc là Trần Tử Bình

lúc đó đang làm công nhân quét dọn, giặt giũ ở trạm xá, người

nổi tiếng trong các trận đâu tranh trước đây. Và nhiều công

nhân dần dần nảy sinh tình cảm đôi với cách mạng và ít lâu sau

họ xin vào tổ chức. Ngoài ra, một mặt tuyên truyền cho công

nhân, mặt khác vẫn liên hệ chặt chẽ với đồng chí Ngô Gia Tự,

đại diện cho Đông Dương Cộng sản Đảng ở Nam Kỳ (lúc đó ở

Sài Gòn - Chợ Lớn) báo cáo cụ thể tình hình công nhân ở Phú

Riềng và nhận sự chỉ đạo sâu sát hơn.

Sau một thời gian tuyên truyền, phát triển hội viên,

tháng 4/1928, chi bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên,

đồn điền Phú Riềng được thành lập gồm 5 hội viên Nguyễn

Xuân Cừ, Trần Tử Bình, Phan Thu Hồng Tạ và Hòa, do đồng

chí Nguyễn*Xuân Cừ làm Bí thư. Đây là tổ chức cách mạng có

xu hướng cộng sản đầu tiên, đã lãnh đạo công nhân Phú Riềng

cho đến cuối tháng 10/1929.

Ngày 20/10/1929, dưới sự lãnh đạo của chi bộ Hội Việt

Nam Cách mạng Thanh niên một cuộc đình công lớn với 2.000

công nhân tham gia nổ ra ở Phú Riềng. Đây là cuộc đình công

đông đảo nhất so với những năm trước. Anh em cử đại diện lên

gặp tên chủ sở Xu-ma-nhắc (Soumagnac) đưa các yêu sách đòi

tăng lương, chông đánh đập, không ăn gạo ẩm, gạo mục, nữ

5.2 Page 42

▲back to top

công nhân nghỉ đẻ được hưởng lương.. Đầu tiên, tên chủ sở cho

lính đến đàn áp và bắt một sô"công nhân đánh đập dã man. Anh

em công nhân kiên trì đâu tranh không manh động, buộc chủ

chấp nhận giải quyết các yêu sách. Thắng lợi này đã cổ vũ

phong trào công nhân địa phương trong bôi cảnh các tổ chức

cộng sản đang hình thành trên cả nước.

Sau khi được thành lập, khoảng tháng 8/1929 Trung

ương lâm thời Cộng sản Đảng ở Bắc Kỳ cử đồng chí Ngô Gia

Tự và một sô"đồng chí khác vào Sài Gòn xây dựng 3 cơ sở trọng

yếu Đảng ở 3 nơi trên đất Nam Kỳ, đó là Vĩnh Kim (Mỹ Tho),

Ba Son (Sài Gòn) và Phú Riềng. Sau một thời gian ở Sài Gòn,

đồng chí Ngô Gia Tự liên lạc được với đồng chí Nguyễn Xuân

Cừ ở Phú Riềng. Lúc này đồng chí Cừ bên trong là Bí thư chi bộ

Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên ở Phú Riềng, bên ngoài

lại là thư ký cho tên Lơ Bông-Su-Vây-Lăng ở làng 3, nên chủ

sở câp giây đi lại tự do, nhờ vậy đồng chí Cừ đi lại nhiều lần lên

Sài Gòn-Chợ Lớn, lấy cớ đi thăm họ hàng, nhưng thực chất là

đi làm cách mạng.

Thực hiện chủ trương phát triển tổ chức Đảng của Trung

ương lâm thời Đông Dương Cộng sản Đảng, đồng chí Ngô Gia

Tự đã chỉ đạo cho đồng chí Nguyễn Xuân Cừ thành lập chi bộ

Đông Dương Cộng sản Đảng ở Phú Riềng. Vào đêm 28/10/

1929, tại bờ suôi khu rừng sau lưng làng 3, chi bộ cao su Phú

riềng được thành lập có 6 đảng viên gồm: Nguyễn Xuân Cừ,

Trần Tử Bình, Tạ, Hồng, Hòa và Doanh, đồng chí Nguyễn

Xuân Cừ được cử làm bí thư chi bộ. Đây là chi bộ Đảng Cộng

sản đầu tiên của Bình Phước và đồng thời là chi bộ đầu tiên của

ngành cao su Việt Nam.

Sau khi thành lập, chi bộ phân công các đồng chí đảng

viên phụ trách các mặt công tác: Đ/c Trần Tử Bình phụ trách tổ

thanh niên xích vệ đội, đ/c Tạ phụ trách làng sô"2, đ/c Hồng phụ

trách nghiệp đoàn, đ/c Doanh phụ trách làng sô" 3, đồng chí Hòa

cùng làm ở gara ô tô giúp đồng chí Hồng trong công tác vận

động công nhân lái xe và cơ khí ở đó. Các đảng viên trong chi

bộ khẩn trương bước vào cuộc chiến đâ"u mới, nhằm đáp ứng

5.3 Page 43

▲back to top

yêu cầu của phong trào công nhân đồng thời nhằm đối phó lại

những âm mưu và hành động nham hiểm của kẻ thù.

Các đảng viên được học tập về chủ trương của Đảng,

trong đó có các vấn đề đem lại ruộng đất cho dân cày, công

nhân phải tiến lên giành lại nhà máy, đồn điền và giải phóng

dân tộc, được đọc báo “Thanh niên giải phóng” của Đông Dương

Cộng sản Đảng, báo “Nhân đạo” của Đảng Cộng sản Pháp.

về phương hướng, chi bộ chủ trương đi ngay vào việc tổ

chức đấu tranh đòi các quyền lợi thiết thực như tăng lương, cải

thiện chỗ ăn, chỗ ở, điều kiện sinh hoạt văn hóa tinh thần, đấu

tranh không được cúp phạt, đánh đập...

Trên có sở nghiệp đoàn công nhân, đã được thành lập

tháng 6/1928, đến lúc này chi bộ chú ý. xây dựng một nghiệp

đoàn bí mật, đông đảo và vững mạnh hơn. Nghiệp đoàn do

đồng chí Hồng, một đảng viên trực tiếp làm thư ký. Tháng 11/

1929, đồng chí Hồng đã tổ chức thành công cuộc đấu tranh đưa

yêu sách cho bọn cai quản xưởng cơ khí đòi tăng lương, chông

đánh đập, trợ cấp cho phụ nữ hậu sản;.. Công nhân tham gia

nghiệp đoàn rất đông, mọi chủ trương của chi bộ thông qua

nghiệp đoàn vận động đều được công nhân ủng hộ. Chính nhờ

tổ chức này, mà chi bộ Phú Riềng chưa đến 10 đảng viên vẫn

đủ sức lãnh đạo các cuộc đấu tranh từ nhỏ đến lớn.

Nghiệp đoàn còn ra tờ “Giải thoát” nhằm tuyên truyền

giáo dục ý thức cách .mạng, hướng dẫn công nhân đấu tranh

theo đường lối của Đảng, in bí mật phân phát cho công nhân

chuyền tay nhau xem. Nội dung, viết sát với tình hình, phê phán

những thói hư tật xâu trong công nhân do chế độ thực dân gây

ra, nêu kinh nghiệm đấu tranh công nhân các nơi, nêu lên đạo

đức mới của công nhân, thông tin hoạt động nghiệp đoàn ở các

đồn điền, thời sự, chính trị quốc tế.... Tờ “Giải thoát” được đồng

chí Ngô Gia Tự thưộng xuyên theo dối và chỉ dẫn. Đây là tờ báo

đầu tiên của công nhân ngành cao su Việt Nam. Tác dụng của

tờ báo cơ sở, cùng với tác dụng của những tờ báo, tài liệu do

cấp trên chuyển đến và sự hoạt động của các đảng viên cộng

5.4 Page 44

▲back to top

sản, các cán bộ nghiệp đoàn, tất cả đã góp phần nâng cao sự

giác ngộ của giai cấp công nhân và chỉ cho họ biết cách đấu

tranh giành thắng lợi.

Ngoài tổ chức nghiệp đoàn, chi bộ còn có một đội thanh

niên xích vệ rất mạnh, do đồng chí Trần Tử Bình phụ trách.

Mỗi làng chi bộ tổ chức một tiểu đội gồm 40 thanh niên công

nhân vũ trang bằng nhiều thứ vũ khí tự tạo. Tổ chức này có Ị

nhiệm vụ bảo vệ chi bộ, bảo vệ côngnhân trong các cuộc đấu/

tranh, lúc bình thường thì canh gác xộm làng. Đội vũ trang này í

đã phát huy tác dụng rất tốt trong cuộc nổi dậy “Phú Riềng Đ ỏ’/

vào tháng 2/1930.

Chi bộ Phú Riềng rất chú trọng công tác bồi dưỡng phát

triển đảng viên mới. Đêm ngày 7/11/1929, chi bộ bí mật tổ

chức kỷ niệm Cách mạng tháng 10 Nga và kết nạp đảng viên

mới là đồng chí Nguyễn Mạnh Hồng. Ngoài ra còn góp phần

vào việc đào tạo các “hạt giông đỏ” cho các đồn điền khác.

Đến cuối năm 1929 đồng chí Nguyễn Xuân Cừ bí thư chi bộ bị

Pháp trục xuất, vì nghị vấn làm chính trị, đồng chí phải thôi việc

về Sài Gòn hoạt động bất hợp pháp. Bí thư chi bộ giao lại cho

đồng chí Trần Tử Bình thay thế và tiếp tục thực hiện cuộc đâu

tranh trong tình hình mới.

Ngày 31/1/1930, chi bộ phát động một cuộc đấu tranh

lớn được tuyệt đại đa sô anh em công nhân ủng hột Mục đích

của cuộc đấu tranh này là đòi quyền lợi kinh tế cho nhiều đôi

tượng. Để chuẩn bị cho cuộc đấu tranh, đêm 28 tết (tức ngày 27/

1/1930) Ban chấp hành nghiệp đoàn cao su theo chỉ thị của chi

bộ cộng sản đã mở Hội nghị Đại biểu công nhân của 5 trong sô"

10 làng công nhân, thảo luận nhiều lần ở trong rừng, nhất trí với

các yêu sách: cấm dánh đập, cấm cúp phạt lương, miễn sưu

thuế, trả lương cho công nhân nghỉ đẻ, bồi thường cho công

nhân bị tai nạn lao dộng, trả về quê cũ những người hết hạn

giao kèo, trả tư do cho những người bị bắt... đồng thời kiểm tra

lại tình hình chuẩn bị, thông nhất yêu sách đề ra, thông nhất

đánh đòn thị uy ra quân bằng hình thức chúc tết chủ sở sáng

mồng 1 tết.

5.5 Page 45

▲back to top

Vào sáng mồng 1 tết Canh Ngọ (tức ngày 30/1/1930),

công nhân mở đầu cuộc đấu tranh bằng “ đòn thị uy ra quân”,

công nhân lợi dụng việc chúc tết, đưa các yêu sách lên chủ sở,

nhưng không được trả lời. Trước tình hình đó, các đảng viên và

cán bộ nghiệp đoàn tăng cường tuyên truyền, giải thích cho

công nhân hiểu rõ vì sao họ bị cực khổ, đồng thời kêu gọi anh

em đồng tãm hiệp lực kiên trì đâu tranh đòi cho được quyền lợi,

không nản chí ngã lòng. Được đông đảo công nhân tỏ thái độ

đồng tình, chi bộ quyết định tiến tới bãi công sau 3 ngày tết.

Ban chấp hành nghiệp đoàn, được sự chỉ đạo của chi bộ

đã bí mật thông báo cho công nhân ở đâu cứ ở đó, đến bao giờ

bọn chủ giải quyết những yêu sách của mình, Ban chấp hành

nghiệp đoàn thông báo cho anh em đi làm.

Ngày 3/2/1930 (mồng 5 tết), là ngày làm việc trở lại

sau nghỉ tết, 5.000 công nhân thực hiện tổng bãi công.

v ề phía chủ sở, thấy hết hạn nghỉ mà toàn thể phu thợ

không ai đi làm. Chúng ra lệnh cho bọn cai, lính đến thúc ép

nhiều người 3 làng đi làm việc, cồn 7 làng khác thì bất động cho

nên bị đàn áp. Tên cai Tây Đờ Cát-ly đánh chết anh Cảo ở làng

9, bắt giam anh cai Lự... lập tức bị công nhân phản kháng, đánh

đuổi và sau đó đưa đơn kiện lên chủ sờ.

Nhạy bén với sự kiện nóng bỏng vừa xảy ra, chi bộ giao

cho nghiệp đoàn phát động biến căm thù thành một cuộc thị uy

trực diện với chủ sở và đưa những yêu sách mới phải bồi thường

tính mạng anh Cảo, trả tự do cho cai Lự, đuổi tên cai Tây giết

người...đồng thời viết khẩu hiệu mới. “ Chủ sở không chấp nhận

yêu sách, quyết không đi làm”, khiến cho mọi công nhân đồng

tình ủng hộ.

Sáng ngày 4/2, nghiệp đoàn tổ chức một cuộc biểu tình

lớn bao gồm công nhân 10 làng tham gia, cố' các đội tự vệ hổ

trỢ. Quận trưỏng Mo-ri-e quận Bà Rá trực tiếp dẫn 25 lính khô"

đỏ đến đàn áp công nhân, khoảng 800 công nhân áp đảo làm

chúng phải nhượng bộ, bỏ chạy. Ta bắt được 5 tên, thu 7 khẩu

5.6 Page 46

▲back to top

súng, trang bị cho đội tự vệ. Họ hiên ngang kéo thẳng vào gặp

chủ sở Xu-ma-nhắc. Chủ sở sợ quá phải mở cửa điều đình.

Công nhân cử 2 đồng chí Hồng và Tạ đưa yêu sách đã định từ

trước. Tên chủ sở Xu-ma-nhắc sợ hãi chấp nhận không dám

chần chừ. Biên bản được ký kết giữa chủ sở và công nhân, cam

kết thực hiện những yêu sách của công nhân, là điều có một

không hai ở Phú Riềng. Đây là lần đầu tiên trong lịch sử, tư bản

đồn điền cao su Pháp ở Việt Nam ký vào biên bản chấp nhận

yêu sách đấu tranh của công nhân.

Sau thắng lợi lớn của công nhân, đại diện Ban châp

hành nghiệp đoàn tuyên bô" giải tán để ngày mai đi làm, nhưng

chủ trương dúng đắn này không được chấp hành nghiêm chỉnh.

Bỏi vì anh em công nhân quá say sưa với chiến thắng, một sô"

cán bộ nảy sinh ra tư tưởng manh động, trên dường về làng biểu

dương lực lượng, hoạt động công khai. Diễn văn nghệ, luyện

tập quân sự, diễn thuyết, bắn súng thị uy làm kích động tâm lý

khởi nghĩa với hàng trăm người tham dự. Nhiều người trong đó

có cán bộ nghiệp đoàn, đảng viên có tư tưởng bạo động giành

chính quyền toàn đồn điền... bọn cai, lính hoang mang bỏ chạy,

không dám chông cự. Tinh hình đó làm cho anh em công nhân

càng tưởng rằng ngày đâu tranh chiếm chính quyền ở Phú Riềng

đã đến. Do đó, ở nhiều làng bà con công khai trưng cờ đỏ búa

liềm, các tổ chức nghiệp đoàn, thanh niên tự vệ, chi bộ Đảng từ

chỗ hoạt động bí mật chuyển ra hoạt dộng công khai. Công

nhân làm chủ các làng và tại làng 3 trở thành trung tâm hoạt

động công khai, họ tổ chức đi phá kho gạo, kho thực phẩm... lây

cho công nhân, còn lại đem vào rừng dự trữ, phòng khi cuộc

đâu tranh kéo dài ngày vẫn có lương thực để sông.

Đến đây một vâ"n đề nóng bỏng đặt ra là cuộc đâ"u tranh

sẽ được phát triển như thế nào và sẽ đi tới đâu! Một cuộc tranh

luận diễn ra ở hội nghị chi bộ Đảng, có 2 ý kiến khác nhau. Một

ý kiến đa sô" đồng tình ủng hộ, một ý kiến khác của đồng chí

Trần Tử Bình, Nguyễn Mạnh Hồng và một sô" đảng viên không

châ"p nhận như vậy, họ đề nghị giải tán để bảo toàn lực lượng.

Trong lúc đang có nhiều ý kiến phân tán như vậy, Xứ

5.7 Page 47

▲back to top

ủy Nam Kỳ đã cử đồng chí Nguyễn Xuân Cừ (lúc này ở Sài

Gòn) đến Phú Riềng kịp thời chỉ đạo phải chuyển hướng đấu

tranh. Đồng chí Cừ đã uốn nắn kịp thời lại tình hình và cùng chi

bộ, cán bộ nghiệp đoàn thuyết phục công nhân chấp hành chủ

trương của Đảng: trở về gia đình, phục hồi lao động, trả vũ khí

cho chủ. Nhờ vậy làm tiền đề cho cuộc đấu tranh sau này khỏi

đẫm máu.

Ngày 6/2/1930 chuẩn bị cho khởi nghĩa tự phát, trở thành

biểu tình ngồi và kết thúc thắng lợi. Riêng tại làng 3 và làng 9,

diễn ra nhiều tình huống căng thẳng giữa ta và đôì phương.

Trong khi đó, tên Xu-ma-nhắc, chủ đồn điền Phú Riềng

tìm biện pháp đối phó mạnh, một mặt chúng tập trung 10 nhân

viên người Tây và một số cai, xếp lính người Việt có vũ khí để

phòng thủ dinh cơ của hắn. Mặt khác báo điện về cho tỉnh

trưởng Biên Hòa, Thông đốc Nam Kỳ ở Sài Gòn xin giải cứu

nguy.

Nhận được điện báo của Xu-ma-nhắc, chính quyền thuộc

địa ở Sài Gòn và Biên Hòa cấp tốc huy động một lực lượng lớn

gồm có Thông đốc Nam Kỳ, Chánh mật thám Đông Dương,

Công sứ Biên Hòa cùng 500 lính bộ binh, xe bọc thép, 3 máy

bay đến uy hiếp tinh thần công nhân và sẩn sàng nả súng.

Nhưng chúng không thực hiện được ý đồ, vì ta chủ động đấu

tranh ôn hòa, không có gì để chúng hành dộng, chúng chỉ dọa

rằng cứ di làm việc ngày mai thì được lãnh gạo, còn ai đình

công thì bị phạt.

Tất cả công nhân đều ngồi chỉnh tề và có đại diện đứng

ra đối đáp với chúng, rồi đưa yêu sách. Riêng làng 9, lúc đầu

chánh mật thám hạ lệnh bắt 25 công nhân lên xe, ta đâu tranh

quyết liệt chúng phải thả hết, rồi 2 bên tiếp tục đấu lý với nhau

và kết thúc an toàn, bọn Pháp đành phải nhượng bộ và hứa sẽ

giải quyết những yêu sách của công nhân.

Cuộc đấu tranh mỏ dầu ngày 30/1 và kết thúc ngày 6/2/

1930 sau 8 ngày đấu tranh anh dũng “ Phú Riềng Đỏ” giành

5.8 Page 48

▲back to top

được thắng lợi to lớn, ảnh hưởng rộng rãi và để nhiều bài học

sâu sắc. Cuộc bãi công ấy, đã làm rung chuyển cả hệ thông địa

ngục cao su Đông Dương, làm chấn động dư luận báo chí trong

nước và nước Pháp. Bài học quý báu nhât của cuộc đấu tranh là

biết nổ ra đúng lúc giành thắng lợi và bảo toàn được lực lương

cách mạng, làm thất bại mưu đồ thảm sát của bọn thực dân

Pháp.

Sự xuất hiện Phú Riềng Đỏ chứng tỏ một khi đấu tranh

của công nhân có sự lãnh đạo của tổ chức Đảng Cộng sản, thì

phong trào sẽ phát huy được bản chất sáng tạo của lực lượng

quần chúng, làm xuất hiện những nhân tô mới, khả năng mới để

phát huy cách mạng. Qua đó, cũng.chứng minh năng lực lãnh

đạo, uy tín lãnh đạo của chi bộ Phú Riềng Đỏ; Đảng của giai

cấp công nhân nói chung. <

II,

ĐẤU TRANH CHỐNG KHỦNG Bố TRANG, KHÔI PHỤC VÀ

PHÁTTRIỂN Lực LƯỢNG CÁCH M ẠNG 1932- 1935:

1. Khủng bô'trắng của thực dân Pháp sau năm 1930:

Trước làn sóng cách mạng đang dâng lên mạnh mẽ

khắp nơi trong cả nước, thực dân Pháp và tay sai dã tập trung

mọi lực lượng khủng bố những người cộng sản và cơ sở Đảng.

Chúng thẳng tay dàn áp dã man những chiến sĩ cách mạng,

nhiều cơ sỡ Đảng bị tan vỡ, nhiều đẳng viên ưu tú bị chúng sát

hại. Phong trào cách mạng trong tĩnh cũng như trong cả nước

lâm vào tình thế khó khăn nghiêm trọng.

Trên phạm vi cả nước, chỉ trong 3 ngày tháng 5/1931,

chúng bắt giam 246.532 người, kết án tử hình 8 người và kết án

tù chung thân 98 người. Tại Sài Gòn tính đến năm 1935, chúng

đã giết hại 833 người(6) . Tháng 4/1931, đồng chí Tổng Bí thư

Trần Phú và hầu hết các dồng chí trong Ban Thường vụ Trung

ương Đảng đều bị địch bắt, Xứ ủy Nam Kỳ cũng tan rã.

Từ năm 1932 đến tháng 5/1935 Xứ ủy Nam Kỳ 4 lần bị

chúng đánh tan. Nhưng với truyền thông đấu tranh bất khuất

chông ngoại xâm, nhân dân cả nước vẫn bảo vệ những cơ sở

5.9 Page 49

▲back to top

cách mạng vừa bị địch khủng bô". Các cơ sở cách mạng vẫn

khéo léo tiếp tế cho các chiến sỹ cách mạng bị cầm tù và đâu

tranh hợp pháp giữ vững quyền lợi kinh tế hàng ngày và giữ

vững tấm lòng son sắt với cách mạng.

Tình hình trong tỉnh, phong trào cách mạng cũng gặp

khó khăn vì hệ thông trạm kiểm soát, mạng lưới mật vụ, chỉ

điểm thực dân Pháp hoạt động ráo riết. Ớ Phú Riềng, sau cuộc

đâu tranh tháng 2/1930, theo lệnh chánh mật thám Đông Dương,

tên quận trưởng Mo-ri-e quận Bà Rá(7), đưa 10 lính sen đầm và

120 nhân viên an ninh Việt gian tiến hành khủng bô" những công

nhân tham gia đâu tranh, chúng bắt đồng chí bí thư chi bộ,

nhiều đảng viên cộng sản và hơn 100 công nhân, trong đó có

nhiều thanh niên tự vệ và cán bộ nghiệp đoàn.

Sở dĩ có tổn thâ"t lớn này là do ta chưa có kinh nghiệm

hoạt động bí mật, do quá say sưa trong thắng lợi của những

ngày nổ ra cuộc đâu tranh nên đa sô" các đồng chí trong chi bộ

và Ban chấp hành nghiệp đoàn đều bị địch phát hiện. Những

người bị b ắ t, bị đem về giam ở nhà tù Bà Rá, sau chuyển sang

khám Biên Hòa. Ớ hai nơi này, họ đều chịu nhiều tra tân dã

man, nhưng hầu hết đều giữ vững khí tiết, không chịu khai báo.

Không những thê" họ đều chuẩn bị tư tưởng và tư thê" cho nhau,

trước khi ra vành móng ngựa của toà án đế quô"c.

ở tòa án Biên Hòa, các đồng chí Trần Tử Bình, Nguyễn

Mạnh Hồng, Tạ, Doanh... đâu lý với bọn quan tòa quyết liệt, đã

dũng cảm vạch trần tội ác của chúng với những lý lẽ đanh thép,

hùng hồn. Tư thê" vững vàng bâ"t khuất của ho đều tạo được

tiếng vang lớn, tác động mạnh mẽ đến phong trào đâu tranh của

công nhân và tầng lớp lao động ở Biên Hòa, nhâ"t là công nhân

nhà máy cưa BIF Biên Hòa, còn bọn quan tòa tuyên án vội

vàng cho xong.

Đến tháng 5/1930, vụ án Phú Riềng lại tiếp tục đưa ra

tòa án đại hình ở Sài Gòn. Được sự hậu thuẫn của công nhân và

nhân dân Sài Gòn có mặt trong phiên tòa, cùng với sự khích lệ

của phong trào đâu tranh sôi nổi kỷ niệm ngày Quô"c tê" Lao

5.10 Page 50

▲back to top

động 1/5 trong cả nước, một lần nữa những người cộng sản và

công nhân Phú Riềng với tư thế vững vàng đầy dũng khí làm

cho mọi tầng lớp nhân dân Sài Gòn khâm phục. Tiếng vang Phú

Riềng hòa nhập một cách nhanh chóng vào phong trào đấu

tranh của công nhân Sài Gòn lúc ấy.

Âm mưu thâm độc của thực dân Pháp là muôn qua vụ

xử án công khai này, để trực tiếp làm ô danh Đảng ta và ngăn

chặn các cuộc nổi dậy của quần chúng cách mạng. Nhưng chúng

đã bị thất bại, các dồng chí ta đã biến phiên tòa thành diễn đàn

tố cáo tội ác của bọn thực dân ngay tại Sài Gòn- trung tâm

chính trị, kinh tế của xứ Đông Dương lúc bây giừ.

Cuộc khủng bô" trắng của thực dân Pháp ở nước ta, diễn

ra trong bôi cảnh cuộc khủng hoảng kinh tế của tư bản chủ

nghĩa, dã ảnh hưởng trực tiếp đến Đông Dương. Vì vậy nhân

dân Nam Bộ nói chung và nhân dân trong tỉnh nói riêng càng

chịu những hậu quả rất nặng nề, bi thảm. Chúng tưởng rằng

chính sách đàn áp dẫm máu có thể tiêu diệt được Đảng Cộng

sản và dập tắt được phong trào cách mạng. Nhưng chúng đã

lầm. Từ năm 1932 phong trào cách mạng bắt đầu được khôi

phục trên phạm vi cả nước.

2. Phong trào đấu tranh* của công nhân cao su:

Mở đầu cho sự khôi phục phong trào cách mạng ở Đông

Nam Bộ là cuộc đâu tranh của phong trào công nhân dồn diền

cao su Dầu Tiếng, vào giữa tháng 12/1932.

Cuộc đâu tranh vừa châm dứt thì tháng 2/1933, Dầu

Tiếng lại nổ ra một cuộc đâu tranh mới. Trước cuộc đâu tranh

nổ ra liên tiếp, Thành ủy Sài Gòn đã cử đồng chí Văn Công

Khai(81đến đây tổ chức Công Hội đỏ để làm nòng cốt cho cuộc

đâu tranh và chuẩn bị xây dựng chi bộ Đảng.

Những cuộc đâu tranh của công nhân Phú Riềng, Dầu

Tiếng, đã ảnh hưởng sâu rộng trong các đồn diền cao su. Công

nhân đồn điền Lộc Ninh - Đakia đã thây rõ vai trò của mình

6 Pages 51-60

▲back to top

6.1 Page 51

▲back to top

trong sự nghiệp đấu tranh giành quyền sông và giải phóng giai

cấp. Từ đó, hướng theo ngọn cờ của Đảng đứng lên đấu tranh.

Tháng 5/1935, hơn 500 công nhân thuộc các làng, sỏ đồn điền

Lộc Ninh - Đakia đã bãi công, biểu tình đòi chủ sỏ không được

tự tiện giảm lương công nhân từ 46 xu/ ngày xuống 30 xu/ ngày,

không được uy hiếp công nhân. Bọn chủ sở viện lý do là quyết

định của Chính phủ bảo hộ nên chúng không chấp nhận yêu

sách. Công nhân các đồn điền Lộc Ninh - Đakia, dưới sự lãnh

đạo của ban tổ chức đâu tranh, kẻ cầm gậy, người cầm dao,

giáo mác, ùn ùn kéo đến văn phòng chủ sở. Đoàn người lúc đầu

500 người, nhưng về sau đông gần gấp đôi, có cả công nhân

người Thượng cầm xà gạt, cung tên, ná nỏ. Đoàn người đến

điểm tập trung, mỗi người từng đợt đồng thanh hô khẩu hiệu:

“không được giảm lương của công nhân”.

Đại diện công nhân gặp chủ sở đưa tận tay bản yêu

sách, buộc chúng phái giải quyết ngay. Trước khí thế sôi sục

của công nhân, chủ sở phải cử người nhận yêu sách của công

nhân và xoa dịu rằng chờ nghiên cứu giải quyết. Cùng lúc đó,

điều cấp tốc mây chục quân lính, trang bị vũ khí đầy đủ đến đàn

áp nổ súng một loạt thị uy công nhân. Cuộc đấu tranh diễn ra ác

liệt, anh em công nhân, xông tđi đánh nhau với bọn lính, bọn

lính bắn vào đoàn biểu tình làm chết một công nhân và bắt gần

40 người. Nhưng trước sức mạnh đấu tranh của công nhân, chủ

sở buộc phải chấp nhận yêu sách, điều bọn lính đàn áp di nơi

khác và thả số công nhân vừa bị bắt.

Cuộc đấu tranh của công nhân đồn điền cao su Lộc

Ninh - Đakia đã giành được thắng lợi. Tốì hôm đó anh em công

nhân các làng tổ chức truy điệu, an táng công nhân đã hy sinh

và tiếp tục chăm sóc những người bị thương.

Phối hỢp với đấu tranh phản đối hạ lương, số anh em

mãn hạn giao kèo cũng phát đơn đòi trả về quê quán cũ, kiên

quyêt không chịu tái đăng ký, Bọn chủ lúc đầu dùng thủ đoạn

khuyên giải anh em ở lại làm thêm, nhưng không có kết quả,

chúng phải chấp nhận cho 43 người trở về quê cũ.

6.2 Page 52

▲back to top

Các cuộc đâu tranh của công nhân cao su các đồn điền,

cùng phong trào cách mạng trong cả nước, đã ảnh hưởng đến

công nhân cao su Hớn Quản (Bình Long). Khẩu hiệu đòi dân

sinh dân chủ trong các đồn điền tiếp tục tăng lên buộc chúng

phải giải quyết những yêu sách chính đáng của anh em. Mặc dù

bị đàn áp, công nhân trong các đồn điền Quản Lợi, Xa Cam, Xa

Trạch thuộc Công ty Đất Đỏ, lần lượt nổi đậy đâu tranh mặt

giáp mặt với chủ đồn điền, buộc chúng phải giải quyết yêu sách

của công nhân như: không phát gạo mục, cá thối, giảm lương

của công nhân.

Thông qua các cuộc đấu tranh này, đội ngũ công nhân

được củng cố, kinh nghiệm đấu tranh được tích lũy. Nhiều công

nhân qua thử thách, đã trở thành những cán bộ ưu tú của Đảng.

Từ sau 1933, dân công tra ở Bắc Kỳ và Trung Kỳ vào đông,

anh em công nhân cũ xiết chặt hàng ngũ với anh em dân phu

mới đoàn kết đâu tranh, làm cho phong (rào càng mạnh, trước

sức mạnh đấu tranh của công nhân, bọn chủ của nhiều đồn điền

ở Hớn Quản Lộc Ninh, Thuận Lợi. . . buộc phải hủy bỏ chế độ

ăn chung, ở chung, phát gạo về nhà nâu ăn riêng. Có đồn điền

đã bắt đầu mở trường dạy học cho một số con em công nhân.

3. Phong trào đấu tranh của đồng bào dân tộc:

Cùng chung sô" phận với công nhân, đồng bào các dân

tộc ít người cư trú ở vùng Hớn Quản, Bà Rá (Bình Phước ngày

nay), cũng chịu ách thông trị của bọn thực dân Pháp. Với truyền

thông yêu nước, lòng căm ghét áp bức bất công và tác động

mạnh mẽ các cuộc đâu tranh của công nhân Phú Riềng, Lộc

Ninh, Hớn Quản ... Đồng bào dân tộc ít người, đã cùng đứng dậy

tự tổ chức nhiều cuộc đâu tranh vũ trang chống Pháp. Trong đó,

chú ý hơn cả là vụ giết tên quận trưởng Mo-ri-e quận Bà Rá

tháng 10/1933 và cuộc đâu tranh của đồng bào dân tộc năm

1934 trên vùng đất Phước Long, Bù Đăng ngày nay.

Tên quận trưởng Mo-ri-e khét tiếng gian ác đôi với

công nhân và đồng bào dân tộc vùng Bà Rá. Hắn thi hành

6.3 Page 53

▲back to top

nhiều chính sách thâm độc như lấy người Thượng trị dân Thượng,

dùng người Kinh đàn áp người thiểu số’, áp dụng lao dịch từ 5-

6 tháng trong một năm, để bắt dân ở đây đi làm đường bộ, xây

dựng đồn bót, làm phu cho các sở cao su... trong lúc đó, lương

thực phải tự túc, mà gia cảnh luôn thiếu đói, bệnh đau không

được thuốc trị nhiều người chết khi lao động quá sức. Hắn còn

có những hành vi rất tàn bạo như bắt gái dẹp về hãm hiếp, bắt

làm tôi tớ... Không chịu nổi những thủ đoạn tàn bạo đó, hai anh

em Điểu Môn và Điểu Mốt vốn là nghĩa quân của phong trào

Nơ Trang Lơng ở sóc Bù Xum, được dân tin cậy nhất, đứng ra

vận động lập đội nghĩa quân và hợp cùng 200 dân trong các

làng Bù Xum, Bù Kế, Bù Tó, Bù Tung... bàn mưu kế tiêu diệt

quận trưởng Mo-ri-e.

Sau một thời gian xây dựng lực lượng và tìm hiểu kẻ

địch, vào gần cuối tháng 10/1933, nghĩa quân phục kích trên

đoạn đường 14 gần sóc Bù Xum (nay là xã Minh Hưng huyện

Bù Đăng). Nghĩa quân chờ suốt hai ngày liền mà chúng không

đến, mọi người bèn giải tán. Riêng hai ông Môn và Mốt vẫn

kiên trì ở lại phục kích và còn vận dộng thêm vài ngươi nữa như

ông Nhim, ông Giang... cùng tham gia. Do nắm chắc quy luật,

mỗi tuần tên quận trưởng Mo-ri-e cỡi ngựa cùng bọn lính từ Bà

Rá sang đường 14 để kiểm soát làm đường của dân làm xâu.

Đến ngày thứ 3 (25/10/1933) tên Mo-ri-e cùng với mấy tên lính

hộ vệ lọt vào thế trận phục kích. Ông Điểu Mốt giả vờ xin lửa

hút thuốc rồi nhanh như chớp ông dùng xà gạt chém.Mo-ri-e,

kết liễu đời tên thực dân vấy máu đồng bào, sau đó rút lui an

toàn.

Ngày hôm sau, thực dân Pháp tập trung càn quét bắn

phá giữ dội vùng Bù Xum, bắn chết ông Nhim, ông Giáp. Trước

cảnh đàn áp thảm khốc, đồng bào các dân tộc phải rút lui vào

rừng sâu cắm chông ngăn địch đàn áp, lùng xục.

Đồng thời với cuộc nổi dậy giết chết tên cò Mo-ri-e, là

phong trào đấu tranh vũ trang của đồng bào dân tộc nhằm mục

tiêu diệt đồn Bù Có, đồn này lập năm 1933, do tên Gec-be làm

6.4 Page 54

▲back to top

đồn trưởng. Nơi đây xuất phát quân đi càn quét, gây tội ác với

các đồng bào buôn làng ở nhiều vùng như Lộc Ninh, Hớn Quản,

Bà Rá và biên giới Việt Nam - Campuchia.

Cuộc tấn công nổ ra ngày 2/1/1934, với hơn 300 nghĩa

quân người S’tiêng phần nhiều được trang bị cung tên tẩm thuốc

độc, giáo mác, xà gạc một ít súng săn. Trước khi tấn công,

những người chỉ huy đã tổ chức hạ cây cản đương chặn viện

binh địch từ Bù Na, không cho xe tiếp viện. Cuộc chiến đấu

diễn ra ác liệt, do kê hoạch thiếu chu đáo bị địch phát hiện và

tân công nên buộc nghĩa quân phải rút lui. Kết quả trận đánh

tuy chỉ bắn chết'và làm bị thương hai tên, nhưng làm cho địch

khiếp vía, bỏ đồn Bù Có về co cụm ở Bù Đăng.

Sau trận này, các thủ lĩnh nghĩa quân ở Bù Đô"p, Bà Rá

và lưu vực sông Đồng Nai liên hệ với nhau khá chặt chẽ. Dựa

vào thế hiểm trở của núi rừng với diện tích rộng lớn gần 3 ngàn

km2, nghĩa quân gần như làm chủ khu vực, địch tấn công nhiều

lần, nhưng vẫn không kiểm soát được. Ngoài ra, đồng bào còn

tổ chức cắm chông, bảo vệ buôn sóc, ngăn dịch lùng sục. Phong

trào này lan rộng từ vùng đồng bào S’tiêng đến các địa bàn cư

trú lân cận của người M’nông, Mạ, Châu Ro, đến cả dân tộc

ít người ở Tây Nguyên. Bên cạnh đó, dồng bào còn hết lòng

dùm bọc, che chở cho một sô" công nhân, cán bộ trôn đồn điền,

vượt ngục Bà Rá, Tà Lài... Cuộc chiến dâu kéo dài đến 1935,

mới tạm ngưng khi ông Nơ Trang Lơng thủ lĩnh nghĩa quân Tây

Nguyên bị dịch bắt.

Nhìn chung, phong trào đấu tranh của các dân tộc thiểu

sô" đứng lên chống thực dân Pháp ở giai đoạn này, chỉ dừng lại

ở mức độ tự phát. Các cuộc đâu tranh chỉ tập trung vào mục

đích bảo vệ quyền tự chủ núi rừng chưa có ý thức sâu sắc về

chính trị. Hơn nữa, lúc này lực lượng đảng viên Cộng sản Việt

Nam ở tỉnh ta còn rất ít, chưa đủ diều kiện làm công tác vận

động trong các đồng bào dân tộc ít người, cho nên ảnh hưởng

của Đảng chưa đến vùng sâu là một thực tế. Tuy vậy đó là

những bước tập' dượt đầu tiên đặt tiền đề cho chặng đường đấu

6.5 Page 55

▲back to top

tranh chống thực dân đế quốc dưới sự lãnh dạo của Đảng sau

này.

Như vậy, Bình Phước là một trong 3 nơi xuất hiện sớm

nhất chi bộ cộng sản đầu tiên ở Nam Bộ. Vừa mới ra đời, quán

triệt đường lối, phương châm hoạt động cách mạng của Đảng,

chi bộ cộng sản Phú Riềng đã bước lên vũ đài chính trị, lãnh

đạo một cuộc đấu tranh giành thắng lợi, góp phần thúc đẩy

phong trào đấu tranh của giai câp công nhân Việt Nam tiến lên

một bước phát triển mới. Sự kiện đặc biệt này, đã đánh dấu một

bước ngoặt căn bản trong phong trào cách mạng của công nhân

và nhân dân tỉnh nhà . Phú Riềng Đỏ đã có ảnh hưởng to lớn

trong việc xây dựng và phát triển cơ sở Đảng, cơ sở nghiệp

đoàn, phong trào công nhân, phong trào đấu tranh của đồng

bào dân tộc của tỉnh nhà và thúc đẩy phong trào công nhân

miền Đông Nam Bộ bước vào một thời kỳ mới - thời kỳ cách

mạng giải phóng dân tộc dưới ngọn cờ lãnh đạo cách mạng của

Đảng Cộng sản Việt Nam.

III.

ĐẬU TRANH ĐÒI Q UYỀN DÂN SINH, DÂN CHỦ TRONG

CAO TRÀO CÁCH M ẠNG 1 936-1939:

Sau cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới, trong năm

1933 - 1934 chủ nghĩa phát xít trở thành nguy cơ lớn đe dọa

hòa bình và an ninh quốc tế. Trước tình hình đó, tháng 7/1935,

Đại hội Quốc tế Cộng sản lần thứ VII(9) đã vạch rõ, nhiệm vụ

trước mắt lúc này của giai cấp công nhân quốc tế là dấu tranh

chống chủ nghĩa phát xít và nguy cơ chiến tranh do chúng gây

ra. Do vậy, giai cấp công nhân quốc tế phải thông nhất hàng

ngũ của mình và lập mặt trận thông nhất rộng rãi với các giai

cấp và tầng lớp khác trong nhân dân đê hoàn thành nhiệm vụ

trước mắt.

Sau đại hội này, Mặt trận nhân dân Pháp mà Đảng

Cộng sản Pháp là nòng cốt giành được thắng lợi trong cuộc tổng

6.6 Page 56

▲back to top

Cóng nhân cao su đấu tranh đôi tăng lương, giảm giờ làm việc (tranh son dầu).

tuyển cử tháng 4/1936. Chính phủ Mặt trận nhân dận lên cầm

quyền có Đảng Cộng sản Pháp tham gia, do Lê-ông Blum lãnh

tụ Đảng Xã hội làm thủ tướng. Chính phủ do Lê-ông Blum đã

thi hành một sô' điều khoản trong cương lĩnh Mặt trận nhân dân

Pháp đã vạch ra, trong đó có những chủ trương tiến bộ, nhân

đạo như thả tù chính trị ỡ các thuộc địa Pháp, thành lập úy ban

điều tra tình hình thuộc địa ở Bắc Phi và Đông Dương, thay đổi

một sô" chế độ lao động đôi với công nhân. Những điều đó đã

tạo thuận lợi cho cách mạng nước ta.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng, các cuộc đâu tranh công

khai hợp pháp và nửa hợp pháp đã diễn ra sôi nổi ở ba miền đất

nước. Phong trào Đông Dương đại hội, phong trào “đón” Gô da

sang Đổng Dương, những cuộc mít tinh nhân ngày Quốc tế Lao

động ... đã thu hút các phong trào hàng nghìn, hàng vạn quần

chúng tham gia và những cuộc đâu tranh dân quyền cũng giành

được những thắng lợi bước đầu. Chính phủ Pháp phải ra lệnh ân

xá tù phạm chính trị.

Giữa lúc tình hình thế giới, trong nước có sự chuyển

biến tích cực, ở Thủ Dầu Một, phong trào quần chúng lên cao,

6.7 Page 57

▲back to top

kết nạp thêm được nhiều đảng viên mới, thành lập thêm nhiều

chi bộ, cơ sở đảng. Tinh hình cho phép thành lập Tỉnh ủy.

Để tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, củng cô" kiện

toàn công tác tổ chức, thực hiện Chỉ thị của Xứ ủy Nam Kỳ.

Cuối năm 1935, đồng chí Trương Văn Nhâm - Xứ ủy viên và

đồng chí Trương Văn Bang - ủ y viên liên Tỉnh ủy Miền Đông

đến gặp Tỉnh ủy Gia Định bàn việc tách các chi bộ củaThủ Dầu

Một (đang sinh hoạt hoặc ghép trong Đảng bộ Gia Định), để

thành lập Đảng bộ mới.

Đầu Năm 1936, Tỉnh ủy lâm thời Thủ Dầu Một ra đời

với một cấp ủy gồm 5 đồng chí (4 nam, 1 nữ) đồng chí Trương

Văn Nhâm được cử làm Bí thư. Việc thành lập Tỉnh ủy lâm

thời vào mùa xuân năm 1936 đánh dâu một bước ngoặt trong

phong trào cách mạng của giai cẩp công nhân và nhân dân

Thủ Dầu Một.

Dưới sự lãnh đạo của Tỉnh ủy lâm thời, trong năm 1936

nhiều cuộc đâu tranh của các tầng lớp nhân dân: công nhân, nông

dân, tiểu thương, tiểu chủ, thầy giáo, công chức... đã liên tiếp nổ

ra ở khắp nơi trong tỉnh, do Công Hội đỏ và Nông Hội đỏ làm

nòng cốt. Sau đó phong trào tiếp tục, các tầng lớp quần chúng sôi

nổi tham gia cuộc vận động Đông Dương đại hội và đâu tranh

trong Mặt trận Dân chủ Đông Dương, tận dụng tình hình thuận lợi

đòi Chính phủ Mặt trận nhân dân Pháp phải thi hành những cải

cách dân chủ và cải thiện đời sống cho dân chúng.

Hớn Quản và Bù Đốp là phần đất thuộc tỉnh Thủ Dầu

Một, nơi có nhiều đồn điền cao su, đội ngũ công nhân đã lớn

mạnh đang cùng chung sống với các tầng lớp nhân dân người

Kinh, s tiêng, Châu Ro, Tà Mung, Nùng, Chàm, Khơ me và

một số người Hoa Kiều. Tuy xa xôi, đất rộng, người thưa nhưng

Tỉnh ủy lâm thời, Thủ Dầu Một đã quan tâm chí đạo sâu sát.

Cuối năm 1936, Tỉnh ủy lâm thời mở hội nghị kiểm

diểm tình hình, quán triệt tình hình mới, đề ra nhiệm vụ sát hựp

với phong trào và bầu Ban Chấp hành mới gồm 7 đồng chí.

Tháng 1/1937, Tỉnh ủy Thủ Dầu Một được trên chuẩn y và

6.8 Page 58

▲back to top

công nhận chính thức, đồng chí Hồ Văn Công giữ chức vụ Bí

thư.

Cũng trong năm 1936 ở Biên Hòa, phong trào đấu tranh

đòi địch b ỏ thuế thân, giảm các khoản SƯU cao thuế nặng, đòi

quyền tự do cư trú, tự do đi lại làm ăn... nổ ra liên tiếp cũng như

ở Thủ Dầu Một. Riêng cuộc vận động hưởng ứng phong trào

Đông Dương đại hội và tham gia Mặt trận Dân chủ Đông Dương

có phần sôi nổi hơn.

Xuất phát từ phong trào quần chúng đấu tranh lên cao,

chi bộ Đảng cũng được phát triển. Cuối năm 1936, đồng chí

Trương Văn Bang được Liên Tỉnh ủy miền Đông cử về Biên

Hòa để lãnh đạo phong trào, củng cô" xây dựng cơ sở Đảng và

thành lập Tỉnh ủy lâm thời tỉnh Biên Hòa. Tháng 1/1937, Tỉnh

ủy Biên Hòa được trên công nhận chính thức. Đồng chí Trương

Văn Bang làm Bí thư.

Việc thành lập Tỉnh ủy Biên Hòa đã đánh dấu một

bước phát triển có ý nghĩa chuyển chất lượng phong trào đấu

tranh của quần chúng trong tỉnh. Đặc biệt là đốì với các đồn

điền cao su trên địa bàn .

Quận Bà Rá bao gồm tất cả miền đất phía Bắc tỉnh

Biên Hòa là một quận dân cư thưa thớt, s tiêng, M'nông, Châu

Ro, Châu Mạ là các dân tộc ít người có sô" lượng dân đáng kể,

là một vùng “rừng thiêng nước độc”. Từ năm 1925, Pháp đã

thành lập nhà tù Bà Rá để đày ải các chiến sĩ cách mạng. Các

đồn điền cao su Thuận Lợi (Phú Riềng cũ) đã đi vào khai thác,

nhưng đời sông công nhân vẫn lầm than, đói khổ. Sự kiện Phú

Riềng Đỏ sôi động một thời đã bị địch khủng bô" trắng, đảng

viên bị bắt, chi bộ bị phá... phong trào công nhân tạm lắng.

Sau khi Tỉnh ủy Biên Hòa được thành lập, Đảng đã chỉ

đạo, Tỉnh ủy đã quan tâm và cử cán bộ về đồn điền Thuận Lợi

để tổ chức lại phong trào. Ngày 1/5/1938, công nhân đồn điền

Thuận Lợi đã tổ chức kỷ niệm ngày Quốc tê" Lao động công

khai hợp pháp. Đây là lần đầu tiên sau 7 năm thoái trào, đồn

điền Thuận Lợi mới tổ chức lại được phong trào công nhân đâu

6.9 Page 59

▲back to top

tranh có ý .nghĩa chính trị.

Bà Rá của Biên Hòa và Hớn Quản của Thủ Dầu Một là

2 quận rộng lớn, nằm sát biên giới, là địa bàn của tỉnh Bình

Phước ngày nay, xa xôi cách trở, phương tiện đi lại, liên lạc khó

khăn. Vì còn thiếu cán bộ đồng thời phải tập trung sức chỉ đạo

phát triển phong trào cách mạng, phát triển Đảng ở vùng đông

dân cư phía Nam nên 2 Tỉnh ủy Biên Hòa và Thủ Dầu Một đều

cử cán bộ đi về để triển khai Chỉ thị, Nghị quyết và sự chỉ đạo của

Tỉnh ủy đến các nòng cốt và các hội quần chúng, không bám trụ

lại được. Do các hội, các tầng lớp nhân dân, kể cả trong công

nhân tại chỗ thiếu sự dìu dắt cụ thể, thường xuyên nên phong trào

cách mạng của quần chúng phát triển không đều, tcíc độ phát

triển chậm. Chưa phát triển được đảng viên tại chỗ, chưa thành

lập đưực chi bộ ở cả 2 quận này là một hạn chế rất lớn.

Tuy nhiên, nhờ tình hình chung trên thế giới, đặc biệt là

ở nước Pháp, tình hình sôi động trong nước và các quận phía

nam của 2 tỉnh, chủ trương của 2 Tỉnh ủy được phổ biến đến

công nhân nòng cốt và các hội quần chúng, nên phong trào

cách mạng vẫn liên tiếp nổ ra trên địa bàn này

Cuộc biểu tình của 150 công nhân Thuận Lợi, ngày 4/5/

1938, họ cử đại biểu lên gặp chủ sở đưa ra yêu sách: chống

đánh đập, ngày làm 8 giờ, chông bán gạo mục, bán đắt... sự

kiện này nổ ra còn do phong trào đấu tranh của công nhân cao

su Dầu Tiếng, cao su Lộc Ninh tác động. Lúc đó, Dầu Tiếng đã

có chi bộ Đảng và Hội ái hữu hoạt động mạnh, các dồng chí ta

lợi dụng việc công nhân hai bên qua lại binh thương đã bí mật

tuyên truyền và gây cơ sở cách mạng ở Thuận Lợi.

Cuộc bãi công của công nhân đồn điền cao su Quản Lợi

phản đốì hành động đánh dập của bọn cai. Trong cuộc bãi công

này, 4 công nhân bị bắt, nhưng đã làm cho bọn cai, xếp chùn tay.

Cuộc bãi công, biểu tình của công nhân đồn diền cao su

Lộc Ninh thuộc Công ty XétrXÔ ngày 21/12/1938, hơn 300 công

nhân các làng của đồn điền cao su Lộc Ninh tổ chức bãi công,

biểu tình và cử đại diện công nhân đưa yêu sách cho tên Đờ -

6.10 Page 60

▲back to top

La-lăng - chủ Công ty Xét-xô, với nội dung: tăng lương cho

công nhân, thi hành ngày làm việc 8 giờ, giảm phần cạo, bớt từ

400 cây xuống 350 cây/ngày, công nhân bị bệnh phải có thuốc

uống.

Công nhân đã tổ chức thành đội ngũ, từng đoàn đi diễu

hành từ làng đến văn phòng sở, vừa đi vừa hô to khẩu hiệu:

“Hoan hô Mặt trận bình dân Pháp giành dược thắng lợi lớn

trong cuộc tổng tuyển cử”.

Được tin báo công nhân nổi dậy biểu tình, Đờ La-lăng

cấp tốc tập hợp bọn tay sai bàn tính cách đối phó. Hắn cho điều

lính gác sở và đám tay sai người dân tộc do tên Tổng Mé cầm

đầu bô" trí trong khu vực văn phòng sở. Khoảng chín giờ sáng,

hai đoàn người từ hai hướng về văn phòng sở. Đại diện công

nhân bước thẳng đến văn phòng sở, 15 phút trôi qua vẫn chưa

thấy đại diện công nhân trở ra, còn bọn lính từ phía sau văn

phòng ào tới chỗ đoàn công nhân biểu tình, xô đẩy công nhân

bắt phải giải tán. Nhưng bọn chúng không giải tán dược đoàn

biểu tình. Được sự chi' đạo của Ban tổ chức, anh chị em lại ào

lên đòi để tất cả mọi người kéo vào văn phòng, vây đánh bọn

chúng. Trước tình hình ngày càng căng thẳng, bọn chủ đành

chấp nhận yêu sách của công nhân và hứa giải quyết.

Cuộc bãi công do Hội ái hữu đứng ra tổ chức đã giành

được thắng lợi (lúc này ở đây chưa có chi bộ, chưa có đảng viên

cộng sản). Đoàn người phân khởi diễu hành qua mây ngã dường,

sau đó được chỉ đạo giải tán về các làng sỏ.

Suốt thời kỳ 1936 -1939, Đảng bộ Bình Phước đã nhạy

bén, sáng tạo, thực hiện đường lôi cách mạng của Đảng, tập

hợp quần chúng nhân dân dưới ngọn cờ Mặt trận Dân chủ Đông

Dương; xây dựng được nhiều tổ chức quần chúng vừa công

khai, bán công khai dưới nhiều hình thức, đâu tranh từ thấp đến

cao với khẩu hiệu dân sinh, dân chủ thiết thực, phù hợp với

7 Pages 61-70

▲back to top

7.1 Page 61

▲back to top

nguyện vọng bức thiết của quần chúng lao động.

Qua các phong trào tranh đấu quần chúng lao động hiểu

Đảng Cộng sản đúng đắn hơn, họ hiểu Đảng là tổ chức cách

mạng chân chính, vì lợi ích của người lao động mà đấu tranh.

Tất nhiên, bên cạnh đó không sao tránh khỏi hiện tượng quá tả,

quá hữu vẫn còn xảy ra ở một số nơi, bên cạnh đó còn có nhiều

vùng (đặc biệt là vùng dân tộc) chưa có phong trào vì thiếu lực

lượng đảng viên.

Nói chung, trong cuộc vận động dân chủ 1936 - 1939,

cổng nhân ở các đồn điền cao su Quản Lợi, Xa Cát, Xa Trạch,

Lộc Ninh, Đakia... cùng nông dân và các tầng lớp nhân dân

trong tỉnh dưới sự lãnh đạo của tỉnh Đảng bộ, đã góp phần xứng

đáng vào phong trào chung của cả nước. Diễn biến của các

cuộc đâu tranh trong những năm 1936-1939 là ngày hội của

quần chúng cách mạng, chuẩn bị diều kiện để đưa quần chúng

bước vào cuộc đâu tranh mới trong thời kỳ 1939-1945.

7.2 Page 62

▲back to top

CHƯƠNG II: THựC HIỆN CHUYÊN h ư ớ n g c h ỉ đ ạ o

CHIẾN LƯỢC CÁCH MẠNG TIEN t ọ n g k h ở i

NGHĨA GIÀNH CHÍNH QUYÊN

(1939-1945.)

CHỦ TRƯƠNG CHUYỂN HƯỚNG CHỈ ĐẠO CHIẾN LƯỢC

C ỦA ĐẢNG VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA KHỞI NGHĨA NAM KỲ ĐÔÌ VỚI

PHONG TRÀO CÁCH M ẠNG BÌNH PHƯỚC:

Tháng 9/1939 Chiến tranh Thế giới lần thứ hai bùng nổ.

Để phục vụ cho chiến tranh đế quốc của chúng, ở Đông Dương

thực dân Pháp đã ra lệnh tổng động viên, vơ vét tiền của của

nhân dân, bắt lính, xóa bỏ các quyền tự do dân chủ. Chúng tấn

công vào Đảng Cộng sản, các tổ chức quần chúng, báo chí tiến

bộ bị đóng cửa, các tổ chức dân chủ và những quyền lợi mà

quần chúng đã giành được trong phong trào Mặt trận Dân chủ

Đông Dương (1936-1939) đều bị xóa bỏ. Ngày 28/9/1939 Toàn

quyền Đông Dương Ca-tơ-ru (Catroux) ra Nghị định giải tán

các tổ chức ái hữu, nghiệp đoàn, tịch thu giấy tờ và tài sản của

các tổ chức đó.

Cuộc chiến tranh đế quốc đã đặt đất nước ta vào. tình

hình mới. Đấu tranh hợp pháp giành các quyền dân sinh, dân

chủ không còn khả năng, mà cũng không phải là mục tiêu trực

tiếp của cách mạng lúc này. Đảng quyết định chuyển hướng chỉ

đạo chiến lược, tiếp tục hoàn chỉnh việc giải quyết môi quan hệ

giữa hai nhiệm vụ chông đế quốc và chông phong kiến, chuẩn

bị khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân.

Từ ngày 6 đến 8/11/1939, Hội nghị Trung ương lần 6

(khóa I) họp tại Bà Điểm - Hóc Môn - Gia Định. Dưới sự chủ

trì của đồng chí Nguyễn Văn Cừ, dự hội nghị có các đồng chí

Lê Duẩn, Võ Văn Tần, Phan Đăng Lưu...

7.3 Page 63

▲back to top

Hội nghị quyết định chuyển hướng sự chỉ đạo chiến lược

cách mạng ở Đông Dương cho phù hợp với hoàn cảnh mới: xác

định kẻ thù chủ yếu của Đông Dương lúc này là chủ nghĩa đế

quốc và bọn tay sai phản bội dân tộc, xác định cuộc cách mạng

Đông Dương là cuộc cách mạng giải phóng dân tộc.

về hình thức đấu tranh, hội nghị nêu rõ cần được thay

đổi cho phù hợp với nhiệm vụ mới và chuẩn bị “bước tới bạo

động làm cách mạng giải phóng dân tộc”, “Song phải hết sức

tránh những cuộc đâu tranh non, đấu tranh không phương pháp,

không chuẩn bị”.

Hội nghị Trung ương Đảng tháng 11/1939, đã đánh dâu

sự chuyến hướng đúng đắn về chí đạo chiến lược, dánh giá một

cách toàn diện vấn đề dân tộc và phong trào giải phóng dân

tộc, coi phong trào giải phóng dân tộc là một bộ phận khăng

khít của phong trào cách mạng thế giới, đã giải quyết đúng đắn

những vân đề chiên lược và phương pháp cách mạng nhằm

dánh đổ chính quyền dô quốc và tay sai. Mơ ra một thơi kỳ mơi

cho cách mạng Việt Nam.

Lúc này, mặc dù bị khủng bô" ác liệt, nhiều đồng chí

Trung ương và Xứ ủy bị bắt, song các tổ chức cơ sở của Đảng

ở Thủ Dầu Một vẫn tồn tại. Sách báo và truyền đơn của Đảng

vẫn dược lưu hành và phổ biến rộng rãi, các dội tuyên truyền

vẫn thâm nhập vào quần chúng giải thích tinh thần Nghị quyết

6 của Trung ương. Đặc biệt là phong trào chông bắt lính nổ ra

sôi nổi và rộng khắp, những đợt tuyên truyền cố động binh lính

chông chiến tranh và ủng hộ cách mạng được tổ chức ỏ nhiều

nơi trong tỉnh.

Tháng 6/1940 Pháp đầu hàng Đức, nước Pháp bị phát

xít Đức chiếm đóng. Nhân cơ hội đó, tháng 9/1940 phát xít Nhật

xâm lược Đông Dương. Chính sách ngày càng phản dộng của

thực dân Pháp, chúng tăng cường khủng bô", dàn áp, nhiều cơ sơ

cách mạng bị phá, lực lượng cán bộ bị tốn thât, nhưng phong

trào đâu tranh của nhân dân vẫn tiếp tục được duy trì, nhất là

các vùng nông thôn.

7.4 Page 64

▲back to top

Trước tình hình đó, vào tháng 7/1940, Xứ ủy Nam Kỳ

triệu tập hội nghị mở rộng, tại ấp Tân Thuận, làng Tân Hương,

Mỹ Tho. Hội nghị gồm 24 đại biểu của Xứ ủy, các liên Tỉnh ủy,

Tỉnh ủy và các ngành công vận, nông vận, binh vận tham gia.

Sau nhiều ngày thảo luận, Hội nghị đi đến nhất trí thông qua

chủ trương kế hoạch khởi nghĩa và thành lập úy ban Khỏi nghĩa

của Xứ ủy và Ban Quân sự các cấp. Hội nghị bầu ra Xứ ủy mới

do đồng chí Tạ Uyên làm Bí thư và đề cử đồng chí Phan Đăng

Lưu ra Bắc dự hội nghị Trung ương lần 7 (11/1940), xin chỉ thị

của Trung ương về chủ trương khỏi nghĩa, trong khi đó vẫn

chuẩn bị sẵn sàng theo kế hoạch.

Ngày 21 đến 25/9/1940, Xứ ủy Nam Kỳ tiếp tục mở một

hội nghị tại Tân Xuân, Hóc Môn - Gia Định để quyết định về

một số’công tác trọng yếu: quyết định khởi nghĩa, chuẩn bị tích

cực về mọi mặt và trao cho Thường vụ Xứ ủy quyền quyết định

ngày tiến hành khỏi nghĩa và ban bô" lệnh khỏi nghĩa. Ngoài ra

hội nghị còn quyết định mẫu cờ là nền đỏ, ỡ giữa có ngôi sao

vàng năm cánh.

Sau hội nghị Tân Xuân 10 ngày, ngày 3/10/1940 Ban

Thường vụ Xứ ủy lại hợp để uốn nắn những sai lầm, lệch lạc về

tư tưởng cũng như hành động, xuâ"t hiện trong quá trình chuẩn bị

khởi nghĩa, nhắc nhở thêm một sô" công' việc mà hội nghị lần

trước chưa đề cập. Hội nghị quyết định khởi nghĩa, lệnh khởi

nghĩa được gửi đi các nơi, quyết định toàn Xứ ủy thông nhâ"t

khởi nghĩa vào đêm 22/11/1940. Trong lúc đó, đồng chí Phan

Đăng Lưu sau khi dự hội nghị Trung ương 7 mang chỉ thị của

Trung ương hoãn cuộc khởi nghĩa về Sài Gòn thì bị địch bắt,

chưa kịp phổ biến, hơn nữa lệnh khỏi nghĩa dã xuồng tận cơ sở

không thể hoãn được.

Thực hiện chủ trương của Xứ ủy, ở tỉnh Thủ Dầu Một

và tính Biên Hòa(10) công tác chuẩn bị khởi nghĩa được tiến

hành khẩn trương, ở tỉnh Thủ Dầu Một, dưới sự lãnh đạo của

Tỉnh ủy - đồng chí Hồ Văn Công Bí thư Tỉnh ủy lãnh đạo nhân

dân một số nơi trong tỉnh đứng lên hưởng ứng cuộc khỏi nghĩa.

7.5 Page 65

▲back to top

Ban khởi nghĩa của tỉnh do đồng chí Hồ Văn cống phụ trách.

Ớ Biên Hòa cũng giống như một số tính khác, Pháp khủng bố

bắt khá nhiều đảng viên của Biên Hòa, các câp thiêu cán bộ.

Tỉnh ủy đã giao cho đồng chí Huỳnh Liễu tổ chức một đội vũ

trang trên 30 người ở Mỹ Lộc (Tân Uyên) luyện tập võ nghệ

chuẩn bị khởi nghĩa.

Do kế hoạch khỏi nghĩa bị lộ, trong khi đó các địa phương

đã triển khai lệnh khởi nghĩa. Ngày 23/11/1940, cuộc khởi nghĩa

Nam Kỳ bùng nổ, chủ yếu là vùng nông thôn đông dân của các

tỉnh miền Đông, miền Tây. Trung tâm khởi nghĩa ỏ miền Tây là

Cai Lậy, Vĩnh Kim của Mỹ Tho. Chính quyền cách mạng Mỹ

Tho tồn tại 40 ngày dã tịch thu ruộng đất của địa chủ phản động

chia cho dân nghèo, lập tòa án nhân dân trừng trị những tên

phản cách mạng. Đây là một thành tích quan trọng của khởi

nghĩa Nam Kỳ. ơ miền Đông, trung tâm khơi nghĩa là vùng

Hóc Môn - Bà Điểm, tính Gia Định.

ở Thủ Dầu Một, khởi nghĩa đã nổ ra ỏ các nơi: Dầu

Tiếng, Dĩ An, thị xã Thủ Dầu Một, Bến Súc, ấp Kiến Điền

(Bến Cát) ... ở Biên Hòa, khởi nghĩa nổ ra các làng Mỹ Lộc,

Uyên Hưng, Thường Lang... tại căng Bà Rá (Phước Long), ngày

12/12/1940, 4 chiến sĩ cách mạng bị giam cầm ở trại c nổi dậy

giết 1 lính gác, lấy 1 súng 5 viên đạn rồi bỏ trôn, làm cho Pháp

phải lo sỢ. Nam Kỳ khởi nghĩa ở Hớn Quản - Bà Rá, tuy không

có nổi dậy như các nơi khác, nhưng những tâm gương chiến đâu

anh dũng của các chiến sĩ Nam Kỳ khởi nghĩa đã gây một ảnh

hưởng sâu sắc đổì với công nhân cao su Hớn Quản - Bà Rá.

Theo gương các chiến sĩ Nam Kỳ khỏi nghĩa, công nhân các

đồn điền cao su Quản Lợi, Lộc Ninh. Thuận Lợi ... đã nổi dậy

đâu tranh chống đế quốc và tư bản Pháp đòi quyền dân sinh vơi

các yêu sách như: hủy bỏ việc đánh đập, cúp phạt, không được

trì hoãn việc trả lương công nhân; công nhân về xứ theo đúng

thời hạn, không được phát gạo mục, cá thôi cho công nhân, mơ

thêm trường học cho con em công nhân học, mơ thêm bệnh viện

để chữa trị...

Mặt khác, sau khi thất bại của Nam Kỳ khơi nghĩa, các

7.6 Page 66

▲back to top

đồn điền cao su và vùng nông thôn, vùng dân tộc Hớn Quản -

Bà Rá trở thành nơi ẩn náu của cán bộ, đảng viên trước sự truy

lùng, bắt bớ của thực dân Pháp, trở thành miếng đất giữ gìn và

ươm trồng hạt giông cách mạng. Trong hai năm 1941 - 1942,

một số’đảng viên đã từng tham gia Mặt trận dân chủ và khỏi

nghĩa Nam Kỳ ơ các tính Mỹ Tho, Tân An, Gò Công, Sài Gòn,

Chợ Lớn . . . như đồng chí Lê Đức Anh, dồng chí Nguyễn Xang,

đồng chí Nguyễn Văn Tảng .. ., lần lượt quy tụ về các đồn điền

cao su Hớn Quản, Lộc Ninh. Từ khi các đồng chí cộng sản về

hoạt động trong phong trào công nhân, các cơ sở cách mạng

được xây dựng và phát triển mạnh. Nhiều cuộc dấu tranh đã

mang dậm màu sắc dân tộc và giai cấp với khẩu hiệu “Tố quốc

và sự giải phổng cần lao”. Tại đồn điền Quản Lợi, Lộc Ninh,

Đakia, công nhân đòi thực dân Pháp và tư bản Pháp cút về

nước, trả lại đồn điền cho người Việt Nam quản lý.

Khỏi nghĩa Nam Kỳ bị thất bại, nhưng sự thất bại ấy lại

dẫn dến một hệ quả có vẻ “nghịch lý” là phong trào đấu tranh

của công nhân cao su lại dâng cao hơn, nhơ những hoạt động

của sô" cán bộ đảng viên chuyển vùng về các đồn điền.

Cuộc khỏi nghĩa Nam Kỳ that bại vì nổ ra không dúng

thời cơ, điều kiện chưa chín muồi. Nhưng vẫn vang dội cả nước,

nói lên tinh thần quật khởi và quyết tâm của nhân dân ta không

bỏ lơ cơ hội nào để nổi dậy đánh đổ ách thống trị của thực dân

Pháp. Cuộc khởi nghĩa đã để lại cho Đảng ta nhiều bài học

xương máu về nắm thơi cơ khởi nghĩa, về sự phôi hợp đồng bộ

giữa địa phương và cả nước, giữa thành phố và các tỉnh, giữa

phát động quần chúng nhân dân nổi dậy với vận dộng binh lính

quay sung chổng lại quân thù, về tinh thần cảnh giác cách

mạng ... Đó là những kinh nghiệm quý báu cho giai đoạn cách

mạng tiếp theo.

II.

CHUẨN BỊ Lực LƯỢNG CHÍNH TRỊ VÀ v ũ TRANG CHO

KHỞI NGHĨA GIANH CHÍNH QỦYẾN (1941 - 1945):

Nway sau Nam Kỳ khơi nghĩa thất bại, tháng 12/1940,

Xứ ủy liên tiếp mở ra 2 hội nghị ở xã An Phú Tây và xã Đa

7.7 Page 67

▲back to top

Phước thuộc huyện Bình Chánh (Thành phô" HCM ngày nay),

để rút kinh nghiệm, cử ra Xứ ủy mới. Hội nghị cũng quyết định

một sô" chủ trương xuất phát từ tình hình mới sau khi khởi nghĩa

thất bại: đưa nhân dân ra sô"ng hợp pháp với địch nhằm hạn chê"

bớt sự hy sinh tổn thâ"t, cán bộ đảng viên về bám cơ sở, bám

dân, chông khủng bô", người nào bị lộ thì chuyển vùng hoạt

động, nơi nào có lực lượng vũ trang thì tìm cách giữ lại và lập

căn cứ, nơi nào không giữ được thì phân tán và giấu súng. Các

tỉnh, quận, có cơ sở phải lo củng cố và phát triển lực lượng quần

chúng cách mạng là chính, không được bộc lộ lực lượng. Hội

nghị cũng quyết định phân công các xứ ủy viên đi về các tỉnh để

chắp nôi lại tổ chức, duy trì phong trào, quyết dịnh ra tờ báo

“Giải phóng”, để hướng dẫn các cấp đảng bộ và quần chúng

cách mạng về đường lối và nhiệm vụ trước mắt cũng như lâu

dài và tìm mọi cách liên lạc với Trung ương.

Thời kỳ 1941-1943, đây là thời kỳ khó khăn của Đảng

bộ Nam Bộ. Xứ ủy liên Tỉnh ủy, Tỉnh ủy bị phá vỡ lập đi lập lại

nhiều lần. Phần lớn đảng viên bị.bắt cầm tù. Riêng Tỉnh ủy Thủ

Dầu Một chỉ còn lại khoảng 20 cán bộ đảng viên(n' phải chuyển

vùng lánh về nông thôn, các đồn điền cao su ... đế ẩn náu, tạo

dựng cơ sở, tạo chân đứng để khôi phục phong trào cách mạng

và coi việc chuẩn bị tổng khởi nghĩa là nhiệm vụ trung tâm của

toàn Đảng, toàn dân trong giai đoạn hiện tại.

Bọn thực dân Pháp ở thuộc địa phân hỏa thành 2 phe:

phái Pê-tanh (Pétain) đầu hàng phát xít Đức và phái Đờ Gôn

(De Gaul) kháng chiến chông phát xít.

Những biến chuyển â"y đã có tác động đến tình hình

cách mạng Việt Nam. Riêng ở trong tỉnh những người cộng sản

trung kiên bắt đầu có sự hoạt động mới.

Năm 1942 tại căng Bà Rá(12), nơi giam giữ gần 400

quần chúng yêu nước và những người cộng sản, trong đó phần

lớn bị bắt vì tham gia khởi nghĩa Nam Kỳ. Các dồng chí bí mật

liên lạc thông báo tin tức cho nhau. Riêng ở trại Cô Lông các

đồng chí tổ chức hội “người cùng quê” để làm công tác binh

7.8 Page 68

▲back to top

Quân giớ i miến Đỏng Nam Bộ chế tạo vu khi ớ cản cứ thời kỳ chống Pháp.

vận, liên lạc với người nhà để nhận sách báo và tin tức đấu

tranh ỏ các tỉnh.

Cuối năm 1942, ở đồn điền Lộc Ninh, hdn 100 công

nhân cao su làng 4, 9 và 10 đã biểu tình thị uy, đòi chủ sở phải

giảm giờ làm, ngày làm 8 tiếng, không được cúp lương. Thực

dân Pháp và chủ sở đáp lại bằng cách nổ súng đàn áp, làm gần

10 người chết và bị thương, chúng bắt đi một số người khác,

hành động này làm thêm sôi sục lòng căm thù của 2 vạn công

nhân cao su đang sổng ở 11 làng. Lúc này đồng chí Lê Đức Anh

đang hoạt động hựp pháp ở Lộc Ninh, lập ra nhóm “công nhân

nòng cốt” để củng cố và phát triển phong trào đấu tranh sắp tơi.

Ọua cuộc đấu tranh đó, các đảng viên và công nhân rút

kinh nghiệm, củng cố lại tổ chức. Vào đầu 1943, vận động hơn

300 công nhân của 4 làng đồn điền cao su Lộc Ninh kéo đến

Văn phòng chủ sỏ; đòi chủ giảm giờ làm, không được cúp lương

mà tăng lương cho công nhân. Lần này đội ngũ công nhân đã tổ

chức ra một lực lượng thanh niên khỏe để bảo vệ đoàn biểu

7.9 Page 69

▲back to top

tình, được trang bị đao, gậy và nhiều phương tiện khác giâu sẩn

trong người, chuẩn bị tinh thần chống trả đàn áp. Đoàn người

kéo đến cổng chủ sở hô to: “không được cúp lương, phải tăng

lương”, “phải thi hành luật ngày làm việc 8 giờ”. Mặc dù xô xát

bắt bớ diễn ra quyết liệt, bọn lính bắn xối xả vào đám đông làm

chết 2 người và nhiều người bị thương. Nhưng công nhân vẫn

vượt chướng ngại vật đi thẳng đến bao vây nhà tên chủ sở Đờ

La-lăng, hoảng hốt trước sức mạnh dâu tranh của công nhân

chủ chánh Công ty Xét-xô buộc lòng nhượng bộ, tiếp đón đại

diện công nhân. Sẽ giải quyết theo nội dung yêu sách của công

nhân, đồng thời chấp nhận thay sô" lính ác ôn vừa đàn áp công

nhân đi nơi khác. Cuộc đâu tranh này của công nhân đã giành

thắng lợi. Tốì hôm đó các làng công nhân quy tụ về tại làng 4

dự lễ truy điệu mai táng cho 2 công nhân đã anh dũng hy sinh.

Cuối 1942, các nhóm đảng viên hoạt động ở Quản Lợi,

Lộc Ninh, Dầu Tiếng, Thuận Lợi đã vài lần hội họp với các

đảng viên hoạt động ở Lái Thiêu, thị xã Thủ Dầu Một để thành

lập Tỉnh ủy, kết thúc thời kỳ tạm lắng.

Từ năm 1943, sau khi Hồng quân Liên Xô chuyển sang

phản công, với chiến thắng lịch sử Xtalingrát và đập tan cuộc

phản công của Hít-le ở vòng cung Cuốcxcơ, chiến tranh thế giới

bước vào giai đoạn mới: sự sụp đổ của phát xít Đức-bắt đầu.

Trên mặt trận châu Á và Thái Bình Dương, phát xít Nhật tuy

còn khá mạnh, nhưng mâ"t thế hùng hổ như trước.

Trước tình hình đó, Hội nghị Ban Thường vụ Trung

ương Đảng đã họp từ ngày 25 đến ngày 28/2/1943 ở Võng La,

Đông Anh, Hà Nội nhận định: “Năm 1943 là năm phe dân chủ

sẽ đánh phe phát xít một cách quyết liệt hơn dể sửa soạn điều

kiện cho bước thắng lợi cuối cùng”(13) . Cách mạng Việt Nam

có thể tiến lên bằng những bước nhảy vọt. Toàn bộ công tác

của Đảng phải nhằm vào chỗ chuẩn bị khỏi nghĩa vũ trang.

Hội nghị chủ trương phát triển Mặt trận dân chủ thông

nhất trên cơ sở không ngừng củng cô" và phát triển các tổ chức

của công nhân và nông dân, bảo đảm quyền lãnh đạo của Đảng.

7.10 Page 70

▲back to top

Thành lập Mặt trận dân chủ chông phát xít Nhật ở Đông Dương.

Nhằm tập hợp tất cả các lực lượng chông phát xít bao gồm cả

ngoại kiều và bắt tay có điều kiện với phái Đờ-Gôn (Pháp).

Những chủ trương đúng đắn đó, đã tạo điều kiện đưa

cách mạng trong cả nưức không ngừng phát triển mạnh mẽ.

Trước bôi cảnh chung đó, việc phục hồi cấp ủy tỉnh

cũng diễn ra gấp rút. Đến 1943, tại làng 1 đồn điền cao su Dầu

Tiếng, Ban cán sự Đảng (tức Tỉnh ủy lâm thời) tỉnh Thủ Dầu

Một được thành lập gồm các đồng chí Văn Công Khai, Nguyễn

Văn Thi, Nguyễn Văn Trung, Lê Đức Anh và Vũ Văn Hiển,

dồng chí Văn Công Khai được cử làm Bí thư, các đồng chí Lê

Đức Anh, Nguyễn Văn Trung phụ trách vấn đề các dân tộc ít

người. Theo sự phân công của Tỉnh ủy, đồng chí Nguyễn Văn

Trung và Lê Đức Anh về hoạt động ở vùng Hớn Quản, Lộc

Ninh, chỉ đạo các phong trào đấu tranh của công nhân, nông

dân và đồng bào các dân tộc. Các đồng chí còn bàn bạc các

công tác cụ thể như phục hồi các chi bộ Đảng trên cơ sở những

đảng viên còn đủ phẩm chất, lựa chọn quần chúng tốt trong các

tổ chức hợp pháp đang hoạt động, làm nòng cốt dể lập ra các

hội cứu quốc, móc liên lạc với các dồng chí Xứ ủy, Thành ủy

Sài Gòn, Tỉnh ủy Gia Định để nắm tình hình chung và tiếp nhận

tài liệu của Trung ương.

Cuối 1943, vì chưa biết ở đây đã thành lập Tỉnh ủy “Xứ

ủy Tiền Phong”(14) cử đồng chí Dương Quang Đông (Dung Văn

Phúc) - ủy viên Thường vụ Xứ ủy, đến gặp đồng chí Văn Công

Khai và 3 người khác đang công tác tại thị xã Thủ Dầu Một.

Đồng chí Dương Quang Đông truyền đạt Nghị quyết tháng 2

của Ban Thường vụ Trung ương Đảng và chỉ định đồng chí Văn

Công Khai làm Bí thư. Lúc này Đảng bộ Thủ Dầu Một đã có

nhiều chi bộ được lập lại một sô" đảng viên ở các đồn điền cao

su Dầu Tiếng, Quản Lợi, Lộc Ninh, đều tập trung vào công tác

phục hồi phong trào quần chúng, đẩy mạnh đâu tranh, do đó

phong trào cách mạng trong năm 1944 có bước phát triển mới.

Tháng 2/1944 chi bộ Lộc Ninh được thành lập gồm 3

8 Pages 71-80

▲back to top

8.1 Page 71

▲back to top

đảng viên(l5). Đồng chí Lê Đức Anh - ủy viên Ban cán sự tỉnh

Thủ Dầu Một, phụ trách vấn đề dân tộc thiểu số làm Bí thư.

Thực hiện chủ trương của Tỉnh ủy, điều lệ Việt Minh về việc

thành lập Mặt trận Việt Minh chi bộ đã phổ biến sâu rộng trong

công nhân và nhân dân vùng này. Ngoài ra chi bộ còn thành lập

nhóm trung kiên gồm các ông Mé, ông Ký Thinh, ông Khiêm,

ông Ba Đèn, ông Cai Loại và ông Hai Đinh (con ông Ba Đèn)

làm nòng cốt vận động phong trào Việt Minh, tạo cơ sở cho các

hội cứu quốc ra đời.

Đầu năm 1944, tại đồn điền cao su Lộc Ninh, khoảng

300 dân công tra tiến hành bãi công. Cuội bãi công bị đàn áp

nặng nề hàng mấy chục người bị đánh đập, bắt giam và chết tại

chỗ các anh Dậu, cần, Ngân.

Ớ đồn điền cao su Quản Lợi, một sô" khá đông công

nhân do nhóm thợ sơn, thợ nguội cầm đầu, tiến hành “làm reo”

chông lại bọn cai xếp gian ác như tên Cao Phong .v.v.

ở nhà tù Bá Rá (Phước Long) các đồng chí ta nhiều lần

dâu tranh đòi cải thiện đời sông, đòi thuốc chữa bệnh ... chi bộ

ở đây tích cực chuẩn bị gạo, muôi ... cho cuộc vượt ngục. Tại

trại “Cô Lông” nhà tù Bà Rá, giữa những người cộng sản như

Hồ Bá Phúc, Tô Ký, Trương Văn Bang... và nhóm Tờ-rốt-kít

do Lê Văn Thử cầm đầu, cũng diễn ra tranh luận nhiều lần về

vân đề “Nga, Đức ai thắng ai?”. Các đồng chí ta dùng nhiều lý

lẽ chứng minh Nga thắng Đức thua. Bọn Tờ-rốt-kít thì nói ngược

lại. Quan điểm của các đồng chí ta được anh em tù chính trị và

một sô" anh em “Hội những người cùng quê đồng tình”.

Đầu 1945 các hội cứu quô"c lần lượt ra đời và hoạt động

khắp nơi. Hội cứu quốc hoạt động ở Quản Lợi, Lộc Ninh, Thuận

Lợi, Bà Rá phát triển mạnh, đến giữa 1945 thì phần lớn công

nhân đều là hội viên cứu quốc. Các hội viên cứu quốc này lại

cử người đến làng, sóc vận động đồng bào dân tộc S’tiêng,

Khơme, Châu Mạ.... tham gia tổ chức của đồng bào dân tộc

không gọi là hội cứu quốc mà gọi “Tổ chức những người Việt

Nam mới”. Tổ chức này thu hút râ"t dông nhân dân tham gia, lập

8.2 Page 72

▲back to top

ra các đội tự vệ, mỗi đội vài chục người với trang bị thô sơ như

cung, ná, súng săn... Sau khi được thành lập, hội viên các hội

cứu quốc tích cực vận động đồng bào tham gia đế đấu tranh

chông lại Pháp, Nhật và chuẩn bị giành chính quyền.

III.

CAO TRÀO KHÁNG NHẬT cứu NƯỚC VÀ cuộc KHỞI

NGHĨA GIÀNH CHÍNH Q UYỀN TRÊN ĐỊA BÀN BỈNH PHƯỚC:

1. Công cuộc chuẩn bị tiến tới tổng khởi nghĩa ở tỉnh

nhà:

Cuối năm 1944 đến 1945, chiến tranh thế giới đã chuyển

qua giai đoạn kết thúc. Quân đội Xô Viết và liên quân Anh -

Mỹ mỏ những cuộc tiến công như vũ bão về phía Béclin, lần

lượt giải phóng các nước Trung, Đông âu.

ở Đông Dương, trước những chuyển biến mơi của cuộc

chiến tranh, đúng như Đảng ta đã dự doán từ lâ.u» tình trạng tạm

thời hòa hoãn giữa hai tên phát xít Nhật, Pháp châm dứt, mâu

thuẫn giữa chúng đã gay gắt đến mức: “Cái nhọt bọc nhất dinh

phái vỡ mủ”. Nhìn thấy triển vọng chiến thắng của quân đồng

minh dang đến gần, lực lượng Pháp theo Đờ Gôn ở Đông Dương

đã hoạt động ráo riết, chuẩn bị kế hoạch chiếm Đông Dương

khi quân đồng minh đổ bộ vào Đông Dương tiến công Nhật.

Âm mưu và hành động đó không lọt qua được tai mắt

phát xít Nhật. Chúng dưa thêm quân đội vào Đông Dương và

quyết định hành động trước để tiêu diệt quân Pháp. Ngày 9/3/

1945, Nhật đưa tốì hậu thư đòi Pháp phải trao trả tất cả quyền

hành cho chúng và bắt giam toàn quyền Dơ Cu ở Sài Gòn. Trên

toàn Đông Dương Nhật nổ súng tấn công. Quân Pháp không

chổng cự nổi, đầu hàng nhanh chóng.

Đảng ta theo dõi tình hình rất sát. Ngay đêm Nhật đảo

chánh Pháp, Ban Thường vụ Trung ương Đảng họp ở làng

Đình Bảng (Từ Sơn, Bắc Ninh) do đồng chí Tổng Bí thư

Trường Chinh chủ trì. Hội nghị chủ trương “phát dộng một

phong trào kháng Nhật cứu nước mạnh mẽ làm tiền đề cho

cuộc tổng khỏi nghĩa”.

8.3 Page 73

▲back to top

Nội dung của hội nghị được trình bày trong bản chí thị

lịch sử ngày 12/3/1945: “Nhật, Pháp bắn nhau và hành động

của chúng ta”. Chỉ thị quan trọng này thể hiện rõ sự lãnh đạo

sáng suốt kiên quyết, kịp thời và sáng tạo của Đảng ta. Nó là

kim chỉ nam cho mọi hành động của Đảng trong cao trào chông

Nhật, cứu nước dẫn đến thắng lợi trực tiếp của Tổng khỏi nghĩa

tháng Tám.

Dưới ánh sáng Chỉ thị của Trung ương và tác động của

tình hình mới, từ sau tháng 3/1945 phong trào dâu tranh cách

mạng trong tỉnh phục hồi nhanh chóng. Nhiều dồng chí cán bộ,

đảng viên bị giặc bắt giam đã thoát khỏi nhà tù trỏ về các địa

phương hoạt dộng, chắp nốì lại với các đồng chí còn lại ờ địa

phương, nhanh chóng khôi phục lại tổ chức Đảng, hồi phục

phong trào. Nhiều dồng chí đảng viên các nơi đã quy tụ về tỉnh,

một sô" đảng viên phá trại giam Bà Rá về, cũng nhanh chóng

móc nôi nhập vào phong trào, Sô" đảng viên tăng lên nhanh,

phần lớn các đồng chí có năng lực tổ chức lãnh đạo. Các nhóm

cộng sản dều có sự liên lạc và kết hợp với nhau trên một sô"mặt

công tác. Tất cả các nhóm đều ra sức phát triển tổ chức Đảng,

mỏ rộng cơ sở ráo riết chuẩn bị cho tổng khỏi nghĩa.

về phía kẻ thù, sau khi đảo chính Pháp, bộ máy thông

trị của thực dân Pháp dược duy trì nguyên vẹn, chí có một diều

khác trước là bọn phát xít Nhật thay Pháp làm toàn quyền,

thông sứ, khâm sứ, thông đốc, công sứ nắm toàn bộ quyền lực.

Nhật dưa Trần Trọng Kim lên lập ra chính phủ bù nhìn. Ớ Nam

Kỳ chúng dùng chê" độ thuộc trị của Nhật. Chúng chỉ thay đổi

một vài tên cai trị ở bên trên, còn nguyên bộ máy cũ của thực

dân Pháp.

Tại các nơi trong tĩnh, từ sau tháng 3/1945 trỏ di, Nhật

càng ra sức xây dựng bộ máy cai trị của chúng, đồng thời tìm

mọi cách loại trừ phong trào Việt Minh và Cộng sản. Bên cạnh,

một tên quan văn đứng đầu toàn tính, còn có tên Araki làm

chức cảnh sát trưởng. Chúng sử dụng lại tên ác ôn đầu sỏ Lương

Sư Khai làm tĩnh trưởng, Đỗ Văn Công làm quận trưởng ... cùng

8.4 Page 74

▲back to top

với bè lũ tay sai. Chúng giữ nguyên hệ thông hành chính cũ bao

gồm tỉnh, quận (4 quận), tổng (12 tổng) và làng (123 làng).

Ngoài ra, chúng còn bô" trí hàng trung đoàn bộ binh chiếm đóng

các vị trí quan trọng về quân sự, kinh tế và chính trị như thị xã,

các thị trân, các đồn điền cao su lớn Lộc Ninh, Hớn Quản, Dầu

Tiếng, Thuận lợi... đồn biên phòng ở biên giới Việt Nam -

Campuchia, nhà ga xe lửa Lộc Ninh - Sài Gòn.

Các tổ chức, đảng phái thân Nhật như Thanh niên ái

quốc đoàn, Thanh niên bảo quốc đoàn, Võ sĩ đoàn, Nghĩa đạo

thực hành đoàn ... đẩy mạnh các hoạt động lừa bịp nhân dân,

tuyên truyền nền độc lập giả hiệu của Chính phủ Trần Trọng

Kim, gióng trống khua chiêng ủng hộ thuyết “Đại Đông Á ”,

thuyết “Đồng văn đồng chủng”, tuyên truyền Nhật sẽ ủng hộ

Việt Nam độc lập, bọn Tờ-rốt-kít cũng cổ mặt làm tay sai cho

Nhật

Cùng với việc xây dựng và củng cô" bộ máy cai trị, bọn

quân phiệt Nhật còn ra sức vơ vét về kinh tê" để nuôi dưỡng và

kéo dài chiến tranh. Chúng dựng lên một hệ thông kho tàng

hàng trăm cái ở những nơi bảo đảm bí mật và ở 10 trong sô" 22

đồn điền Quản Lợi, Lộc Ninh, Đakia, Thuận Lợi, Xa Cam, Dầu

Tiếng, Phước Hòa ..., tích trữ hàng ngàn tân lương thực, thực

phẩm, dược liệu, nguyên vật liệu..., mà chúng ăn cướp ở nhiều

tĩnh, thành ở Nam Kỳ và ở trong tỉnh. Chúng định mức thuê" cao

đôi với các loại thuê" xuất, bắt hàng ngàn dân công đi xây dựng

hệ thông hầm kho, hầm trú ẩn, hào chiến đấu, công trình bảo

vệ phi trường, các đồn lính Nhật ờ khắp nơi trong tỉnh nhưb Phú

Hòa, Thành Săn đá (thị xã), Tân Uyên, Chơn Thành, Hớn Quản,

Bà Rá, Bù Đôp, Lộc Ninh .... Dã man nhâ"t là chúng đã thủ tiêu

tâ"t cả những người đã đào hầm chôn dâu các loại vũ khí, các

mặt hàng chiến lưực cho chúng ở tất cả các nơi để bảo đảm an

toàn bí mật cho chúng'16'.

Tình cảnh vô cùng khôn đôn đó đã làm cho các tầng lớp

nhân dân nhận ra rằng kẻ thù không phải là da trắng hay vàng

mà là sự tàn bạo, dã man cướp nước ta, bắt nhân dân ta làm nô

8.5 Page 75

▲back to top

lệ. Được Đảng Cộng sản tuyên truyền giáo dục và tổ chức, nên

các tầng lớp nhân dân nhất là quần chúng lao động sục sôi tinh

thần cách mạng. Quyết tâm vùng lên đánh đổ phát xít Nhật và

tay sai để giành lại đất nước của mình.

Cao trào chông Nhật cứu nước của nhân dân trong tỉnh

được mở đầu bằng cuộc nổi dậy “Tự giải thoát” của 200 tù

chính trị ở căng Bà Rá vào lúc 7 giờ ngày 10/3/1945. Cuộc “tự

giải thoát” đã thành công nhờ có sự chuẩn bị từ trước, lại nhân

cơ hội Pháp bỏ chạy, binh lính Nhật (1 đại đội) mới đến, chưa

kịp vào cai qụản. Ngoài việc tự giải thoát, các đồng chí còn vận

động binh lính người Việt, người dân tộc và người Pháp bỏ trại

và giâu súng<17). Sau khi ra khỏi căng các đồng chí đã tổ chức

một cuộc mít tinh bên bờ sông Bé gồm 40 người, trong đó có

các đồng chí Nguyễn Thành A, Hồ Bá Phúc, Trương Văn Bang,

Liên, Giáo, Nữ, Xuân, Hồng, Thơm.v.v... Tại cuộc mít tinh đồng

chí Nguyễn Thành A thay mặt đoàn đọc bản tuyên ngôn của

Mặt trận Việt Minh và nhắc nhở mọi người khi về tỉnh nhà hãy

góp phần cùng Đảng bộ và nhân dân chuẩn bị tổng khởi nghĩa

giành chính quyền thắng lợi<18).

Tiếp theo cuộc nổi dậy của tù chính trị căng Bà Rá,

là công nhân, nông dân ở nhiều vùng khác trong tỉnh cũng

phá kho gạo, kho thóc của Nhật để cứu đói cho nhân dân

trong vùng.

Giữa lúc phong trào cách mạng của quần chúng đang

bắt đầu phát triển, đồng chí Văn Công Khai Bí thư Tỉnh ủy

triệu tập hội nghị Tỉnh ủy tại nhà anh Nguyễn Thiện Hành

(Sáu Trọng) ở làng Mỹ Phước, với sự có mặt của đồng chí

Nguyễn văn Trấn, phái viên của Xứ ủy Tiền phong phụ trách

các Tỉnh ủy miền Đông.

Cuộc họp nhận định Nhật là kẻ thù chính trước mắt, ta

phải đẩy mạnh công tác phát triển Đảng và hội cứu quôc, lập

ra đội tự vệ sắm sửa vũ khí để giành chính quyền trước khi

quân đồng minh vào. Chủ trương đúng đắn đó của Tỉnh ủy

được phổ biến đến tận chi bộ, các nhóm đảng viên trong toàn

8.6 Page 76

▲back to top

Tỉnh Đảng bộ.

Đồng chí Lê Đức Anh, dự hội nghị ở tỉnh về, đã tổ chức

thực hiện chuẩn bị cho tổng khởi nghĩa trên tất cả các làng, đồn

điền Lộc Ninh, Hớn Quản, Đakia... đến các vùng dân tộc ít

người. Công tác chuẩn bị khởi nghĩa giành chính quyền được

đẩy mạnh với hàng loạt các tổ chức đoàn thể ra đời và bắt đầu

hoạt động công khai, công tác chuẩn bị khởi nghĩa cũng lan

rộng trong đồng bào dân tộc, “lực lượng Việt Nam mới”, một tổ

chức cứu quốc của đồng bào dân tộc ít người ra đời. Đây là tập

thể yêu nước đại diện cho các dân tộc S’tiêng, Khơme, M’mông,

Chân Mạ.... của 50 làng trực thuộc Hớn Quản, Lộc Ninh, “lực

lưựng Việt Nam mới” đã tổ chức ra một đội bán vũ trang khoảng

vài chục người được trang bị cung tên, giáo gươm, dao và khoảng

6, 7 súng trường, súng săn do anh Giáo (thầy giáo người Kinh)

chí huy.

Tháng 5/1945, dưới sự lãnh đạo của Xứ ủy Tiền phong,

tổ chức Thanh niên Tiền phong được thành lập tại Sài Gòn do

bác sỹ Phạm Ngọc Thạch, đảng viên Đảng Cộng sán Đông

Dương làm thủ lĩnh. Trong thời gian ngắn vận động và tổ chức,

với sự hoại dộng tích cực của cán bộ đảng viên, đoàn viên công

đoàn. Đội ngũ Thanh niên Tiền phong đã phát triển nhanh chóng

hầu hết các tỉnh Nam Kỳ.

ở tĩnh ta, tổ chức Thanh niên Tiền phong được thành

lập do đồng chí Trịnh Kim Ảnh<19) làm thủ lĩnh. Hoạt động của

Thanh niên Tiền Phong Việt Minh rất sôi nổi. Anh chị em Thanh

niên Tiền phong ngày đêm học tập, canh gác, giữ gìn trật tự

ngoài đường, đi dạy các lớp bình dân học vụ một không khí

bao trùm thị xã, thị trấn, nông thôn đến dồn điền cao su, tạo nên

khí thế sôi nổi, sục sôi cách mạng trong các tầng lớp nhân dân.

Không chỉ có thanh niên mà các lứa tuổi như thiếu niên, người

già, phụ nữ tham gia tích cực. Hàng ngày trên khắp nẻo đường

tiếng hát “Này thanh niên ơi, đứng lên đáp lời sông núi”, lời ca

“nào anh em ta cùng nhau xông pha lên đàng...’’vang lên, hun

dúc tinh thần yêu nước, nâng cao tinh thần đâu tranh cho tự do,

độc lập của dân tộc.

8.7 Page 77

▲back to top

Bên cạnh, các hoạt động chính trị, văn hóa để chuẩn bị

cho cuộc tổng khởi nghĩa, tháng 5/1945, liên Tỉnh ủy Miền

Đông triệu tập hội nghị tại Biên Hòa, với các đại biểu của

Đảng bộ Thủ Dầu Một, Tây Ninh, Gia Định, Biên Hòa để phổ

biến tình hình và nhiệm vụ của giai đoạn cách mạng mới, phổ

biến chủ trương của Xứ ủy là gâp rút xây dựng, phát triển lực

lượng cách mạng cả lực lượng chính trị và lực lượng vũ trang để

chuẩn bị khởi nghĩa giành chính quyền. Đây là cuộc họp quan

trọng, là cơ sở đê đoàn kết các đảng viên cộng sản, tạo sự

thống nhất hành động trước thời cơ mới.

Sau hội nghị liên Tỉnh ủy Miền Đông, Tỉnh ủy chủ trương

phát động phong trào sắm sửa vũ khí, lập đội tự vệ, trang bị vũ

khí và huân luyện quân sự cho thanh niên. Trong các tổ chức

Thanh niên Tiền Phong, Thanh niên Cứu quốc, hầu hết đoàn

viên đều tự trang bị gậy tầm vông, dao găm, luyện tập dánh võ.

Hàng trăm thợ rèn ở khắp nơi trong tỉnh coi việc rèn dao, gươm

cho Việt Minh là hành động yêu nước. Ngoài ra ta còn tổ chức

lấy được hàng trăm khẩu súng từ Nhật, Pháp và ngụy quân dem

trang bị cho Thanh niên Tiền Phong, công nhân, nông dân.

Không khí chuẩn bị khởi nghĩa sôi nổi, khẩn trương của

quần chúng cách mạng đã lôi cuốn các tầng lớp đang lừng

chừng, do dự, bàng quan trong giai cấp tư sản, địa chủ, ngã theo

phong trào Việt Minh, ngăn chặn được những hoạt động của

bọn tay sai thân Nhật.

Khởi nghĩa giành chính quyền tháng 8/1945 ở địa

bàn Bình Phước:

Mùa thu 1945, sau khi Liên Xô đánh tan quân phát xít

Đức, ngày 9/8/1945 tuyên chiến với phát xít Nhật và đánh tan

đạo quân Quan Đông tinh nhuệ. 13/8/1945 phát xít Nhật đầu

hàng không điều kiện các nước đồng minh. Sự kiện này, làm

cho quân đội Nhật ở Đông Dương mất tinh thần, hoang mang

tan rã, chính phủ bù nhìn Trần Trọng Kinrhoàn toàn tê liệt từ

trên xuống dưới.

Từ ngày 13 đến 15/8/1945, Hội nghị toàn quốc của Đảng

8.8 Page 78

▲back to top

họp tại Tân Trào khẳng định: Điều kiện tổng khởi nghĩa đã chín

muồi, Đảng phải lãnh đạo toàn dân nổi dậy giành chính quyền

trong cả nước trước khi quân đồng minh kéo vào Đông Dương,

theo nguyên tắc tập trung, thống nhất, kịp thời; úy ban Khởi

nghĩa toàn quốc được thành lập, do đồng chí Trường Chinh làm

Trưởng ban. Hội nghị đề ra đường lối đối nội, đối ngoại, kiện

toàn Ban Chấp hành Trung ương để thích ứng với tình hình mới.

Được tin Nhật xin đầu hàng, ngay đêm 13/8/1945, ủy ban Khởi

nghĩa toàn quốc ra Quân lệnh sô" 1 hạ lệnh tổng khởi nghĩa.

Ngày 16/8/1945, cũng tại Tân Trào, Đại hội quốc dân

khai mạc, có hơn 60 đại biểu Bắc, Trung, Nam. Đại hội nhiệt

liệt hoan nghênh chủ trương tổng khởi nghĩa của Đảng và 10

chính sách của Việt Minh; quyết định thành lập úy ban Giải

phỗng Dân tộc, do Hồ Chí Minh (tên mới của đồng chí Nguyễn

Ai Quốc) làm Chủ tịch; Đại hội quy định quốc kỳ, quốc ca của

nước Việt Nam mới.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng, 25 triệu đồng bào ta đã

nhâ"t tề vùng dậy “đem sức ta mà giải phóng cho ta ”. Sức

mạnh như triều dâng, thác đổ, nhân chìm lũ cướp nước và bán

nước, tiến hành tổng khỏi nghĩa oanh liệt, giải phóng toàn bộ

đất nước.

Quán triệt Nghị quyết của Trung ương Đảng và Xứ ủy

Nam kỳ về tổng khởi nghĩa giành chính quyền, đồng chí Văn

Công Khai Bí thư Tỉnh ủy, tổ chức ngay cuộc họp Tỉnh ủy mở

rộng đến Bí thư chi bộ<20) bàn việc chấp hành Nghị quyết của Xứ

ủy và lệnh tổng khởi nghĩa của Trung ương. Hội nghị Quyết dinh:

1. Thành lập ửy ban Khởi nghĩa ỏ tỉnh do đồng chí Văn

Công Khai phụ trách.

2. Các cơ sở lập ngay ủy ban Khởi nghĩa.

3. Ngày 25/8/1945 tập trung lực lượng trong toàn tỉnh

giành chính quyền tại thị xã.

4. Các thị trân, các đầu môi đồn điền cao su đồng loạt

8.9 Page 79

▲back to top

khởi nghĩa, hoặc sớm hơn tùy tình hình cụ thể.

Hội nghị chủ trương hết sức tránh những vụ khiêu khích

của địch. Nếu chúng chông lại thì ta dùng các đơn vị tự vệ chiến

đấu và huy động quần chúng đấu tranh. Hội nghị khẳng định dù

tình thế khó khăn thế nào cũng phải khởi nghĩa giành chính

quyền thắng lợi, coi đó là nguyên tắc cao nhất của cách mạng.

Chấp hành chủ trương của Tỉnh ủy và ủy ban Khởi

nghĩa tỉnh, nhân dân thị xã và các quận đã nhất tề đứng lên khởi

nghĩa giành chính quyền trong khí thế tiến công sôi sục.

Tại Lộc Ninh, ngày 24/8/1945, trời vừa sáng nhân dân

và công nhân các làng, sở cao su Lộc Ninh - Đakia với nòng cốt

là lực lượng thanh niên quyết chiến, lực lượng tự vệ, lực lượng

Việt Nam mới nhất tề nổi dậy. Từng đoàn người gậy tầm vông

vạt nhọn, xà beng, giáo mác, cung ná tiến vào các nhà máy, xí

nghiệp đồn điền cao su và các cơ sở sản xuất, làn sóng người ào

ạt vượt rào, leo tường, trương cờ đỏ sao vàng, căng khẩu hiệu

“chính quyền về tay nhân dân”, “Việt Nam độc lập muôn năm”,

“Đảng cộng sản Đông Dương muôn năm”. Bọn lính Nhật không

đầu hàng thì bị bắt hoặc bị trừng trị.

Riêng tại nhà chỉ huy bọn phát xít Nhật, viên chí huy

Nhật ra lệnh bắn vào lực lượng thanh niên quyết chiến đang

tiến tới. Tình huống trỏ nên khỏ khăn. Đồng chí Lê Đức Anh

chọn ra một đội gồm những chiến sĩ cảm tử và dích thân chỉ huy

đánh chiếm mục tiêu. Súng địch bắn xối xả, nhiều chiến sĩ đã

ngã xuống, song người này ngã, người khác tiếp bước xông lên,

ào ào vượt qua vào đồn giặc. Sau 15 phút, cuộc chiến dã kết

thúc 18 lính Nhật bị giết trong đó có 2 tên chí huy, những tên

còn lại dầu hàng. Ta thu 40 khẩu súng và toàn bộ quân trang,

quân dụng.

Tại Bù Đốp, lực lượng khởi nghĩa gồm có nông dân, công

nhân với dao, gậy... bao vây đánh địch thu được kho súng, trong

đó có cả súng máy. Đây là nguồn súng đã làm cho lực lượng vũ

trang Lộc Ninh sau này được trang bị mạnh hơn nhiều nơi khác.

8.10 Page 80

▲back to top

22 chiến sĩ công nhân Lộc Ninh đã hy sinh anh dũng cho

cuộc khởi nghĩa toàn thắng. Lộc Ninh trở thành một trong những

nơi cướp chính quyền sớm nhât trong tỉnh Thủ Dầu Một. Sau

cuộc khởi nghĩa thắng lợi, đồng chí Lê Đức Anh cùng các đồng

chí Ba Quyên (lái xe), Ba Anh (công nhân), Ba đèn, cầu, Kỳ,

Ngân, những người lãnh đạo phong trào trở thành những người

phụ trách các công việc về chính quyền. Đó là chính quyền độc

lập đầu tiên của Lộc Ninh.

Tại Hớn Quản, sáng 25/8/1945, đông đảo anh em công

nhân và nhân dân các đồn điền Quản lợi, Xa cam, Xa Trạch,

Xa C á t... nổi dậy tổ chức mít tinh rồi chuyển sang biểu tình, tay

mang xẻng, cuốc, gậy gộc, xà beng, búa, có cả súng trường và

lựu đạn kéo nhau đi chiếm nơi ở và làm việc của bọn chủ,

giành lại quyền làm chủ đồn điền. Đối với bọn Nhật, công

nhân và nhân dân dùng gậy tầm vông vọt nhọn, dao găm và

một ít súng tới vây các đồn bót có lính Nhật chiếm đóng. Các

đại biểu công nhân hùng dũng tiến vào tận sào huyệt địch.

Trước sức mạnh đấu tranh của quần chúng cách mạng, hầu

hết các đồn điền, bọn tư bản Pháp và bọn chỉ huy quân Nhật

đều run sợ, chúng vội vàng giao chìa khóa tủ sắt, công xưởng,

các kho tàng, máy móc, đồn bót cho đại biểu nhân dân, trả lại

đồn điền cho công nhân.

Sau khi giành lại được quyền quản lý các đồn điền,

đông đảo anh em công nhân cùng với nông dân và đồng bào

dân tộc ít người, mà nòng cốt là lực lượng Thanh niên Tiền

phong, kéo về chợ Hớn Quản tổ chức mít tinh lớn nhằm biểu

dương lực lượng cách mạng, đồng thời cướp chính quyền ở

quận lỵ. Tại cuộc mít tinh đồng chí Nguyễn Văn Trung - Tỉnh

ủy viên được cử làm lãnh đạo khởi nghĩa, đã nói chuyện trước

nhân dân, giải thích rõ cuộc cách mạng đồng thời kêu gọi

nhân dân ủng hộ cách mạng giữ vững chính quyền vừa giành

được. Cuộc mít tinh mà thực chất là cuộc nối dậy biểu dương

lực lượng giành chính quyền đã diễn ra với khí thế vô cùng

rầm rộ, náo nức.

Cũng trong sáng ngày 25/8/1945, cùng với việc Khởi