Gia Dinh Thanh Thong Chi ban dich toan van

Gia Dinh Thanh Thong Chi ban dich toan van



1 Pages 1-10

▲back to top


1.1 Page 1

▲back to top


1.2 Page 2

▲back to top


TRỊNH HOÀI ðỨC
GIA ðỊNH
THÀNH THÔNG CHÍ
Hậu học LÝ VIỆT DŨNG (dịch và chú giải)
Tiến sĩ HUỲNH VĂN TỚI (hiệu ñính, giới thiệu)
Nhà xuất bản tổng hợp ðồng Nai

1.3 Page 3

▲back to top


MỤC LỤC
Bảng chữ viết tắt
Tiểu sử Trịnh Hoài ðức
Lời giới thiệu
Quyển 1. TINH DÃ CHÍ
Quyển 2. SƠN XUYÊN CHÍ
TRẤN BIÊN HÒA
TRẤN PHIÊN AN
TRẤN ðỊNH TƯỜNG
TRẤN VĨNH THANH
TRẤN HÀ TIÊN
Quyển 3. CƯƠNG VỰC CHÍ
TRẤN PHIÊN AN
TRẤN BIÊN HÒA
TRẤN ðỊNH TƯỜNG
TRẤN VĨNH THANH
TRẤN HÀ TIÊN
Quyển 4. PHONG TỤC CHÍ
PHONG TỤC CỦA TOÀN THÀNH
LỄ TẾT CUỐI NĂM Ở NÔNG NẠI
NĂM TRẤN
Quyển 5. VẬT SẢN CHÍ
Quyển 6. THÀNH TRÌ CHÍ
PHỤ LỤC
Phụ lục 1: CÁC TRIỀU ðẠI
Phụ lục 2: HỌ MẠC Ở HÀ TIÊN VÀ 10 BÀI THƠ VỊNH
Phụ lục 3: LOÀI VẬT, ðỒ VẬT, ðO LƯỜNG
Phụ lục 4: GIẢI NGHĨA MỘT SỐ TỪ NGỮ
Phụ lục 5: TỪ VỰNG NHÂN DANH
Phụ lục 6: TỪ VỰNG ðỊA DANH

1.4 Page 4

▲back to top


Baûng chöõ vieát taét
PCGBC
Petit cours de geùographie de la Basse : Cochinchine
NKLTDÑC Nam Kyø luïc tænh Dö ñòa chí :
GÑTTC
Gia Ñònh Thaønh thoâng chí :
VSH
Vieän Söû hoïc :
VHN
Vieän Haùn Noâm :
Bt
Chuù thích : cuûa Bieân taäp.
Caùc chuù thích coøn laïi laø cuûa dòch giaû vaø ngöôøi hieäu ñính.

1.5 Page 5

▲back to top


TIEÅU SÖÛ
Trònh Hoaøi Ñöùc (1765(1[1]) –1825) coù teân goïi khaùc laø An, teân töï Chæ Sôn, hieäu Caán Trai;
toå tieân goác ngöôøi huyeän Tröôøng Laïc, Phuùc Kieán (Trung Quoác). Ñaàu ñôøi nhaø Thanh, oâng noäi laø
Trònh Hoäi (hieäu Sö Khoång) di cö qua Vieät Nam, nguï taïi Traán Bieân (Bieân Hoøa ngaøy nay).
Cha Trònh Hoaøi Ñöùc laø Trònh Khaùnh, ñôøi Vuõ vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738–1765)
ñöôïc boå laøm Cai thu, sau ñöôïc thaêng Cai ñoäi. Khi cha maát, Trònh Hoaøi Ñöùc môùi 10 tuoåi, sau
theo meï dôøi vaøo Phieân Traán (Gia Ñònh – TP. Hoà Chí Minh ngaøy nay). Taïi ñaây, oâng theo hoïc
Xöû só Voõ Tröôøng Toaûn.
Naêm Maäu Thaân (1788), khi Nguyeãn AÙnh chieám Gia Ñònh, Trònh Hoaøi Ñöùc cuøng nhoùm Leâ
Quang Ñònh ra öùng cöû, ñöôïc boå laøm Haøn laâm vieän Cheá caùo. Naêm 1789, oâng nhaäm chöùc Ñieàn
Tuaán söù huyeän Taân Bình. Sau ñoù, oâng ñoåi qua boä Hình, keá nhieäm chöùc Thò giaûng Ñoâng cung.
Naêm 1794 oâng ñöôïc boå laøm Kyù luïc dinh Traán Ñònh (Myõ Tho ngaøy nay). Naêm 1801, Trònh Hoaøi
Ñöùc laøm Tham tri boä Hoä.
Naêm 1802, Trònh Hoaøi Ñöùc ñöôïc thaêng Thöôïng thö boä Hoä, laøm Chaùnh söù sang Trung
Quoác. Naêm 1804, oâng hoä giaù Gia Long veà Phuù Xuaân, vaãn ñaûm nhieäm chöùc Thöôïng thö boä Hoä.
Naêm 1802, Trònh Hoaøi Ñöùc ñöôïc cöû laøm Hieäp Löu traán Gia Ñònh. Naêm 1808, Gia Ñònh
traán ñöôïc ñoåi thaønh Gia Ñònh thaønh, Trònh Hoaøi Ñöùc ñöôïc boå laøm Hieäp Toång traán.
Naêm 1812, oâng ñöôïc trieäu veà kinh, caûi nhieäm Thöôïng thö boä Leã, kieâm quaûn Khaâm Thieân
giaùm. Naêm sau (1813), oâng ñöôïc chuyeån sang laøm Thöôïng thö boä Laïi. Ñeán naêm 1816, oâng laïi
ñöôïc nhieäm chöùc Hieäp Toång traán Gia Ñònh thaønh.
Naêm 1820, thôøi Minh Maïng, oâng taïm laõnh chöùc Toång traán Gia Ñònh thaønh, sau ñoù ñöôïc
trieäu veà kinh, laõnh chöùc Thöôïng thö boä Laïi.
Naêm 1821, Minh Maïng thaêng cho Trònh Hoaøi Ñöùc haøm Hieäp bieän Ñaïi hoïc só, laõnh
Thöôïng thö boä Laïi kieâm Thöôïng thö boä Binh, trôû thaønh nguyeân laõo cuûa trieàu ñình.
Thaùng 3 naêm 1822, oâng ñöôïc sung laøm Chaùnh Chuû khaûo tröôøng thi Hoäi; thaùng 11, oâng
kieâm laõnh Thöôïng thö boä Leã.
Thaùng 7 naêm 1823, Trònh Hoaøi Ñöùc xin veà Gia Ñònh nghæ vì söùc khoûe. Ñeán thaùng 9 cuøng
naêm, oâng trôû laïi kinh laõnh chöùc Thöôïng thö boä Laïi vaø boä Leã. Thaùng 10 cuøng naêm, oâng trôû veà
Gia Ñònh lieäu vieäc nhaø. Thaùng 3 naêm 1824 trôû ra kinh, laõnh chöùc Thöôïng thö boä Laïi kieâm
quaûn Leã boä söï vuï. Thaùng 7 cuøng naêm, oâng ñöôïc sung chöùc Toång taøi vaø quyeàn laõnh coâng vieäc ôû
ty Thöông Baïc. Chaúng bao laâu, do beänh naëng, tuoåi cao, oâng töø traàn taïi Quyø Vieân (3-1825), thoï
61 tuoåi.
Khi oâng maát, trieàu ñình cho baõi trieàu ba ngaøy, truy taëng oâng laøm Thaùi baûo, Caàn Chaùnh
ñieän Ñaïi hoïc só (haøm Chaùnh nhaát phaåm), ñaët teân thuïy laø Vaên Khaùc. Thi haøi oâng ñöôïc ñöa veà
choân taïi queâ nhaø: laøng Bình Tröôùc, huyeän Phöôùc Chaùnh, phuû Phöôùc Long (nay laø phöôøng
Trung Duõng, TP. Bieân Hoøa).
Taùc phaåm cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc goàm coù:
(1[1])
Coù taøi lieäu noùi oâng sinh naêm 1764.

1.6 Page 6

▲back to top


– Caán Trai thi taäp goàm 3 taäp: Thoái thöïc truy bieân taäp, Quan quang taäp, Khaû dó taäp.
– Gia Ñònh Thaønh thoâng chí.
– Baéc söù thi taäp (coù yù kieán cho raèng Baéc söù thi taäp chính laø Quan quang taäp trong Caán
Trai thi taäp.
– Lòch ñaïi kyû nguyeân.
– Khang teá luïc.
– Gia Ñònh tam gia thi taäp: chung vôùi Leâ Quang Ñònh, Ngoâ Nhôn Tónh.
Ñöông thôøi, oâng cuøng vôùi Leâ Quang Ñònh vaø Ngoâ Nhôn Tónh ñöôïc moïi ngöôøi toân laøm Gia
Ñònh tam gia.

1.7 Page 7

▲back to top


LÔØI GIÔÙI THIEÄU
1. Gia Ñònh Thaønh thoâng chí laø moät boä ñòa chí veà vuøng ñaát Nam Boä xöa ñöôïc Trònh
Hoaøi Ñöùc kyø coâng ghi cheùp vaøo ñaàu theá kyû XIX. Theo Yang Baoyun – moät nhaø nghieân cöùu cuûa
tröôøng Ñaïi hoïc Baéc Kinh, Trung Quoác: Coù theå thaän troïng noùi raèng, vieäc bieân soaïn cuoán Gia
Ñònh Thaønh thoâng chí ñöôïc tieán haønh trong giöõa caùc naêm 1820 vaø 1822.
Nhöõng ai tìm hieåu veà lòch söû - vaên hoùa Nam Boä ñeàu tham khaûo boä saùch naøy. Vieäc tham
khaûo thöôøng chæ phaûi döïa vaøo caùc baûn dòch, bôûi nguyeân baûn raát khoù tìm, haàu nhö ñaõ thaát
truyeàn. Baûn dòch sôùm nhaát coù leõ laø Gia dinh thung chi dòch sang tieáng Phaùp cuûa Aubaret, naêm
1863, chæ nhöõng ngöôøi bieát tieáng Phaùp môùi duøng ñöôïc. Duy Minh Thò coù bieân soaïn Nam kyø luïc
tænh Dö ñòa chí ñöôïc Thöôïng Taân Thò dòch naêm 1944, ñöôïc xem laø moät daïng thoaùt thai cuûa
Gia Ñònh Thaønh thoâng chí, aán baûn khoâng nhieàu. Thoâng duïng, phoå bieán nhaát laø baûn dòch cuûa
nhoùm Tu Trai Nguyeãn Taïo xuaát baûn naêm 1972. Do xuaát baûn ñaõ laâu, giaáy in chöa toát neân coâng
chuùng vaãn ñang troâng chôø moät baûn dòch khaùc, chuaån xaùc vaø ñeïp hôn. Naêm 1998, Nhaø Xuaát
baûn Giaùo duïc xuaát baûn Gia Ñònh Thaønh thoâng chí (Ñoã Moäng Khöông, Nguyeãn Ngoïc Tænh dòch;
Ñaøo Duy Anh hieäu ñính, 1998) vôùi giaáy in ñeïp, goàm dòch nghóa vaø caû baûn chöõ Haùn, coù giaûi
thích chöõ khoù vaø trình baøy caån thaän. Baûn dòch naøy ñaõ ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu thöïc teá, laøm taøi
lieäu toát cho nghieân cöùu, vaø giaùo duïc trong nhaø tröôøng; nhaát laø trong dòp caùc tænh thaønh ôû Nam
Boä chaøo möøng 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån.
2. Tuy nhieân, trong quaù trình khaûo cöùu ñeå bieân soaïn Ñòa chí Ñoàng Nai, ngöôøi ñòa phöông
nhaän thaáy giöõa caùc baûn dòch neâu treân coøn coù nhieàu ñieàu chöa thoáng nhaát vaø nhieàu ñieàu khaùc
vôùi thöïc teá. Vieäc naøy ñöôïc nhaø nghieân cöùu Lyù Vieät Duõng löu yù, daøy coâng tìm hieåu, toång hôïp sai
soùt ôû caùc baûn dòch tröôùc thaønh 6 nhoùm:
– Dòch nhaàm ñòa danh.
– Dòch nhaàm nhaân danh.
– Dòch nhaàm teân saûn vaät ñòa phöông.
– Dòch nhaàm ngöõ nghóa Haùn vaên.
– Cheùp thieáu hoaëc sai nguyeân vaên.
– Loãi morasse.
Loãi morasse do kyõ thuaät in aán, aáy laø chuyeän thöôøng tình, khoâng keå. Ñaùng noùi laø 5 nhoùm
loãi thuoäc noäi dung. Loãi khoâng ít. Chæ xin neâu nhöõng tröôøng hôïp ñaùng löu yù nhaát ñeå tham khaûo,
khoâng nhaèm chæ trích baûn dòch cuï theå naøo.
2.1. Nhöõng tröôøng hôïp nhaàm ñòa danh:
– Nguyeân vaên coù ñòa danh Moãi Suy, ngöôøi ñòa phöông goïi laø Moâ Xoaøi; Ñaïi Nam quaác aâm
töï vò cuûa Huyønh Tònh Cuûa ghi laø Moïi Xoaøi; Tröông Vónh Kyù (trong taùc phaåm Petit Cours de
Geùographie de la Basse Cochinchine) ghi laø Moâ Xoaøi; thaûy ñeàu coù theå hieåu ñöôïc. Nhöng, dòch
laø Moãi Xoaøi thì xa laï vôùi teân goïi cuûa ñòa phöông.
– Nguyeân vaên coù ñòa danh Ba Cuïm, teân cuûa moät vuøng thuoäc Chôï Ñeäm, Chôï Lôùn, TP. Hoà
Chí Minh hieän nay, do xöa coù ba caây da chuïm laïi; coù baûn dòch ghi laø Ba Khoùm, ngöôøi ñòa
phöông khoâng hieåu laø nôi naøo.

1.8 Page 8

▲back to top


– Soâng Laù Buoâng chaûy qua ñòa baøn xaõ Phöôùc Taân, huyeän Long Thaønh, tænh Ñoàng Nai, do
ven soâng coù nhieàu laù buoâng maø thaønh teân; taùc giaû Trònh Hoaøi Ñöùc ghi teân chöõ laø Boái Dieäp, coù
baûn laïi dòch laø soâng Laù Boân.
– Nguyeân vaên coù ñòa danh Caùi Voàn, ñòa ñieåm ñöôïc moâ taû naèm ôû bôø Baéc beán phaø Caàn
Thô, tröôùc kia coøn goïi laø Chôï Baø (chæ baø Naêm Löûa, vôï yeâu cuûa Naêm Löûa Traàn Vaên Soaùi); dòch
thaønh Caùi Boàn laø khoâng ñuùng teân goïi ñòa phöông.
Töông töï, raát nhieàu choã dòch sai khieán teân goïi quen thuoäc cuûa ñòa phöông thaønh ñòa
danh xa laï: Vaøm Nao thaønh Vaøm Giao; Laùng Theù thaønh Laõng Ñeá; Caàn Giuoäc thaønh Caàn Doït...
2.2. Nhöõng tröôøng hôïp dòch nhaàm nhaân danh:
– Nguyeân vaên coù caâu: OÁc nha cao la haâm Mang, nghóa laø quan OÁc nha aùo ñoû teân Mang
(tieáng Khôme: Kralahaâm coù nghóa laø maøu ñoû; quan OÁc nha aùo ñoû laø ñaïi quan). Coù dòch giaû ghi
OÁc nha Cao La Haâm Mang nhö laø nhaân vaät aáy teân Cao La Haâm Mang quaû thöïc khoâng ñuùng.
– Nguyeân vaên coù cuïm töø: Chöôûng töôïng quaân Nguyeãn Ñöùc Xuyeân; coù baûn dòch ghi laø
Chöôûng töôùng quaân Nguyeãn Ñöùc Xuyeân, nhö theá khoâng phuø hôïp; bôûi vì khoâng coù chöùc danh
chöôûng töôùng quaân, chöõ töôùng coù theå nhaàm töø chöõ töôïng; chöôûng töôïng quaân laø ngöôøi chæ huy
töôïng binh trong quaân ñoäi chuùa Nguyeãn xöa.
– Nguyeân vaên coù ñoaïn: Kyû Muøi nieân, töù nguyeät, nguî tö voõ Traàn Tuaán, binh boä Nguyeãn
Phaùc dó Qui Nhôn thaønh haøng. Coù dòch giaû dòch laø: Thaùng tö naêm Kyû Muøi, quaân giaëc laø Voõ
Traàn Tuaán cuøng vôùi binh boä Nguyeãn Ñaïi Phaùc ñem thaønh Qui Nhôn veà haøng. Dòch nhö theá,
chöa chính xaùc, vì tö (ti) voõ laø teân goïi khaùc cuûa chöùc quan tö maõ; trong caáu truùc caâu treân, noù
ñoái xöùng vôùi chöùc quan binh boä. Ñaùng leõ, dòch laø: Thaùng tö naêm Kyû Muøi, töôùng giaëc laø tö voõ
Traàn Tuaán cuøng binh boä Nguyeãn Phaùc ñem thaønh Qui Nhôn veà haøng.
– Nguyeân vaên coù caâu: Thaéng thuûy haàu Maïc Töû Thaûng, chöõ thaûng nghóa laø soùng to hoaëc
nöôùc chaûy xuoâi; dòch giaû nhaàm chöõ thaûng vôùi chöõ thöôïng neân ñaõ dòch nhaàm teân nhaân vaät
Thaéng thuûy haàu Maïc Töû Thöôïng.
2.3. Nhöõng tröôøng hôïp dòch nhaàm veà saûn vaät:
– Nguyeân vaên coù teân Noâm oâng luoàng do ngöôøi ñòa phöông goïi con saáu aên thòt ngöôøi ôû
vuøng soâng Soác Saõi Haï, baûn dòch ghi laø oâng Roàng laø khoâng ñuùng thöïc teá.
– Nguyeân vaên coù töø oâ loâ, coù theå ñoïc thaønh oâ lö; nhöng trong tröôøng hôïp naøy, dòch thaønh
oâ lö thì ngöôøi ñòa phöông khoâng hieåu caây gì; chính ra ñoù laø caây oâ roâ, moät loaïi caây quen thuoäc ôû
vuøng ngaäp maën.
– Nguyeân vaên coù caâu: Dieân giang thuûy lieãu aâm sum; coù saùch dòch: Ven soâng thì lieãu nöôùc
moïc um tuøm. Ngöôøi Nam Boä khoâng hieåu lieãu nöôùc laø caây gì. Thöïc ra, aáy laø caây baàn, cuõng moät
loaïi caây quen thuoäc cuûa vuøng röøng Saùc Nam Boä.
Töông töï, caâu: Thuûy mai ñính ngoïc, höông toaùn quaûi chaâu, ñöôïc dòch laø: Caây thuûy mai ruõ
ngoïc, quaû höông tieãn ñeo vaøng. Dòch giaû khoâng sai nhöng lôøi dòch khoù hieåu, laïi toäi nghieäp cho
caâu vaên taøi hoa cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc. Leõ ra, caàn dòch: Muø u raûi ngoïc, xoaøi caây treo vaøng (thuûy
mai: Caây muø u; höông toaùn: Caây xoaøi).
Nguyeân vaên coù töø chæ traùi hoå qua, theo taùc giaû mieâu taû, aáy laø traùi döa chuoät (döa leo); coù
dòch giaû cho laø döa coïp, moät teân goïi khoâng coù thöïc trong hoï nhaø döa.

1.9 Page 9

▲back to top


Nguyeân vaên coù caâu: Haø meã, can leä ngö, ñieàn ö haøm. Saùch dòch: Toâm, noûn, caù leä khoâ,
maém caù ruoäng. Haø meã laø teân goïi cuûa moät moùn saûn vaät ñòa phöông, ngöôøi Quaûng Ñoâng phaùt aâm
laø haù maïi, ngöôøi Tieàu Chaâu phaùt aâm laø heà bí, khoâng coù nghóa laø haït gaïo maø chæ vaät ñöôïc phôi
teo khoâ nhö haït gaïo, ñoù laø toâm khoâ; (ví duï: teà bí = traø meã, töùc laø ñoït traø khoâ). Can leä ngö, caàn
ñöôïc hieåu laø thöù nöôùc nhoû gioït töø caù maø ra, chính laø nöôùc maém; neáu dòch caù leä khoâ khoù ai bieát
ñöôïc moùn gì. Ngö haøm, taùc giaû laáy chöõ haøm laø maën, theâm boä ngö, yù noùi chaát caù ñem muoái
maën, ngöôøi ñòa phöông goïi laø maém. Ñieàn ngö, maëc duø ñieàn nghóa laø ruoäng, nhöng ngöôøi ñòa
phöông khoâng ai noùi caù ruoäng maø quen goïi laø caù ñoàng. Nhö vaäy, neáu dòch caâu treân: Toâm khoâ,
nöôùc maém nhæ, maém caù ñoàng môùi ñuùng vôùi saûn vaät ñòa phöông.
Nguyeân vaên coù caâu: Ñao ngö, ñaàu xuaát tröôøng coát, nha thích nhö cöï, nghóa laø: Caù ñao,
tröôùc ñaàu moïc caùi xöông daøi, hai beân meùp coù raêng nhoïn nhö raêng cöa; chaúng roõ vì sao coù baûn
dòch laïi cho laø con caù ñoái, moät loaïi caù raát khaùc vôùi caù ñao.
Töông töï, ôû nhöõng trang khaùc, dòch giaû dòch caù ngöø thaønh caù sen, caù röïa ra caù döa, caù beï
(vò ngö) thaønh caù lanh, caù thoøi loøi (phöông ngö) thaønh caù vuoâng, caù buoâi (buoâi ngö) thaønh caù
heo, caù keøo (hoa maïn ngö) cho laø caù nan hoa, giaùc ngö nghóa laø caù choát dòch ra caù gioác, con
ñeûn (man xaø ngö) nhaàm ra caù ngaùt, chim cuù (phuïc ñieåu) dòch thaønh chim ñaïi baøng, chim chìa
voâi (choai choai) thaønh chim choi choi...
2.4. Nhöõng tröôøng hôïp nhaàm laãn ngöõ nghóa Haùn vaên:
– ÔÛ caâu: Chieâu Thaùi sôn vi traán thaønh chi trieàu bình, coù leõ dòch giaû hieåu nhaàm chöõ
trieàu (voán nghóa laø chaàu) theo nghóa danh töø laø buoåi saùng cho neân dòch: Nuùi Chieâu Thaùi laøm
böùc bình che buoåi saùng cho Traán thaønh. Thöïc teá, nuùi Chaâu Thôùi ôû höôùng Taây Nam traán
thaønh Bieân Hoøa, khoâng theå naøo laøm bình phong che buoåi saùng cho traán thaønh ñöôïc. Ñuùng ra,
neân dòch: Nuùi Chaâu Thôùi laøm böùc bình phong chaàu veà traán thaønh (Bieân Hoøa).
– Nguyeân vaên coù vieát: Phuû thò ñaïi giang, haønh khaùch ñaêng laâm höõu tieâu saùi xuaát traàn
chi töôûng. Coù saùch dòch: Cuùi troâng soâng lôùn thaáy haønh khaùch leo leân coù veû tieâu saùi, thoaùt traàn.
Dòch nhö theá e raèng hoûng maïch vaên cuûa taùc giaû, nhaàm chuû theå. Roõ raøng, caâu vaên coù hai yù:
Moät laø, ngoïn nuùi (treân coù chuøa Vaân Sôn) troâng xuoáng soâng lôùn Phöôùc Giang. Hai laø, haønh
khaùch leân tôùi ngoïn nuùi troâng coù veû tieâu saùi, thoaùt traàn.
– Nguyeân vaên vieát: Caån thaän haàu bò thöông coån haï baøo taåu, xeá thuû bích giaù phoác ñao saùt
taëc nguõ luïc nhaân. Coù dòch giaû cho raèng, phoác ñao laø con dao böûa cuûi neân dòch: ‘Caån thaän haàu
bò thöông, laên xuoáng boû chaïy, laáy ñöôïc con dao böûa cuûi ôû vaùch gieát ñöôïc 5, 6 teân giaëc. Phoác
ñao laø moät trong nhöõng loaïi binh khí cuûa voõ töôùng xöa, ñoù laø loaïi ñao löôõi nhoû, caùn ngaén hôn
ñaïi ñao, coù quaán daây kim loaïi, khoù theå hieåu nhaàm thaønh con dao böûa cuûi ôû ñaây.
– Nguyeân vaên vieát: Thò daï nguïy hoå töôùng Haõn, chieán thuyeàn nhò thaäp, töï Thaùn Taân
phan meänh taåu haï Caàn Giôø döõ Ñònh Töôøng gian taëc chi nguïy Chu, Thuaän An giang taëc chi
nguïy Ngaïn, hieäp boân hoài Qui Nhôn, nghóa laø: Ñeâm ñoù, nguïy hoå töôùng Haõn ñem 20 chieán
thuyeàn töø Beán Than lieàu maïng xuoáng Caàn Giôø cuøng vôùi töôùng giaëc ôû soâng Ñònh Töôøng laø nguïy
Chu, töôùng giaëc ôû soâng Thuaän An (töùc soâng Beán Löùc ôû Taân An) laø nguïy Ngaïn, hôïp thuyeàn laïi
chaïy veà Qui Nhôn. Coù leõ do chaám caâu sai vaø khoâng hình dung ñaày ñuû veà khoâng gian cuûa söï
kieän, khoâng roõ Thuaän An giang töùc laø soâng Beán Löùc (nay thuoäc tænh Long An) neân coù saùch
dòch: Ñeâm aáy, hoå töôùng giaëc laø Haõn ñem 20 chieác thuyeàn chieán töø Beán Than lieàu maïng chaïy
xuoáng cöûa bieån Caàn Giôø, cuøng vôùi giaëc ôû Ñònh Töôøng laø Chu Thuaän, giaëc ôû An Giang laø Ngaïn,
hôïp nhau chaïy veà Qui Nhôn. Dòch nhö vaäy, töôùng giaëc voán phieám danh (Chu) thaønh Chu
Thuaän, bieán soâng Thuaän An töùc Beán Löùc thaønh ñaïo An Giang; ñieàu phi lyù laø trong moät ñeâm,

1.10 Page 10

▲back to top


vôùi phöông tieän thuyeàn buoàm thôøi aáy, khoù coù theå lieân laïc, keát hôïp ñöôïc giöõa töôùng Haõn ôû Caàn
Giôø vôùi töôùng Ngaïn ôû An Giang (löu yù: Ñaïo An Giang trong Gia Ñònh Thaønh thoâng chí ôû vuøng
Caø Mau chöù khoâng phaûi tænh An Giang hieän nay).
2.5. Nhöõng tröôøng hôïp nguyeân vaên cheùp sai hoaëc thieáu:
ÔÛ ñaây coù nguyeân nhaân töø vieäc xöû lyù vaên baûn Haùn vaên. Coù moät baûn dòch Gia Ñònh Thaønh
thoâng chí ñaõ löu yù vieäc hieäu ñính: ...Khi Vieän Söû hoïc giao cho Toå phieân dòch cuûa Ban Coå söû
dòch saùch naøy, coâng vieäc phieân dòch laïi phaûi baét ñaàu baèng vieäc hieäu ñính vaên baûn chöõ Haùn. Coù
ñieàu, vaên baûn chöõ Haùn ñöôïc in trong saùch laø baûn cheùp tay, nhöõng baûn khaùc hieän coù (nhö baûn
söû duïng cuûa nhoùm Tu Trai Nguyeãn Taïo, baûn mang kyù hieäu VHC 01604 vaø VHV 335/1 ôû Vieän
Nghieân cöùu Haùn Noâm) cuõng ñeàu laø baûn cheùp tay, hieän chöa thaáy xuaát hieän baûn in khaéc goã cho
neân khoâng hieåu vieäc hieäu ñính cuûa caùc dòch giaû ñaõ döïa vaøo ñaâu, ñuùng sai ra sao. Khi ñoái chieáu
söï moâ taû vaên baûn Haùn vaên in keøm trong saùch cuûa nhaø nghieân cöùu Ñaøo Duy Anh vôùi trang in
thöïc teá, vaãn thaáy coù ñieàu coøn chöa khôùp; ví duï: Soá doøng moãi trang ñuùng laø 8 doøng, nhöng soá
chöõ moãi doøng khoâng thoáng nhaát laø 21. Maët khaùc, chöõ vieát thì toát, nhöng quaù nhieàu loãi. Chæ
caàn ñoái chieáu vôùi moät soá saùch coù ghi nhöõng chi tieát lieân quan ñeán noäi dung cuûa Gia Ñònh
Thaønh thoâng chí, nhö: Phuû Bieân taïp luïc, Ñaïi Nam thöïc luïc tieàn bieân, Ñaïi Nam nhaát thoáng
chí, Nam Kyø luïc tænh Dö ñòa chí... coù theå daãn ra nhieàu tröôøng hôïp cheùp sai hoaëc thieáu cuûa vaên
baûn khieán coù theå hieåu sai veà nghóa. Ví duï: Ñòa danh Laáp Voø cheùp nhaàm roài dòch laø nuùi Tònh
Vu; Thuyeàn UÙc tuïc danh Vuõng Taøu cheùp nhaàm chöõ noâm Vuõng thaønh Vuïng vaø dòch thaønh
Thuyeàn UÙc tuïc danh Vuïng Taøu; chöõ Saõi trong caâu Tieân Thuûy (tuïc danh Soùc Saõi Haï) cheùp
nhaàm thaønh chöõ truï; chöõ Noâm maëc trong maëc ngö töùc con caù möïc cheùp nhaàm thaønh chöõ haéc
do thieáu boä thoå; chöõ töï nghóa laø thôø trong caâu phuïc phaïm ñoàng vi töôïng, töï vu kyø töï bò cheùp
nhaàm thaønh chöõ töï nghóa laø chuøa...
Neâu treân chæ laø phaàn nhoû trong soá nhieàu loãi roõ raøng, ñaùng tieác. Nguyeân nhaân chuû yeáu
cuûa caùc loãi aáy coù leõ laø söï thieáu caån troïng trong xöû lyù vaên baûn; thieáu ñieàu kieän ñieàn daõ thöïc teá
ñeå am hieåu ñòa danh, saûn vaät, phong tuïc ñòa phöông vaø phong caùch vieát chöõ Noâm cuûa taùc giaû
Trònh Hoaøi Ñöùc. Chính Trònh Hoaøi Ñöùc ñaõ löu yù caùch vieát chöõ Noâm cuûa mình (chöông Phong
tuïc): Neáu gaëp quoác aâm hay teân ñòa phöông thì cuõng laáy trong saùch chöõ Haùn coù aâm y heät hay
na naù roài theâm vaøo treân ñaàu hay beân hoâng traùi, khi thì boä sôn ñeå chæ chöõ thuoäc nuùi non, boä
ñieåu thuoäc chim choùc, boä moäc thuoäc caây coái, boä thaûo thuoäc hoa coû... Taùc giaû ñaõ traân troïng, kyõ
löôõng trong vieäc ghi cheùp thì vieäc dòch nghóa, chuù giaûi caøng phaûi traân troïng vaø kyõ löôõng hôn.
3. Vôùi mong muoán coù ñöôïc moät baûn dòch saùt hôïp vôùi thöïc teá ñòa phöông hôn, Nhaø Xuaát
baûn toång hôïp Ñoàng Nai ñaõ kieán nghò, ñöôïc UÛy ban nhaân daân tænh chaáp thuaän cho thöïc hieän
coâng trình bieân dòch, chuù giaûi Gia Ñònh Thaønh thoâng chí baèng söï taøi trôï cuûa ngaân saùch Nhaø
nöôùc. Nhaø nghieân cöùu Lyù Vieät Duõng ñöôïc môøi thöïc hieän coâng trình naøy.
Baèng taâm huyeát nhieät thaønh vaø vaän may ñöôïc ñi nhieàu, bieát nhieàu veà caùc tænh Nam Boä,
dòch giaû Lyù Vieät Duõng ñaõ tra cöùu saùch vôû, ñieàn daõ thöïc teá, hoïc hoûi ñoàng nghieäp vaø caùc baäc kyø
laõo; ñöôïc söï taän tình giuùp ñôõ cuûa baïn beø, nhaát laø cuûa An Chi Hueä Thieân vaø Thöôïng toïa Thích
Leä Trang... Sau 7 naêm kieân trì, baûn dòch môùi vaø chuù giaûi veà Gia Ñònh Thaønh thoâng chí taïm
ñöôïc haøi loøng. Nhöõng sai soùt veà nhaân danh, ñòa danh, saûn vaät, söû lieäu, ngöõ nghóa... neâu treân
ñaõ ñöôïc lyù giaûi hôïp lyù hôn, saùt hôïp vôùi thöïc teá hôn. Moãi khi gaëp choã coù yù kieán khaùc nhau, dòch
giaû Lyù Vieät Duõng khaûo saùt thöïc teá, so saùnh ñoái chöùng vôùi nhieàu nguoàn tö lieäu, nhö söû lieäu cuûa
trieàu Nguyeãn, di caûo cuûa Tröông Vónh Kyù, ghi cheùp cuûa Vöông Hoàng Seån, tö lieäu cuûa nöôùc
ngoaøi... ñeå choïn caùch deã chaáp nhaän nhaát. Tuy vaäy, vaãn coøn nhieàu toàn nghi ñöôïc neâu ra ñeå baïn

2 Pages 11-20

▲back to top


2.1 Page 11

▲back to top


ñoïc cuøng suy nghó, mong ñôïi cao kieán ngöôøi khaùc, khoâng daùm laïm dòch. Vieäc laøm caån troïng
naøy raát ñaùng ñöôïc traân troïng vaø tin caäy.
Phaàn phuï luïc ñöôïc choïn löïa, saép xeáp theo heä thoáng cuõng laø moät coá gaéng lôùn ñeå ngöôøi
ñoïc tieän tra cöùu theo yù muoán. Leõ ra, phaàn naøy phaûi ñöôïc duïng coâng nhieàu hôn nöõa, ñaày ñuû hôn
nöõa môùi ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu. Nhöng, söùc ngöôøi coù haïn, ñieàu kieän coù haïn, ñaønh phaûi chaáp
nhaän keát quaû ban ñaàu. Sau naøy, aét coù ñieàu kieän toát hôn ñeå söûa chöõa, boå khuyeát cho hoaøn
chænh.
4. Chaéc laø coøn nhieàu thieáu soùt ngoaøi yù muoán. Nhöng, baûn dòch Gia Ñònh Thaønh thoâng
chí cuûa Nhaø Xuaát baûn Toång hôïp Ñoàng Nai ra maét baïn ñoïc laàn naøy ñaõ baèng taát caû söï coá gaéng
chaân thaønh, coâng phu vaø traùch nhieäm cao nhaát; mong caùc hoïc giaû vaø baïn ñoïc ñoùn nhaän vôùi söï
chia seû vaø caûm thoâng nhieàu nhaát. Xin traân troïng ñöôïc ñoùn nhaän söï goùp yù, boå khuyeát cuûa moïi
ngöôøi.
Bieân Hoøa, thaùng 10 naêm 2004
Tieán só HUYØNH VAÊN TÔÙI

2.2 Page 12

▲back to top


2.3 Page 13

▲back to top


PHUÏ LUÏC
PHUÏ LUÏC 1
[caùc trieàu ñaïi]
Trong Gia Ñònh Thaønh thoâng chí noùi chuû yeáu veà thôøi chuùa Trònh, chuùa Nguyeãn vaø
trieàu ñaïi Taây Sôn. Ñeå tieän cho baïn ñoïc khaûo cöùu, chuùng toâi xin giôùi thieäu toùm taét caùc ñôøi
vua Leâ (chæ tính töø thôøi Trung höng) chuùa Trònh - Nguyeãn vaø trieàu ñaïi Taây Sôn. (Bt)
A. CAÙC VUA LEÂ (TRUNG HÖNG)
1. Leâ Trang Toâng (huùy Duy Ninh) (1533 - 1548): Nieân hieäu Nguyeân Hoøa (1533 - 1548)
2. Leâ Trung Toâng (huùy laø Huyeân) (1548 - 1556): Nieân hieäu Thuaän Bình (1548 - 1565)
3. Leâ Anh Toâng (huùy Duy Bang) (1556 - 1573): Nieân hieäu Thieân Höïu (1556 - 1557),
Chính Trò (1558 - 1571), Hoàng Phuùc (1572 - 1573)
4. Leâ Theá Toâng (huùy Duy Ñaøm) (1573 - 1599): Nieân hieäu Gia Thaùi (1573 - 1577), Quang
Höng (1578 - 1599)
5. Leâ Kính Toâng (huùy Duy Taân) (1600 - 1619): Nieân hieäu Thaân Ñöùc (1600), Hoaèng Ñònh
(1601 - 1619)
6. Leâ Thaàn Toâng (huùy Duy Kyø) (1619 - 1662) laøm vua 2 laàn: Nieân hieäu Vónh Toä (1620 -
1628), Ñöùc Long (1629 - 1634), Döông Hoøa (1635 - 1643) (laàn 1 töø 1619 - 1643);
Khaùnh Ñöùc (1649 - 1652), Thònh Ñöùc (1653 - 1657), Vónh Thoï (1658 - 1661), Vaïn
Khaùnh (1662) (laàn 2 töø 1649 - 1662)
7. Leâ Chaân Toâng (huùy Duy Höïu) (1643 - 1649): Nieân hieäu Phuùc Thaùi (1643 - 1649)
8. Leâ Huyeàn Toâng (huùy Duy Vuõ) (1663 - 16718): Nieân hieäu Caûnh Trò (1663 - 1671)
9. Leâ Gia Toâng (huùy Duy Hoäi - Duy Coái) (1672 - 1675): Nieân hieäu Döông Ñöùc (1672 -
1673), Ñöùc Nguyeân (1674 - 1675)
10. Leâ Hy Toâng (huùy Duy Hôïp - Duy Caùp) (1676 - 1705): Nieân hieäu Vónh Trò (1676 -
1680), Chính Hoøa (1680 - 1705)
11. Leâ Duï Toâng (huùy Duy Ñöôøng) (1705 - 1729): Nieân hieäu Vónh Thònh (1705 - 1719), Baûo
Thaùi (1720 - 1729)

2.4 Page 14

▲back to top


12. Leâ Duy Phöôøng (1729 - 1732): Nieân hieäu Vónh Khaùnh (1729 - 1732)
13. Leâ Thuaàn Toâng (huùy Duy Töôøng) (1732 - 1735): Nieân hieäu Long Ñöùc (1732 - 1735)
14. Leâ YÙ Toâng (huùy Duy Thìn - Duy Thaän) (1735 - 1740): Nieân hieäu Vónh Höïu (1735 -
1740)
15. Leâ Hieån Toâng (huùy Duy Dieâu) (1740 - 1786): Nieân hieäu Caûnh Höng (1740 - 1786)
16. Leâ Maãn Ñeá (huùy Duy Kyø, töùc Leâ Chieâu Thoáng) (1787 - 1788): Nieân hieäu Chieâu Thoáng
(1787 - 1788)
B. CAÙC CHUÙA TRÒNH ÔÛ BAÉC HAØ (COØN GOÏI LAØ ÑAØNG NGOAØI)
1. Trònh Kieåm (1545 - 1570): Theá Toå Minh Khang Thaùi vöông.
2. Trònh Tuøng (1570 - 1623): Bình An vöông.
3. Trònh Traùng (1623 - 1657): Thanh Ñoâ vöông.
4. Trònh Taïc (1657 - 1682): Taây Ñoâ vöông.
5. Trònh Caên ( 1682 - 1709): Ñònh vöông.
6. Trònh Cöông (1709 - 1729): An Ñoâ vöông.
7. Trònh Giang (1729 - 1740): Uy Nam vöông.
8. Trònh Doanh (1740 - 1767): Minh Ñoâ vöông.
9. Trònh Saâm (1767 - 1782): Tónh Ñoâ vöông.
10. Trònh Caùn (1782 - 2 thaùng): Ñieän Ñoâ vöông.
11. Trònh Khaûi (1782 - 1786): Ñoaïn Nam vöông.
12. Trònh Boàng ( 1786 - 1787): AÙn Ñoâ vöông.
C. CAÙC CHUAÙ NGUYEÃN ÔÛ NAM HAØ (COØN GOÏI LAØ ÑAØNG TRONG)
1. Nguyeãn Hoaøng (Chuùa Tieân) (1558 -1613): Ñoan Quoác coâng (truy toân laø Thaùi Toå Gia
Duï hoaøng ñeá).
2. Nguyeãn Phuùc (Phöôùc) Nguyeân (chuùa Saõi) (1613 - 1635): Thuïy Quoác coâng (truy toân laø
Hy Toâng Hieáu Vaên hoaøng ñeá).
3. Nguyeãn Phuùc Lan (chuùa Thöôïng) (1635 - 1648): Nhaân Quoác coâng (truy toân laø Thaàn
Toâng Hieáu Chieâu hoaøng ñeá).
4. Nguyeãn Phuùc Taàn (chuùa Hieàn) (1648 - 1687): Duõng Quoác coâng (truy toân laø Thaùi Toâng
Hieáu Trieát hoaøng ñeá).

2.5 Page 15

▲back to top


5. Nguyeãn Phuùc Traên (chuùa Nghóa) (1687 - 1691): Hoaèng Quoác coâng (truy toân laø Anh
Toâng Hieáu Nghóa hoaøng ñeá).
Chuù: Theo Nguyeãn Phuùc toäc theá phaû cheùp laø Nguyeãn Phuùc Thaùi.
6. Nguyeãn Phuùc Chu (Quoác chuùa) (1691 - 1725): Toä Quoác coâng (truy toân laø Hieån Toâng
Hieáu Minh hoaøng ñeá).
7. Nguyeãn Phuùc Chuù (Ninh vöông) (1725 - 1738): Ñænh (Ñónh) Quoác coâng (truy toân laø Tuùc
Toâng Hieáu Ninh hoaøng ñeá).
Chuù: Coù saùch cheùp laø Nguyeãn Phuùc Truù (coøn theo Nguyeãn Phuùc toäc theá phaû cheùp laø
Nguyeãn Phuùc Thuï).
8. Nguyeãn Phuùc Khoaùt (Voõ vöông) (1738 - 1765): Hieåu Quoác coâng, sau xöng vöông (truy
toân laø Theá Toâng Hieáu Voõ hoaøng ñeá).
9. Nguyeãn Phuùc Thuaàn (Ñònh vöông) (1765 - 1777): (truy toân laø Dueä Toâng Hieáu Ñònh
hoaøng ñeá).
10. Nguyeãn Phuùc AÙnh (1802 - 1820): Theá Toå Cao hoaøng ñeá (baét ñaàu nhaø Nguyeãn).
C. TRIEÀU ÑAÏI TAÂY SÔN
1. Nguyeãn Nhaïc (1778 - 1793): Thaùi Ñöùc hoaøng ñeá.
2. Nguyeãn Hueä (1788 - 1792): Quang Trung hoaøng ñeá (Thaùi Toå Voõ hoaøng ñeá).
3. Nguyeãn Quang Toaûn (1793 - 1802): Caûnh Thònh hoaøng ñeá.

2.6 Page 16

▲back to top


PHUÏ LUÏC 2
[hoï Maïc ôû Haø Tieân vaø 10 baøi thô vònh]
HOÏ MAÏC ÔÛ HAØ TIEÂN
Tuy Maïc Cöûu (鄚玖) laø ngöôøi khai saùng ñaát Haø Tieân, nhöng ngöôøi môû mang traán
naøy laïi chính laø con oâng, Maïc Thieân Töù (鄚天賜). Vì chöõ Cöûu (玖) teân cha oâng coù boä
Ngoïc (玉) baøng, neân teân tuïc Thieân Töù laø Toâng cuõng coù boä Ngoïc baøng (琮). Maïc Thieân Töù
sanh ñeâm moàng baûy, thaùng ba, naêm Bính Tuaát (1706) ôû Truõng Keø, tieáng Haùn goïi laø Luõng
Kyø, töùc ñaát Reùam cuûa Cao Mieân (Luõng Kyø coøn ñöôïc ngöôøi Taây phöông aâm laø Longky, nay
thuoäc vuøng ñaát Sihanoukville). OÂng maát (tuaãn tieát baèng caùch uoáng vaøng laù) ngaøy moàng
naêm, thaùng möôøi, naêm Canh Tyù (1780) ôû Voïng Caùc (Baêng Coác), thoï 75 tuoåi. Veà sau Maïc
Thieân Töù (鄚天賜) ñoåi teân laïi laø Maïc Thieân Tích (鄚天錫) coù nghóa laø “Cuûa Trôøi cho”
öùng vôùi huyeàn söû khi sinh ra oâng, nhöng thaät ra chöõ Thieân Töù (天賜) cuõng coù nghóa laø
“Trôøi cho”. Maïc Thieân Töù hieäu laø Só Laân (士麟), buùt hieäu kyù laø Só Laân thò (士麟氏).
Veà chuyeän hoï Maïc ñöôïc vieát coù theâm boä AÁp (鄚) ñöôïc nhieàu ngöôøi chuù giaûi, trong ñoù
coù caû baäc tuùc Nho Ñoâng Hoà Laâm Taán Phaùt, laø ñeå traùnh coù söï nhaàm laãn vôùi hoï Maïc (莫)
cuûa loaïn thaàn chieám ngoâi nhaø Leâ, Maïc Ñaêng Dung. Ñieàu naøy chuùng toâi e laø khoâng ñöôïc
thuyeát phuïc vì thaät ra theo saùch Trung Quoác nhaân danh ñaïi töø ñieån do Tang Leä Hoøa soaïn
thì hoï Maïc naày (莫) laáy teân ñaát laøm hoï, bôûi khi xöa Chuyeân Huùc taïo Maïc thaønh (鄚城)
sau thaønh ñaát Maïc. Veà sau hoï Maïc ñöôïc boû bôùt ñi boä aáp (莫) thaønh ra Maïc. Vaäy hoï Maïc
cuûa Maïc Cöûu chính laø hoï ôû Maïc thaønh khi xöa, nay haäu dueä coøn raát ñoâng ñaûo ôû Maïc Chaâu
(莫洲) thuoäc tænh Tröïc Leä beân Trung Quoác.
Laïi noùi hoï Maïc ñaõ boû boä AÁp (莫) phaùt trieån ra vuøng Cöï Loäc vaø Giang Laêng. Veà sau
Nguïy Hình Maïc thò, Maïc Hình Laâu thò, hai hoï lôùn naøy ñeàu nhaäp vaøo hoï Maïc (莫).
Bôûi nhuõ danh cuûa Maïc Thieân Töù laø Toâng, cho neân töôùc phong cho oâng laø Toâng Ñöùc
haàu.
Vieäc Maïc Thieân Töù ñoåi teân thaønh Thieân Tích laø do moät trong nhöõng chuùa Nam haø,
hieän chöa tra ñöôïc teân, ban cho hoï Maïc. Ngaøy xöa trong thôøi phong kieán thì vieäc vua ban
cho teân hoï laø moät vinh döï, coù khi vua ban cho caû ñöôïc laáy hoï vua nhö Nguyeãn Traõi ñöôïc
vua Leâ Thaùi Toå cho ñoåi hoï thaønh Leâ Traõi. Trôû laïi tröôøng hôïp hoï Maïc ñöôïc chuùa ban cho
Thaát Dieäp Phieân Haøn, coù nghóa laø baûy caønh laù che ñôõ nhö pheân giaäu cho trieàu ñình ôû nôi

2.7 Page 17

▲back to top


bieân traán xa xoâi (七葉藩翰). Baûy chöõ ñoù laø Thieân Töû Coâng Haàu Baù Töû
Nam天子公候伯子男. Baûy chöõ naøy laøm chöõ loùt, gheùp vôùi teân coù boä baøng thuoäc nguõ
haønh nhö Kim Thuûy Moäc Hoûa Thoå. Sau Thoå thì quay laïi Kim nöõa金水木火土金
Con chaùu hoï Maïc keå töø Thieân Töù coù teân vaø chöõ loùt nhö sau:
1. Thieân Tích天錫 (loùt chöõ Thieân) 天Teân coù boä Kim baøng金
2. Töû Hoaøng子潢 (loùt chöõ Töû) 子Teân coù boä Thuûy baøng水(氵)
3. Coâng Du公榆 (loùt chöõ Coâng) 公Teân coù boä Moäc baøng木
4. Haàu Hi侯熹 (loùt chöõ Haàu) 侯Teân coù boä Hoûa baøng火(灬)
5. Baù Thaønh伯城 (loùt chöõ Baù) 伯Teân coù boä Thoå baøng土
6. Töû Khaâm子欽 (loùt chöõ Töû) 子Teân coù boä Kim baøng金
Hoï Maïc ôû Haø Tieân keå töø Maïc Cöûu cho ñeán Töû Khaâm truyeàn ñöôïc baûy ñôøi. Vì Töû
Khaâm khoâng coù con trai neân ñeán ñaây keå nhö tuyeät töï. Coù ngöôøi tin theo chuyeän dò ñoan
hoang ñöôøng cho raèng vì chuùa chæ cho coù baûy chöõ neân chæ truyeàn ñöôïc coù baûy ñôøi. Ñieàu
naøy khoâng ñuùng, vì vua Minh Maïng ñeå laïi ñeán 20 chöõ nhöng chæ truyeàn ñeán chöõ Baûo thöù
naêm laø döùt.
Ngoaøi vieäc noái chí cha Ñoâng bình, Taây ñònh, môû roäng bôø coõi ñaát Haø Tieân, Maïc
Thieân Töù coøn taäp hôïp nhieàu vaên nhaân thi só thaønh laäp Chieâu Anh caùc. Taùc phaåm cuûa Maïc
Toâng, theo Trònh Hoaøi Ñöùc vieát trong baøi Taân Töï saùch Minh Boät di ngö truøng baûn khaéc
in naêm 1821 goàm coù:
1. Haø Tieân thaäp caûnh toaøn taäp.
2. Minh Boät di ngö thi thaûo.
3. Haø Tieân vònh vaät thi tuyeån.
4. Chaâu thò trinh lieät taëng ngoân.
5. Thi truyeän taëng Löu tieát phuï.
6. Thi thaûo caùch ngoân vò taäp.
Rieâng Haø Tieân thaäp caûnh toaøn taäp coøn löu haäu theá thì ai cuõng bieát.
Veà vieäc töï töû cuûa Toâng Quaän coâng
Söû saùch cheùp laïi nhö sau: (trích Vaên hoïc Haø Tieân cuûa Ñoâng Hoà): “Nghe lôøi Boø Ong
Giao, vua Xieâm Phi nhaõ Taân giam giöõ söù thaàn nöôùc ta laïi, ñaùnh ñaäp Hoaøng thaân Xuaân,
baét giam vaø tra hoûi Toâng Quaän coâng cuøng ñaùnh cheát Maïc Töû Dung. Ngaøy moàng 5 thaùng
10 naêm Canh Tyù (1780), Maïc Thieân Tích phaãn chí nuoát vaøng töï töû taïi tö xaù ôû Xieâm, thoï
75 tuoåi”. ÔÛ Xieâm (cuõng nhö ôû caùc nöôùc theo Phaät giaùo nguyeân thuûy quanh vuøng) coù tuïc caùn
vaøng laù thaønh mieáng moûng to ñoä 1 dm2 ñeå ñaép leân kim thaân töôïng Phaät toå. Maïc coâng laáy
vaøng laù ñaáy nuoát vaøo cho noù cheïn hoïng ngaït thôû maø cheát, söû saùch goïi laø Kim thoân
(金吞). Taïi Trung Nghóa töø thôø Maïc Thieân Tích ôû Haø Tieân coøn coù hai caâu ñoái noùi leân
coâng môû mang Haø Tieân vaø caùi cheát oai huøng cuûa oâng:

2.8 Page 18

▲back to top


Ñòa tòch huøng phieân taêng Vieät baûn (地闢雄藩增越版)
Kim thoân anh khí dieäu Xieâm thaønh. (金吞英氣耀暹城)
Nghóa laø: Môû ñaát ñai bôø coõi laøm taêng theâm baûn ñoà Vieät Nam. Nuoát vaøng anh khí
choùi loïi kinh thaønh Xieâm.
Maïc Thieân Tích cheát, theo leä nöôùc Xieâm ñöôïc hoûa taùng, giöõ laïi ít tro xöông. Sau khi
Phi nhaõ Taân bò dieät, Haø Tieân, Xieâm La laïi giao haûo. Hôn hai möôi naêm sau, naêm Giaùp Tyù
(1804), caùc con chaùu hoï Maïc sang Voïng Caùc ñem tro xöông Maïc Thieân Tích veà Haø Tieân
troän laãn vôùi saùp ñuùc thaønh nhö ngöôøi thaät, laøm leã toáng taùng taïi nuùi Bình San, coøn goïi laø
nuùi Laêng. Vieäc nuoát vaøng maø cheát cuûa Maïc Thieân Tích cuõng laø moät caùch bieåu thò taám loøng
vaøng ñaù cuûa mình ñoái vôùi Nam trieàu.
HAØ TIEÂN THAÄP CAÛNH TOÅNG VÒNH
(cuûa Maïc Thieân Töù)
Möôøi caûnh Haø Tieân raát höõu tình
Non non nöôùc nöôùc gaãm neân xinh
Ñoâng Hoà, Loäc Tró luoân doøng chaûy
Nam Phoá, Lö Kheâ moät maïch xanh
Tieâu Töï, Giang Thaønh chuoâng troáng oûi
Chaâu Nham, Kim Döõ caù chim quanh
Bình San, Thaïch Ñoäng laø röôøng coät
Söøng söõng muoân naêm cuõng ñeå daønh.
Trong möôøi caûnh Haø Tieân thì caûnh Lö Kheâ coù tôùi hai töïa ñeà: moät laø Lö Kheâ nhaøn
ñieáu hai laø Lö Kheâ ngö baïc. Thaät ra khi ñeà xöôùng 10 ñaàu baøi Haø Tieân thaäp vònh, Maïc
Thieân Töù ñaõ meänh ñeà laø Lö Kheâ ngö baïc ñeå ñoái laïi vôùi Loäc Tró thoân cö, ñeàu laø caûnh sinh
hoaït cuûa nhaân daân. Veà sau, do Maïc Thieân Töù rieâng thích caûnh Lö Kheâ neân ñaõ cho caát moät
ñieáu ñình (nhaø ngoài caâu) ôû ñaáy ñeå luùc raûnh roãi ra ñoù thaû caàn caâu caù, neân môùi coù choã cheùp
laø Lö Kheâ nhaøn ñieáu. Rieâng ñeà taøi Lö Kheâ nhaøn ñieáu naày, Maïc Thieân Töù ñaõ vieát thaønh
haún moät quyeån saùch laø Minh Boät di ngö (明渤遺漁). Saùch naày goàm ba möôi hai baøi thô
Ñöôøng luaät chöõ Haùn goïi laø: Lö Kheâ nhaøn ñieáu tam thaäp nhò thuû vaø moät baøi phuù goïi laø: Lö
Kheâ ñieáu phuù.
Veà teân saùch vaø teân taùc giaû Minh Boät di ngö coù söï nhaàm laãn caàn ñính chính. Thöù
nhaát laø teân saùch: vì chöõ Ngö (漁) vieát tay duøng chöõ Ñaïi大thay cho boán chaám (灬) neân
troâng raát gioáng chöõ Hoaùn (渙) do ñoù veà sau teân saùch bò cheùp nhaàm laø Minh Boät di hoaùn
(明渤遺渙). Roài veà sau nöõa coù ngöôøi cheùp nhaàm chöõ di (遺) thaønh khieån (遣) neân teân
saùch caøng traät xa hôn laø Minh Boät khieån hoaùn. Thöù nhì laø teân taùc giaû: do naêm 1821 Trònh
Hoaøi Ñöùc cho in saùch Minh Boät di ngö ñeå daâng vua Minh Maïng. Khi in laïi saùch naày,
Trònh Hoaøi Ñöùc coù vieát moät baøi töïa daøi taùn thaùn Chieâu Anh caùc cuøng duyeân khôûi ñöôïc
saùch naày khieán ngöôøi ñôøi sau khoâng raønh ñöa Minh Boät di ngö vaøo danh saùch caùc tröôùc
taùc cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc nhö Gia Ñònh thaønh thoâng chí, Caán Trai thi taäp, Minh Boät di
ngö.

2.9 Page 19

▲back to top


Veà saùch Haø Tieân thaäp vònh thì noäi dung goàm 10 baøi meänh ñeà do Minh chuû Chieâu
Anh caùc laø Maïc Thieân Töù xöôùng ra. Trong Chieâu Anh caùc coù 31 thaønh vieân coù baøi hoïa,
moãi ngöôøi hoïa laïi 10 baøi tính chung laø 310 baøi, coäng vôùi möôøi baøi xöôùng laø 320 baøi. Veà
sau Nguyeãn Cö Trinh vaøo Nam thaêm Maïc Thieân Töù ôû Haø Tieân coù hoïa theâm 10 baøi nöõa,
toång coäng laø 330 baøi.
Leâ Quyù Ñoân theo chuùa Trònh Saâm vaøo chieám ñaát Thuaän-Quaûng coù baét ñöôïc taäp thô
Haø Tieân thaäp vònh cuûa Chieâu Anh caùc trong ñoù coù caû 10 baøi hoïa vaän cuûa Nguyeãn Cö
Trinh. OÂng veà Baéc Haø naêm 1776 laøm saùch Phuû Bieân taïp luïc vaø cheùp choã ñeà taøi Lö Kheâ laø
Lö Kheâ nhaøn ñieáu.
1. KIM DÖÏ (DÖÕ) LAN ÑAØO
Nhaát ñaûo thoâi ngoâi ñieän bích lieân,
Hoaønh löu kyø thaéng traùng Haø Tieân.
Tieân.
Ba ñaøo theá tieät Ñoâng Nam haûi,
Nhaät nguyeät quang hoài thöôïng haï thieân.
Ñaéc thuûy ngö long tuøy bieán hoùa,
Baøng nhai thaïch thuï töï lieân phieân.
Phong thanh laõng tích öng tröôøng cöù,
soùng,
Nuøng ñaïm sôn xuyeân dò quoác huyeàn.
ÑAÛO VAØNG NGAÊN SOÙNG
Moät daõy non xanh nöôùc bích lieàn,
Giaêng ngang cho maïnh ñeïp soâng
Ñoâng Nam soùng bieån baèng trang caû,
Treân döôùi traêng trôøi saùng röïc leân.
Roàng caù vaãy vuøng trong coõi nöôùc,
Ñaù caây san saùt khaép ven mieàn.
Nghìn thu tieáng gioù quanh chaân
Ñaäm nhaït tranh treo neùt laï nhìn.
2. BÌNH SÔN (SAN) ÑIEÄP THUÙY
Long thoâng thaûo moäc töï thieàu nghieâu,
Ñieäp lónh bình khai töû thuùy kieàu.
Vaân aùi taùp quang sôn theá caän,
Vuõ dö giaùp leä vaät hoa nghieâu.
Laõo ñoàng thieân ñòa chung linh cöûu,
Vinh coäng yeân haø chuùc voïng dieâu.
Caûm ñaïo Haø Tieân phong caûnh dò,
Lam ñoài uaát uaát thuï tieâu tieâu.
NUÙI BÌNH PHONG LÔÙP LÔÙP
XANH
Caây xanh ngaên ngaét vuùt cao cao,
Ngoïn döïng bình giaêng ñeïp myõ mieàu.
Maây saùng vaây quanh hình nuùi roõ,
Möa taøn theâm noåi boùng non theo.
Ñaát trôøi beàn vöõng neàn linh tuù,
Maây khoùi vôøi xa noãi öôùc ao.
Danh thaéng Haø Tieân ñaâu daùm baûo,
Caây ngaøn môn môûn bieác xanh gieo.
3. TIEÂU TÖÏ THAÀN CHUNG
Taøn tinh lieâu laïc höôùng thieân phao,
Maäu daï kình aâm vieãn töï xao.
Tònh caûnh nhaân duyeân tinh theá giôùi,
Coâ thinh thanh vieät xuaát giang giao.
Hoát kinh haïc leä nhieãu phong thuï,
Höïu suùc oâ ñeà yû nguyeät sao.
CHUOÂNG MAI CHUØA VAÉNG
Laùc ñaùc trôøi taøn nhaït aùnh sao,
Chuoâng chuøa xa vaúng tieáng ñöa vaøo.
Mô maøng coõi tuïc ngöôøi tieân laãn,
Ñoàng voïng bôø caây beán nöôùc xao.
Haïc ñeå tieáng vöông caønh gioù thoaûng,
Quaï ñöa lôøi gôûi ngoïn traêng cao.

2.10 Page 20

▲back to top


Ñoán giaùc thieân gia y chaåm haäu,
moäng,
Keâ truyeàn hieåu tín dieäc lieâu lieâu.
4. GIANG THAØNH DAÏ COÅ
Thieân phong hoài nhieãu ñoáng vaân cao,
Toûa thöôïc tröôøng giang töông khí haøo.
Nhaát phieán laâu thuyeàn haøn thuûy nguyeät,
laïnh,
Tam canh coå giaùc ñònh ba ñaøo.
trong.
Khaùnh nhöng caùch daï toûa kim giaùp,
Nhaân chính thieân thaønh uûng caåm baøo.
Vuõ löôïc thaâm thöøa anh chuû quyeán,
Nhaät Nam caûnh vuõ laïi an lao.
5. THAÏCH ÑOÄNG THOÂN VAÂN
Sôn phong tuûng thuùy ñeå tinh haø,
Ñoäng thaát lung linh uaån bích kha.
Baát yù yeân vaân do khöù vaõng,
khuaát,
Voâ ngaân thaûo moäc coäng haø sa.
Phong söông cöûu lòch vaên chöông dò,
OÂ thoá taøn di khí saéc ña.
Toái thò tinh hoa cao tuyeät xöù,
Tuøy phong hoâ haáp töï ta nga.
6. CHAÂU NHAM LAÏC LOÄ
Luïc aán u vaân xuyeát moä haø,
Linh nham phi xuaát baïch caàm taø.
Vaõn baøi thieân traän la phöông thuï,
Tình laïc bình nhai taû ngoïc hoa.
Boäc aûnh coäng phieân minh nguyeät tuï,
Vaân quang teà taùp tòch döông sa.
Cuoàng tình theá loä töông thi keá,
ngöôïc,
Luïc luïc theâ tri thuûy thaïch nha.
Goái nghieâng giaác tænh ñeâm mô
Sôùm giuïc canh gaø tin khaùt khao.
TROÁNG CANH ÑEÂM THAØNH
LUÕY BEÂN SOÂNG
Gioù cuoán trôøi cao maây laïnh tung,
Soâng daøi vaây toûa khí anh huøng.
Laâu thuyeàn daõi boùng traêng söông
Troáng moõ caàm canh soùng nöôùc
Kim giaùp ñaõ nhôø ñeâm chaët cheõ,
Caåm baøo cho ñöôïc choán thung dung.
Löôïc thao ñem ñaùp tình minh chuùa,
Nöôùc Vieät bieân thuøy vöõng nuùi soâng.
ÑOÄNG ÑAÙ NUOÁT MAÂY
Xanh xanh ngoïn ñaù chaïm thieân haø,
Ñoäng bích long lanh ngoïc choùi loøa.
Chaúng heïn khoùi maây thöôøng laån
Khoâng ngaên caây coû maëc la ñaø.
Phong söông caøng daõi maøu töôi ñeïp,
Nhaät nguyeät chi ngöøng boùng laïi qua.
Choùt voùt tinh hoa ñaây ñaõ haún,
Theo chieàu gioù loäng vuùt cao xa.
COØ ÑAÄU BAÕI CHAÂU NHAM
Boùng rôïp maây daâm phuû nuùi non,
Bay la bay laû traéng hoaøng hoân.
Goùc trôøi theá traän giaêng caây coû,
Ñoùa ngoïc hoa rôi khaép baõi coàn.
Traêng daõi non treo laøn thaùc ñoå,
Chieàu taø caùt laãn aùnh maây tuoân.
Treân ñöôøng bay nhaûy bay xuoâi
Nghæ caùnh döøng chaân beán nöôùc coøn.

3 Pages 21-30

▲back to top


3.1 Page 21

▲back to top


7. ÑOÂNG HOÀ AÁN NGUYEÄT
Vaân teå yeân tieâu coäng dieåu mang,
Nhaát loan phong caûnh tieáp hoàng hoang.
hoang.
Tình khoâng laõng tònh truyeàn song aûnh,
Bích haûi quang haøn tieåu vaïn phöông.
phöông.
Traïm khoaùt öùng haøm thieân ñaõng daïng,
Laõm linh baát quí haûi thöông löông.
Ngö long moäng giaùc xung nan phaù,
Y cöïu baêng taâm thöôïng haï quang.
8. NAM PHOÁ TRÖØNG BA
Nhaát phieán thöông mang nhaát phieán thanh,
khôi,
Tröøng lieân giaùp phoá laõo thu tình.
Thieân haø ñaùi vuõ yeân quang kieát,
Traïch quoác voâ phong laõng maït bình.
Höôùng hieåu coâ phaøm phaân thuûy caáp,
Xu trieàu dung phaûng taûi vaân khinh.
Tha tri nhaäp haûi ngö long naëc,
Nguyeät laõng ba quang töï taïi minh.
9. LOÄC TRÓ THOÂN CÖ
Truùc oác phong qua moäng thæ tinh,
Nha ñeà thieàm ngoaïi khöôùc nan thinh.
Taøn haø ñaûo quaûi duyeân song töû,
Maät thuï ñeâ thuøy tieáp phoá thanh.
Daõ tính thieân ñoàng vieân loäc tónh,
Thanh taâm moãi tieãn ñaïo löông hinh.
Haønh nhaân nhöôïc vaán truù haø xöù,
Ngöu boái nhaát thanh xuy ñòch ñình.
10. LÖ KHEÂ NGÖ BAÏC
VÖÔÏC
(LÖ KHEÂ NHAØN ÑIEÁU)
Vieãn vieãn thöông lang haøm tòch chieáu,
thaúm,
Lö Kheâ yeân lyù xuaát ngö ñaêng.
TRAÊNG IN ÑOÂNG HOÀ
Khoùi laïnh maây tan coõi dieåu mang,
Moät vuøng phong caûnh giöõa hoàng
Trôøi xa maët soùng in ñoâi boùng,
Bieån baïc vaønh göông doïi boán
Roäng ñaõ saùnh cuøng trôøi baùt ngaùt,
Saâu coøn so vôùi bieån meânh mang.
Caù roàng tænh giaác chi tan vôõ,
Moät taám loøng baêng vaãn choùi chang.
SOÙNG LAËNG BEÁN NAM
Moät vuøng xanh ngaùt moät doaønh
Baõi noái maøu thu tieáp saéc trôøi.
Möa kheùo ñem maây veà keát tuï,
Gioù naøo cho soùng ñoäng taêm hôi.
Bieån haâng haâng soùng trieàu tuoân ñaåy,
Böôùm nheø nheï ñöa khoùi thoaûng troâi.
Vöïc thaúm caù roàng coøn aån naùu,
EÂm ñeàm nöôùc ngaäm boùng traêng soi.
XOÙM QUEÂ MUÕI NAI
Leàu tre giaác tænh gioù lay mình,
Tieáng quaï oàn chi tröôùc maùi tranh.
Raùng xeá treo ngang khung cöûa tím,
Caây vöôøn che rôïp luoáng rau xanh.
Taùnh gaàn moäc maïc höôu nai daïi,
Loøng thích thôm tho neáp teû thanh.
Ai ñoù hoûi thaêm nôi choán ôû,
Löng traâu tieáng saùo laëng laøm thinh.
THUYEÂN CAÂU ÑAÄU RAÏCH
Boùng chieàu naéng ngaõ doøng xanh
Raïch Vöôïc ñeøn ngö khoùi chaäp chöøng.

3.2 Page 22

▲back to top


Hoaønh ba yeåm aùnh baïc coâ ñính,
Laïc nguyeät saâm si phuø traùo taèng.
Nhaát laõnh thoa y söông khí baùch,
Kyû thanh truùc traïo thuûy quang ngöng.
Phieâu linh töï tieáu uoâng döông ngoaïi,
Duïc phuï ngö long khöôùc vò naêng.
(Nguyeân taùc cuûa Maïc Thieân Töù.
Baûn dòch cuûa Ñoâng Hoà Laâm Taán Phaùt)
Beán cuõ nhaáp nhoâ thuyeàn ñoã soùng,
Bôø xa san saùt löôùi phôi traêng.
Caùnh tôi aùo thaám söông pha buoát,
Maùi truùc cheøo khua nöôùc saùng tröng.
Loàng loäng vôøi troâng cöôøi thöû hoûi,
Caù roàng vuøng vaãy choán naøy chaêng?

3.3 Page 23

▲back to top


PHUÏ LUÏC 3
[loaøi vaät, ñoà vaät, ño löôøng]
Am thuaàn (鵪鶉) Con chim cuùt cuït ñuoâi. Coù caâu ca dao raát deã thöông noùi veà con chim
cuùt: Cuùt cuït ñuoâi ai nuoâi maày lôùn - Daï thöa baø tui lôùn mình tui.
Anh voõ (鸚鵡) Con keùt. Loaøi keùt coù raát nhieàu loaïi nhö veït, hoàng hoaøng, cao caùt, taàn caùt
lieãu.
AÙp (鴨) Laø vòt, goàm coù vòt ta vaø vòt xieâm. Vòt xieâm laø gioáng vòt xöa kia do söù nöôùc Xieâm
mang sang taëng trieàu ñình ta, goïi laø Tieâm aùp暹鴨
Baïc haø (薄荷) Moät thöù caây nhoû, caønh laù coù höông thôm duøng laøm thuoác vaø chöng laáy
daàu.
Baùch (百) Leä Nam Boä goïi 10 giaï luùa laø moät traêm, chôù khoâng goïi baùch bao giôø, maëc duø
baùch laø traêm.
Baùch bì moäc (百皮木) Caây traêm voû, töùc caây traøm, vì thaân caây traøm ñöôïc bao boïc bôûi
raát nhieàu lôùp voû. Traøm laø moät caây ña duïng cuûa Nam Boä. Voû loät ra coù theå lôïp taïm laøm maùi
nhaø, xaûm ghe, nhaùnh duøng chuïm löûa, thaân laøm coät keøo cho nhaø ngöôøi ngheøo vaø laøm cöø
chòu moùng cho nhaø giaøu vì caây traøm ñoùng saâu xuoáng maët ñaát traêm naêm khoâng muïc. Loaïi
traøm boâng traéng goïi laø caây giaù cho maät raát toát, loaøi ong chuyeån thaønh loaïi saùp traéng duøng
ñeå daâng leân trieàu ñình Hueá.
Baïch loâ ngö (白鱸魚) Tuïc goïi caù chieát.
Baïch nhaøn (白鷴) Gioáng nhö con gaø röøng, saéc traéng coù vaèn ñen, loâng ñuoâi daøi 3 thöôùc
taây.
Baùi Ñaùp nhuïc (拜答肉) Thòt heo luoäc theo caùch laøng Baùi Ñaùp huyeän Quaûng Ñieàn ôû ñaát
thaàn kinh Phuù Xuaân aên raát ngon.
Baùn haï (半夏) Thöù caây nhoû cao chöøng hai ba taác, coù cuû, ta goïi laø cuû loâ, cuû choùc, nhaân
sinh vaøo nöûa muøa haï coù teân laø baùn haï, teân khoa hoïc laø Peùnellia tuberifera, duøng laøm
thuoác, coù Nam baùn haï vaø Baéc baùn haï.
Baønh Kyø (蟛蜞) Con caùy, moät loaøi cua nhoû ôû beå tính raát nhaùt, coøn goïi laø con coøng. Heã
nhaùc thaáy boùng ngöôøi laø chun toït xuoáng hang ngay neân tuïc ngöõ coù caâu: Nhaùt nhö caùy.
Bao ngö (鮑魚) Tuïc goïi caù giaûo.

3.4 Page 24

▲back to top


Baùo trieàu ñieåu (報潮鳥) Laø con chim bìm bòp hay bay nhaûy theo caùc luøm caây ven soâng
ñeå kieám aên. Ñaëc bieät heã nöôùc vöøa lôùn laø noù keâu vang leân bòp, bòp, bòp cho neân môùi coù teân
laø chim baùo trieàu töùc baùo nöôùc lôùn. Daân gian truyeàn keå söï tích con bìm bòp tuy moäc maïc
nhöng khoâng thieáu yù nghóa trieát lyù Phaät giaùo. Xöa coù nhaø sö ñi qua Taây Phöông caàu Phaät.
Treân ñöôøng gheù khaát thöïc nhaø kia oâng bò con trai baø laõo chuû nhaø laø aên cöôùp muoán gieát,
nhöng baø meï xin tha maïng sö. Ngöôøi con baèng loøng hoûi sö: Phaät duïng loøng hay duïng
thòt?. Sö traû lôøi: Phaät duïng loøng. Gaõ cöôùp noùi: Neáu Phaät duïng loøng thì xin sö haõy mang boä
ñoà loøng cuûa toâi sang Taây Phöông daâng Phaät ñeå toû loøng toâi qui Phaät. Noùi xong teân cöôùp töï
moå buïng giao ñuøm ruoät gan tim phoåi cho sö roài cheát. Sö caàm boä ñoà loøng ñi ñöôïc ñoâi hoâm
thì khoâng chòu noåi muøi hoâi thuùi neân quaêng xuoáng luøm caây döôùi meù soâng. Khi qua ñeán Taây
Phöông thì thaáy teân cöôùp ñaõ ñaéc quaû La Haùn ñang ñöùng haàu beân Phaät. Phaät Toå hoûi boä ñoà
loøng cuûa teân cöôùp ñaâu, sö ñaùp laø ñaõ quaêng boû trong luøm caây beân soâng. Phaät Toå quôû sö
khoâng giöõ chöõ tín, buoäc phaûi quay laïi tìm boä ñoà loøng ñöa veà ñaây môùi cho ñaéc quaû. Sö quay
laïi tìm maõi khoâng thaáy boä ñoà loøng teân cöôùp, moûi moøn cheát ñi hoùa thaønh con bìm bòp bay
theo luøm buïi ven soâng tìm boä ñoà loøng naêm xöa.
Bì can (皮干) Can laø caùi moäc quaân lính ngaøy xöa duøng ñeå choáng ñôõ teân ñaïn. Bì can laø
caùi moäc bòt baèng da thuù ñeå cho quaân só khi ra traän che ñôõ teân ñaïn, giaùo maùc cuûa keû thuø.
Boá toá (布素) Maëc vaûi traéng, töùc maëc ñoà tang khoù ñeå tang cho Taân Chaùnh vöông vaø Thaùi
Thöôïng vöông bò Taây Sôn gieát haïi.
Boà noâng (鵏 ) Moät loaøi chim aên caù raát lôùn con, thuoäc hoï coø dieäc.
Boà thaûo (蒲草) Coû luøn, coû laùc duøng ñeå deät bao, deät chieáu, deät buoàm.
Boäc truùc (爆竹) Laø caây phaùo tre.
Boái Dieäp (貝葉) Laø laù caây Boái Ña La khi xöa duøng ñeå cheùp kinh Phaät neân sau naày töø
Boái Dieäp aùm chæ kinh Phaät.
Buoâi ngö ( 魚) Con caù buoâi, gioáng caù ñoái nhöng raát to con.
Böùc vi quaàn (幅圍裙) Töùc caùi xaø rong maø ngaøy nay ngöôøi Laøo vaø ngöôøi Campuchia
quanh ta vaãn coøn duøng thay cho caùi quaàn daøi.
Caù treâ (角魚) Caù treâ coù hai loaïi laø treâ traéng (cuõng goïi laø treâ xanh) vaø treâ vaøng. Treâ vaøng
ñaâm cuõng nhöùc nhöng vöøa phaûi, coøn caù treâ traéng thì ñaâm ñau nhöùc côõ 6 tieáng ñoàng hoà,
nhaát laø caù treâ ñóa, caù treâ döôùi löùa töùc caù treâ con môùi lôùn côõ caùn maùc. Ngöôøi Khô me khoâng
phaân bieät goïi caù treâ theo maøu da maø goïi theo thòt cöùng meàm.
Noùi chung, caù tra, caù voà, caù thieàu, caù ruùn (guùng), caù laêng, caù uùc, caù xaùc, caù choát, caù
boâng lau, caù döùa, nghóa laø loaïi caù coù ba ngaïnh mình troøn thì ñaâm chæ ñau nhöùc vöøa phaûi.
Ñaëc bieät khi bò loaïi naøy ñaâm thì phaûi mau mau ngaét caïnh ñuoâi noù ñaép vaøo choã ñaâm laø dòu
ngay. Tieän ñaây chuùng toâi xin maùch moät phöông caùch choáng ñôõ côn ñau khi bò caù ñaâm. Ñoù
laø naáu nöôùc soâi lieân tuïc ñoå vaøo trong caùi toâ roài laáy mieáng boâng goøn nhuùng vaøo nöôùc soâi roài
ñaép ngay vaøo choã bò ñaâm, duø coù noùng raùt ñeán hoâm sau bò phoàng da cuõng ñöôïc vì hoâm sau
phoàng thì mình trò thuoác töø töø, coøn baây giôø tröôùc maét ñaép goøn nhuùng nöôùc soâi lieân tuïc seõ
giuùp ñaåy lui côn ñau nhöùc. Xin nhaéc laø phaûi chòu khoù ñaép lieân tuïc côõ ba tieáng ñoàng hoà.
Coøn thì thuoác ngoaïi khoa khaùc maø baûn thaân chuùng toâi nöûa ñôøi ngöôøi laøm ngheà chaøi löôùi,

3.5 Page 25

▲back to top


bò naïn caù ñaâm ñuû loaïi chöøng möôi laàn, ñeàu thaáy khoâng coâng hieäu laém. Nhaéc ñeán caù ñoäc
chuùng toâi boãng nhôù laïi coù moät laàn chaøi ôû Baõi Xaøu dính moät con caù naâu nhoû baèng ngoùn tay
caùi treân choùp chaøi. Toâi giöõ chaøi ñeå noù rôùt xuoáng tuùi haàu gôõ boû noù xuoáng nöôùc laïi, khoâng
ngôø do chuû quan keùm caûnh giaùc bò noù reït töø ngöïc xuoáng tôùi maét caù möôøi maáy veát traày khi
noù rôùt töø choùp xuoáng tuùi, maø roài chæ hai phuùt sau laø phaûi teù quò taïi choã, ngheït thôû, haïch
noåi cuøng mình, boû luoân caû buoåi chaøi. Caù ñoäc haøm naøm cuõng ñoäc nhö raén haøm naøm vaäy.
Cam cuùc (甘菊) Cuùc nuï aùo, duøng laøm thuoác.
Cam giaù (甘蔗) Laø caây mía ñöôøng.
Cam thaûo (甘草) Laø caây Reùglisse, reã coù vò ngoït, duøng laøm thuoác.
Can haø (乾蝦) Laø toâm khoâ, coøn goïi laø “haø meå”, tieáng Tieàu laø “heà bí”, tieáng Quaûng laø “haù
maäy”.
Can leä ngö (乾涙魚) Laø nöôùc maém nhæ, töùc nöôùc do caù côm uû trong thuøng teo saéc laïi roài
nhæ gioït ra. Nöôùc maém nhæ laø nöôùc chaám ngon nhaát cuûa ngöôøi Vieät ta. Coù ngöôøi cho
raèng乾鱺魚laø khoâ caù chình, caù laïc (xin chôø chæ giaùo).
Cao löông khöông (高梁薑) Caây rieàng, duøng laøm gia vò vaø laøm thuoác, teân khoa hoïc laø
Cardomone galanga.
Cao sôn caân (高山巾) Töùc caùi khaên ñoùng ñoäi ñaàu.
Caùt caên (葛根) Reã caây saén, duøng laøm thuoác, teân khoa hoïc laø Pachyrhizus tribolus hay
Pueraria phascploide.
Caåm keâ (錦鷄) Loaøi tró loâng nguõ saéc saëc sôõ.
Chaâm ñaàu ngö (鱵頭魚) Caù lìm kìm. Loaïi caù naøy moû döôùi nhoâ ra raát daøi, moû treân raát
ngaén, chæ loäi treân maët nöôùc vaø ñoùn aên nhöõng thöùc aên troâi treân maët nöôùc. Lìm kìm trong
ao, trong ruoäng chæ nhoû baèng caây taêm nhang ñoå laïi, caù lìm kìm soâng to côõ ngoùn tay troû,
daøi chöøng taác ngoaøi, coøn lìm kìm bieån to côõ baép veá, daøi hai ba thöôùc vaø naëng maáy chuïc
kyù, nhöng thòt aên xaúm xì khoâng ngon. Caù lìm kìm coøn coù teân chöõ chaâm ngö (鱵魚).
Chi thöôùc (鳷鵲) Con aùc laø, maøu loâng xanh bieác troâng raát ñeïp, nhöng thòt khai khaùi aên
khoâng ngon, tieáng keâu raát lôùn neân tuïc ngöõ coù caâu: la baøi baûi nhö aùc laø.
Chi töû (梔子) Coøn goïi laø sôn chi töû, laø hoät caây daønh daønh, duøng nhuoäm ñoà vaø laøm thuoác.
Chæ xaùc (只(枳)殼) Voû böôûi phôi khoâ laøm vò thuoác Baéc.
Chích maïn ngö (鱯鰻魚) Laø con caù laïc, hình thuø vaø tính neát cuõng gioáng nhö con caù
chình nhöng to con hôn vaø aên cuõng khoâng ngon, coøn vieát laø caù laït. Ngöôøi Nam Boä goïi caù
laït (laïc) laø lang nha thieän (狼牙鱔) laø con löôn raêng choù soùi. Xem theá ñuû bieát loaïi caù
chình, caù laïc (laït) naøy raêng beùn bieát chöøng naøo.
Chieán thaùp (戰塔) Chieán thuyeàn cuûa Xieâm ñoùng theo kieåu Taây phöông goïi laø Chieán
thaùp.

3.6 Page 26

▲back to top


Chuøy ngö (錐魚) Caù höôøng nhoû con (caù duøi).
Chuûy hueà (鮆蠵) Con traéng boâng, gioáng nhö con ñoài moài.
Chöõ ngö (杵魚) Caù chaøy hình thuø gioáng nhö caù buoâi nhöng nhoû con hôn.
Cöï laân (巨鱗) Laø tieáng duøng ñeå chæ loaøi caù to ôû bieån.
Cöùc truùc (棘竹) Tre gai, nhaùnh moïc ñaày gai coù maáu ñaâm raát ñau vaø khoù gôõ neân ñöôïc
duøng ñeå raøo vöôøn, raøo phoøng luõy. Thòt tre gai laïi raén chaéc tieän duïng nhieàu vieäc.
Tre coù voâ soá loaïi, xin ñôn cöû moät ít:
Caây tre goïi ñuû chöõ laø Haäu truùc (厚竹), Mao truùc (毛竹)
• Tre daây: Man truùc (蔓竹), thaân daây boø nhö daây leo.
• Tre gai: Cöùc truùc (棘竹), vöøa neâu treân.
• Tre la ngaø: Ñaïi ma truùc (大麻竹), laø loaïi tre thaân cöùng thaúng, thôù dai cöùng.
• Tre loà oâ: La aùo truùc (羅奧竹), thaân khoâng to baèng tre, ruoät boïng to, thôù meàm,
laù to coøn goïi laø tre moø o.
• Tre taàm voâng: Long ñaàu truùc (龍頭竹), Thaät taâm truùc (實心竹) thaân thaúng
khoâng to baèng tre gai nhöng thôù thòt thaät raén chaéc, taàm voâng caøng giaø caøng
ñaëc ruoät, duøng laøm caàn caâu thöôïc, laøm caùn xeûng, caùn cuoác, caùn thöông, gaäy
ñaùnh voõ.
• Tre vaàu: Ñaïi truùc töû (大竹子).
• Tre Taøu: (槽竹): thaân to, thôù moûng, duøng laøm coät keøo nhaø choøi, nhaø laù, maêng
aên raát ngon.
• Tre Maïnh Toâng (Maïnh Toâng truùc) (孟宗竹): thaân to, maêng ngon nhöùt.
Cöông thaùo thoå (剛燥土) Laø ñaát khoâ cöùng, hay khoâ deûo nhö ñaát seùt.
Cöûu khoång (九孔) Thöù soø ôû bieån, voû coù chín loã aên raát ngon maø voû duøng laøm thuoác trò
gheû nhoït cuõng raát hay.
Daø, Ñöôùc, Suù, Veït ( , , ,樾) Ñaây laø teân boán loaïi caây thöôøng thaáy moïc ôû röøng saùc
ngaäp maën. Voû caây daø ngaâm ra nöôùc maøu naâu duøng ñeå saén chaøi löôùi hay nhuoäm quaàn aùo.
Caây ñöôùc haàm than raát toát, böûa laøm cuûi chuïm cuõng thaät tieän lôïi. Noùi chung tính naêng caû
boán caây naày ñeàu laøm cuûi chuïm raát toát. Ngoaøi ra caùc caây naày coøn duøng laøm coät keøo cho nhaø
laù raát tieän lôïi cho ngöôøi ngheøo ñòa phöông.
Daï minh sa (夜明沙) Phaân dôi, duøng laøm thuoác trò ñeïn trong mieäng con nít raát hay. Caû
Du truøng thæ (油虫屎) laø phaân con giaùn cuõng trò ñeïn ñaïi taøi.
Di thu ngö (鮧鰍魚) Laø con caù nheo.

3.7 Page 27

▲back to top


Dieâm (鹽) Muoái. Coù hai loaïi laø muoái ñoû (ngöôøi daân quen goïi laø muoái ñen) töùc muoái thieân
nhieân vöøa caøo ôû ruoäng muoái leân coøn dính buøn maøu naâu ñoû vaø muoái traéng laø muoái ñen ñöôïc
ñem naáu hôùt boû boït thaønh muoái traéng tinh goïi laø muoái boït.
Dieân (鳶) Con dieàu haâu, chuyeân saên baét gaø vòt, chuoät boï.
Dieáu tró (鷂雉) Laø con trích.
Dôùi thaûo tu xaø (薤草鬚蛇) Rau kieäu.
Duaån boâ (笋脯) Maêng khoâ.
Duõng (桶) Laø caùi thuøng goã vuoâng duøng ñeå ñöïng maém.
Döï (蕷) Töùc thöï döï (薯蕷) laø cuû hoaøi sôn.
Döï ngö (鱮魚) Caù röïa. Caù röïa coøn goïi laø baûo ñao ngö.
Döông thuyeàn (洋船) Laø taøu lôùn ñi bieån (ñaïi döông) khaùc vôùi giang thuyeàn laø taøu nhoû
ñi trong soâng. Laïi do taøu beå thôøi ñoù thöôøng laø cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi ñeán buoân baùn neân
Döông thuyeàn coøn haøm nghóa taøu cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi, chuû yeáu laø cuûa ngöôøi Trung Quoác.
Ñaïi baùc (大礮) Töùc suùng lôùn goïi theo tieáng Phaùp laø suùng caø noâng (canon), söùc taøn phaù
döõ laém.
Ñaïi moäi (玳瑁) Töùc ñoài moài. Mai con ñoài moài (moät loaøi hoï ruøa) coù boâng trong laùng laøm
ñoà trang söùc raát ñeïp.
Ñaïi phong töû (大風子) Hoät maùu choù, duøng laøm thuoác.
Ñaèng baøi (藤牌) Laø taám khieân baèng maây duøng ñeå che thaân khi giaùp chieán cuûa binh só
thôøi xöa.
Ñaäu (荳(豆)) Ñaäu coù hoaøng ñaäu (黃豆) laø ñaäu naønh, boå döôõng raát nhieàu maët nhaát laø
söõa ñaäu naønh; haéc ñaäu (黑豆) laø ñaäu ñen, naáu canh gioø heo aên tuyeät thuù; luïc ñaäu (綠豆)
laø ñaäu xanh, ñöôïc cheá bieán thaønh raát nhieàu thöù thöùc aên ngon, nhaát laø laøm nhön nhieàu thöù
baùnh; baïch ñaäu (白豆) laø ñaäu traéng; bieân ñaäu (扁豆) laø ñaäu vaùn goàm ba thöù hoàng,
traéng, vaø xanh; trôï ñaäu laø ñaäu ñuõa vì hình theå traùi ñaäu daøi nhoû nhö chieác ñuõa, chæ xaøo
thòt, khoâng ñeå hoät khoâ ñöôïc; ñao ñaäu (刀豆) laø ñaäu röïa; trö nha ñaäu (豬牙豆) laø ñaäu
nanh heo; phuïng nhaõn ñaäu (鳳眼豆) coøn goïi laø Laïc Hoa sanh (落花生) hay thoå ñaäu
(土豆) laø ñaäu phoäng; höông ñaïi ñaäu. Rieâng ñaäu phoäng sau khi eùp laáy tinh chaát coøn xaùc
ñöôïc eùp laïi thaønh baùnh ñem boùn ruoäng goïi laø phaân baùnh daàu.
Ñaäu khaáu (豆寇) Moät thöù caây duøng laøm thuoác, chia laøm hai loaïi laø thaûo ñaäu khaáu vaø
baïch ñaäu khaáu.
Ñòa loâ (地盧) Laø traùi caây choåi ñoùt.

3.8 Page 28

▲back to top


Ñieàn ngö haøm (田魚鰔) Laø maém caù ñoàng, töùc maém laøm baèng caùc loaïi caù ñoàng nhö roâ,
treâ, loùc, saëc... khaùc vôùi caù maën laø moät daïng maém laøm baèng caù bieån.
Ñieàn truø (田疇) Laø ruoäng raãy cuûa daân queâ.
Ñieäp ngö (鰈魚) Nguyeân laø con caù ñieäp, töùc loaïi caù coù hai con maét dính lieàn nhau coøn
goïi laø vöông du ngö (王餘魚) nhöng ôû ñoaïn noùi veà caù ñoàng coù theå aên töôi, laøm khoâ, laøm
maém thì laø con caù saëc böôùm vaäy.
Ñieáu kieàu (吊橋) Laø caây caàu baéc ngang haøo thaønh coù daây xích saét ñeå coù theå keùo leân hay
thaû xuoáng ñöôïc haàu phoøng ngaên giaëc vöôït haøo thaønh (coøn goïi laø ñích kieàu).
Ñieàu ngö (鰷魚) Caù veàn, moät loaïi vôùi caù hoá, caù leïp.
Ñieåu ngö (鳥魚) Caù chim. Caù chim coù maáy thöù laø:
- Caù chim traéng (白鳥魚) baïch ñieåu ngö, thòt ngon nhaát.
- Caù chim ñaù (石鳥魚) thaïch ñieåu ngö, cuõng goïi laø caù chim ñen.
- Caù chim toøng (從鳥魚) toøng ñieåu ngö.
- Caù chim phaán (粉鳥魚) phaán ñieåu ngö.
Caû ba loaïi sau thòt aên khoâng ngon baèng caù chim traéng.
Ñính (椗) Caùi neo.
Ñoaûn ñao (短刀) Dao ngaén chöøng ba boán taác taây nhöng vaãn duøng chuû yeáu ñeå cheùm chöù
khoâng phaûi chæ duøng ñeå ñaâm nhö dao gaêm goïi laø Truûy thuû. Dao daøi chöøng gaàn moät thöôùc
taây duøng ñeå cheùm goïi laø Cöông ñao hay Baûn ñao.
Ñoäc (瀆) Laø caùi ngoøi nhoû chöa thaønh con kinh.
Ñoäc moäc tieåu chaâu (獨木小舟) Xuoàng ñoäc moäc, töùc chieác xuoàng do khoeùt ruoät moät
thaân caây maø laøm thaønh chôù khoâng do duøng ba taám vaùn ñoùng laïi nhö chieác tam baûn. Loaïi
thuyeàn ñoäc moäc naày saûn xuaát ôû Campuchia raát toát goïi laø chieác ghe löôøn, chuyeân duøng taûi
luùa.
Ñoái ngö (對(对)魚) Caù ñoái, hình thuø gioáng nhö caù buoâi nhöng nhoû hôn raát nhieàu, con
naøo lôùn nhaát cuõng chæ baèng cöôøm tay treû con. Caû ba gioáng buoâi, chaøy, ñoái laø loaøi caù chæ aên
boït nöôùc vaø hay chaïy löôùt xeït treân maët nöôùc caû baày.
Ñu daøng xay (
) Troàng moät truï ngaén ôû giöõa ñeå taám vaùn leân choã giöõa. Hai ñaàu coù
hai ngöôøi ngoài duøng chaân nhuùn ñaïp leân xuoáng, khi thuaän khi nghòch maø ñu.
Ñu ruùt ( 椊) Ngöôøi chôi ñöùng treân moät caây ngaén coät vaøo sôïi daây vaét ngang thanh xaø
roài caàm ñaàu daây kia ruùt cho mình leân cao roài thaû xuoáng, laïi ruùt leân maø chôi.
Ñöôøng vaät (唐物) Ñoà vaät do ngöôøi Trung Quoác cheá taïo saûn xuaát
Ghe baûn loàng ( 板 ) Cuõng laø moät loaïi ghe chôû haøng nhöng nhoû hôn ghe laùn.

3.9 Page 29

▲back to top


Ghe laùn ( ) Moät loaïi ghe chôû haøng raát maïnh.
Ghe sai ( 差) Loaïi ghe nhoû quaân ñoäi duøng ñeå di chuyeån cho mau leï.
Gia caùp (家鴿) Boà caâu. Loaøi naøy coù thieân hình vaïn traïng, thôøi xöa duøng ñeå chuyeån thö,
nay nuoâi laøm caûnh, thöôøng khoâng sôï gaàn ngöôøi.
Gia loa (椰螺) Laø con oác döøa.
Giaù coâ (鷓鴿) Laø con gaø goâ, coøn goïi laø con ña ña.
Giaù thu thieân (架鞦韆) Laø ñaùnh ñu.
Giaùc ngö (角魚) (tieáng Khô me laø traäy caønh chooùt). Töùc con caù choát, gioáng heät con caù
laêng veà hình thuø nhöng raát nhoû con, thöôøng baèng ngoùn chaân caùi trôû xuoáng. Caù choát cuõng
aên taïp, nhaát laø phaân ngöôøi. Caù naøy tröôùc ñaây ôû vuøng Soùc Traêng, Baïc Lieâu, Caø Mau nhieàu
voâ keå. Taïi Baïc Lieâu coøn löu laïi caâu ca dao tuy nghe coù veû bieâu rieáu nhöng maø ñuùng thöïc
traïng thôøi ñoù laø: Baïc Lieâu laø xöù queâ muøa. Döôùi soâng caù choát, treân bôø Tieàu Chaâu. (Con caù
treâ cuõng coù teân chöõ Haùn laø giaùc ngö).
Giaùc ngö (角魚) Laø con caù treâ, coøn goïi laø hoà töû ngö (鬍子魚) hoaëc ñöôøng saéc (塘虱).
Giaûi (蟹) Laø con cua, coù raát nhieàu loaïi nhö cua bieån (haûi giaûi), cua ñoàng (ñieàn giaûi), con
coøng, con coøng gioù, con gheï, con ba khía, con gheïm (gheï nhoû con nhö coøng, ba khía).
Giaûi hoaøng naõo (蟹黃腦) Laø gaïch cua aên raát beùo, nhöng cuõng hay gaây tieâu chaûy neáu
aên quaù nhieàu. Gaïch coù hai loaïi, gaïch vaøng loûng maøu vaøng, gaïch son ñaëc maøu ñoû.
Giang leä ngö (江鱺魚) Laø con caù chình soâng. Caù naøy hình thuø nhö con löôn nhöng coù
kyø treân löng vaø döôùi buïng, raêng beùn nhö raêng choù caén raát ñau. Caù chình raát nhieàu nhôùt,
thòt aên töôi khoâng ngon, nhöng laøm khoâ thì cuõng taøm taïm. Caù chình thuoäc hoï maïn ngö
(鰻魚) laø loaøi caù mình daøi, khoâng vaåy, nhieàu nhôùt.
Giang phaïn ngö (江飯魚) Caù côm soâng.
Giaùng höông (降香) Moät loaïi caây goã coù muøi thôm, goïi teân ñaày ñuû laø giaùng chaân höông,
tuïc truyeàn ñoát goã naøy coù theå giaùng thaàn, cuõng coøn goïi laø keâ coát höông, töû taát höông. Saùch
Nam Phöông thaûo moäc traïng vieát Caây töû taát höông thaân daøi, laù nhoû, reã thaät chaéc coù nhieàu
lôùp voû, hoa traéng, traùi ñen. Thaân noù ñaün ra ñeå trong khoùi noùng un laâu ngaøy trôû maøu vaøng,
muøi höông coù theå giaùng thaàn. Laïi saùch Baûn thaûo cöông muïc vieát: caây giaùng chaân höông
töông tôï caây toâ phöông, ñem hun ñoát ban ñaàu khoâng thôm laém, nhöng neáu troän vôùi vaøi
thöù höông thì söùc thôm döõ laém.
Giao sa (蛟鯊(魦)) Caù nhaùm, coøn coù teân laø caù xaø.
Giôùi truøng (介蟲) Laø loaïi coù mai baèng chaát söøng nhö ruøa, ba ba, vích...
Haø meã (蝦米) Laø toâm khoâ. Haø meã ñoïc theo aâm tieáng Tieàu laø heà bí, ñoïc theo aâm tieáng
Quaûng laø haù maïi. Toâm khoâ cuõng coøn ñöôïc goïi laø Can haø (乾蝦). Chöõ meã trong ngöõ caûnh

3.10 Page 30

▲back to top


naày khoâng coù nghóa laø gaïo, maø chæ nhöõng vaät theå phôi khoâ queùo laïi nhö hoät gaïo. Do ñoù
traø khoâ cuõng ñöôïc ngöôøi Hoa goïi laø teà bí töùc traø meã.
Haï truøng (夏虫) Thieân Trang töû, Thu Thuûy noùi: “Haï truøng baát khaû dó ngöõ vu baêng giaû,
ñoác ö thôøi daõ”, nghóa laø loaøi coân truøng chæ soáng coù muøa haï thì khoâng theå noùi tôùi baêng
tuyeát muøa ñoâng, luoân chòu thôøi gian khoáng cheá. Haøm yù chæ keû kieán thöùc heïp hoøi.
Haûi ñaêng (海簦) Noø raïo bieån.
Haûi ñeå voõng (海底網) Mieäng ñaùy ñaët caù maø ta quen goïi laø traïi ñaùy.
Haûi ñoàn (海豚) Con lôïn beå, töùc con caù heo, caù nöôïc.
Haûi hoå (海虎) Coïp bieån, töùc teân goïi rieâng ñeå chæ con raùi caù maø teân chöõ laø Thaùt. Tieän
ñaây cuõng xin noùi theâm teân chöõ Nho cuûa con raùi caù laø thaùt (獺) goàm chöõ laïi (賴) coäng boä
(犭) baøng. Vaäy chöõ 獺 phaûi ñoïc laø thaùt chôù khoâng theå ñoïc laø laïi hay lai nhö moät soá ngöôøi
ñaõ nhaàm.
Haûi kính (海鏡) Con ñieäp bieån.
Haûi maõ (海馬) Caù ngöïa.
Haûi mieát (海鱉(虌)) Moät loaøi ba ba bieån goïi laø con vích, thòt vaø tröùng aên raát ngon.
Tröùng vích ôû Philippin laø nhieàu nhaát.
Haûi nga (海鵝) Ngoãng bieån, loâng ñuoâi duøng keát quaït hay laøm ñuoâi muõi teân.
Haûi nga linh (海鵝翎) Loâng caùnh ngoãng bieån.
Haûi phaïn ngö (海飯魚) Caù côm bieån.
Haûi phieâu sao (海鰾鮹) Mai con möïc, duøng laøm thuoác trò thaàn kinh suy nhöôïc raát hay.
Haûi saâm (海參) Töùc con ñoàn ñoät hay ñæa bieån, laø moät haûi vò maéc tieàn thöôøng duøng trong
tieäc tuøng sang troïng.
Haûi voõng giang ñaêng (海網江簦) Ñaët löôùi ñaùy ôû bieån vaø chaän ñaêng soâng, laø hai
phöông caùch baét caù ñöôïc khaù nhieàu.
Haøm (鰔) Laø maém. Maém coù nhieàu daïng: Öôùp muoái nhaän trong huõ ñaäy kín laø maém thoâng
thöôøng cuûa ngöôøi Vieät ta. Maém neâm ôû daïng ngaâm trong nöôùc duøng ñeå laøm nöôùc chaám
baùnh traùng cuoán thòt. Maém ruoác laø queát teùp cho nhoû thaønh chaát ñaëc seàn seät. Laïi coøn maém
toâm cuûa ngöôøi mieàn Baéc laø thöùc chaám aên raát ngon. Rieâng ngöôøi Hoa cuõng duøng muoái öôùp
caù, nhöng con caù hoï ñeå nguyeân hình chæ moå boû ruoät gan, phôi khoâ nhöng khoâng khoâ cöùng
nhö caù khoâ, maø thòt caù ôû theå khoâ deûo goïi laø caù maën, tieáng Quaûng Ñoâng phaùt aâm laø haøm
duõy, tieáng Tieàu phaùt aâm laø keøm höù.
Hanh ngö (亨魚) Caù hanh.

4 Pages 31-40

▲back to top


4.1 Page 31

▲back to top


Haéc lyù (黑鯉) Töùc con caù cheùp maøu ñen. Caù cheùp coù raát nhieàu maøu, keå caû ñoám boâng raát
ñeïp.
Haéc nhu (黑糯) Neáp than, töùc neáp maøu tím ñen, nöôùc coát cuûa neáp naøy coù theå laøm phaåm
maøu tía nhuoäm vaûi thoâ ñöôïc. Thöù neáp than naøy naáu xoâi thì ngon tuyeät. Hoài chuùng toâi coøn
nhoû ôû xoùm laøng Baïc Lieâu, saùng saùng ba maù cho naêm caéc ñi hoïc thöôøng ra ñöùng ñoùn ôû ñaàu
caàu troâng chôø maáy baø Khô me ôû Soùc Ñoàn quaûy gaùnh leân baùn, moät ñaàu laø xoâi neáp than,
ñaàu kia laø côm röôïu neáp than ñöïng trong caùi dieäm saønh coù mieáng laù sen ñaäy leân. Xoâi tím
lòm ñen tuyeàn, ñöôïc ñôm treân moät mieáng baùnh phoàng hình tam giaùc lôùn côõ baøn tay, boû
leân moät nhuùm döøa naïo, moät muoãng ñöôøng caùt môõ gaø, theâm moät nhuùm muoái meø raéc voâ xoâi,
vaét troøn naém xoâi baùnh phoàng laïi aên ngon ñaùo ñeå. Naém xoâi ba caéc coøn hai caéc aên theâm
cheùn côm röôïu neáp than thôm noàng laø no loøng caép saùch ñeán tröôøng. OÂi, nay chæ coøn laø
vang boùng moät thôøi.
Haáu (鱟) cuõng goïi laø Haáu mò鱟媚, Haáu ngö鱟魚, con sam, teân khoa hoïc laø Limulus
Longispinus, thuoäc loaøi giaùp xaùc, toaøn thaân haàu nhö ñöôïc bao boïc bôûi moät lôùp giaùp cöùng
maø caùc goùc caïnh ñeàu coù gai nhoïn nhuù leân. Thöôøng ngöôøi ta baét ñöôïc con sam ôû theá caëp,
töùc con sam ñöïc ñeo cöùng treân löng con sam caùi. Do ñoù tuïc ngöõ coù caâu: Ñeo dính nhö sam.
Haäu phaùc (厚朴) Voû voái, duøng laøm thuoác.
Hoa leâ can (花鯬乾) Khoâ caù loùc boâng.
Hoa leâ ngö (花鯬魚) Caù loùc boâng hay goïi taét laø caù boâng. Caù naøy hình thuø töông tôï caù
loùc nhöng mình coù vaèn boâng, lôùn con hôn nhieàu vaø tính tình cuõng hung döõ hôn nhöng thòt
thì khoâng ngon baèng caù loùc, giaù baùn reû hôn nhieàu.
Hoa maïn ngö (花縵魚) Con caù keøo. Caù keøo laøm moùn gì aên cuõng ngon, nhö kho tieâu,
kho maên maún, kho maém, naáu canh chua, chieân töôi, naáu chaùo. Coøn khoâ caù keøo nöôùng
chaám nöôùc maém giaàm me, uoáng röôïu ñeá thì heát xaåy. Nhaân khi ñem ra chôï baùn, caù keøo
ñöôïc ñoå trong caùi tröôøng baèng thieác loù ñaàu leân ñoâng luùc nhuùc neân trong saân banh, hay
trong raïp haùt, choã ngoài haïng bình daân khaùn giaû chen chuùc ñoâng ñaûo ñöôïc goïi laø haïng caù
keøo. Khi laøm thòt caù keøo chæ caàn boû muoái vaøo xoùc cho ñeàu ñeå caù bung nhôùt ra laø ñuû, khoâng
caàn phaûi caïo nhôùt hay chaø maït cöa döôùi neàn xi maêng thòt caù seõ cöùng ñô aên khoâng ngon.
Khi nöôùc luoäc caù soâi ta hôùt boït laø xong vaø nhö vaäy thòt caù seõ meàm ngon tuyeät. AÊn caù keøo
phaûi ñeå nguyeân con vaø chính caùi buïng cuûa noù coù maät ñaêng ñaéng vaø môõ beùo ngaäy môùi laø
phaàn ngon beùo nhaát cuûa con caù keøo!
Hoûa keâ (火鷄) Laø con gaø taây coøn goïi laø gaø loâi. Phaøm ñaø ñieåu, gaø loâi, gaø sao ñeàu goïi laø
hoûa keâ.
Hoaøng laïp (黃蠟) Saùp ong.
Hoaøng löông (黃梁) Laø hoät keâ maøu vaøng töùc soït goâ maø phaøm ai coù chuùt laõng maïn ñeàu
khoâng theå naøo queân chuyeän moät giaác hoaøng löông. Soït goâ ñöôïc troàng raát nhieàu ôû AÁn Ñoä
vaø duøng ñeå cho ngöïa aên, nhöng ôû nhieàu nöôùc ngheøo thieáu aên, nhö ôû Phi chaâu ngöôøi vaãn
phaûi aên! Hoaøng löông cuõng coøn goïi laø cao löông.
Hoaøng maïch (黃麥) Laø traùi baép, coøn goïi laø ngoïc thuïc.

4.2 Page 32

▲back to top


Hoaøng oanh (黃鶯) Chim oanh, tieáng hoùt líu lo, thanh tao raát eâm tai.
Hoaøng tinh (黃精) Thöù caây thaân thaûo soáng raát laâu, reã hình nhö caùi oáng nhoû aên ñöôïc vaø
duøng laøm thuoác. Boät hoaøng tinh khuaáy naáu cho ngöôøi bònh aên raát toát. Ngöôøi bình daân ta
goïi traïi laø mình tinh (bình tinh).
Hoaéc höông (藿香) Moät thöù caây nhoû, laù raát thôm duøng laøm thuoác, teân khoa hoïc laø
Beùtoine.
Hoà (弧) Caây cung goã.
Hoà coå (胡鼓) Laø caùi troáng boûi cuûa ngöôøi Hoà.
Hoà sa ngö (胡鯊魚) Caù xaø ôû hoà.
Hoà tieâu (胡椒) Tieâu cay laøm gia vò.
Hoå haø (虎蝦) Laø con toâm huøm, voû coù nhieàu vaèn gai, duøng treo chôi, coøn thòt aên raát ngon
ngoït maø chaéc.
Hoäi ñieån (會典) Cuõng goïi laø Töï ñieån, laø soå cheùp teân thaàn ñöôïc cuùng moãi naêm cuûa trieàu
ñình.
Hoàng chung (洪鐘) Laø chuoâng to, coøn goïi laø ñaïi hoàng chung.
Hoàng dieâm (紅鹽) Töùc muoái môùi caøo coøn dính ñaát maøu hoàng hoàng chöa naáu thaønh muoái
boït, nhöng ngöôøi ñòa phöông quen goïi laø muoái ñen.
Hoàng haø (紅蝦) Toâm ñoû, töùc toâm he.
Hoàng ngö (紅魚) Caù höôøng.
Hoàng töûu (紅酒) Laø röôïu naáu baèng neáp than coøn goïi laø röôïu òch, röôïu leã, röôïu neáp than.
Huøng khoå (熊苦) Maät gaáu, duøng laøm thuoác trò traät ñaû thaät hieäu nghieäm.
Huyeàn phaùch (玄珀) Thöôøng goïi taét laø huyeàn, maøi ñen boùng, laøm voøng ñeo tay cuûa phuï
nöõ raát ñeïp.
Huyeát soø (血 ) Laø con soø huyeát, teân chöõ Haùn laø huyeát ham (血蚶), huyeát tröùu
(血縐).
Höông loa (香螺) OÁc thôm. Theo saùch Maân trung haûi thaùc sôù moâ taû thì con oác höông
naøy lôùn nhö caùi bình, daøi tôùi maáy taác, laø moät trong caùc loaøi oác bieån. Neáu ta laáy caùi maøi
cuûa noù troän vôùi nhieàu höông lieäu roài ñoát leân thì raát thôm, nhöng neáu ñoát rieâng caùi maøi thì
coù muøi hoâi (chöõ aùp (厴) coù nghóa laø caùi yeám cua, khoâng bieát ñoái vôùi con oác laø caùi maøi hay
caùi voû. Chôø chæ giaùo).
Höông phuï (香附) Goïi ñuû laø höông phuï töû, laø thöù coù cuû to, cuû coù loâng ñen nhoû, tuïc goïi
laø coû cuù, duøng laøm thuoác, teân khoa hoïc laø Cyperus rotundus.

4.3 Page 33

▲back to top


Höông toaùn (香檨) Laø caây xoaøi, coøn goïi laø moâng moäc.
Höõu teà thai sanh (有艩胎生) Loaøi caù oâng, caù ñao coù ruùn, ñeû con vaø cho con buù.
Hyû thöôùc (喜鵲) Chim khaùch.
Ích maãu (益母) Thöù caây cao chöøng moät thöôùc ngoaøi, phuï nöõ thöôøng uoáng ñeå trò bònh
ñöôøng maùu huyeát.
Keâ tì ngö (鷄脾魚) Caù meà gaø, kho töông aên raát ngon.
Khoaùng mieâu (礦苗) Quaëng moû.
Khoá (袴) Caùi khoá quaán töø sau löng voøng qua ñeán ruùn maø ngaøy nay ñoàng baøo daân toäc ít
ngöôøi moät soá vuøng ôû Taây Nguyeân coøn maëc.
Khoå qua (苦瓜) Töùc traùi möôùp ñaéng goïi theo ngöôøi mieàn Baéc, ngöôøi mieàn Nam nhieàu
ngöôøi goïi nhaàm laãn laø traùi huû hoa töø nhieàu ñôøi neân nay cuõng khoù söûa laïi cho ñuùng.
Khoâng taâm boà (空心蒲) Caây coû baøng.
Khoång töôùc (孔雀) Laø con coâng.
Kì xí (鬐翅) Kyø vaø vi caù. ÔÛ ñaây muoán noùi kì, vi caù maäp laøm khoâ baùn raát ñaét tieàn.
Kieån ty (繭絲) Keùn con taèm, duøng laøm thuoác.
Kieâu (梟) Con chim heo, ban ñeâm vöøa bay kieám aên vöøa keâu eng eùc nhö heo keâu.
Kim dieäp (金葉) Töùc vaøng laù, hình thöùc khaùc vôùi vaøng thoi, vaøng neùn, vaøng ñoà (laø vaøng
ñaõ laøm ra ñoà trang söùc).
Kim mao caåu tích (金毛狗脊) Loâng cu ly, duøng laøm thuoác.
Kim ngao (金鼇) Laø moät loaïi ba ba lôùn ôû bieån.
Kim phoác ñaàu (金幞頭) Caùi khaên ñoäi ñaàu baèng vaøng. Phoác coù nghóa laø quaán ñaàu, ñoäi
ñaàu baèng khaên. Phoác ñaàu coøn goïi laø maït thuû (帕首), traùch caân (幘巾), do Vuõ Ñeá ñôøi Haäu
Chu cheá ra baèng caùch xeáp caùi khaên deø ra boán meùp ñeå ñoäi treân ñaàu. Chieác khaên ñoäi deø ra
boán meùp naày ñôøi sau söûa ñoåi laïi thaønh hai meùp, roài keùo daøi caùi meùp ra thaønh nhö muõ
caùnh chuoàn, laïi cuõng coù kieåu giao meùp, giao caùnh. Kieåu deø caùnh ra duøng ñeå Thò nghò xaù
nhaân ñoäi, thöù giao caùnh duøng ñeå quan Hieäu uùy ñoäi.
Kim thaân (金身) Töùc töôïng Phaät baèng vaøng hay theáp vaøng. Kinh ñieån Phaät giaùo cho
raèng Phaät thaân coù ñaày ñuû töôùng toát trang nghieâm neân goïi laø dieäu saéc thaân hay kim saéc
thaân.
Kim xaø bì (金蛇皮) Da raén vaøng.
Kinh cöø (涇渠) Kinh laø con raïch, cöø cuõng laø con raïch nhoû. Kinh cöø laø con kinh, con raïch
nho nhoû.

4.4 Page 34

▲back to top


Kinh giôùi (荊芥) Moät thöù caây nhoû, laù nhoïn, hoa saéc luïc, caønh laù duøng laøm thuoác.
Kyø nam (琦 ) Moät loaïi laâm saûn cöïc quí cuûa nöôùc ta nhö traàm höông nhöng giaù trò cao
hôn, ngöôøi Hoa goïi laø Haéc traàm höông. Caây kyø nam xuaát saûn ôû mieàn Trung nöôùc ta.
La baëc (蘿蔔) Laø cuû caûi duøng aên töôi (boùp xoåi), naáu canh, hay muoái laøm cuû caûi maën,
tieáng Tieàu goïi laø xaïi paáu.
La laêng (綾羅) Laõnh vaø laø, hai loaïi vaûi laùng maët.
Lam taát (藍漆) Chaát chaøm boät, duøng laøm thuoác.
Lang saùch (欄柵) Laø saøn ghe duøng ñeå chaát ñoà vaät.
Laõo oâng ñieåu (老翁鳥) Laø con chaøng beø, ñi lum khum nhö boä daïng oâng giaø, trong coå coù
caùi bìu ñöïng toâm caù baét ñöôïc ñeå mang veà oùi ra cho con aên.
Laõo oâng ngö (老翁魚) Caù uùc mím.
Laïp (lieäp) ngö (臘魚) Con caù leïp.
Laêng ngö (鯪魚) Caù laêng. Caù naøy hình thöùc chæ töông tôï chôù khoâng hoaøn toaøn gioáng caù
tra vaø khoâng theå nuoâi ñöôïc. Theo nhaän xeùt, phaàn ñoâng thì cho raèng caù laêng aên ngon hôn
caù tra nhieàu, nhöng caù laêng khoâng coù soá löôïng nhieàu nhö caù tra neân cuõng khoâng coù maø
laøm khoâ nhö caù tra.
Laâu (簍) Laø caùi loïp duøng ñeå ñaët cua caù.
Leâ can (鯬乾) Khoâ caù loùc.
Leâ ghe (梨 ) Laø ghe maø ñaàu ñuoâi ñeàu khaéc chaïm, sôn veõ saëc sôõ.
Leâ ngö (鯬魚) Caù loùc, coøn goïi laø sanh ngö (生魚). Caù loùc tuøy töøng ñòa phöông maø coøn coù
teân laø caù chuoái, caù quaû, caù traøu. Loaïi caù loùc nhoû con soáng theo khe möông caïn goïi laø caù
traøu giuïc. Caù daày cuõng gioáng nhö caù loùc boâng nhöng nhoû con hôn, lôùn nhaát laø côõ cöôøm tay
anh noâng daân. Caù daày kho hay naáu canh chua khoâng ngon baèng caù loùc, nhöng nöôùng trui
thì ngoït hôn nhieàu.
Loaïi caù boâng vaø caù loùc ñaàu sa möa leân choã caïn coù rau muoáng hay coû naên baét caëp
quaäy oå ñeû tröùng roài nôû con. Sau khi con nôû ra caù con maøu ñoû goïi laø caù loøng roøng hay roøng
roøng vaø ñöôïc cha meï daãn ñi. Caùi haïi cuûa baày loøng roøng laø chuùng phaûi troài leân hôùp boït roài
laën xuoáng cho neân ñi tôùi ñaâu laø bò phaùt hieän tôùi ñoù, khoâng nhö caù treâ chæ tuï ngaàm döôùi
nöôùc chaúng bò ai phaùt hieän. Caù loùc cha vaø caù loùc meï thay phieân nhau giöõ baày con raát
nghieâm ngaët vaø luoân taùp moùng thò uy ñeå ñaùnh ñuoåi maáy anh caù roâ hay rình aên caù loøng
roøng. Trong thôøi gian giöõ con, caù cha thöôøng loäi voøng ngoaøi vaø caù meï thì luoân loäi ngay
döôùi baày. Vaøo thôøi kyø naøy caû caù loùc cha vaø meï ñeàu khoâng aên caâu duø buïng ñoùi meo. Ngöôøi
caâu caù meï loøng roøng phaûi coá laøm cho noù giaän hoaëc giaät mình vì töôûng con moài laø ñòch thuû
ñeán haêm doïa an ninh con noù thì noù môùi taùp moài. Maø thaät toäi nghieäp, coù khi noù vöøa taùp
xong laø nhaû moài ra ngay. Ñoái vôùi caù loùc meï loøng roøng caùch caâu hay nhaát laø moùc löng con
caù roâ con coøn soáng boû ngay baày laø noù aên lieàn. Ñoái vôùi caù loùc boâng giöõ con thì hay nhaát laø

4.5 Page 35

▲back to top


coät tuùm hai chaân moät con chim seû roài moùc löôõi caâu vaøo thaû xuoáng ngay baày cho con chim
caùnh ñaäp chaân choøi thì caù meï taùp lieàn. Nhöng ngaøy nay, ngöôøi ta caâu baèng vòt con thì caù
meï loøng roøng khoân theá maáy cuõng phaûi taùp moài caâu. Khi cha meï loøng roøng bò baét heát thì
chæ nöûa tieáng ñoàng hoà sau laø caû baày con bò caù treâ, caù roâ aên saïch. AÁy laø chöa keå ngöôøi Khô
me thöôøng hay duøng xaø nen xuùc caû baày loøng roøng ñem ra chôï baùn. Thôøi Taây caám ngaët
chuyeän baùn caù loøng roøng ngoaøi chôï.
Lieân ngö (蓮魚) Caù ngöø.
Lieân töû (蓮子) Hoät sen, duøng ñeå naáu cheø vaø laøm thuoác.
Linh döông giaùc (羚羊角) Söøng con linh döông, maøi vôùi nöôùc laøm thuoác traùng döông.
Linh hoa (蛉螺) Laø con oác len.
Linh ngö (魿魚) Laø con caù linh, tuy nhoû con nhöng maø nhôø soá löôïng quaù nhieàu neân laø
moät saûn phaåm kinh teá quan troïng cuûa soâng bieån Nam Boä. Caù linh duøng uû nöôùc maém hoaëc
nhaän maém aên raát ngon.
Long dieân höông (龍涎香) Thöù boät traéng noåi ngoaøi bieån, ngöôøi ta cho laø nöôùc daõi roàng,
thaät ra ñoù laø tinh cuûa con caù oâng.
Long döï (竜輿) Xe roàng.
Loâ hoa ngö (鱸花魚) Caù boâng lau. Caù naøy thòt ngon nhaát trong hoï caù tra vaø raát maéc
tieàn. Thöôøng caùc tieäm côm hay laäp lôø ñaùnh laän con ñen, gaït cho khaùch qua ñöôøng aên caù
tra maø noùi doái laø caù boâng lau. Töông tôï nhö caù boâng lau maø ngon hôn vaø raát maéc tieàn laø
caù döùa, teân chöõ Haùn laø Ñaïi khaåu ngö. Caù döùa vaø caù boâng lau cuõng aên taïp phaân vaø caùc
thöùc aên naëng muøi khaùc, nhöng caû hai thöù naøy ñeàu soáng ôû soâng nöôùc thieân nhieân chôù khoù
maø nuoâi ñöôïc.
Loâ hoäi (蘆薈) Moät thöù caây ôû nhieät ñôùi laù to maø coù gai, trong chöùa nhieàu chaát nöôùc
(aloeøs).
Loâ ngö (鱸魚) Caù vöôïc.
Loâ tö (鸕鶿) Con chim coác, coøn goïi con coàng coäc, con oâ quyû, con thuûy laõo nha, con chaøng
coác. Loaøi naøy quen thuûy tính, laën raát gioûi ñeå baét caù aên. Khi bò ñuoåi noù coù theå laën xuoáng
nöôùc haèng möôi phuùt ñeå troán. Vì con coàng coäc loâng ñen tuyeàn moät maøu neân môùi goïi laø con
quaï nöôùc hay con quæ ñen.
Loä (鷺) Con coø. Coø coù raát nhieàu gioáng nhö coø traéng, coø ngaø, coø ma, coø traâu, coø höông, coø
löûa.
Loäc bì (鹿皮) Da nai.
Loäc caân (鹿筋) Gaân nai, laø moät moùn aên quí hieám trong caùc böõa tieäc.
Loäc nhung (鹿茸) Söøng coøn non cuûa con höôu nai duøng laøm thuoác raát boå.
Lyù (里) Töùc laø daëm.

4.6 Page 36

▲back to top


Lyù ngö (鯉魚) Caù cheùp.
Lyù y (裏衣) AÙo loùt maëc beân trong cuûa phuï nöõ, nghóa töông ñöông nhö hoàng la y.
Ma bì (麻皮) Voû caây gai.
Maõ tieàn töû (馬前子) Töùc laø cuû chi, ñeå laøm thuoác, teân khoa hoïc laø Noix vomique.
Maïch moân (麥門) Goïi ñuû laø maïch moân ñoâng, teân khoa hoïc laø Camelina meùdica, reã duøng
laøm thuoác Baéc.
Mai ngö (枚魚) Caù moøi.
Maïn nieâm ngö (鰻鮎魚) hay sôn mao ngö (山毛魚) laø loaïi caù coù noïc kòch ñoäc, ai bò
ñaâm thì thaân mình ñau nhöùc oaèn oaïi, noùng laïnh noân möûa, reân la suoát 24 tieáng ñoàng hoà.
Daân ñaùnh caù ngöôøi Hoa xeáp noù ñöùng vaøo haøng thöù ba trong boán con kòch ñoäc laø:
1. Nhaát hoàng ngö (nhaát caù ñuoái) coøn goïi laø mieát ngö (鼈魚). Veà caùi gai caù ñuoái
hình nhö trôøi ñaát cuõng coá yù haïn cheá khaû naêng phoùng ñoäc cuûa noù neân caùi ngoøi ñoäc chæ luù
ra caùch caïnh ñuoâi noù côõ 1/3 caùi ñuoâi chôù khoâng ôû choùt ñuoâi. Neáu ôû choùt ñuoâi thì con caù
ñuoái seõ söû duïng caùi gai ñoäc kia linh hoaït döõ tôïn bieát döôøng naøo. Cuõng gioáng nhö con raén
hoå mang chæ quaëp ngöôïc laïi chôù khoâng moå thaúng ñöôïc, nhôø vaäy maø taàm saùt haïi cuûa caùi
moå bò haïn cheá khaù nhieàu. AÂu cuõng laø söï saép xeáp cuûa taïo hoùa.
2. Nhò hoå (ngö): nhì caù mang eách, coøn goïi laø caù ba gaø vì khi bò noù ñaâm phaûi vaùi tôùi
ba laàn gaø môùi heát (töông truyeàn). Tuy nhieân thòt noù thì ngon laém, ngöôøi Quaûng Ñoâng raát
thích caù mang eách chöng töông.
3. Tam sôn mao (ngö): ba laø con caù ngaùt, coøn goïi laø maïn nieâm ngö.
4. Töù kim coå (ngö): boán laø caù naâu, coøn goïi laø caù maët quyû, caù me roã.
Maïn xaø ngö (縵蛇魚) Laø con ñeûn. Ñeûn soâng caén gaây meâ nhöng khoâng cheát coøn con ñeûn
bieån caén gaây meâ saâu roài cheát luoân. Thaät ra ñeûn cuõng thuoäc hoï maïn ngö (縵魚) töùc caù
mình daøi, khoâng vaåy, nhieàu nhôùt.
Maõnh hoûa du (猛火油) Laø daàu raùi hoaëc daàu chai duøng ñeå treùt thuyeàn, nhuùm löûa, treùt
thuøng caây.
Maëc ngö (墨魚) Laø con caù möïc, goàm nhieàu loaïi nhö möïc oáng, möïc ma, baïch tuoäc.
Maãu leä (牡礪) Laø voû con haøu, duøng laøm thuoác trò gheû lôû.
Meã loa (米螺) OÁc gaïo.
Mieân hoa (棉花) Boâng vaûi, thöù to goïi laø caùt boái.
Mieán tuyeán (麵線) Laø mì deûo daøi sôïi. Töø naøy ngöôøi Tieàu phaùt aâm laø mì xoïua, ngöôøi
Nam Boä noùi nhaïi theo khaù chuaån aâm laø mì xoïa (唑). Chöõ Noâm 唑 ñoïc laø xoïa vì ñöôïc taùc
giaû chuù thieát aâm laø xöù ngoïa töùc xoïa. Chöõ Noâm mì xoïa (唑) nhaèm nhaïi aâm maø khoâng chæ

4.7 Page 37

▲back to top


thaät nghóa (ngaøy nay ôû mieàn Taây Nam Boä ngöôøi ta duøng tieáng mì xuïa nhö tieáng Vieät
thoâng thöôøng).
Mieát (虌(鱉)) Tuïc goïi con cua ñinh, nhoû goïi laø con hoân.
Mieát giaùp (鼊虌甲) Laø mai con ba ba.
Mieát ngö (鼈魚) Con caù ñuoái, coøn goïi laø boà ngö.
Mieát quaàn (鱉裙) Laø caùi veø con cua ñinh, töùc caùi rìa thòt suïn quanh caùi mai cuûa noù aên
raát gioøn ngon. Veø cua ñinh naáu caø ri hay xaøo laên aên heát phaûn.
Moäc khoâi (木灰) Laø than do nung caây trong loø than maø thaønh, saéc ñen nhaùnh chuïm
khoâng khoùi maø cho nhieät naêng raát cao vaø raát ñeàu ngoïn löûa, xöa ñaéc duïng trong vieäc ñun
beáp. Than ñöôùc Caø Mau laø toát nhaát.
Moäc mieát töû (木虌子) Hoät gaác, duøng laøm thuoác.
Moäc nhó (木耳) Naám meøo, laøm gia vò raát ngon.
Nam baïch truaät (南白术) Baïch truaät ta. Baïch truaät teân khoa hoïc laø Atractyle, cao
chöøng moät thöôùc ngoaøi, laù nhoû nhö loâng, thòt reã traéng, reã duøng laøm thuoác Baéc.
Nam döôïc (南藥) Töùc thuoác Nam duøng song haønh vôùi thuoác Baéc. Thuoác Baéc thöôøng laø
caùc vò thuoác ñaõ qua sô cheá vaø do thaày thuoác Baéc ra toa hoát thuoác taïi caùc tieäm thuoác Baéc.
Thuoác Nam laø caùc loaïi thuoác thöôøng chöa qua sô cheá maø ôû daïng caây coû coøn töôi laïi duøng
raát ít vò, chuû yeáu laø do thaày thuoác Nam töùc thaày thuoác chæ qua kinh nghieäm thöïc tieãn chôù
khoâng phaûi nhöõng ngöôøi bieát chöõ Nho coù hoïc qua y thuaät Trung Quoác. Thuoác Nam thöôøng
reû tieàn vaø tieän duïng cho giôùi bình daân.
Nam mai (南梅) Teân moät loaøi mai ôû mieàn Nam, thaân caønh töïa nhö caây muø u, hoa traéng,
troàng nhieàu taïi goø Caây Mai, Chôï Lôùn.
Nam nhaân saâm (南人參) Töùc nhaân saâm ta, töông truyeàn khoâng toát baèng Baéc nhaân
saâm, hay Cao Ly nhaân saâm.
Nam tinh (南星) Cuû giaûi chuoät.
Nam yeân (南烟) Laø thuoác reâ ñeå phaân bieät vôùi höông yeân laø thuoác thôm cuûa Taây döông.
Naùo khaåu (淖口) Böng buøn hay laùng buøn laø moät khoaûng ñaát thaáp quanh naêm chöùa buøn
nöôùc nhöng khoâng saâu, ghe thuyeàn khoâng ñi ñöôïc. Coù nhieàu loaïi böng nhö böng laùc, böng
naên, böng moân nöôùc, böng luïc bình. Naùo khaåu chæ chung baát cöù böng buøn naøo.
Naùo pha (淖陂) Laø böng chaèm buøn laày, nöôùc ñoïng moïc ñaày naên laùc.
Neâ thaáp thoå (泥濕土) Laø ñaát sình buøn nhaõo.
Nga truaät (莪术) Cuû ngaûi xanh, duøng laøm thuoác.

4.8 Page 38

▲back to top


Ngaïc ngö (鱷魚) Caù saáu. Xin noùi theâm saáu caù laø loaïi saáu nhoû con khoâng haïi ñöôïc ngöôøi
chæ chuyeân baét caù maø aên, thöôøng laø moài ngon cho bôïm nhaäu mieàn Taây hoang daõ xöa kia.
Ngao baïng (鰲蚌) Laø con ngheâu, con soø.
Ngaân haø (銀蝦) Laø con teùp baïc. Teùp baïc coù ba loaïi:
a. Loaïi teùp baïc theû raát to con, mình to côõ ngoùn caùi (loaïi xuaát khaåu 14 con moät kyù),
daøi chöøng moät taác ngoaøi, nay ñöôïc nuoâi ñeå xuaát khaåu coøn goïi laø toâm theû. Teùp baïc theû coøn
goïi laø teùp xaây tieàu.
b. Teùp baïc thöôøng, mình to côõ ngoùn tay giöõa, daøi chöøng 8 phaân.
c. Loaïi teùp baïc nhoû, goïi laø con quaùch, mình nhoû côõ ñaàu ñuõa, daøi chöøng ba phaân.
Loaïi teùp baïc nhoû naøy ñöôïc öôùp muoái quyeát nhöø laøm maém ruoác, maøu ñoû au aên raát thôm
ngon, nhaát laø aên vôùi oåi, coùc, me chua, xoaøi töôïng soáng. Maém ruoác baèm vôùi thòt vaø xaû ôùt
ñem xaøo aên ngon laém, laïi ñeå ñöôïc laâu
Ngaân tai ngö (銀腮魚) Caù baïc maù.
Ngoïc phuø dung (玉芙蓉) Boâng phuø dung sôùm nôû toái taøn, ngaøy thay hai laàn saéc, saùng
traéng chieàu hoàng.
Ngoâ coâng (蜈蚣(蜙)) Laø con rít, duøng laøm thuoác raát hay.
Ngoác ngö (禿魚) Con caù noùc, coøn goïi laø ñoàn ngö (魨魚) hay haø ñoàn (河豚). Xin noùi
theâm laø treû con raát thích voïc caù noùc, vì caàm thaân mình noù duøng hai ngoùn tay vo ve moät
laùt laø noù phình troøn caêng nhö traùi banh. Caù noùc laø loaøi caù ñoäc, khoâng neân aên.
Ngoác thu (禿鶖) Cuõng moät loaïi chaøng beø.
Nguyeân haïc (元鶴) (töùc huyeàn haïc) Con haïc ñen.
Nguõ saéc nhan lieäu (五色顏料) Thuoác veõ naêm maøu.
Ngö (魚) Caù, coù ba loaïi: caù bieån (haûi ngö海魚), caù soâng (giang ngö江魚), vaø caù ñoàng
(ñieàn ngö 田魚, hay traïch ngö澤魚).
Ngö ñoã (魚肚) Bong boùng caù, laø moät moùn haûi vò ñaét tieàn.
Ngö xí (魚翅) Vaây caù, thöôøng laø chæ vaây caù maäp, moät moùn aên boå döôõng ngon mieäng, laø
haûi vò ñaét tieàn.
Ngöu taát (牛膝) Teân moät thöù caây reã duøng laøm thuoác Baéc.
Ngöu thieät ngö (牛舌魚) Laø con caù löôõi traâu. Sôû dó goïi nhö theá laø vì hình daïng noù deïp
maø daøi nhö löôõi con traâu. Caù naøy coù caùi laï laø hai con maét noù ôû caän keà nhau, mieäng thì
meùo xeïo, thaân mình nhö bò loùc boû ñi phaân nöûa. Vuøng Raïch Giaù coøn löu laïi caâu haùt raát thi
vò: Con caù löôõi traâu saàu ai meùo mieäng, Con caù baûy chaàu (baõi traàu) nhieàu chuyeän söùt moâi.
Thòt caù löôõi traâu naáu canh maên maún hay chieân muoái xöôi aên raát ngon. Caù löôõi traâu coøn
goïi laø caù bôn, thôøn bôn, lôøn bôn vaø teân chöõ laø tæ muïc ngö (比目魚).

4.9 Page 39

▲back to top


Nhaïn (雁) Con nhaïn laø loaøi chim thieân di, heã muøa thu laø quay trôû laïi.
Nhaân traàn (茵陳) Töùc caây boà bôø, thuoäc hoï Compositae.
Nhu bính (糯餅) Laø baùnh teùt, vaät lieäu chaát löôïng cuõng töông töï baùnh chöng ngoaøi Baéc
nhöng baùnh chöng hình vuoâng deïp, coøn baùnh teùt hình ñoøn troøn. Ñaëc bieät baùnh teùt coøn coù
nhön chuoái laø ñieàu baùnh chöng khoâng coù.
Nhuïc queá (肉桂) Coøn goïi laø ñan queá, teân khoa hoïc laø Cinamomum Cassia, laø caây maø goã
phôi khoâ caén thaáy vò cay ngoït maø thôm duøng laøm thuoác. Caây naøy ôû Quaûng Taây, Trung
Quoác cuõng nhö mieàn Trung Vieät Nam coù nhieàu.
Nhuyeãn ngö (軟魚) Caù khoai. Caù khoai coøn goïi laø Long ñaàu ngö.
Nhöù (鴽) Con chaøng nghòch.
OÂ ghe, chaâu ghe (烏 朱 ) Laø thuyeàn chieán coù nhieàu cheøo vöøa daøi vöøa daày be, ngoaøi
thaân sôn toaøn maøu ñen goïi laø oâ ghe, toaøn thaân sôn maøu ñoû thì goïi laø chaâu ghe.
OÂ roâ (烏蘆) Nguyeân vaên vieát laø oâ loâ nhöng chính laø caây oâ roâ vì tieáng Hoa khoâng coù phuï
aâm r neân caây oâ roâ ñöôïc vieát thaønh oâ loâ. OÂ roâ laø moät caây moïc thaønh luøm ven soâng raïch
nöôùc maën hay ngoït, thaân vaø laù coù gai ñaâm raát ñau, treân ñaàu nhaùnh coù boâng traéng ñôm
thaønh chuøm. Teân chöõ Haùn cuûa caây oâ roâ laø Laõo thöû laëc (老鼠勒).
OÂ taëc (烏賊) Con möïc nang.
Phaøn ngö (礬魚) Laø con caù pheøn, coù hai loaïi vaøng vaø traéng. Caù pheøn chæ soáng ôû döôùi
ñaùy soâng saâu neân chaøi noù raát khoù, nhöng thòt thì ngon tuyeät vaø coù leõ maéc tieàn nhaát trong
caùc loaïi caù soâng. Ngöôøi Hoa raát thích aên loaïi caù naøy vaø hoï goïi noù laø “aâu xieâu ngaáu” coù
nghóa laø “gaõ raâu ñen” vì con caù pheøn coù maáy caùi raâu raát daøi phaàn choùt maøu ñen. Khi xöa
chuùng toâi ñi chaøi ôû soâng Caùi Beù ñôïi nöôùc gaàn ñöùng lôùn quaêng chaøi giöõa soâng laø hay baét
ñöôïc caù pheøn. Chuùng toâi cuõng giaêng löôùi ghe baét ñöôïc caù naày nhieàu ôû soâng Caùi Lôùn. Caù
pheøn vaøng maéc tieàn hôn pheøn traéng. Caù pheøn coøn coù teân chöõ laø phi lyù (緋鯉).
Phi phong y (披風衣) Töùc caùi aùo daøi.
Phæ thuùy (翡翠) Chim traû, loâng maøu xanh lô goàm nhieàu loaïi nhö thaèng chaøi, sa saû.
Phieân leâ (番梨(黎)) Laø traùi khoùm, traùi thôm, traùi döùa.
Phieân thöï (番薯) Khoai lang. Khoai lang ñöôïc daêm baèng nhaùnh daây treân gioàng. Daây
naøy neáu ñöôïc öôm baèng cuû thì toát hôn daây töø trong nhaùnh moïc ra. Sau moät thaùng khi daây
boø daøi thì phaûi ñaûo daây, töùc laät ngöôïc daây meù beân naøy gioàng trôû qua beân kia, muïc ñích laø
khoâng cho daây aên reã nhieàu xuoáng ñaát, ñeå cuû ñöôïc to. Ñuùng ngaøy thaùng phaûi dôõ gioàng thu
hoaïch khoai vì neáu ñeå quaù haïn cuû khoai bò suøng aên khoâng xaøi ñöôïc. Khoai lang goàm coù
khoai lang bí maøu ñoû, khoai lang vaøng vaø khoai lang traéng. Laïi coøn coù khoai lang Döông
Ngoïc ruoät maøu traéng coù moät vaønh troøn maøu tím troâng raát ñeïp maét.

4.10 Page 40

▲back to top


Phieán truïy (扇墬) Laø caùi tuøng, caùi tuïi, caùi rua laøm baèng tô, hoaëc neáu cuûa vua chuùa thì
laøm baèng ngoïc ñeå treo moùc ôû caùn caây quaït. Töø naày tieáng Tieàu phaùt aâm laø xí tuïi, ngöôøi
Nam Boä noùi nhaïi theo khaù chuaån aâm laø xí tuïi. Chöõ Noâm xí tuïi (侈 ) nhaèm chæ aâm
khoâng chæ thöïc nghóa.
Phong laïp (蜂蠟) Laø saùp ong. Thöù saùp laáy ñöôïc töø toå ong do chuùng huùt maät hoa caây giaù
töùc caây traøm traéng laø thöù toát nhaát, xöa duøng ñeå tieán daâng leân kinh ñoâ.
Phong mieát (蜂鱉) Con ba ba.
Phong thaïch (蜂石) Laø ñaù ong.
Phoác ñao (朴刀) Laø caây ñao caùn daøi löôõi to nhöng beà theá khoâng to baèng caây ñaïi ñao nhö
kieåu caây Thanh Long ñao cuûa Quan Vaân Tröôøng ñôøi Tam Quoác. Phoác ñao caùn coù quaán daây
saét ñeå ñaùnh ñöôïc nhö caùi phoác.
Phuø (鳧) Vòt nöôùc, le le, coøn goïi laø thuûy aâu. Loaïi naøy baûo veä con coøn naèm trong oå thaät
thoâng minh. Khi coù ngöôøi ñi ñeán gaàn oå cuûa noù laøm trong buoäi luùa thì caû con ñöïc laãn con
caùi giaû boä nhö chim bò thöông xeä caùnh daãn ngöôøi ham baét noù ñuoåi theo moät hoài ra xa oå laø
chuùng bay maát.
Phuø laâu (芙蔞) Laø traàu daây maø caùc baø, caùc coâ khi xöa aên vôùi voâi vaø cau. Nay soá phuï nöõ
aên traàu coøn raát ít.
Phuïc ñieåu (鵩鳥) Chim cuù, goàm cuù meøo töùc mieâu ñaàu öng (貓頭鷹), cuù voï töùc haøo ñieåu
(鴞鳥) ñeàu laø gioáng chim döõ saên moài ban ñeâm, coù boä maët gioáng nhö con meøo neân bò coi
laø loaøi chim mang ñieàm gôû.
Phuïc linh (茯苓) Moät thöù caây loaøi aån hoa, sanh ôû trong röøng thoâng thaønh töøng khoái, voû
ñen ruoät hôi ñoû, duøng laøm thuoác Baéc.
Phöùc giaùc ngö (馥角魚) Cuõng nhö caù laêng, treân löng coù tôùi maáy caùi gai nhoïn.
Phöông (方) Ñôn vò ñong löôøng gaïo.
Phöông ngö (方魚) Laø con caù thoøi loøi. Caù naøy soáng treân baõi buøn caïnh meù nöôùc soâng,
nöôùc lôùn thì nhaûy leân caïnh bôø, nöôùc roøng loäi leân treân baõi hay trong luøm oâ roâ. Caù naøy kyø
vi vaø vaûy coù nhieàu maøu raát ñeïp, mieäng vuoâng, maét loä nhö maét toâm. Caù thoøi loøi laøm hang
raát saâu vaø khi coù ñoäng chun voâ hang thì cuõng khoù baét laém. Caù thoøi loøi soâng raïch to baèng
ngoùn caùi cho tôùi muùt ñuõa. Caù thoøi loøi soâng caùi to côõ cöôøm tay ñöùa treû. Coøn caù thoøi loøi bieån
to côõ cöôøm tay anh löïc ñieàn. Ngöôøi ta baét thoøi loøi baèng caùch ban ñeâm roïi ñeøn nhö baét eách
chôù khoâng theå caâu ñöôïc, maëc duø thoøi loøi vaãn aên caâu vaø noù raát thích moài truøn. Caù thoøi loøi
loät da kho toä thòt thôm muøi söõa aên raát ngon
Phöôøng ngö (魴魚) Caù meø. Coù boán loaïi laø caù meø traéng, caù meø ñoû ñuoâi, caù meø hoa, vaø caù
meø hoâi. Rieâng caù meø hoâi thì haàu nhö thòt noù quaù hoâi khoâng theå aên ñöôïc. Caù meø coøn coù teân
chöõ laø lieân ngö (鰱魚).

5 Pages 41-50

▲back to top


5.1 Page 41

▲back to top


Qua (瓜) Chæ chung caùc loaøi döa bí nhö kim qua (金瓜) laø bí rôï, ñoâng qua (冬瓜) laø bí
ñao, hoå qua laø döa leo, khoå qua (苦瓜) laø möôùp ñaéng, taây qua (西瓜) laø döa haáu...
Quaù sôn ngö (過山魚) Laø con caù roâ, coøn goïi laø tam sôn ngö (三山魚) töùc con caù loùc
qua ba nuùi, hay phaøn ngö (攀魚) laø con caù leo qua bôø ñöôïc baèng caïnh mang.
Quaùn (貫) Laø moät quan tieàn.
Quaùn ñaàu y (串頭衣) Töùc caùi aùo daøi may bít heát, moãi khi muoán maëc phaûi xoû qua ñaàu
cuûa ngöôøi Cao Mieân hoaëc ngöôøi AÁn Ñoä maø ngaøy nay ngöôøi phuï nöõ Khô me lôùn tuoåi vaãn
coøn duøng.
Quaàn khoá (裙袴) Laø caùi phuû quaàn nhö caùi tablier cuûa Phaùp. Ngöôøi Hoa xöa kia ngoaøi
quaàn aùo maëc trong coøn vaän moät caùi phuû quaàn beân ngoaøi.
Quy baûn (龜板) Xöông öùc con ruøa, duøng laøm thuoác.
Quyø toâng kieàu (葵棕橋) Caàu caát baèng caây coï.
Quyû dieän ngö (鬼面魚) Laø con caù naâu, coøn goïi laø caù me roã, coøn coù teân chöõ Haùn khaùc laø
kim coå ngö (今古魚). Tieáng Tieàu goïi laø kim caâu höù.
Sa ñöôøng (沙糖) Laø ñöôøng caùt. Ñöôøng coù nhieàu thöù: ñöôøng caùt, ñöôøng theû, ñöôøng taùn,
ñöôøng pheøn, ñöôøng chaûy vaø ñöôøng thoát noát theå loûng coøn trong oáng... Ñöôøng caùt coù hai thöù
laø ñöôøng caùt traéng vaø ñöôøng caùt môõ gaø. Ñöôøng theû hình deïp nhö taám theû baøi. Ñöôøng taùn
coù töøng cuïc, töøng taùn, daøy hình hoät xoaøi. Ñöôøng taùn thoát noát laø ngon nhaát. Ñöôøng chaûy ôû
theå keïo deûo laø thöù reû tieàn nhaát ngöôøi nhaø ngheøo öa duøng.
Sa nhaân (砂仁) Laø haït cuûa traùi caây sa maät, trong coù nhaân chöùa vò cay duøng laøm thuoác,
trò ñau buïng raát hay.
Saïn du (棧油) Nhöïa caây.
Sanh hoäi (生膾) Laø goûi caù soáng boùp thính. Ngöôøi Nhaät raát thích aên caù soáng boùp goûi,
tieáng Anh goïi laø raw fish.
Soaùt ngö (刷魚) Laø con caù xaùc buïng hình thuø raát gioáng con caù tra nhöng ngaén ñoøn vaø
thòt kho maém aên raát ngon. Anh xaùc buïng naøy cuõng aên taïp phaân döõ laém. Soaùt ngö coøn goïi
laø ñaïi phaåu ngö.
Soøng ngö ( 魚) Caù soøng.
Soâ sa (縐紗) Laø moät loaïi luïa moûng.
Sô quaû (蔬果) Laø traùi caây vaø rau cuû. Moät soá thieàn sö tòch coác töùc khoâng aên nguõ coác (chuû
yeáu laø côm chaùo) maø chæ aên rau coû vaø traùi caây röøng ñeå tònh tu.
Sôn keâ (山鷄) Gaø röøng.
Sôn maõ bì (山馬皮) Da traâu röøng.

5.2 Page 42

▲back to top


Sôn qui (山龜) Loaøi ruøa nuùi.
Suùc sa maät (縮砂蔤) Töùc caây Sa nhaân.
Söû quaân töû (史君子) Moät thöù caây hoa vaøng xanh, nhaân hôi ngoït duøng laøm thuoác.
Taïc haøm (酢鹹) Ñem caù muoái maën ñeå daønh aên laâu goïi laø taïc haøm.
Tam laêng thaûo (三陵草) Laø caây Cyperus, duøng laøm thuoác.
Tang giaù (桑蔗) Giaù laø caây mía ñöôøng, coøn goïi cam giaù (甘蔗) hay ñöôøng giaù
(糖蔗). Tang laø caây daâu duøng ñeå tuoát laù nuoâi taèm. Tang giaù chæ chung ngheà noâng om mía,
troàng daâu, nuoâi taèm.
Tang kyù sanh (sinh) (桑寄生) Taàm gôûi, moïc ôû caây daâu, duøng laøm thuoác.
Taàm (尋) Ñôn vò ño chieàu daøi cuûa ta baèng 8 thöôùc ta, töông ñöông 3,2 m
Taân chaâu (蠙珠) Coøn goïi laø baïng chaâu (蚌珠). Taân hay baïng laø con ngao, con trai. Vaäy
taân chaâu laø ngoïc trai vaäy.
Taân lang (檳榔) Laø caây cau, quaû aên vôùi laù traàu.
Taây döông hoûa keâ (西洋火雞) Töùc con gaø taây, coøn goïi laø gaø loâi, loaïi gaø coù daùng veû nhö
con coâng vaø khi phuøng ñuoâi troâng cuõng khaù ñeïp. Gaø sao cuõng goïi laø hoûa keâ.
Taây döông ngao (西洋獒) Töùc choù Taây, goïi ñuùng laø choù berger, raát khoân ngoan.
Taây qua (西瓜) Tieáng ta goïi laø döa haáu. Troàng döa haáu coù nhieàu kyõ thuaät khaùc nhau,
rieâng vuøng Xaøi Ca Naû Soùc Traêng thì khoaûng cuoái thaùng möôøi, ngöôøi ta dôøi caây luùa buoäi
hoät ñaõ cöùng caïy ñeå doïn haøng khi ñaát ruoäng haõy coøn chöa khoâ ñeå troàng döa kòp baùn teát vì
döa töø gieo haït tôùi caét baùn chæ coù 100 ngaøy. Döa ñöôïc gieo haït trong baàu ñaát phaân baèng
bao ni loâng. Luoáng döa ñöôïc ñaøo ba vaù saâu, moãi lôùp vaù ñeàu raûi phaân tieâu (DAP). Noãi lo aâu
nhaát cuûa ngöôøi troàng döa vuøng naøy laø möa daàm, vì neáu gaëp tình traïng thôøi tieát naøy nöôùc
uùng thì döa hay bò chaïy daây, töùc heùo cheát thaät mau leï. Moãi goác döa ngöôøi ta chæ chöøa moät
traùi goác vaø moät traùi ngoïn coøn bao nhieâu nuï khaùc neáu coù thì ngaét boû ñeå traùi döa coøn laïi to
traùi. Khi döa saép haùi cuõng chöa chaéc aên, vì ñaát troàng döa thöôøng laø ñaát caùt neân neáu möa
rôi laøm vaêng haït caùt leân mình döa roài naéng gaét trôû laïi thì caùc haït caùt ñoù seõ laøm döa bò
ñoám gheû maát giaù. Döa haáu troàng baèng phaân dôi thì ngon tuyeät, keá ñoù laø phaân toâm, coøn
phaân caù thì döa laït aên khoâng ngon. Döa haáu veà hình theå coù hai daïng: troøn vaø daøi. Döa
troøn Baby nhaäp hoät töø Myõ ruoät ñoû au, xoáp nhö caùt, ngoït ngon voâ tæ. Döa troøn coù thöù ruoät
maøu ñoû vaø ruoät maøu vaøng chaát löôïng töông ñöông. Rieâng vuøng bieån Xieâm Caùn Baïc Lieâu coù
thöù döa bieån daøi, ruoät maøu vaøng, da traéng soïc. Döa naøy to daùng troâng nhö traùi döa gang
nhöng daøi côõ moät thöôùc taây, coù traùi naëng tôùi 20 kí loâ. Döa naøy chuû yeáu ñöôïc troàng ñeå baùn
cho ngöôøi ta chöng teát troâng raát ñeïp maét treân baøn thôø. Ñaëc bieät, maät qua cuûa Ñaøi Loan
daùng raát nhoû, da laïi nhaên nheo nhö traùi döa gang heùo, nhöng chaát löôïng thì ngon ngoït aên
phao mieäng khoâng loaïi döa naøo cuûa ta hay cuûa Myõ saùnh ñöôïc. Hoài chuùng toâi laøm thaày giaùo
ôû Soùc Traêng coù daïy theâm ôû tröôøng Noâng Laâm Suùc vaø ñöôïc caùc kyõ sö Ñaøi Loan cho tröôøng
hoät gioáng troàng thöû aên raát ngon. Tieác laø noù quaù nhoû con, laïi keùn khaùch haøng neân chaúng

5.3 Page 43

▲back to top


theå troàng ñaïi traø phuïc vuï kinh teá ñöôïc. Chuyeän daøi daøi veà döa haáu keå bieát bao giaáy möïc
cho ñuû, chæ xin vaén taét maáy doøng.
Teâ (犀) Laø con taây (teâ giaùc), moät gioáng thuù to con, da daày, coù loaïi moät söøng, coù loaïi hai
söøng moïc tröôùc traùn. Con taây quí nhieàu thöù nhö da laøm aùo giaùp, söøng laøm thuoác, laøm muõi
giaùo. Loaøi naày ôû nöôùc ta hieän coøn raát ít, neáu khoâng kheùo baûo toàn coù theå tuyeät chuûng. Vaäy
maø khi xöa chuùng voâ ra töøng baày ôû Baïch Thaïch sôn.
Teâ bì (犀皮) Da con taây, laøm giaùp che thaân, laøm maët khieân cuûa caùc ñaïi töôùng.
Thaïch ñaàu ngö (石頭魚) Tuïc goïi laø caù öôùp hay caù aáp.
Thaïch hoa (石花) Laø rong traéng ôû bieån.
Thaïch hoäc (石斛) Moät thöù caây moïc treân ñaù, reã duøng laøm thuoác.
Thaûi nghi (綵儀) Thaûi laø luïa naêm maøu, nghi ñoàng nghóa vôùi chöõ thaát (匹) laø moät khuùc.
Vaäy thaûi nghi coù nghóa laø moät khuùc luïa maøu. Töø naøy tieáng Tieàu phaùt aâm laø xaùi ky. Ngöôøi
Nam Boä noùi nhaïi theo hôi bieán aâm laø xaùi kyû. Chöõ Noâm ( ) ñoïc laø xaùi vì ñaõ ñöôïc taùc giaû
chuù thieát aâm laø “xích taùi” töùc “xaùi”. Chöõ Noâm: xaùi kyû (几) chæ nhaïi aâm chôù khoâng chæ thaät
nghóa.
Thang thi (湯匙) nguyeân vaên cheùp thieáu chöõ thang (湯). Thang (湯) coù nghóa laø canh
(noùi chung thöùc aên ôû theå loûng) Thang thi laø caùi muoãng, caùi thìa ñeå muùc canh. Töø naøy
tieáng Tieàu phaùt aâm laø thöng xæ, ngöôøi Nam Boä noùi nhaïi theo khaù chuaån aâm laø thöng xæ.
Chöõ Noâm 呏 ñoïc laø thöng vì ñöôïc taùc giaû chuù thieát aâm laø thi chöng töùc thöng vaø thöng xæ
(呏齒) chæ ñeå dieãn aâm chôù khoâng chæ thöïc nghóa.
Thanh caùp (青鴿) Con cu xanh, hình daïng nhö con cu cöôøm, thaân troøn ñoøn hôn nhöng
loâng maøu xanh laù caây nhö loâng keùt thaät laø ñeïp. Neùt khaùc bieät roõ nhaát laø con cu xanh
khoâng bao giôø bieát gaùy vaø luoân ñi aên töøng baày chôù khoâng soáng töøng caëp nhö cu cöôøm, cu
ñaát. Noù raát thích aên traùi göøa.
Thanh haø (青蝦) Toâm caøng xanh. Nhieàu ngöôøi khoâng laøm ngheà haï baïc hieåu toâm nhoû
goïi laø teùp laø nhaàm laãn laém, vì toâm laø toâm, teùp laø teùp. Toâm duø nhoû baèng ngoùn tay uùt vaãn
laø toâm, teùp duø lôùn hôn ngoùn tay caùi nhö teùp baïc theû vaãn laø teùp. Toâm teùp coù raát nhieàu theå
loaïi khoâng theå neâu ra heát ñöôïc, nhöng ñaïi khaùi coù söï phaân bieät caên baûn laø con toâm mình
troøn, voû coù maøu xanh döông pha laù caây vaø cöùng raát deã loät; coøn con teùp mình deïp, voû moûng
maøu traéng, khoù loät hôn voû toâm. Ñaëc bieät con toâm coù hai caøng to coù gai, con teùp cuõng coù
caøng nhöng nhoû. Teùp baïc thöôøng tuøy maøu voû maø phaân ra teùp baïc ñaát, goïi goïn laø teùp ñaát
vaø teùp baïc chì. Ngoaøi ra coøn moät loaïi teùp raát nhoû goïi laø con ruoác, cuõng laø moät nguoàn lôïi
bieån raát quan troïng vì tuy chæ nhoû baèng nöûa muùt ñuõa, nhöng nhôø soá löôïng nhieàu neân ñöôïc
phôi khoâ laøm con ruoác khoâ baùn cho ngöôøi ngheøo naáu daëm vôùi caûi, rau muoáng laøm canh aên
cuõng khaù ngon.
Thaûo bao (草包) Laø bao caø roøn (gioøn) ñan baèng coû laùc hay coû baøng raát chaéc, duøng ñöïng
gaïo luùa, muoái, caù khoâ, nghóa laø ñöïng ñuû thöù vaät duïng, thaät laø tieän lôïi.

5.4 Page 44

▲back to top


Thaûo ñieàn (草田) Laø ruoäng toát. Ruoäng naøy muøa möa buøn sinh coû laùc, muøa haïn khoâ cöùng
ñaát nöùt neû. Möa soøng ñaát ngaám thaønh buøn môùi caøy traâu, roài truïc böøa maø caáy luùa, naêng
suaát raát cao.
Thaûo quyeát minh (草決明) Hoät möôøng möôøng, duøng laøm thuoác.
Thaùt bì (獺皮) Da con raùi caù.
Thieân (千) Töø caân ñong chæ moät traêm giaï luùa. Khoâng bao giôø ngöôøi Nam Boä noùi moät
ngaøn caû. Moãi giaï luùa baèng hai thuøng, töùc baèng 40 lít luùa vaø caân naëng 22 kí loâ.
Nhaân tieän xin keâ roõ:
Caân (斤) baèng 600 g.
Ñaáu (斗) baèng 10 lít.
Hoäc (斛) baèng 50 lít.
Xích (尺) baèng 0,4m (qui ñònh chính thöùc hoài 1900. Thôøi Trònh Hoaøi Ñöùc baèng
0,32m).
Thieân moân (天門) Goïi ñuû laø thieân moân ñoâng, reã duøng laøm thuoác, töùc reã caây toùc tieân.
Thieàn thueá (蟬蛻) Xaùc con ve, duøng laøm thuoác.
Thieâu ngö (燒魚) Caù chaùy, coøn goïi laø thì ngö (鰣魚).
Thoû ñieåu (兔鳥) Chim vaïc, chæ ñi kieám aên ban ñeâm, neân tuïc ngöõ coù caâu Ñoà thöù vaïc aên
ñeâm aùm chæ boïn troäm caép chæ hoaït ñoäng khi ñeâm veà.
Thoå caùp (土鴿) Cu ñaát. Con to con hôn, loâng coå coù ñoám nhö cöôøm goïi laø cu cöôøm. Cu
nhoû con maøu saãm ñoû goïi laø cu ngoùi. Tieáng con cu cöôøm gaùy cuø cuù cu treân ngoïn tre ôû noâng
thoân laø moät aâm thanh soáng ñoäng ñöôïm tình queâ.
Thoå ñaäu (土荳(豆)) Coøn goïi laø Laïc hoa sanh hay Phuïng nhaõn ñaäu, töùc ñaäu phoäng.
Troàng ñaäu phoäng baèng caùch træa hoät. Theo phöông phaùp coå truyeàn khi caây ñaäu saép troå hoa
ngöôøi ta ñaïp cho thaân ñaäu naèm raïp xuoáng ñaát ñeå töø caû ñoaïn thaân caây tieáp xuùc vôùi ñaát seõ
ñaâm reã vaø thaønh cuû khieán naêng suaát cao hôn.
Thoå ñöông qui (土當歸) Moät thöù caây nhoû, reã duøng laøm thuoác Baéc.
Thu ngö (鰍魚) Caù thu.
Thuû quyeån thuyeàn (手卷船) Laø chieác thuyeàn maéc chieác buoàm baèng ñeäm hay vaûi coù theå
cuoán laïi vaø xoå ra baèng tay chôù khoâng phaûi giöông cuoán baèng daây nhö buoàm lôùn. Vaäy Thuû
quyeån thuyeàn laø loaïi thuyeàn buoàm thaät nhoû (xin nhôø chæ giaùo).
Thuaän Hoùa traø (順化茶) Traø ôû Thuaän Hoùa, töùc ngoaøi Hueá. ÔÛ Nam Boä, chuû yeáu laø Saøi
Goøn, traø Hueá laø loaïi traø ngöôøi bình daân duøng. Xöa doïc theo ñöôøng phoá xa xa laø coù moät
quaùn traø Hueá maùi che ñôn sô, baùn traø Hueá vaø ít keïo baùnh cho khaùch bình daân qua ñöôøng.
Traø Hueá roùt trong toâ lôùn maøu vaøng saãm, uoáng noùng sì suïp, vò ngoït ñaõ khaùt.

5.5 Page 45

▲back to top


Thuïc (菽) Goïi ñuû laø ngoïc thuïc töùc baép (ngoâ). Baép coù baïch thuïc (白菽) laø baép traéng,
hoaøng thuïc (黃菽) laø baép vaøng vaø hoàng thuïc (紅菽) laø baép ñoû.
Thuùy vuõ (翠羽) Loâng chim traû maøu phæ thuùy xanh lô raát ñeïp. Con chim traû coøn goïi laø
con thaèng chaøi, sa saû.
Thuûy aâu (水鷗) Vòt nöôùc.
Thuûy dieät (水蛭) Laø con ñæa caén huùt maùu ngöôøi. Mieäng ñæa coù ba khía, mình coù chaát
nhôùt raát dính, neân khi noù ñeo vaøo da thòt ngöôøi raát khoù gôõ. Tuy nhieân loaøi ñæa raát sôï voâi,
heã ñuïng voâi laø rôùt ngay neân tuïc ngöõ môùi coù caâu ñæa phaûi voâi ñeå chæ gaëp khaéc tinh. Vuøng
Bang Chang Traø OÂn ñæa leàn nhö baùnh canh.
Thuûy keâ (水鷄) Gaø nöôùc, thòt ngon meàm hôn gaø nhaø, giaù cuõng ñaét hôn.
Thuûy lieãu (水柳) Laø caây baàn do ngöôøi Hoa goïi, nhöng cuõng coù truyeàn thuyeát noùi teân
thuûy lieãu laø do vua Gia Long ban cho caây baàn khi coøn moâng traàn ôû mieàn Taây Nam Boä.
Thuûy maãu (水母) Coøn goïi laø chaû (traû) ngö, töùc con söùa.
Thuûy qui (水龜) Con caàn thay.
Thuûy vi (水薇) Töùc caây rau raùng.
Thuûy vu (水芋) Laø khoai moân nöôùc.
Thöû ngö (鼠魚) Caù ñaàu chuoät.
Thöï döï (薯蕷) Nguyeân laø cuû hoaøi sôn (懷山) duøng laøm thuoác, nhöng maøi boät cuõng aên
ñöôïc. Noùi chung thöï döï laø loaøi cuû maøi goàm coù sôn thöï (山薯) laø cuû maøi nuùi; nha thöï
(牙薯) laø cuû ngaø.
Thöôùc (鵲) Laø loaïi nhoøng (nhoàng), saùo, goàm coù ngöu thöôùc (牛鵲) laø saùo traâu; hoaøng
thöôùc
(黃鵲) laø saùo saäu; luyeän thöôùc (練鵲) laø con caø cöôûng; linh thöôùc (靈鵲) laø con nhoøng
(nhoàng). Haàu heát loaøi nhoøng (nhoàng) saùo ñeàu coù theå taäp cho noùi tieáng ngöôøi, nhöng chæ coù
con nhoøng (nhoàng) laø noùi gioïng chuaån vaø taâm tính thoâng minh hôn caû, tieác caùi khi bieát
noùi chuyeän thì khoâng bao laâu seõ cheát.
Thöông loa (蒼螺) Laø teân chöõ cuûa con oác len, moät loaøi oác soáng treân thaân caùc caây vuøng
nöôùc ngaäp maën, to côõ ngoùn tay, daøi côõ ba, boán phaân hình noùn xoaén, mieäng to, troân nhoû,
voû maøu xanh xaùm, thòt coù gaân maøu xanh, luoäc chaám vôùi nöôùc maém toûi ôùt aên raát ngon. Neáu
chaët troän um vôùi nöôùc coát döøa aên caøng ngon hôn.
Thöông nhó (蒼耳) Laø quaû keù, duøng laøm thuoác.
Thöông taøo (商艚) Laø taøu buoân.
Thöôøng sôn (常山) Moät thöù caây coù quaû, duøng laøm thuoác.

5.6 Page 46

▲back to top


Tæ bì (枲皮) Voû caây ñay ñöïc, töùc thöù ñay khoâng coù quaû, duøng laøm thuoác. Caây ñay cuõng
coøn goïi laø caây gai.
Tích lòch haùm (霹靂碪) Ñaù taàm seùt. Ngöôøi dò ñoan cho raèng ñaây laø löôõi taàm seùt thieân
loâi ñaùnh ma quæ löu laïi döôùi ñaát neân ñem maøi cho con nít uoáng tröø baù bònh.
Tích linh (鶺鴒) Con chim chìa voâi, tuïc goïi laø con choai choai.
Tieàn (錢) Tieàn trong ngöõ caûnh naày (mieáng vaøng laù naëng 3 tieàn) khoâng coù nghóa tieàn baïc
maø laø moät ñôn vò caân troïng löôïng. Coù ba loaïi tieàn:
1. Theo tieâu chuaån cheá: moät phaàn möôøi cuûa kyù loâ laø löôïng, moät phaàn möôøi cuûa
löôïng laø tieàn, töùc töông ñöông 10g
2. Theo cheá ñoä caân ñong ôû chôï: moät phaàn möôøi cuûa caân laø löôïng, moät phaàn möôøi
cuûa löôïng laø tieàn, töùc töông ñöông 6 phaân
Vaäy mieáng vaøng laù trong ngöõ caûnh naëng 3 tieàn, töùc töông ñöông 18 gam.
Tieån boâ (鮮脯) Tieån laø caù töôi, boâ laø caù khoâ.
Tieâu chí (標誌) Coät moác ngoaøi bieån ñeå höôùng daãn taøu beø.
Tieâu haûi trung hoa bieåu (標海中華表) Laø caây coät moác coù ghi chöõ ñeå laøm tieâu chí,
caém ôû bieån ñeå chæ ñöôøng cho taøu beø qua laïi.
Tieåu bao (小包) Bao nhoû, töùc bao laùc hoaëc bao ñan baèng coû baøng ñeå ñöïng ñoà vaät. Töø naøy
tieáng Khô me laø caø roøn, ngöôøi mieàn Ñoâng Nam Boä noùi nhaïi theo hôi bieán aâm laø “caø gioøn”
nhöng ngöôøi mieàn Taây noùi chuaån aâm tieáng Khô me laø caø roøn. Trong nguyeân vaên, chöõ Noâm
(Τ) ñoïc laø “gioøn” vì ñöôïc taùc giaû chuù thieát aâm laø “giaûi hoøn” töùc “gioøn” (解Υ).
Tieåu chu (小舟) Laø chieác xuoàng cui hay xuoàng ba laù ôû soâng nöôùc mieàn Taây maø nhaø naøo
cuõng coù ñeå ñi ñaây ñoù vì soâng raïch chaèng chòt, ñi ñöôøng boä gaëp nhieàu khoù khaên.
Toaøn ngö (旋魚) Laø con caù treøn, thòt aên raát ngon. Caù treøn thöôøng trung bình to nöûa kyù
trôû laïi, nhöng caù treøn ôû trong vöïc suoái saâu quanh naêm khoâng caïn thì cuõng coù con to tôùi
maáy kí. Coù laàn nöôùc suoái baêng, chuùng toâi chaøi ñöôïc ôû Caàu Quan treân quoác loä 51 xaõ An
Hoøa, Long Thaønh moät con caù treøn boán kí loâ aên ngon laém.
Toâ moäc (蘇木) Caây vang, teân khoa hoïc laø Caesalpinia sappan, moät loaïi thaân goã cao
chöøng 15m, nguyeân saûn ôû ñoâng AÁn Ñoä, trong thaân coù chaát laøm thuoác nhuoäm maøu ñoû raát
toát.
Toác höông (速香) Teân moät loaøi goã. Lyù Thôøi Traân trong cuoán Baûn thaûo cöông muïc ôû
chöông noùi veà goã traàm höông coù noùi: Loaøi goã coù muøi thôm coù ba: traàm höông, saïn höông
vaø hoaøng thuïc höông. Hoaøng thuïc höông töùc loaïi goã coù muøi höông maø thoaùng nheï, tuïc goïi
laàm laø toác höông. Hieåu theo nghóa khaùc thì traàm höông laø loaïi goã thaû xuoáng nöôùc thì
chìm. Loaïi cuõng gioáng nhö traàm höông maø thaû xuoáng nöôùc khoâng chìm goïi laø hoaøng thuïc
höông. Hoaøng thuïc höông bò goïi nhaàm ñi laø toác höông. Sôû dó goïi laø roãng nheï (khinh hö)
töùc nheï khoâng chìm vaäy.

5.7 Page 47

▲back to top


Tra ngö (查魚) Caù tra. Xin noùi theâm, tröôùc ñaây luùc chöa caûng ñöôïc caù tra, töùc chöa phoái
gioáng nhaân taïo ñöôïc thì ngöôøi ta ñem ghe ra soâng Cöûu Long vôùt tröùng caù tra hoaëc caù tra
con trong boït nöôùc roài ñem veà nuoâi cho caù boät cöùng caùp laø cheøo ghe ñi baùn cho nhaân daân
mua nuoâi. Caù tra nuoâi lôùn trung bình chöøng hai kyù trôû laïi laø ñöôïc baét leân ñem baùn. Caù tra
laøm moùn naøo cuõng ngon, nhö naáu canh chua, kho nöôùc döøa, kho maém, haáp cuoán baùnh
traùng. Caù tra soáng trong soâng nöôùc thieân nhieân raát lôùn con, nhaát laø caù baàn. Caù tra treân
Bieån Hoà raát nhieàu vaø ñöôïc laøm khoâ ñöa veà Vieät Nam baùn aên raát ngon goïi laø khoâ caù tra
phoàng.
Traùc moäc ñieåu (琢木鳥) Con chim goõ kieán, moû noù raát cöùng, chuyeân moå boïng caây ñeå baét
kieán cuøng moït moái aên. Teân tieáng Anh cuûa noù laø wood pecker.
Traïch ñieàn (澤田) Ruoäng baøu, chæ phaùt coû, keùo coû be bôø roài doïn ñaát maø caáy.
Traïch ngö (澤魚) Caù trong ñaàm ao, cuõng coøn goïi laø ñieàn ngö (田魚) töùc caù ñoàng.
Traïch qui (澤龜) Con caàn ñöôùc.
Traéc baù dieäp (側百葉) Thöù caây gioáng caây thoâng maø laù deïp.
Traàm höông (沈香) Moät loaïi höông lieäu quí, teân khoa hoïc laø Aquilaria agallocha,
nguyeân laø thöïc vaät. Traàm höông laø loaïi goã höông lieäu toát nhaát, coøn goïi laø traàm thuûy
höông, maät höông. Theo Toâ Tuïng thì traàm höông saûn xuaát ôû Giao Chæ vaø Löôõng Quaûng.
Saùch Nam Vieät chí cuûa Thaåm Hoaøi Vieãn cheùp: Caây maät höông thoï ôû Giao Chæ. Ngöôøi ñòa
phöông laáy veà ñeå nhieàu naêm voû vaø nhaùnh ñeàu muïc naùt chæ coù loõi laø coøn nguyeân, cöùng maø
ñen nhaùnh, boû voâ nöôùc chìm læm goïi laø traàm höông.
Traàn bì (陳皮) Voû quít hay voû cam phôi khoâ duøng laøm vò thuoác Baéc.
Tró (雉) Loaøi chim loâng ñeïp, ñuoâi daøi.
Truùc keâ (竹鷄) Chim te te hoaønh hoaïch, coøn goïi laø gaø xöôùc. Chim naøy ban ñeâm raát saùng
hôi.
Truøng haø (虫蝦) Tieáng bình daân cuûa ngöôøi chuyeân ngheà soâng nöôùc goïi laø con haø, laø moät
con vaät soáng ôû soâng bieån nöôùc maën nhö con soø nhoû hay ñeo baùm vaøo voû thuyeàn taøu baèng
goã, thaäm chí baèng saét ñeå gaëm nhaám laøm cho voû taøu ghe bò muïc daàn.
Trö duaãn (菹笋) Maêng muoái chua.
Trö ñoã (豬(猪)肚) Laø bao töû heo. Töø naøy ngöôøi Tieàu phaùt aâm laø tö taáu, ngöôøi Nam Boä
noùi nhaïi theo hôi bieán aâm laø tö taàu. Chöõ Noâm: 嘈 ñoïc laø taàu vì ñöôïc taùc giaû chuù thieát aâm
laø “taøm haàu” töùc taàu. Chöõ Noâm tö taàu (司嘈) chæ aâm khoâng chæ thöïc nghóa.
Trö thaän (豬(猪)腎) Laø thaän heo töùc ta goïi caät heo. Töø naøy tieáng Quaûng Ñoâng phaùt aâm
laø xí yeáu, ngöôøi Nam Boä noùi nhaïi theo nöûa Tieàu (tö) nöûa Quaûng (yeáu) laø tö yeáu. Chöõ Noâm
tö yeáu (司夭) chæ aâm khoâng chæ thaät nghóa. (Hoaëc giaû chöõ (司) cuõng ñoïc laø ti, neân ñaây

5.8 Page 48

▲back to top


cuõng coù theå hieåu töø naøy ngöôøi Nam Boä nhaïi laïi hoaøn toaøn theo tieáng Quaûng nhöng hôi
bieán aâm töø xí yeáu thaønh ti yeáu (司夭)).
Tröôøng ñieät (長蛭) Tuïc goïi con ñaùp ñaùp, töùc con truøng truïc, con ñæa bieån.
Töû ngaïnh (Töû caùnh) (紫梗) Caùnh kieán.
Töû toâ (紫蘇) Töùc laù tía toâ, thaân nhoû, laù duøng laøm rau gia vò vaø laøm thuoác.
Töôùc (雀) Chim se seû. Tuy nhoû con nhöng tính con chim seû raát hung döõ, noù ñuoåi con cu
cöôøm bay coù côø. Loaïi naøy cuõng coù nhieàu gioáng, xin ñôn cöû ít con nhö seû mía, saéc oâ, gioàng
gioäc, seû taøu. Ñaëc bieät chæ coù se seû laø laøm toå treân hoùc töôøng maùi nhaø.
Töôïng boâ (象脯) Thòt voi khoâ.
Töôïng ngö (象魚) Caù voi, coøn goïi laø caù OÂng.
Töôïng nha (象牙) Laø ngaø voi ñöôïc öa chuoäng trong vieäc trang söùc vaø trang trí.
Töôïng nhó loa (象耳螺) OÁc tai töôïng. Voû cuõng duøng ñeå khaûm baøn gheá nhö oác xaø cöø,
nhöng chaát löôïng thua xa. OÁc tai töôïng thöôøng ñeå nguyeân con duøng chöng chôi treân baøn.
UÙc ngö (都魚) Caù uùc, hình thuø hôi gioáng caù laêng nhöng thòt raát xaûm, cöùng aên khoâng
ngon, giaù raát reû. Tuy nhieân caù uùc mím laïi laø loaïi caù uùc naáu canh chua aên coøn ngon hôn caù
laêng.
Uaát kim höông (鬱金香) Laø cuû ngheä, duøng laøm thuoác trò veát thöông cho mau laønh da
khoûi bò veát theïo.
Öng (鷹) Coù hai loaïi. Moät loaïi to con ngöôøi ta nuoâi ñeå saên thuù, moät loaïi nhoû con goïi laø buø
caét.
Vaên caùp (文(紋)蛤) Con voïp, to con voû moûng khoâng boùng laùng nhö ngheâu. Coù hai loaïi
traéng vaø xaùm ñen.
Vaân xa thu thieân (雲車鞦韆) Tuïc goïi ñu tieân.
Voâ trieäp vi quaàn (無褶圍裙) Laø chieác vaùy khoâng gaáp laèn xeáp, töùc chieác vaùy trôn troøn.
Vu (duï) (芋) Laø khoai nöôùc, chæ naáu canh hay maøi boät, coù baïch vu (白芋) laø khoai ngoït,
coøn goïi laø khoai môõ, laáy muoãng naïo thòt ra naáu canh vôùi teùp loät, canh nhôn nhôùt ngoøn
ngoït chan côm aên tuyeät thuù; laïp vu (臘芋) laø khoai saùp, hu vu (紆芋) laø khoai huyeát; töø
vu (慈芋) laø khoai töø; thuûy vu (水芋) laø moân nöôùc (菛渃/門渃); hoå vu (虎芋) laø khoai
hoå; baïch vu (白芋) coøn goïi laø khoâi vu (灰芋) töùc khoai tro; töû vu (紫芋) laø khoai tím.
Xa tieàn töû (車前子) Hoät maõ ñeà, duøng laøm thuoác.
Xaø cöø loa (硨磲螺) OÁc xaø cöø, voû duøng khaûm baøn gheá, tranh sôn maøi, vaø ñoà myõ ngheä
maøu saùng ñeïp.

5.9 Page 49

▲back to top


Xaø saøng (蛇床) Caây böôm böôùm, caây giaàn saøng.
Xích (尺) Thöôùc ta hay thöôùc Trung Quoác.
Xuoàng. Xuoàng coù xuoàng ba laù, xuoàng cui, xuoàng ñoäc moäc.
Ghe coù raát nhieàu loaïi, xin pheùp sao laïi chuù giaûi cuûa oâng Vöông Hoàng Seån trong
saùch Töï Vò tieáng Vieät mieàn Nam:
- Ghe baàu: laø ghe buïng baàu, muõi vaùt, chính laø ghe ñi bieån cuûa ngöôøi xöù Hueá.
- Ghe tröôøng ñaø: ghe baàu lôùn.
- Ghe nan: ghe baèng nan tre cuûa ngöôøi mieàn Trung.
- Ghe cöûa: ghe nhoïn muõi maø nhoû duøng ñeå ñi theo caùc cöûa bieån.
- Ghe baûn loàng: goïi taét laø ghe loàng duøng ñi soâng lôùn coù mui chaéc chaén, trong
khoang coù loùt vaùn ñeå naèm nghæ.
- Ghe baát maõn: (baát maõn laø khoâng ñuû chôù khoâng phaûi chaúng vöøa loøng) laø ghe soâng
thaáp thöôùc khoâng ñuû ñieàu kieän chòu thueá theo theå leä xöa.
- Ghe vaïch, ghe moû vaïch: ghe cao raùo, ñoùng theo daùng moû vaïch.
- Ghe cui: ghe thoâ sô muõi baèng, duøng ñeå chôû cuûi, chôû laù lôïp nhaø.
- Ghe treït: ghe lôùn, maïnh chôû, coù muõi giaû laáy ra, thaùp vaøo ñöôïc tuøy luùc.
- Ghe löôøn: ghe ñoùng treân Nam Vang baèng moät thaân caây khoeùt ra, raát chaéc chaén,
vaø raát maïnh chôû.
- Ghe be: loaïi ghe löôøn keøm theâm hai taám be ñeå chôû cho ñöôïc nhieàu.
- Ghe ngo: loaïi ghe löôøn Cao Mieân ñaàu laùi ñeàu cong leân duøng ñeå ñua trong caùc leã,
nhaát laø leã ñöa nöôùc haèng naêm Om bok.
- Ghe vôïi: ghe duøng chôû vôïi baèng ghe luùa.
- Ghe ñoø: ghe roäng, maùt duøng ñeå ñöa haønh khaùch nhö ñoø doïc.
- Ghe giaøn: do Nam Vang ñoùng raát lôùn coù ñaâm theâm caùnh, côi leân cao maø chôû cho
goïn vaø nhieàu, duøng chôû haøng boâng vaø ñoà khoâ.
- Ghe caâu: ghe duøng ñi caâu caù treân soâng, bieån gaàn bôø.
- Ghe löôùi: ghe ñaùnh löôùi ngoaøi bieån.
- Ghe caù: ghe chôû caù ñoàng ñem baùn.
- Ghe laùi ngoaøi: ghe khoâng coù baøn ñoä, baùnh laùi naèm ôû ngoaøi.
- Ghe ñuoâi toâm then troå: ghe coù baøn ñoä, baùnh laùi naèm trong.
- Ghe haàu: ghe sang troïng thôøi xöa cuûa quan laïi coù lính theo haàu.
- Ghe leâ: ghe cuûa nhaø nöôùc thôøi xöa duøng chôû quan binh ñi vieäc coâng.
- Ghe oâ: nhö ghe leâ nhöng sôn maøu ñen.
- Ghe son: nhö ghe leâ nhöng sôn maøu ñoû.

5.10 Page 50

▲back to top


- Ghe sai: ghe nhoû nheï cheøo ñeå ñi vieäc quan cho mau leï.
- Ghe chieán: ghe ñaùnh traän.
- Ghe ñieäu: ghe haàu loaïi sang troïng ñaày ñuû tieän nghi cuûa quan vieân thôøi xöa ñi.
- Ghe veïm: ghe quan sôn oâ coù chaïy vieàn maøu ñoû.
- Ghe khoaùi: (khoaùi laø mau leï) loaïi ghe sai thaät nheï duøng ñi vieäc quan cho mau.
- Ghe haøng boá: ghe baûn loøng chôû haøng taïp ñi baùn rong caùc chôï xoùm nhoû.
- Ghe beø: ghe lôùn coù mui vöõng chaéc ñi laïi treân ñoù ñöôïc, trong khoang roäng raõi
thöôøng duøng laøm nhaø beø noåi treân soâng.
- Ghe chaøi: goïi ñuû laø ghe boác chaøi, laø ghe raát lôùn ñeå chôû haøng hoùa töø nöôùc naày qua
nöôùc noï, dung tích côõ chieác taøu nhoû do tieáng Khô me tuk pokchay, ñoïc nhaïi theo
gioïng ngöôøi Hoa Trieàu Chaâu laø poù chai. Ngöôøi laøm coâng treân ghe chaøi goïi laø
baïn ghe chaøi, lieân quan ñeán caâu haùt ví raát hay: Ñeäm suùt vung baøng vaãn laø
baøng. Anh ñi ghe baïn, chò ôû nhaø bòt caùi raêng vaøng ñôïi ai? Ngöôøi ñaïi dieän cho
chuû troâng coi ñieàu ñoäng coâng vieäc treân ghe chaøi goïi laø taèng khaïo, coù leõ do ñoïc
traïi chöõ taèng khaùo (ñoàng khaûo) 同考cuûa tieáng Tieàu.
Xuy sa ngö (吹鯊魚) Caù boáng caùt.
Xuyeân luyeän töû (川練子) Quaû xoan, duøng laøm thuoác.
Xuyeân sôn giaùp (穿山甲) Vaûy con teâ teâ. Teâ teâ laø con Pangolin, theo truyeàn thuyeát thì
noù coù khaû naêng ñuïc xuyeân qua nuùi. Vaûy noù duøng laøm thuoác.
Xöông boà (菖蒲) Moät thöù caây duøng laøm thuoác Baéc.
Y ñaùi ngö (衣帶魚) Caù hoá, gioáng nhö caù leïp.
YÙ dó (薏苡) Töùc caây bo bo maø hoät cuûa noù ñöôïc laåy ra ñem naáu cheø aên raát ngon. Khoâng ai
queân ñöôïc caùc xe baùn bo bo, taøo xoïn beân heø phoá Saøi Goøn - Chôï Lôùn luùc trôøi ñeâm maáy
möôi naêm veà tröôùc.
Yeâm haøm (醃鰔) Laø nhaän maém, laøm caù maën.
Yeán (燕) Chim bieån loaïi nhoû, cuøng hoï vôùi eùn. Toå yeán laø moät moùn aên quí hieám.
Yeán khoøa (燕窩) Töùc oå chim yeán (yeán saøo) laøm baèng nöôùc mieáng cuûa chuùng laø moät moùn
aên raát ñaét tieàn. OÅ chim yeán ñoùng treân traàn caùc hang ñoäng ngoaøi bieån, ngöôøi ñi laáy phaûi
chaáp nhaän ñoái ñaàu vôùi nhöõng ruûi ro cheát ngöôøi. (Chuù: Chöõ Haùn khoøa hay saøo ñeàu coù nghóa
laø oå chim).
BOÅ SUNG TEÂN CHÖÕ HAÙN MOÄT SOÁ LOAØI VAÄT, ÑOÀ VAÄT v.v...
MAØ CUÏ TRÒNH ÍT ÑEÀ CAÄP HOAËC ÑAÕ LÖÔÏC BÔÙT
KHOÂNG CHEÙP TRONG GÑTTC:
AÁu moäc (ao moäc) (幻木) Caây aáu.

6 Pages 51-60

▲back to top


6.1 Page 51

▲back to top


Ba khía (波楔) Caây ba khía, thua xa huyønh ñaøn vaø giaùng höông veà chaát löôïng.
Ba la maät (波羅密) Caây mít.
Baïch mi haàu (白眉猴) Khæ maøy traéng.
Baøn laân (Baèng laêng) moäc (槃橉木) Caây baèng laêng, laø loaïi goã trung bình, nhöng raát
thoâng duïng.
Baùo (豹) Beo. Beo goàm coù haéc baùo laø beo ñen, vaên baùo laø beo ñoám, khoâi baùo laø beo xaùm.
Bìm bòp coác: tieåu mao keâ (小毛鷄).
Bìm bòp xeøo: ñaïi mao keâ (大毛鷄).
Boâ boâ (蒱蒱) Laø loaïi caây laù troâng nhö sao nhöng thaân caây nhoû thaáp khoâng theå thaønh
danh moäc ñöôïc.
Boà quyø (浦葵) Caây coï.
Boái ña thoï (貝多樹) Laø moät loaïi nhö caây coï maø xöa kia ngöôøi AÁn Ñoä duøng laù noù ñeå vieát
chöõ.
Bôøi lôøi moäc (排利木) Caây bôøi lôøi (Lauraceùes).
Caù baïc maù: tham ngö (參魚) coøn goïi laø ngaân tai ngö (銀鰓魚).
Caù bay: phi ngö (飛魚)
Caù be be: taøo baïch ngö (曹白魚) töùc caù côm (飯魚).
Caù beø xöôùc: baïch thieát ngö (白鐵魚).
Caù bình thieân: baûo ñao ngö (寶刀魚) töùc caù röïa.
Caù boø: ngöu baø ngö (牛婆魚).
Caù boáng: tieåu sa ngö (小鯊魚).
Caù boáng muù: baïch leä ngö (白鯬魚).
Caù chaïch: neâ thu ngö (泥鰍魚).
Caù chaùi: ñaïi haûi lieân (大海鰱).
Caù chaùo: caù khoai. Teân chöõ Haùn laø long ñaàu ngö (竜頭魚).
Caù cheûm: nieâm ngö (鮎魚).
Caù chìa voâi: haûi long (海竜).
Caù chuoái: oâ ngö (烏魚).

6.2 Page 52

▲back to top


Caù chuoàn bay: phi ngö (飛魚).
Caù côø: kyø ngö (旗魚).
Caù côm: phaïn ngö (飯魚), taøo baïch ngö (曹白魚) töùc caù be be.
Caù cuùi: tieåu haûi ñoàn (小海豚).
Caù dìa: caù vöôïc, coøn goïi loâ ngö (鱸魚).
Caù dieác: töùc ngö (鯽魚).
Caù döa: haûi maïn (海鰻).
Caù döùa: ñaïi khaåu ngö (大口魚).
Caù ñao: cöï xæ ngö (鋸齒魚).
Caù ñoái: truy maïn (鯔鰻), hay ñoái ngö (對魚).
Caù gaùy, coøn goïi caù cheùp: lyù ngö (鯉魚).
Caù guùng: haûi nieâm (海鮎) coøn goïi xích ngö (赤魚).
Caù hanh: phoù ngö (鮒魚).
Caù höôøng: hoàng ngö (紅魚), saøi ngö (柴魚), hoûa ngö (火魚).
Caù keûn: nhuyeãn thaàn ngö (軟唇魚).
Caù kìm: döông töû ngö (楊子魚).
Caù kình: kình ngö (鯨魚).
Caù laïc: haûi maïn (海鰻) (cuõng vieát laø laït) coøn goïi lang nha thieän (狼牙鱔).
Caù laønh canh: teå ngö (鱭魚).
Caù leïp: lieäp ngö (臘魚), ñeà ngö (鯷魚).
Caù lòch bieån: haûi thieän (海鱔).
Caù lòch cö: ñaäu xæ maïn (豆齒鰻).
Caù loøng tong: tieåu hoa ngö (小花魚).
Caù lôøn bôn: caù löôõi traâu, coøn goïi laø tæ muïc ngö (比目魚), ngöu thieät ngö (牛舌魚).
Caù luïy: haûi maïn (海鰻).
Caù maêng: chaâm ngö (針魚), saéc muïc (虱目).
Caù maët trôøi: ñaïi nhaõn ngö (大眼魚).

6.3 Page 53

▲back to top


Caù meø ñoû ñuoâi: phöôøng ngö trinh vó (魴魚赬尾).
Caù meø hoa: hoa lieân花鰱
Caù meø traéng: baïch lieân (白鰱).
Caù moái: caåu maãu ngö (狗母魚).
Caù muù: thaïch ban ngö (石斑魚).
Caù nuïc: tham ngö (參魚).
Caù nöôïc: haûi ñoàn (海豚).
Caù quaû: Coøn goïi laø caù chuoái, caù soäp, caù traøu, caù loùc: oâ ngö (烏魚), leâ ngö (鯬魚) haéc ngö
(黑魚).
Caù roâ Phi: Phi chaâu töùc ngö (菲州鯽魚).
Caù saïo: thaïch lö (石鱸).
Caù saëc: bieân thaân taéc ngö (扁身鰂魚).
Caù soaùt: Coøn goïi laø caù xaùc buïng, moät hoï cuûa caù döùa neân cuõng goïi ñaïi khaåu ngö
(大口魚).
Caù suû: baïch hoa manh taøo ngö (白花盲曹魚).
Caù thaùt laùt: thaát tinh ngö (七星魚).
Caù thia thia Taøu: kim ngö (金魚).
Caù thieàu: xích ngö (赤魚).
Caù traém ñen: thanh ngö (青魚).
Caù treøn: baïch maïn ngö (白鰻魚).
Caù voà: ñaïi ñaàu ngö (大頭魚).
Caù voà ñeùm: ñieåm ñaàu ngö (點頭魚).
Caø ñuoái moäc
木) Caây caø ñuoái.
Caåm lai (錦萊) Coøn goïi laø ñaøo hoa taâm moäc, laø danh moäc ñöôïc öa chuoäng trong vieäc
ñoùng baøn gheá.
Caây aên quaû: quaû moäc (果木).
Caây baïc haø (薄荷) chuû yeáu duøng naáu canh chua vaø xaøo caùc thöù thòt.
Caây baïch ñaøn: baïch ñaøn moäc (白檀木).

6.4 Page 54

▲back to top


Caây baïch quaû: baïch quaû (白果), ngaân haïnh (銀杏), coâng toân thoï (公孫樹).
Caây baøng: laõm nhaân thoï (欖仁樹).
Caây baàn: thuûy lieãu (水柳).
Caây baàu: hoà loâ (葫蘆).
Caây beøo caùi: ñaïi bình (大萍).
Caây beøo Nhaät Boån (töùc caây luïc bình): ñaïi thuûy bình (大水萍).
Caây bí ñao: ñoâng qua (冬瓜).
Caây bí ngoâ: nam qua (南瓜).
Caây bí rôï: hoàng nam qua (紅南瓜).
Caây boà hoøn: voâ hoaïn töû (無患子).
Caây boà ñeà: boà ñeà thoï (菩提樹).
Caây boà keát: ñaïi tao giaùp (大皂甲).
Caây caø: gia töû (茄子), goàm coù caø daùi deâ, caø tím vaø caø toâ maùt.
Caây caø pheâ: gia phí茄菲(咖啡)
Caây caø roát: hoàng la baëc (紅蘿蔔).
Caây cao su: töôïng giao moäc (橡膠木).
Caây cau: taân lang (檳榔).
Caây chaân chim: nguõ gia bì thoï (五加皮樹).
Caây coû baïc ñaàu: baïch ñaàu oâng (白頭翁).
Caây coû roi ngöïa: maõ tieân thaûo (馬鞭草).
Caây coû tranh: baïch mao (白茅).
Caây coû xöôùc: thoå ngöu taát (土牛膝).
Caây coùi (laùc): boà thaûo (蒲草).
Caây daâu taèm aên: tang (桑).
Caây deû: laät moäc (楞木).
Caây döøa: Gia (椰)
Caây ñöôùc: hoàng giaø ñoùng (紅茄苳).

6.5 Page 55

▲back to top


Caây haønh ta: thoâng (蔥).
Caây haønh taây: döông thoâng (洋蔥).
Caây heï: phæ (菲).
Caây hoa giaáy: hoàng hoa cöûu truøng caùt (紅花九重葛).
Caây hoa gieõ: sôn chæ giaùp (山指甲) hay töûu bính dieäp (酒餅葉).
Caây hoa hueä: vaõng höông ngoïc (晚香玉).
Caây hoa hueä taây: xaï höông baùch hôïp (麝香百合).
Caây hoa loa keøn ñoû: chaâu ñính lan (朱頂蘭).
Caây hoa phaán: töû maït ly (紫茉莉).
Caây hoa traïng nguyeân: nhaát phaåm hoàng (一品紅).
Caây huùng chanh: döông töû toâ (洋紫蘇).
Caây huùng luûi: xoâ dieäp baïc haø (縐葉薄荷).
Caây huùng queá: la laëc (蘿勒).
Caây laù mô: keâ thæ ñaèng (雞矢藤).
Caây leâ: leâ (梨).
Caây loï noài: phong tröôøng (鱧腸).
Caây löïu: an thaïch löïu (安石榴).
Caây maän: lyù (李).
Caây me taây (coøn goïi laø caây me keo): kim hieäp hoan金合歡
Caây moàng tôi: laïc quì (落葵).
Caây mô: haïnh (杏).
Caây möôùp: thuûy qua (水瓜).
Caây ngoø: hoà thaùi (胡菜).
Caây ngoâ ñoàng: ngoâ ñoàng thoï (梧桐樹).
Caây nhaøu: ba kích (巴戟).
Caây oâ liu: döông caûm laõm [洋橄檻(欖)].
Caây oâ roâ: laõo thöû laëc (老鼠勒).

6.6 Page 56

▲back to top


Caây ôùt: laït thuïc (辣椒).
Caây phöôïng taây: phuïng hoaøng moäc (鳳凰木).
Caây rau caøng cua: thaûo hoà thuïc (草胡叔).
Caây rau caàn: thuûy caàn (水芹).
Caây rau dieáp: oa cöï (萵苣).
Caây rau maù: tích tuyeát thaûo (積雪草).
Caây rau maùc: töø coá (慈故).
Caây rau muoáng: voâ taâm thaûo (無心草) khoâng taâm thaùi (空心菜)
Caây rau ngoå: chieåu cuùc (沼菊).
Caây saàu rieâng: löïu lieân (榴槤).
Caây soäp: toan dieäp thoï (酸葉樹).
Caây sôn: daõ taát thoï (野漆樹).
Caây su haøo: Phaät thuû qua (佛手瓜).
Caây suùng: thuøy lieân (腄蓮).
Caây taàm gôûi: tang kyù sinh (桑寄生).
Caây thuoác laù: yeân thaûo (烟草).
Caây thuoác phieän: anh tuùc (罌粟).
Caây traøm: maõ lam (馬藍).
Caây trinh nöõ (caây xaáu hoå): haøm tu thaûo (含羞草)
Caây veït: hoàng thoï (紅樹).
Caây voâng nem: thích ñoàng (刺桐).
Caây xa boâ cheâ (Sapotille): nhaân taâm quaû (人心果).
Caây xoan: khoå luyeän (苦楝).
Caây xuaân: xuaân thoï (春樹).
Caây xöông roàng: hoûa öông laëc (火殃勒).
Caây xöông roàng ta: baù vöông tieân (霸王鞭).
Caây xöông roàng Trung Quoác: hoå thích (虎刺).

6.7 Page 57

▲back to top


Cam (柑) caây cam.
Cam giaù: 甘蔗 Caây mía.
Caõm laõm töû (橄欖子) quaû traùm.
Chim bìm bòp: baùo trieàu ñieåu (報潮鳥) coøn goïi laø mao keâ (毛鷄).
Chim boùi caù: ngö caåu (魚狗) hay thuùy ñieåu (翠鳥).
Chim boá coác: thi cöu (鳲鳩).
Chim buø chao: oâ tích (烏鶺).
Chim chaøng laøng: baù lao ñieåu (百勞鳥).
Chim chaøng nghòch: tieàm thuûy ñieåu (潛水鳥).
Chim chaøng vòt: cöu ñieåu (鳩鳥).
Chim chích choøe: oâ tích (烏鶺).
Chim chieàn chieän: baùch linh ñieåu (百靈鳥).
Chim dang sen: khoâi ñöôøng nga (灰塘鵝).
Chim dieäc moác: thöông loä (蒼鷺).
Chim ñôùp muoãi: tham thöïc ñieåu (貪食鳥).
Chim gaùy (chim cu): daõ caùp (野鴿).
Chim hoàng: hoàng haïo (鴻鵠).
Chim khöôùu: oâ tích (烏鶺), (moät loaïi chích choøe).
Chim où: ma öng (麻鷹).
Chim où bieån: haûi aâu (海鷗).
Chim phöôïng hoaøng: phuïng hoaøng (鳳凰).
Chim quaï: oâ nha (烏鴉).
Chim quyeân: ñoã quyeân (杜鵑).
Chim ri: ma töôùc (麻雀).
Chim soïc: toäc ñieåu (族鳥).
Chim sôn ca: baùch linh ñieåu (百靈鳥).
Chim tu huù: cöu (鳩).

6.8 Page 58

▲back to top


Chim uït: si ñieåu (鴟鳥).
Cuû aáu: Laêng giaùc (菱角).
Cuû caûi: La baëc (蘿蔔).
Cuû caûi ñöôøng: Ñöôøng la baëc (糖蘿蔔).
Cuû göøng: Laõo khöông (老薑).
Cuû kieäu: Kieäu ñaàu (蕎頭).
Cuû naên: Boät teà (荸薺).
Cuû naâu: Thöï löông (薯莨).
Cuû saén: Sa caên (沙葛).
Cuû toûi: Toaùn ñaàu (蒜頭).
Cuû töø: Ñieàn thöï (田薯).
Cuùc (菊) Boâng cuùc.
Daõ hoà (野狐) Choàn röøng.
Daõ maãu ñôn (野牡丹) Boâng trang.
Daõ nhaân (野人) Ñöôøi öôi.
Du moäc (油木) Caây daàu.
Döa bôû (coøn goïi laø döa gang) döa taây: ñieàm qua (甜瓜) höông qua (香瓜), baéc qua
(北瓜) nuïy qua (萎瓜)
Döa chuoät (töùc trong Nam goïi laø döa leo): hoaøng qua (黃瓜), hoå qua (虎瓜).
Döông (羊) Deâ.
Döông ñaøo töû (羊桃子) quaû kheá.
Döõu (柚) böôûi.
Ñaïi höõu quaû (大有果) töùc traùi löôøi öôi.
Ñaèng (藤) Daây maây.
Ñaäu ñoû: Hoàng ñaäu (紅豆).
Ñaäu ñuõa: Trôï ñaäu (著豆), mi ñaäu (眉豆), phaïn ñaäu (飯豆).
Ñaäu vaùn: Bieân ñaäu (扁豆), thöôùc ñaäu (鵲豆), tieåu ñao ñaäu (小刀豆).

6.9 Page 59

▲back to top


Ñieàu moäc (條木) Laø loaïi caây sao toát thöôïng haïng.
Ñoàng moäc (橦木) Caây ñoàng.
Gaø aùc: oâ coát keâ (烏骨鷄).
Gaø choïi (gaø noøi): ñaáu keâ (鬥鷄).
Gaø coà: ñaïi chuûng keâ (大種鷄).
Gaø goâ: tieåu truùc keâ (小竹鷄).
Gaø loâi: loâi keâ (雷鷄).
Gaø sao: traân chaâu keâ (珍珠鷄).
Giaù sao (蔗梢) Laø loaïi sao haïng beùt.
Giaûi traûo hoa (蟹爪花) Boâng ngoe cua.
Giaùng höông (降香) Caây giaùng höông goã raát thôm, thích hôïp ñoùng tuû baøn nhöng kî taït
möa doïi naéng, giaù trò keùm huyønh ñaøn.
Giao hoa (茭花) Boâng döùa.
Giaùp truùc ñaøo (夾竹桃) Hoa truùc ñaøo.
Goã lim: thieát moäc (鐵木), thòt thaät raén chaéc.
Goã seán: phaùc moäc (朴木),
Goã teách: döõu moäc (柚木), truøng teân vôùi caây böôûi.
Goã töù thieát: töù thieát moäc (四鐵木).
Haàu (猴) Khæ.
Hieäp hoan ñaäu (合歡豆) coøn goïi laø toan ñaäu (酸豆), töùc caây me chua, thaân to, cao
haèng möôi thöôùc, xeû ngang laøm thôùt raát toát.
Hoa soùi: kim taät lan (金粟蘭).
Hoå (虎) Coïp, oâng ba möôi, huøm.
Hoaøng giao moäc (黃膠木) Coøn goïi laø vaøng taâm, tuïc goïi caây gaùo vaøng.
Hoaøng moäc buùt (黃木筆) Hoa söù.
Hoàng du (紅榆) Tuïc goïi caây xoai.
Hoàng moäc (紅木) Caây hoàng.

6.10 Page 60

▲back to top


Huøng (熊) Gaáu.
Huyønh (Hoaøng) ñaøn moäc (黃檀木) Caây huyønh ñaøn.
Khoai chuoái, coøn goïi laø khoai ñao: myõ nhaân tieâu (美人蕉).
Khoai lang: phieân thöï (番薯), cam thöï (甘薯).
Khoai mì, coøn goïi laø khoai saén: Moäc thöï (木薯).
Khoai moân: Vu ñaàu töû (芋頭仔).
Khoai moân tía: Haûi vu (海芋).
Khoai môû: Leâ ñoäng thöï (黎峒薯).
Khoai ngaø: Baïch thöï (白薯).
Khoai ngheä: Hoàng thöï (紅薯).
Khoai ngoït: Ñieàm thöï (甜薯).
Khoai saùp: Laïp thöï (蠟薯).
Khoai soï: Vu ñaàu (芋頭).
Khoai taây: Thoå ñaäu hay maõ linh thöï (土豆，馬鈴薯).
Khoai töø: Ñieàm thöï (甜薯) hay töø thöï (慈薯), töø vu.
Leä chi (荔枝) traùi vaûi.
Leä xuaân (麗春) Boâng hoàng.
Lòch thanh (瀝青) Töùc daàu haéc.
Lieân (蓮) Boâng sen.
Linh döông (羚羊) Deâ nuùi.
Long nhaõn (龍眼) caây nhaõn.
Loäc (鹿) Nai.
Luùa ba traêng: Tam nguyeät ñaïo (三月稻).
Luùa chieâm: Haï ñaïo (夏稻).
Luùa mì: Maïch töû (麥子).
Luùa muøa: Thu ñaïo (秋稻).
Luùa muoän: Vaõn ñaïo (晚稻).

7 Pages 61-70

▲back to top


7.1 Page 61

▲back to top


Luùa neáp: Nhu ñaïo (糯稻).
Luùa saï: Phuø thuûy coác (浮水穀).
Luùa soùc Mieân: Kim Bieân ñaïo (金邊稻).
Luùa sôùm: Taûo ñaïo (早稻).
Löïu hoa (榴花) Boâng löïu.
Maõ (馬) Ngöïa.
Maït lî (茉莉) Hoa laøi.
Mi (麋) Meãn, mang.
Mieân (棉) Coù ba loaïi: sôn mieân töùc caây gaïo, moäc mieân laø caây goøn, mieân hoa laø caây boâng
vaûi. Ñaëc bieät coù loaïi Ngoïc Tuyeát Mieân laø traân quyù nhaát.
Mieân ñaøo (棉桃) töùc traùi ñaøo loän hoät, coøn goïi laø traùi ñieàu. Ñieàu aên khoâng ngon laém
nhöng hoät noù coù giaù trò kinh teá cao moät phaàn nhôø duøng laøm hoùa chaát ñaùnh boùng baøn gheá
vaø myõ phaåm.
Moäc buùt töû (木筆子) quaû gaác.
Moäc caän (木槿) Laø boâng daâm buït (raâm buït), coøn goïi laø boâng phuø tang (扶桑), Phaät
tang (佛桑), chaâu caän (朱槿) xích caän (赤槿).
Moäc lan (木蘭) Hoa ngaâu (Magnolia).
Moäc qua (木瓜) Traùi ñu ñuû.
Moäc teâ (木犀) Boâng queá (ngöôøi Hoa ôû Giang Nam goïi caây queá laø moäc teâ).
Moâng quaû (檬果) coøn goïi laø am la (yeâm la), höông toaùn, töùc quaû xoaøi.
Nam chöõ (南楮) Laø caây doù.
Nguõ saéc keâ quan (五色滝冠) Hoa moàng gaø naêm saéc.
Nguyeät quí (月季) Coøn goïi laø nguyeät quôùi, hoa raát thôm dòu.
Ngöu (牛) Boø, goïi ñuû laø hoaøng ngöu (黃牛).
Nha ñoàng moäc (牙橦木) Caây nha ñoàng coøn goïi laø caây loàng möùt.
OÂ moäc (烏木) Töùc goã mun, laø moät loaïi danh moäc ñoùng baøn gheá toát baäc nhaát, tieáng Phaùp
goïi laø Ebeùnier.

7.2 Page 62

▲back to top


Phaät ñaàu leâ (佛頭梨) laø traùi maõn (maõng) caàu. Do voû traùi maõn caàu ta coù muït gioáng nhö
nhuïc keát treân ñaàu ñöùc Phaät, thoaït nhìn nhö töôïng ñaàu ñöùc Phaät neân môùi coù teân goïi nhö
theá.
Phaät thaàm töû (佛椹子) traùi booøng boong aên ngon ngoït hôn traùi daâu, xuaát xöù töø Mình
Döôùi (töùc töø Mieàn Döôùi - Malaysia ñoïc traïi).
Phieân leâ (番梨) Coøn goïi laø baùch nhaõn leâ (百眼梨) hay phuïng leâ (鳳梨), laø traùi khoùm
hoaëc coøn goïi laø traùi döùa, traùi thôm. Thaät ra traùi thôm khaùc traùi khoùm vì thôm to traùi, khi
chín vaãn maøu xanh naâu chôù khoâng vaøng löôøm. Thòt thôm khoâng ngoït nhöng gioøn, aên cuõng
ngon mieäng laém.
Quaát (橘) quít.
Queá hoa (桂花) Boâng queá nam.
Quì tung (葵棕) Caây keø.
Quyø hoa (葵花) Boâng quyø.
Raén caïp nong (raén maùi (mai) gaàm): kim saéc thieát xaø (金色鐵蛇). (Ngoaøi Baéc goïi raén
mai gaàm. Toaøn Nam Boä goïi laø con raén maùi gaàm vì löng noù nhö caùi maùi nhaø)
Raén moái: töù cöôùc thoå xaø (四腳土蛇).
Raén nöôùc: thuûy xaø (水蛇).
Raén trun (raén giun): thieát tuyeán xaø (鐵線蛇).
Ruoäng baäc thang: Theâ ñieàn (梯田). Ruoäng naøy naèm theo trieàn doác neân ñeå giöõ nöôùc
ngöôøi ta phaûi be bôø töøng khoaûng nhö caùc baäc thang.
Ruoäng boû hoùa: Höu canh ñieàn (休耕田). Laø ruoäng khoâng coøn canh taùc nöõa bò chai.
Ruoäng caïn: Can ñieàn (旱田). Laø ruoäng nöôùc caïn khoâ raùo ngöôïc laïi vôùi ruoäng lung, ruoäng
baøu ngaäp nöôùc.
Ruoäng cao: Cao ñòa ñieàn (高地田) hay sôn ñieàn (山田). Laø ruoäng treân ñaát cao khoâng
giöõ nöôùc ñöôïc, moãi naêm chæ chaët caây, giaåy coû ñôïi saép möa ñoát thaønh tro roài khi sa möa saï
luùa chôù khoâng caáy.
Ruoäng chaân truõng (coøn goïi ruoäng lung, ruoäng baøo, ruoäng roäc): Oa ñieàn (窪田).
Ruoäng vai (coøn goïi laø ruoäng bieân): Thuûy bieân ñieàn (水邊田) laø ruoäng ôû caïnh meù nöôùc
soâng, hoà.
Sam moäc (杉木) Caây sam.
Saûn hoa (楌花) Cuõng laø loaïi gioáng nhö sao maø thòt goã thoâ xoáp, khoâng xaøi ñöôïc.
Sao moäc (梢木) Caây sao.

7.3 Page 63

▲back to top


Sôn caûm laõm moäc (山橄欖木) Töùc caây traùm nuùi.
Sôn löïu (山榴) Tuïc danh traùi oåi, goàm coù oåi taùm thaùng, oåi seû, oåi bieån, oåi xaù lò.
Thaïch laêng (石陵) Hình daùng gioáng nhö sao maø chaát löôïng khoâng toát.
Thanh moäc buùt (青木筆) Hoa söù xanh duøng naáu daàu thôm xöùc toùc.
Thò (柿) traùi thò raát thôm nhöng aên khoâng ngon, caây to, goã laøm baøn gheá.
Thieát tuù moäc (鐵秀木) Laø goã taùu.
Thieát tung (鐵棕) Caây nhum.
Thieát tuyeàn moäc (鐵泉木) Coøn goïi laø caây muoàng (ñöøng laàm caây muoàng traâu trò laùc moïc
caïnh bôø ruoäng).
Thoá (thoû) (兔) Thoû.
Thuûy mai (水梅) Töùc caây muø u.
Thuûy ngöu (水牛) Traâu.
Thuûy tieân (水仙) Boâng thuûy tieân.
Tæ muoäi (姊妹) Boâng tæ muoäi.
Tieân lyù (仙李) Traùi maêng cuït.
Tieân thaàm (仙椹) daâu chua, traùi coù chuøm chua ngoït aên raát ngon, mieät Caàn Thô troàng
nhieàu.
Tieâu (蕉) laø chuoái, goàm nhieàu loaïi.
- Chuoái cau: Phaân tieâu (粉蕉) hay long nha tieâu (龍牙蕉), traùi raát nhoû.
- Chuoái côm: ñaïi long nha tieâu (大龍牙蕉), traùi lôùn hôn chuoái cau moät chuùt.
- Chuoái hoät: haïch tieâu (核蕉), traùi to, trong ruoät coù raát nhieàu hoät, nhöng vaãn
troàng baèng con nhö caùc thöù chuoái khaùc.
- Chuoái löûa: hoàng tieâu (紅蕉) maøu ñoû, ñeå chín muoài aên raát ngon. Thaân chuoái löûa
cuõng maøu ñoû.
- Chuoái maät: Cam tieâu (甘蕉), trong thòt chuoái coù raát nhieàu chaát maät.
- Chuoái ngaø: Höông nha tieâu (香牙蕉), coøn goïi laø chuoái vaø.
- Chuoái ngöï: Coáng tieâu (貢蕉) hay coå truøy tieâu (古槌蕉), quaû raát to, cho neân
nhöõng coâ gaùi coù baøn tay ngoùn to saàm, ngöôøi ta baûo laø baøn tay chuoái ngöï. Coøn
ngoùn tay thon nhoû goïi laø baøn tay buùp maêng. Chuoái naày do Xieâm La ñöa sang
coáng.
- Chuoái reõ quaït: phoùng nhaân tieâu (放人蕉).

7.4 Page 64

▲back to top


- Chuoái söù (coøn goïi laø chuoái Xieâm, vì xöa kia do söù Xieâm La mang sang taëng nöôùc
ta): ñaïi tieâu. (大蕉).
- Chuoái tieâu: höông tieâu (香蕉).
Tinh tinh (猩猩) Khæ ñoät.
Toan caàm (酸檎) tuïc danh caàm boät (拎孛) töùc quaû böùa.
Traø hoa (茶花) Boâng sôn traø (cameùlia). Traø hoa nöõ (La dame au Cameùlia): moät tieåu
thuyeát tröù danh cuûa nhaø vaên Phaùp A. Dumas (con).
Trai moäc (齋木) Laø caây chay, ñöôïc öa chuoäng ñeå ñoùng hoøm, traêm naêm khoâng muc.
Tranh (橙) chanh (hay cam), chöõ Haùn laø ninh moâng (檸檬).
Truùc: tre (竹). Tre, truùc.
Trö (豬) Heo.
Töû kinh hoa (紫徑花) Boâng töû kinh.
Töôïng (象) Voi.
Vaïn coå moäc (萬古木) Laø caây goõ, coù hai loaïi chaùnh laø goû ñoû vaø goõ maät.
Vaùp moäc (梜木) Loaïi caây ñaëc bieät cho nhieät naêng raát cao neân duøng ñeå naáu kim loaïi thôøi
xöa.
Veân veân (楥楥) Gioáng nhö sao nhöng laù cöùng hôn, raát ñöôïc chuoäng ñeå ñoùng hoøm.
Vieân (猿) Vöôïn.
Voâ hoa quaû (無花果) Coøn goïi öu ñaøm hoa, töùc quaû sung.
Xuù leâ (臭梨) Töùc traùi bình baùt, coøn goïi laø phieân chi.

7.5 Page 65

▲back to top


PHUÏ LUÏC 4
[giaûi nghóa moät soá töø ngöõ]
CAÙCH VIEÁT CHÖÕ NOÂM TRONG GÑTTC CUÛA TRÒNH HOAØI ÑÖÙC
Gaëp tieáng Noâm hay Thoå ngöõ laø tieáng ñòa phöông nhö ñòa danh, teân chim muoâng thuù
caàm, hoa quaû caây coái v.v... thì Trònh Hoaøi Ñöùc vieát theo caùc caùch sau ñaây:
a. Theo chöõ Noâm cuõ hieän haønh neáu coù.
b. Neáu chöõ Noâm cuõ chöa dieãn taû heát yù vaät muoán noùi, thì beân caïnh chöõ Noâm naày
theâm caùc boä Sôn, Thuûy, Thaûo, Moäc, Ngö, Truøng, Ñieåu
(山，氵，艹，木，魚，虫，鳥) ñeå bieát chöõ ñoù thuoäc vaät gì.
c. Neáu chöõ Noâm cuõ khoâng coù thì laáy moät chöõ Haùn hoaëc moät phaàn chöõ Haùn roài theâm
caùc boä voâ, neáu ai sô yù ñoïc theo chöõ Haùn laø nhaàm nhö nuùi AÁt Giuøm ( 森) neáu laàm Ngaät
Sum theo Haùn laø sai. Neáu coá tìm tra troïn chöõ Noâm trong caùc töï ñieån chöõ Noâm cuõng khoâng
ñöôïc, thí duï nhö chöõ laø caây sao laø gheùp chöõ sao Noâm牢coù nghóa vì sao vôùi moäc (木) ñeå
bieát laø caây sao. Neáu lo tìm chöõ Noâm seõ chaúng bao giôø thaáy ñöôïc. Chöõ beï ( ) laø con caù
beï laáy moät phaàn chöõ Haùn beä (陛) theâm ngö (魚) baøng thaønh beï ( ).
AÙc thieáu nieân (惡少年) Boïn thieáu nieân choi choi maát daïy hay quaäy phaù, raén maét, tinh
nghòch.
AÁm bònh (瘖病) Töùc bònh caâm.
AÁp taï (揖謝) Coù nghóa laø vaùi chaøo. Töø naøy ngöôøi Tieàu phaùt aâm laø khaáp xìa ngöôøi Nam
Boä noùi nhaùi theo hôi traïi aâm chæ moät tieáng laø xaù (舍). Nguyeân ban ñaàu töø Noâm naøy chæ laø
tieáng nhaïi aâm nhöng laâu daàn coù nghóa chính thöùc laø chaáp tay cuùi chaøo ngöôøi moät caùch
cung kính.
Baïch kyø baïch caân (白旗白巾) Quaân Ñoâng Sôn phaát côø traéng, ñoäi khaên traéng ra traän
laø coù yù ñeå tang cho Taân Chính vöông vaø Thaùi Thöôïng vöông bò Taây Sôn gieát cheát.
Baøn caät (盤詰) Xeùt hoûi gaét gao.
Baøn la (盤羅) Chia raûi raùc khaép nôi.
Baøng la (旁羅) Giaêng baøy la lieät khaép nôi, noùi goïn laïi laø raûi khaép.
Baát phuïc (不服) Laø khoâng nhaän toäi chôù khoâng phaûi khoâng kính phuïc.

7.6 Page 66

▲back to top


Baùi nhaät ñaïo (拜日道) Ñaïo laïy maët trôøi, töùc ñaïo Hoài (Islam). Ñaïo naày nöôùc coù tín ñoà
ñoâng laø Indoneùsia. Nöôùc Maõ Lai (Malaisia) phaàn ñoâng daân chuùng cuõng theo ñaïo Hoài.
Baøi mó (排蘼) Baøi laø cuoán deïp, mó laø löôùt cuoán. Vaäy baøi mó laø deïp tan heát.
Baøn ngoï (旁午) Truyeän Hoaéc Quang saùch Haùn thö: söù giaû baøn ngoï nghóa laø söù giaû ñoâng
ñaày. Nhö Thuaàn chuù: baøy boá ngoån ngang goïi laø baøn ngoï. Sö coå noùi: Nhaát tung, nhaát
hoaønh vi baøn ngoï nghóa laø: Ngang doïc ñan xen nhau goïi laø baøn ngoï. Vaäy baøn ngoï laø beà
boän ngoån ngang coâng vieäc.
Baøng ña (旁多) Coøn goïi laø baøng la, coù nghóa laø raûi raùc khaép nôi.
Baïng duaät töông trì (蚌鷸相持) Ngao coø giaèng co, daèng dai chöa phaân thaéng baïi.
Baïo thi taï quoác nhaân (暴屍謝國人) Xöa keû naøo toäi naëng vôùi daân vôùi nöôùc sau khi bò
xöû töû, thaây bò quaêng ngoaøi chôï cho moïi ngöôøi phæ nhoå haû loøng caêm töùc, goïi laø baïo thi taï
quoác nhaân.
Baùt phoái thöông taøu (撥配商艚) Thöông löôïng saép xeáp vôùi caùc taøu buoân
Baéc Haø quaân nhöôïc thaàn cöôøng (北河君弱臣強) Baéc Haø vua yeáu, toâi maïnh, yù noùi
chuùa Trònh chuyeân quyeàn laán aùp vua Leâ.
Baát nhöù huaân tinh (不茹葷腥) Nhaø sö khoâng aên ñoà maën thòt caù tanh töôûi.
Baát quyõ (不軌) Quyõ laø veát baùnh xe, hay ñöôøng quay cuûa haønh tinh quanh ñònh tinh, suy
roäng ra laø quy cuû pheùp taéc. Baát quyõ laø khoâng theo pheùp taéc, töùc laøm chuyeän caøn rôõ traùi
luaät. Vaäy tieàm möu baát quyõ laø aâm thaàm möu tính chuyeän saèng baäy traùi pheùp, töùc ñònh
gaây loaïn.
Bí huûy (圮毀) Laø hö saäp, ñoå naùt.
Bieân böùc vò hoaøn tu (邊幅未還修) Bieân böùc nguyeân coù nghóa laø hình dung, cöû chæ cuûa
moät ngöôøi. Truyeän Maõ Vieän trong saùch Haäu Haùn Thö vieát: Coâng Toân khoâng chòu nhaû côm
ñoùn keû quoác só laïi ñi lo o beá hình dung nhö töôïng oâng phoãng. (Coâng Toân baát thoå boå taåu
nghinh quoác só, phaûn tu söùc bieân böùc nhö ngaãu nhaân hình). Nay goïi khoâng lo chöng dieän
laø baát tu bieân böùc. Vaäy bieân böùc vò hoaøn tu laø: Khoâng coù thì giôø söûa sang, chöng dieän,
khoâng coù thì giôø lo veà beà theá beân ngoaøi.
Binh baát huyeát nhaän (兵不血刃) Binh só muõi dao, muõi thöông khoâng vaáy maùu, töùc
thöøa luùc chuùng khoâng phoøng bò aäp vaøo maø chieám khoâng phaûi quyeát ñaáu neân khoâng ñoå maùu
maø thaønh coâng. Keå ra tình baùo cuûa Cao Mieân cuõng quaù keùm maø quaân nhaø Nguyeãn thì
duøng chieán thuaät toác chieán toác thaéng quaù hay. Thöïc teá keát quaû laø do chieán thuaät di binh
xuyeân qua röøng raäm maø ñeán thaønh Moâ Xoaøi neân quaân Cao Mieân khoâng phaùt hieän ñöôïc.
Binh maâu (兵弁) Noùi chung löïc löôïng quaân ñoäi goàm binh lính, khí giôùi goïi laø binh maâu,
goïi taét laø binh, hay quaân cuõng ñöôïc.
Binh thöù (兵次) Choã dinh traïi quaân ñoäi ñoàn binh nôi traän ñòa goïi laø binh thöù.

7.7 Page 67

▲back to top


Bính Tyù Gia Long thaäp nguõ nieân (丙子嘉隆十五年) Naêm Bính Tyù nieân hieäu Gia
Long thöù 15 laø naêm 1816.
Bình traät Nam ngoa (平抶南訛) Caùc vua ñôøi thaùi coå Trung Quoác saép xeáp, an baøy
phong hoùa phöông Nam.
Bình töïu (萍聚) Beøo tuï. YÙ noùi boïn giaëc coû nhö beøo döôùi ao, binh trieàu ñeán thì tan ñaøn
chaïy troán, binh trieàu ñi thì tuï laïi nhö beøo döôùi ao bò daït ra roài tuï laïi nhö cuõ.
Boäc tuyeàn (瀑泉) Coøn goïi laø boäc boá (瀑布) töùc caùi suoái chaûy doác nhö ruû taám vaûi, töùc caùi
thaùc nöôùc.
Boäi sôn dieän haø (背山面河) Töùc löng döïa nuùi, maët nhìn ra soâng. Ñaây laø vò theá ñaëc
bieät cuûa traán Bieân Hoøa.
Böùc thieàn chuyeân laäp (逼禪專立) Böùc thieàn töùc Lyù Taøi eùp Dueä Toâng (Ñònh vöông)
nhöôøng ngoâi cho Muïc vöông ñeå laøm Thaùi Thöôïng vöông. Chuyeân laäp, töùc töï chuyeân laäp
Muïc vöông (Ñoâng cung Nguyeãn Phuùc Döông) leân ngoâi hieäu Taân Chaùnh vöông. Veà sau caû
Thaùi Thöôïng vöông vaø Taân Chaùnh vöông ñeàu bò Taây Sôn baét vaø gieát cheát.
Cam thuûy (甘水) Nöôùc ngoït. Trong Gia Ñònh Thaønh thoâng chí, Trònh Hoaøi Ñöùc vieát cam
thuûy (甘水) ñeå chæ nöôùc ngoït, ñaïm thuûy (淡水) ñeå chæ nöôùc lôï, vaø haøm thuûy (鹹水) ñeå
chæ nöôùc maën, trong khi theo taäp quaùn ngöôøi Hoa thì ñaïm thuûy laø nöôùc ngoït, haøm thuûy laø
nöôùc maën vaø ñaïm haøm thuûy laø nöôùc lôï.
Caùo thaân baèng (告身憑) Töùc giaáy chöùng nhaän ñöôïc giao chöùc vuï cuûa vua ban, noùi cho
deã hieåu laø nhö tôø quyeát ñònh ngaøy nay vaäy.
Caïy baùt (]撥) Theo luaät cuûa Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh thì ghe ñi veà beân traùi goïi laø
caïy, ñi veà beân phaûi goïi laø baùt.
Caäp keâ (及笄) Caøi traâm. Thieân Noäi taéc, kinh Leã vieát: Con gaùi tôùi tuoåi 15 thì caøi traâm.
Trònh chuù: YÙ noùi con gaùi ñaõ tôùi tuoåi höùa hoân. Con gaùi tôùi tuoåi gaû choàng caøi traâm ñeå höùa
hoân. Coâ naøo chöa höùa hoân thì tôùi 20 tuoåi môùi caøi traâm. Chuù: Con gaùi laøm leã caøi traâm nhö
con trai laøm leã ñoäi maõo vaäy. Veà sau töø caäp keâ chæ con gaùi tôùi tuoåi gaû choàng, töùc 15, 16 tuoåi
(theo quan nieäm cuõ).
Caàu thaân khuùc tröïc (求伸(申)曲直) Xin neâu ra choã cong veïo, thaúng ngay, töùc xin
trình baøy töï söï khuùc nhoâi ñeå minh oan.
Chaâu pheâ (朱批) Khi xöa trong thôøi phong kieán chæ coù vua chuùa môùi ñöôïc quyeàn buùt pheâ
trong coâng vaên baèng möïc ñoû vaø goïi laø chaâu pheâ (chaâu laø son ñoû).
Chính phaùp (正法) Caên cöù toäi y theo phaùp luaät maø xöû töû, thöôøng laø cheùm ñaàu, goïi laø
chính phaùp.
Cô chæ (基址) Nghóa cuõng nhö chöõ di chæ.
Chaát ñöông (質當) Laø caàm coá ñoà ñaïc ruoäng nöông cho ngöôøi khaùc ñeå laáy tieàn.
Chieâu tuyeát (昭雪) Laø röûa oan.

7.8 Page 68

▲back to top


Chueá (贅) goïi ñuû laø chueá teá (贅婿) töùc con trai tröôùc khi laáy vôï phaûi ôû reå beân nhaø vôï ba
naêm.
Chung coå laâu (鐘鼓樓) Laàu treo chuoâng, gaùc troáng.
Coån thang (滾湯) Coån (滾) laø nöôùc soâi. Thang (湯) laø nöôùc canh. Noùi chung coån thang
laø luoäc soâi, naáu chín.
Coâng phuû kieâm thi (攻撫兼施) Laø vöøa taán coâng laïi vöøa phuû duï, ñuû caû hai ñöôøng.
Cuø phong (颶風) cuõng ñoïc laø Cuï phong. Cuø laø gioù troát xoaùy cuoän döõ doäi thöôøng gaây ra
doâng baõo.
Cuøng binh ñoäc vuõ (窮兵黷武) Nhöõng nhaø vua hieáu chieán duøng maõi binh löïc khoâng
ngöøng ñaùnh choã naøy, dieät choã noï goïi laø cuøng binh ñoäc vuõ.
Cöø khoâi (渠魁) ÔÛ ngöõ caûnh Luïc quyeát cöø khoâi, dö thính thu phuû chöõ cöø khoâi khoâng coù
nghóa laø keû xuaát saéc nhö ngaøy nay chuùng ta hieåu, maø laø nhöõng keû ñaàu soû hung haõn. Vaäy
caâu treân coù nghóa laø: Cheùm ñaàu trò toäi nhöõng ñöùa ñaàu soû hung haõn, kyø dö ñeàu thu phuïc
voã veà.
Cöïc voïng voâ teá (極望無際) Nhìn muùt maét khoâng thaáy bôø, coøn dieãn ñaït caùch khaùc laø:
ruoäng coø bay thaúng caùnh, choù chaïy beït ñuøi.
Daân baát lieâu sinh (民不聊生) Daân chuùng khoâng theå soáng noåi.
Di chæ (遺址) Laø neàn daáu xöa coøn ñeå laïi cuûa caùc pheá tích, thöôøng phaùt hieän do ñaøo bôùi
ñöôïc.
(Dó kính noå vi) tröôøng kyõ (以勁弩為長技) Trong ngöõ caûnh naày cuõng nhö ôû caùc ngöõ
caûnh töông töï, chöõ tröôøng kyõ khoâng coù nghóa “ngheà gioûi” maø coù nghóa laø “moùn lôïi haïi”, ôû
ñaây laø “vuõ khí lôïi haïi”. Vaäy toaøn ñoaïn coù nghóa: Laáy cung maïnh laøm vuõ khí lôïi haïi.
Dòch (易) Töùc kinh Dòch, coøn goïi laø Chu Dòch, töông truyeàn do Phuïc Hy, Vaên vöông vaø
Khoång Töû laøm ra, ñaïi ñeå Phuïc Hy cheá ra caùc queû, Vaên Vöông giaûi caùc queû aáy vaø Khoång Töû
laøm ra Thaäp döïc. (Haøo töø do Vaên Vöông laøm ra coù raát nhieàu dò thuyeát). Dòch kinh chia ra
thöôïng haï hai thieân. Khoång Töû laøm ra Thaäp döïc laø ñeå truyeàn nghóa kinh cho neân cuõng
coøn goïi laø Truyeàn. Luùc nhaø Taàn ñoát kinh Thi vaø kinh Thö cuøng baùch gia ngöõ, kinh Dòch
nhaân laø saùch boùi toaùn neân ñöôïc toàn taïi. Coù nhieàu ngöôøi chuù giaûi kinh Dòch nhö Trònh
Huyeàn, Vöông Baät ñôøi Nguïy. Ñôøi Ñöôøng coù kinh Dòch sôù cuûa Khoång Dónh Ñaït (Sôù laø saùch
chuù giaûi nghóa kinh). Cuõng ñôøi Ñöôøng coù saùch Taäp giaûi kinh Dòch cuûa Lyù Ñænh Toä, löôïm
laët thuyeát giaûi cuûa ñaùm Töû Haï, Maïnh Hy, 35 ngöôøi ñeå boå khuyeát daät töôïng cuûa Khöông
Thaønh, maø phaùt minh ra Haùn hoïc vaäy. Toáng coù saùch Dòch truyeàn cuûa Trình Töû, veà kinh
vaên thì duøng baûn cuûa Vöông Baät. Saùch Chu Töû boån nghóa ñaïi ñeå chieát trung taäp giaûi cuûa
Trình Töû ñeå thaân minh nghóa lyù cuûa thoaùn truyeàn (Trong kinh Dòch, moãi queû coù moät ñoaïn
baøn goäp nghóa caû toaøn theå moät queû goïi laø lôøi thoaùn töùc thoaùn töø). Ñôøi Thanh coù saùch Taäp
giaûi cuûa Toân Tinh Dieãn laáy taäp giaûi cuûa Lyù thò hieäp vôùi chuù giaûi cuûa hoï Vöông, ñoàng thôøi
cuõng löôïm laët moïi chuù giaûi cuûa moïi nhaø töø ñôøi Ñöôøng trôû veà sau goäp chung laïi thaønh moät
quyeån, coù theå coi laø hoaøn bò nhaát.

7.9 Page 69

▲back to top


Dòch leä (疫癘) Caùc bònh thôøi khí aùc haïi gaây laây lan cheát choùc nhieàu ngöôøi nhö thoå taû,
dòch haïch traùi trôøi goïi laø dòch leä.
Dieân caùch (沿革) Chæ söï söûa ñoåi hay thay ñoåi töø laâu.
Dieân haûi (沿海) Laø doïc theo bôø bieån.
Dieãn hí (演戲) Haùt tuoàng. Hoài xöa chæ laø haùt boäi, chôù khoâng coù haùt caûi löông nhö sau
naøy.
Do (由) nghóa laø ñi qua.
Duïc Phaät nhaät (浴佛日) Leã taém Phaät vaøo ngaøy moàng taùm thaùng tö aâm lòch haèng naêm.
Ñaây laø ngaøy ñaûn sinh cuûa Phaät vaø theo truyeàn thuyeát thì khi Phaät ñaûn sinh, Long vöông
ñaõ laáy nöôùc thôm röôùi leân traùn Phaät. Veà sau moãi naêm ñeán ngaøy taùm thaùng tö, Phaät giaùo
ñoà cöû haønh leã taém Phaät coøn goïi laø Quaùn Phaät hoäi, Giaùng ñaûn hoäi, Long Hoa hoäi. Kinh
ñieån Phaät giaùo cheùp coù hai ngaøy Phaät ñaûn laø moàng taùm thaùng hai vaø moàng taùm thaùng tö,
nhöng ña phaàn ñeàu laáy ngaøy moàng taùm thaùng tö aâm lòch laøm leã. Thaät ra lòch AÁn Ñoä laáy
chi Tí (子) laøm thaùng gieâng, coøn lòch Trung Quoác thôøi coå ñaïi laáy chi Daàn (寅) laøm thaùng
gieâng cho neân thaùng tö cuûa lòch AÁn Ñoä laø thaùng hai cuûa lòch Trung Quoác thôøi coå ñaïi. Vaäy
theo aâm lòch ngaøy nay maø tính thì Phaät ñaûn nhaèm thaùng tö vaø cuõng nhaân kinh ñieån coù
caâu Phaät ñaûn sanh vaøo ngaøy traêng troøn neân raèm thaùng tö aâm lòch laøm ngaøy Phaät ñaûn.
Döïc nhi baát caûm phaïm (翼而不敢犯) Doâng tuoát khoâng daùm choáng cöï.
Döông khaùch (洋客) Thuûy thuû taøu nöôùc ngoaøi ñeán nöôùc mình goïi laø döông khaùch, chuû
yeáu chæ taøu Taây phöông.
Döông minh (陽明) Ñoàng nghóa nhö quang minh laø xaùn laïn. Boá Voïng thi trong Ñoâng
Trieát vaên tuyeån: “Ngoïc chuùc döông minh” laø “ñuoác ngoïc saùng tröng”.
Ñaûng daïng (蕩漾) Taû daùng nöôùc chaûy ñaày daãy moâng meânh.
Ñao canh hoûa naäu (刀耕火耨) Caøy dao, böøa löûa, laø phöông phaùp laøm ruoäng tröôùc tieân
chaët caây coái gom ñoát thaønh tro, roài ñaàu sa möa saï luùa chôù khoâng caøy böøa gì caû. Ñöôøng
thö, Nghieâm Chaán truyeän cheùp: Khoaûng ñôøi hai trieàu Löông, Haùn duøng phöông phaùp ñoát
caây choài laøm ruoäng, daân laáy ñoù laøm chuyeän caøy böøa kieám aên (Löông Haùn gian, ñao canh
hoûa naäu, daân loãi tyû vi thöïc). La AÅn thi: Caøy dao, böøa löûa saùu baûy naêm (Hoûa naäu, ñao canh
luïc thaát nieân) (火耨刀耕六七年).
Ñaûo qua (倒戈) Trôû giaùo, töùc quaân ñoäi laøm phaûn, quay giaùo choáng laïi trieàu ñình.
Ñaïp trieàu (沓潮) Coøn goïi laø con nöôùc öôn rong.
Ñaéc khanh ngaân (得坑銀) Coù nghóa laø ñaøo ñöôïc haàm baïc. Ñaây coù leõ laø caùch ñaùnh tieáng
cuûa Maïc Cöûu thoâi chôù trong thöïc teá coù leõ oâng chæ nhôø khai thaùc soøng baïc vaø buoân baùn, maø
chaéc laø buoân laäu, nhöùt laø buoân laäu vuõ khí môùi mau giaøu coù nhö theá. Nhöng duø sao thì ñoù
cuõng laø phöông tieän ñeå Maïc Cöûu taïo laäp cô nghieäp.
Ñaâu bao taëc (丟包賊) Boïn cöôùp baét ngöôøi boû voâ bao boá ñeå ñoøi tieàn chuoäc.

7.10 Page 70

▲back to top


Ñaäu löu (逗留) Ñöùng döøng laïi khoâng tieán leân nöõa.
Ñeà thi vaân (提詩云) Baøi thô do moät ngöôøi trong giôùi só laâm trong traán teân Taán ñeà laø.
Ñeå truï (砥柱) Chæ nuùi. Xöa vua Vuõ trò thuûy, nöôùc ngaäp chæ loù nuùi nhö caây truï ñaù, goïi laø
ñeå truï.
Ñeå voõng thaát khaåu (底網七口) Laø baûy mieäng ñaùy.
Ñieäp töû (諜子) Töùc giaùn ñieäp, laø keû do thaùm tình hình beân ñòch, coøn goïi laø thaùm maõ hay
teá taùc, hay thaùm töû.
Ñieàu linh (齠齡) Ñieàu töùc ñieàu saán (齠齔) coù nghóa laø treû con gaõy raêng cöûa ñeå moïc
raêng non. Vaäy ñieàu linh töùc luùc tuoåi coøn beù boûng, treû thô.
Ñoan döông (端陽) Coøn goïi laø Ñoan ngoï hay Truøng nguõ, töùc teát moàng naêm thaùng naêm,
ñua thuyeàn, aên baùnh uù nöôùc tro töôïng tröng ñi vôùt thaây Khuaát Nguyeân, hieàn thaàn nöôùc Sôû
thaát suûng töï traàm ôû soâng Mòch La.
Ñoaùn luyeän thaønh nguïc (煆煉成獄) Ñoaùn luyeän laø nung ñuùc. Vaäy ñoaùn luyeän thaønh
nguïc laø tuy mình khoâng coù toäi nhöng keû lôïi duïng quyeàn theá vo troøn boùp meùo, nhaøo naën
thaønh toäi giam nguïc.
Ñoaøn thöïc (搏食) Ñoaøn laø boác laáy naém côm vo troøn, boùp goïn. Vaäy ñoaøn thöïc laø aên boác
nhö ngöôøi AÁn Ñoä. Choã naøy chuùng toâi hôi coù thaéc maéc vì hình nhö ngöôøi Campuchia khoâng
coù aên boác maø cuõng duøng muoãng ñuõa nhö ngöôøi Vieät hay ngöôøi Hoa. Hoaëc giaû ngöôøi Khô
me thôøi tröôùc Trònh Hoaøi Ñöùc aên boác chaêng? (Xin chôø chæ giaùo).
Ñoå tieàn (賭錢) Coøn goïi laø ñoå baù trong ngöõ caûnh naày, töùc baøy troø côø baïc aên chung laøm
vui ba ngaøy teát.
Ñoä giang (渡江) Laø qua soâng (töø bôø beân naøy sang bôø beân kia).
Ñoä taân (渡津) Coøn goïi laø ñoä ñaàu, töùc beán ñoø
Ñoái tröø (對除) Coù nghóa laø tröø qua töùc caán nôï, nhö mình thieáu A 1 ñoàng maø B laïi thieáu
mình 1 ñoàng. Giôø mình laáy moái nôï maø B thieáu mình caán qua moái nôï mình thieáu A thaønh
mình hueà voán goïi laø ñoái tröø. Töø naøy tieáng Tieàu phaùt aâm laø tuùi tuù, ngöôøi Nam Boä noùi nhaïi
theo chæ coøn moät chöõ laø tuïi. Chöõ Noâm tuïi
ñoïc laø tuïi vì ñöôïc taùc giaû chuù thieát aâm laø
taï muõi töùc tuïi. Chöõ Noâm tuïi naøy nhaèm chæ aâm khoâng chæ thöïc nghóa.
Gia Khaùnh Nhaâm Tuaát (嘉慶壬戌) Gia Khaùnh laø vò vua thöù naêm nhaø Ñaïi Thanh leân
noái ngoâi vua cha laø Caøn Long naêm Bính Thìn (1796). Vaäy naêm Gia Khaùnh Nhaâm Tuaát laø
naêm Gia Khaùnh thöù 7 (1802). Neáu ñem tröø cho 4164 naêm laø thôøi khoaûng töø Ñöôøng Nghieâu
Giaùp Thìn kyû nguyeân cho tôùi Gia Khaùnh Nhaâm Tyù thì ta coù con soá (4164-1802 = 2362).
Vaäy Ñeá Nghieâu Giaùp Thìn kyû nguyeân laø naêm 2362 naêm tröôùc Coâng nguyeân. Con soá naày
cuõng sít soaùt vôùi con soá Ñöôøng Nghieâu nguyeân nieân cuûa moät soá saùch lòch laø 2357 tröôùc
Coâng nguyeân.
Gia Long thaäp nhò nieân (嘉隆十二年) Töùc naêm 1813.

8 Pages 71-80

▲back to top


8.1 Page 71

▲back to top


Giaù khôûi phoøng saøn (架起房棧) Gaùc caây laøm nhaø saøn treân maët nöôùc maø ôû. Saøn ôû ñaây
laø chöõ Noâm, chính laø chöõ Haùn saïn (棧)
Giaù haïnh (駕幸) Vua ñi ñeán nôi naøo ñoù goïi laø giaù haïnh.
Giang hoà chi nhaân (江湖之人) Ban ñaàu coù nghóa ngöôøi soáng treân thuyeàn raøy ñaây mai
ñoù, sau chuyeån sang nghóa xaáu chæ nhöõng keû khoâng ñònh sôû, soáng ñôøi anh chò dao buùa.
Nhöng cuõng chæ keû haønh hieäp giang hoà.
Giao thaát (蛟室) Chöõ thaát (室) trong ngöõ caûnh naày khoâng coù nghóa laø nhaø maø coù nghóa
laø hang oå. Vaäy giao thaát laø hang oå cuûa thuoàng luoàng.
Giaùp Tyù Caûnh Höng Töù nieân (甲子景興四年) Laø naêm 1744. Tröôùc kia cuø lao Ngoâ vaø
cuø lao Taân Trieàu laø moät. Vaøo naêm 1744 naøy, luõ lôùn ñaõ caét ñoâi thaønh ñoâng, taây hai cuø lao:
Ñoâng laø cuø lao Ngoâ, taây laø cuø lao Taân Trieàu.
Haø baïo (苛暴) Laø haø khaéc, baïo ngöôïc.
Haïc ñaøn long bích (鶴壇(坛)竜壁) Ñaøn cuùng veõ haïc vaùch toâ roàng.
Haùn Cao Toå Tuy Thuûy chi ñaïi phong (漢高祖睢水之大風) Haïng Voõ ñaùnh quaân
Haùn Cao Toå ôû soâng Tuy Thuûy. Quaân Haùn ñeàu rôi xuoáng soâng coøn Cao Toå bò quaân Haïng Voõ
vaây kín khoâng thoaùt ñöôïc. Boãng döng coù traän gioù to laøm cho troùc caây ñoå nhaø, caùt ñaù bay
muø mòt, quaân Sôû vôõ tung, Cao Toå nhôø ñoù maø thoaùt.
Haøng gia (行家) Coøn goïi laø haøng chuû hay haøng gia ñòa chuû laø ngöôøi chuû ñaàu naäu ñòa
phöông mua maõo haøng cuûa taøu buoân nöôùc ngoaøi roài baùn laïi cho ngöôøi buoân baùn nhoû ñòa
phöông. Ñoïc haønh gia laø nhaàm.
Haïng chieán (巷戰) Ñaùnh nhau treân ñöôøng phoá. Ñaây laø caûnh giao chieán hoãn loaïn khi
thaønh ñaõ bò quaân ñòch traøn ngaäp.
Haønh cung (行宮) Ngoaøi cung ñieän chính cuûa nhaø vua ôû Hueá, taïi caùc traán thaønh lôùn ñeàu
laäp haønh cung, töùc cung ñieän phuï, ñeå khi nhaø vua ñi tuaàn thuù thì ñeán ôû ñoù.
Haønh höông (行香) Nguyeân ban ñaàu chæ nghi thöùc Phaät giaùo khi cuùng döôøng ñoát höông
ñi quanh thaùp. Veà sau chæ ñi tham baùi danh tích Phaät giaùo nhö ñi haønh höông chuøa
Höông, haønh höông Truùc Laâm Yeân Töû.... Haønh höông cuõng chæ vieäc ñi tham baùi thaùnh ñòa
cuûa caùc toân giaùo khaùc nhö ngöôøi Hoài ñi haønh höông La Mecque, ngöôøi Thieân Chuùa giaùo ñi
haønh höông Roma, hay Jeùrusalem chaúng haïn. Chöõ haønh höông naày ñöôïc Baïch Cö Dò vieát
trong hai caâu thô cheâ chuøa nhaø nöôùc (quan töï) thôøi xöa :
Quan töï haønh höông thieåu 官寺行香少
Taêng phoøng kyù tuùc ña
僧房寄宿多
Taïm dòch: Chuøa coâng vaéng keû haønh höông
Tröôùc sau chæ coù taêng ñöôøng laø ñoâng.
Haïnh (幸) Goïi cho ñuû laø giaù haïnh, töùc laø töø chæ nhaø vua ñi ñeán moät nôi naøo ñoù.
Haøo Haøm chi coá (崤函之固) Nuùi Haøo, aûi Haøm vöõng chaéc.

8.2 Page 72

▲back to top


Haøo tieäm (濠塹) Haøo ñaøo xung quanh töôøng thaønh luõy goïi laø haøo tieäm.
Haïp moân (闔門) Vieát ñuû laø haïp moân ñaû chæ, chæ cha meï ñoùng cöûa khuyeân baûo nhoû nheï
con gaùi mình.
Hieån khaûo (顯考) Cha ñaõ quaù coá.
Hieån toå (顯祖) OÂng noäi ñaõ qua ñôøi.
Hieån Toâng Hieáu Minh Hoaøng Ñeá AÁt Daäu thaäp nguõ nieân
(顯宗孝明皇帝乙酉十五 年) Laø naêm 1705 ñôøi Toä Quoác coâng Nguyeãn Phuùc Chu
(Quoác Chuùa).
Hieäu löïc (效力) Laø goùp söùc laäp coâng vôùi nhaø vua.
Hoûa coâng phuø phieät (火攻浮筏) Beø chaát boåi löûa ñeå ñaùnh hoûa coâng ñoát taøu thuyeàn
ñòch.
Hoaøi Haûi (淮海) Tra chöa ra, nhôø baïn ñoïc chæ giaùo.
Hoaøi Nam, Tinh Boä danh (淮南星部名) Teân boä saùch thieân vaên cuûa Hoaøi Nam Töû.
Hoaùn thuû tuùc meã (換取粟米) Ngöôøi Vieät Nam ta daãu laø ngöôøi giôùi bình daân, khi duøng
chöõ cuõng raát teá nhò traùnh chöõ baùn nöôùc. Thaät ra caùc ghe chôû nöôùc naøy ñem nöôùc ngoït ñeán
caùc vuøng nöôùc maën maø baùn, nhöng bao giôø ngöôøi ta cuõng noùi ñi ñoåi nöôùc chôù khoâng bao
giôø noùi ñi baùn nöôùc. Vaäy maø coù bieát bao ñöùa ôû ñòa vò cao sang laïi nôõ loøng baùn nöôùc caàu
vinh !
Hoaønh thi chaåm tòch (橫尸枕藉) Thaây naèm ngoån ngang, thaây cheát chaát ñoáng.
Hoå tuøng (扈從) Nhöõng thò thaàn, lính traùng theo haàu vua goïi laø hoå tuøng.
Hoã thò (怙恃) Nôi nöông töïa, troâng caäy. Hai chöõ naày nguyeân ôû kinh Thi: Voâ phuï haø hoã,
voâ maãu haø thò, nghóa laø: Khoâng cha laáy chi nöông töïa, khoâng meï laáy chi caäy nhôø. Veà sau
hieåu roäng nghóa chæ ngöôøi maø mình troâng caäy, nöông nhôø khoâng nhaát thieát phaûi cha meï.
Hoàng traûo tu phaân (鴻爪修分) Daáu tích xöa löu laïi nhö daáu chaân chim hoàng in treân
tuyeát.
Huù thò (囂市) Laø choán chôï buùa oàn aøo.
Hung coân (兇棍) Nghóa ñoàng vôùi coân ñoà.
Huyeát vöïng (血暈) Töùc bònh choùng maët, xaây xaåm maët maøy, ngöôøi bình daân goïi laø bònh
thieáu maùu.
Keâ coát (滝骨) Thaät ra khoâng phaûi xöông gaø maø laø xöông chaân gaø, töùc caëp chaân gaø luoäc
soâi treo leân phôi khoâ ñeå coi caùc ngoùn chuïm laïi theá naøo maø bieát caùt hung.
Khaùm ñöôøng nguïc sôû (勘堂獄所) Laø nhaø tuø traïi giam ñeå nhoát phaïm nhaân.

8.3 Page 73

▲back to top


Khaâm meänh (欽命) Vua ban lònh cho caùc quan thi haønh moät vieäc gì ñoù thì goïi laø khaâm
meänh hoaëc khaâm ban.
Khi traùm (欺賺) Coù nghóa laø doái traù, löôøng gaït. Tieáng naøy ngöôøi Tieàu Chaâu phaùt aâm laø
khía xoù, ngöôøi Nam Boä noùi nhaïi laïi hôi bieán aâm laø khí xoâ. Chöõ Noâm (⊥) ñoïc laø xoå vì ñöôïc
taùc giaû chuù thieát aâm laø xaï moå töùc xoå. Chöõ Noâm khí xoå (氣⊥) naøy laø töø nhaïi aâm khoâng coù
thöïc nghóa.
Khinh phuø (輕浮) Taùnh tình lô laø hôøi hôït giaûn ñôn.
Khoâng thoå (空土) Khoâng thoå ôû hai beân soâng, töùc khoaûng bôø soâng ñeå ñaát troáng cho ngöôøi
vaø xe coä tôùi lui deã daøng.
Khoång ñaïo (孔道) Ñöôøng thoâng suoát ñi caùc nôi goïi laø khoång ñaïo.
Khuyeån nha töông cheá (犬牙相制) Raêng choù haøm noï kheùp vaøo haøm kia raát chaët cheõ.
Theá raêng choù keàm nhau laø theá caùc ñoàn ken caøi vò trí laãn nhau theo theá chieán löôïc, tieáp
öùng nhau khi höõu söï.
Kieàn höôùng (乾向) Höôùng Kieàn. Theo thuaät phong thuûy laø höôùng taây baéc.
Kieâu thuû (梟首) Cheùm beâu ñaàu thò chuùng goïi laø kieâu thuû.
Kieàu löông ñaïo loä (橋梁道路) Caàu coáng ñöôøng saù, laø taäp töø noùi chung veà heä thoáng
giao thoâng.
Kinh do (徑由) Nghóa laø ñi qua. Nhö quaùn kinh do laø töøng ñi qua raønh reõ (moät vuøng naøo
ñoù).
Kinh, Vò chi phaùn (涇渭之判) Lôøi pheâ phaùn soâng Kinh trong, soâng Vò ñuïc.
Kyø ñaïo teá (旗纛祭) Leã cuùng côø quaân.
Kî thaûo, thöøa bình (騎草、乘萍) Töùc cöôõi treân coû, ñeø treân luïc bình maø ñi do nöôùc
ngaäp, coû vaø luïc bình moïc ken daøy bít caû loä.
Laïc bình (落坪) Theá nuùi chaïy daøi trôû thaønh baèng phaúng. Ñaây laø thuaät ngöõ phong thuûy
Laêng khi (陵欺) Coi thöôøng, aùp böùc.
Laêng trì (凌遲) Moät hình phaït taøn khoác thôøi xöa, töùc toäi nhaân bò xeûo töøng mieáng thòt
sau moãi tieáng troáng lònh, keá bò chaët tay, chaët chaân roài môùi cheùm beâu ñaàu.
Laâm coâng, moäc tôï (töôïng) (林工木匠) Laâm coâng laø thôï röøng, moäc tôï hay moäc töôïng
laø thôï moäc, thôï laøm goã.
Laäu tòch (漏籍) Tòch laø hoä tòch. Laäu tòch laø keû rôi loït khoûi soå saùch hoä tòch cuûa laøng xaõ,
töùc keû soáng ngoaøi voøng phaùp luaät, phaàn ñoâng laø keû maéc toäi ñaøo vong.
Leâ Vó (犛尾) Teân ngoâi sao ôû döôùi sao Nam Cöïc Laõo Nhaân. Theo taäp quaùn xöa, ngöôøi
noâng daân neáu thaáy sao naày xuaát hieän laø maï bò cheát. Ngöôøi bình daân goïi noù laø sao Chuoâi
Caøy.

8.4 Page 74

▲back to top


Lieäp hoä (獵戶) Laø ngöôøi saên baén
Loä taån sôû (露殯所) Laø nhaø quaøn khoâng choân, hoøm ñöôïc keâ treân hai chaân ngöïa goã ñeå
khôi khôi treân maët ñaát, thaân nhaân moãi ngaøy doïn côm môøi aên nhö ngöôøi soáng.
Loä tích laãm (露積廩(凜)) Vöïa chöùa troáng naép.
Luïc thö (六書) Saùu kieåu vieát cuûa chöõ Haùn laø chæ söï, töôïng hình, hình thanh, hoäi yù,
chuyeån chuù, giaû taù.
Luïc truùc y y (綠竹猗猗) Y laø xanh töôi. Vaäy luïc truùc y y laø truùc xanh rôøn rôøn.
Löõ nguï (旅寓) Keû ôû ñaäu taïm bôï nôi xöù ngöôøi goïi laø löõ nguï, bôûi Lyù Vaên Quang laø ngöôøi
Phuùc Kieán do löu thöông maø ñeán ôû ñaäu taïi cuø lao Ñaïi Phoá.
Löông Sôn Baïc chi phuï ngung hoå (梁山泊之負嵎虎) Coïp döõ töïa nuùi ôû Löông Sôn
Baïc.
Löu phoái (流配) Laø ñaøy ñi xa.
Löu thöông (流商) Keû thöông buoân ñöôøng bieån rong thuyeàn nay xöù naày, mai xöù kia, taûi
haøng buoân baùn goïi laø löu thöông.
Lî sôû (涖所) Choã cô quan huyeän hay tænh ñoùng goïi laø lî sôû, nhö huyeän lî, tænh lî.
Lyù hoïc (理學) Cuõng coøn goïi laø Tính Lyù hoïc, hay Ñaïo hoïc. Toáng Nho laáy nghóa lyù laøm
goác cho neân môùi coù moân Lyù hoïc. Laïi cuõng do moân naøy baøn luoân veà tính meänh neân coøn goïi
laø Tính Lyù hoïc. Laïi cuõng ñöôïc goïi laø Toáng hoïc ñeå phaân bieät vôùi Haùn hoïc, töùc hoïc thuaät
ñôøi Ñoâng Haùn.
Maõ. Maõ laø leã cuùng teá cuûa quaân ñoäi, ñeå caàu ñieàu laønh cho ba quaân. Maõ nha (禡牙): laø leã
cuùng cuûa quaân ñoäi khi ra quaân. Thieân Leã chí cuûa Toáng söû cheùp: Lai Höõu Taùn Thieân Ñaïi
Phu Phieân Thaân Tu, ra choã giao daõ duøng moät leã thieáu lao teá xung vöu maõ nha. Phong thò
vaên Kieán kyù: Côø lôùn tröôùc ñoaøn quaân goïi laø nha kyø. Khi ra quaân taát phaûi coù leã laäp nha kyø
vaø maõ nha.
Maõ teá (禡祭) Leã quaân ñoäi.
Maõ tröôøng (馬腸) Töùc ruoät ngöïa. Ruoät ngöôøi cuõng nhö ruoät caùc con thuù khaùc thöôøng xeáp
cuoän cong queo rieâng ruoät loaøi ngöïa thì thaúng tuoät cho neân muoán noùi ai tính tình boäc tröïc
ngay thaúng ngöôøi ta baûo Tính tình thaúng nhö ruoät ngöïa. Ngaøy tröôùc caùc oâng tieàu (ngöôøi
Hoa) maëc quaàn ñuøi khoâng coù luoàn thun maø ñöôïc nòt quanh baèng moät sôïi daây nòt coù caû caùc
ngaên ñeå ñöïng ñoà vaät laët vaët goïi laø ruoät ngöïa hay ruoät töôïng. Ruùt ruoät töôïng ñoàng nghóa
vôùi ruùt haàu bao.
Maïc Cöûu coâng tích trí vi ñaïo, Gia Long thaát nieân thæ trí vi huyeän
(鄚玖公昔置為道，嘉隆七年始置為縣) Nghóa laø: Tröôùc ñaây ngaøi Maïc Cöûu ñaët
laøm ñaïo, tôùi naêm Gia Long thöù baûy môùi ñaët thaønh huyeän.
Maïi tieân (賣鮮) Tieân (鮮) laø con caù töôi soáng. Vaäy maïi tieân laø baùn caù coøn töôi soáng.

8.5 Page 75

▲back to top


Man (縵) Choã daân cö ôû lieàn nhau goïi laø man yù nhö coû moïc lan ra vaäy (Man sanh: moïc boø
lan ra).
Mang Hieän nhaät (芒現日) Ngaøy sao Tua Rua moïc. Sao Tua Rua laø choøm sao baûy ngoâi
moïc lieàn nhau, tieáng Phaùp goïi laø: Les pleùiades. Ca dao ta coøn löu laïi caâu haùt lieân quan tôùi
sao Tua Rua raát yù nhò: Tua Rua ñaõ xeá ngang ñaàu; Em coøn ñöùng ñoù laøm giaàu cho cha
Minh haûi (冥海) Bieån xa tít mòt môø veà taän phía nam goïi laø minh haûi.
Minh maïc haûi trung (溟漠海中) Giöõa choán bieån daõ mòt môø.
Moâ baùi (膜拜) Quyø daøi maø laïy nhö ngöôøi ñaïo Hoài goïi laø moâ baùi.
Moâng traàn (蒙塵) Töùc chæ luùc vua Gia Long coøn daán thaân boân ba trong choán gioù buïi mòt
muø luùc ñang taåu quoác.
Möu nghòch (謀逆) Töùc möu toan laøm chuyeän baïo nghòch thí vua cöôùp ngoâi.
Na nhaân (儺人) Coøn goïi laø Naäu saéc buøa.
Nam haûi chi thaàn (南海之神) Thôø caùc thaàn döôùi nöôùc nhö Haø baù, Thuûy quan vaø caùc
thöù thaàn caù, chuû yeáu laø caù OÂng.
Nam haûi töôùng quaân (南海將軍) Caù voi ñöôïc phong laø oâng töôùng ôû bieån Nam trong
Töï ñieån cuûa trieàu ñình.
Nam thuøy (南陲) Laø bieân thuøy phía nam.
Nam toâng chaân thuyeân (南宗真詮) Lôøi chuù giaûi chuaån xaùc Thieàn Nam toâng ñoán ngoä
cuûa Luïc toå Hueä Naêng. Khoâng neân laàm Nam toâng trong ngöõ caûnh naøy vôùi Nam toâng
Nguyeân thæ (Theùreùvada).
Naäu (耨) Tuïc goïi ñaùm ñoâng tuï laïi caøy böøa laø naäu.
Neâ nính (泥濘) Buøn sình.
Ngaõ Hoaøng Vieät (我皇越) Laø lôøi ngöôøi Vieät trieàu Nguyeãn xöng hoâ teân nöôùc mình, vì
Nguyeãn trieàu ñaët quoác hieäu laø Vieät Nam. Xöa ngöôøi daân trieàu ñaïi naøo thì laáy teân trieàu ñaïi
ñoù keøm theo chöõ Hoaøng (皇) laø thuoäc veà vua, ñeå xöng hoâ nöôùc mình nhö ngöôøi daân ñôøi Leâ
thì xöng nöôùc laø Hoaøng Leâ (nhö saùch Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí), ngöôøi daân ñôøi Toáng beân
Trung Quoác thì xöng nöôùc laø Hoaøng Toáng (Hoaøng Toáng nieân gian). Vaäy ngaõ Hoaøng Vieät laø
nöôùc Vieät ta.
Ngao cöïc kyù laäp (鰲極既立) Boán cöïc baèng chaân con ngao.
Nghinh hoài (迎回) Ñoùn veà. Thöïc teá Muïc vöông (Taân Chính vöông) vaø Thaùi Thöôïng
vöông ñeàu bò quaân Taây Sôn baét ñoùng cuõi chôû veà Phieân Traán roài gieát caû hai.
Ngoï höôùng (午向) Höôùng Ngoï. Theo thuaät phong thuûy ñaây laø höôùng nam.

8.6 Page 76

▲back to top


Ngoõa dieâu (瓦窯) Ngoõa (瓦) laø ngoùi, dieâu ( ) coøn vieát laø 窯, coù nghóa laø caùi loø nung
gaïch ngoùi.
Ngoïa hoïa (臥禍) Töùc bình daân goïi laø naèm vaï hay aên vaï, nghóa laø coù chuùt chuyeän gaây goå
vôùi ngöôøi coù theá giaù trong laøng beøn naèm laên ra ñaát töï caøo caáu tru treùo ñoøi boài thöôøng
thieät haïi giaû taïo.
Ngoïa thaùp chi traéc höõu nhaân haõn thuøy (臥榻之側有人鼾垂) Nghóa ñen laø beân
giöôøng mình nguû coù ngöôøi naèm ngaùy pho pho, haøm yù coù ngöôøi nhôûn nhô thaùch thöùc beân
mình khieán khoâng an taâm, töùc keû ñòch ôû caïnh naùch ngaøy ñeâm rình chôø cô hoäi laät ñoå
mình.
Ngoaïi dieät (外姪) Töùc phía chaùu ngoaïi goïi mình baèng caäu, laø con cuûa chò hay em gaùi
mình.
Ngoan phu (頑夫) Ñöùa ngoã nghòch cöùng ñaàu.
Ngoâ giang chi hieåm (吳江之險) Söï hieåm trôû cuûa soâng Ngoâ.
Nguyeân Ñaùn ñaïi tieát (元旦大節) Töùc Teát Nguyeân ñaùn, laø leã tieát lôùn nhöùt trong naêm
cuûa ta vaø Trung Quoác.
Nguyeân mieãn (原免) Nguyeân laø tha loãi, mieãn laø xaù toäi. Vaäy nguyeân mieãn laø xaù toäi.
Ngö daân lieãm tieàn (漁民歛錢) Daân chaøi quyeân goùp tieàn (ñeå an taùng caù OÂng).
Ngö hoä (漁戶) Daân chaøi, laøng chaøi.
Ngö mieát (魚鱉) Nghóa töøng chöõ moät: Ngö (魚) laø caù; mieát (鱉) laø con ba ba, nhöng ñaây
laø moät taäp ngöõ ñeå chæ chung loaøi thuûy saûn coù theå dòch laø toâm caù hay dòch ñuùng ngöõ khí
mieàn Nam laø caù maém vaø ngöõ khí mieàn Baéc laø caù muù. Toå hôïp töø naøy cuõng gioáng trong
tieáng Vieät (nhö caây coái, rau raùc, gaïo thoùc...)
Ngö muïc chi daân (魚牧之民) Daân ñaùnh caù vaø laøm ruoäng raãy.
Ngö voõng (魚網) Töùc chaøi löôùi ñaùnh caù, caâu rôù... Noùi chung laø soáng baèng ngheà baét caù
toâm ôû soâng bieån.
Ngöï töù (御賜) Vua ñích thaân ñaët teân cho moät ñòa phöông naøo thì goïi laø ngöï töù. Thôøi
phong kieán, lònh gì cuûa vua ban ñeàu goïi laø töù, nhö thöôûng röôïu thì goïi laø töù töûu, cho pheùp
keát hoân thì goïi laø töù hoân, thaäm chí xöû töû cuõng goïi laø töù töû. Thaät ra chöõ töù töû cuõng coù yù
nghóa, vì ngöôøi cheát ñöôïc choïn moät trong ba caùch cheát yeân thaân goïi laø tam ban trieàu ñieån,
ñoù laø thanh kieám, daûi luïa, vaø chung thuoác ñoäc. Ñoù laø vinh haïnh ñöôïc töï töû, coøn ngay khi
bò ñem cheùm ñaàu cuõng goïi laø töù töû vì ngöôøi cheát chæ bò chaët ñaàu cheát mau leï khoâng ñau
ñôùn, thay vì phaûi bò tuøng xeûo laêng trì, cheùm ngang hoâng, hay voi giaày, ngöïa xeù raát thaûm
khoác.
Ngöu saàm loä (牛涔路) Saàm (涔) laø nöôùc ñoïng. Ngöu saàm loä laø ñöôøng nöôùc ñoïng do
traâu loäi qua laïi moãi ngaøy, laâu daàn thaønh con raïch caïn.

8.7 Page 77

▲back to top


Ngöôïc taät (瘧疾) Laø bònh soát reùt ngaõ nöôùc, tieáng Phaùp goïi laø Paludisme.
Nhaøn nhaân baát höùa xuaát nhaäp (閒人不許出入) Laø ngöôøi khoâng phaän söï caám voâ ra.
Nhi chaåm (兒枕) Töùc bònh ñöôøng maùu huyeát cuûa phuï nöõ, ngöôøi bình daân quen goïi laø
bònh cuïc maùu nhaø con do kinh kyø troài suït khoâng ñeàu, maø moãi laàn saép coù kinh phaûi bò ñau
buïng döõ doäi.
Nhi ñòa dieäc töï hó (而地亦似矣) Nghóa laø: Maø ñaát ñai (nöôùc Baø Lòa) naày cuõng gioáng
nhö (ñaát cuûa Cao Mieân man moïi ngaøy nay). Ñaây laø nhaän ñònh cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc khi cho
ñaûo Bali (Baø Lòa) laø Baø Ròa, töùc ñaát cuõ cuûa Cao Mieân vaø ngöôøi daân toäc ít ngöôøi.
Nhieãm vi daïng (染微恙) Nhuoám bònh chuùt ñænh.
Nhung vuï (戎務) Laø vieäc quaân söï.
Oa tranh (蝸爭) Oa töùc chöõ taét cuûa oa giaùc. Oa giaùc laïi laø caùch noùi taét cuûa oa ngöu chi
giaùc, töùc ñaàu ngoøi caùi voøi cuûa con oác seân, haøm yù chæ vaät nhoû nhoi. Vaäy oa tranh laø caùc cuoäc
tranh giaønh leû teû nhoû nhoi. Goïi ñuû laø oa tranh, giaùc ñaáu.
Pha traïch (陂澤) Vuøng ao chaèm sình laày, ngöôøi Nam Boä goïi laø böng bieàn.
Phaøm töôøng laïc dòch (帆檣絡繹) Phaøm laø caùnh buoàm, töôøng laø caùi coät buoàm, phaøm
töôøng duøng chung chæ thuyeàn beø. Laïc dòch laø lieàn nhau khoâng döùt. Vaäy phaøm töôøng laïc
dòch cuõng coù nghóa laø taøu beø ñaäu taáp naäp noái tieáp nhau khoâng döùt.
Phaïm ñoàng vi töôïng töï vu kyø töï (範銅為像祀于其寺) Laø ñoå khuoân ñoàng laøm töôïng
baø Thaùi phu nhôn maø thôø ôû chuøa naøy, chôù khoâng phaûi ñuùc töôïng Phaät thôø ôû chuøa vì theo
maïch vaên sau khi baø meï qua ñôøi, Maïc Cöûu choân caát xong roài ñuùc töôïng meï thôø phuï trong
chuøa, coøn töôïng Phaät thì tröôùc ñoù ñaõ coù taïi chuøa naøy roài. Vaû chöõ töï (祀) chæ duøng cho
nghóa thôø thaàn thaùnh vaø ngöôøi chôù khoâng duøng cho nghóa thôø Phaät. Hôn nöõa boán chöõ cuoái
caâu kim töôïng toàn dieân noùi roõ töôïng naøy laø töôïng cuûa baø meï Maïc Cöûu duø traûi bao bieán
thieân ñeán nay vaãn coøn. Neáu töôïng Phaät thì taùc giaû vieát caâu naøy laøm chi vì coøn chuøa thì
phaûi coøn töôïng Phaät. Tröôùc 1975, chuùng toâi ñi giang hoà taïm löu nguï Haø Tieân ôû nhaø baø
Chín Naûi vaø thaày giaùo Tí, moãi laàn khaù laâu ngaøy, vaø laàn naøo cuõng ñeán chôi chuøa Tam Baûo
chieâm baùi di töôïng Thaùi phu nhôn thôø taïi chuøa.
Phaïm thò phuù nöõ (范氏富女) Laø coâ gaùi nhaø giaøu hoï Phaïm chôù khoâng phaûi coâ con gaùi
teân Phaïm Thò Phuù.
Phan meänh (拼命) Laø lieàu lónh, lieàu maïng baát keå cheát.
Phaøn loã (礬鹵) Pheøn maën. Nöôùc pheøn maën ngöôøi khoâng uoáng ñöôïc maø caù cuõng khoâng
soáng noåi. Coù vaøi ñòa phöông tôùi muøa nöôùc pheøn, nöôùc soâng trong thaáy ñaùy nhöng vò nöôùc
chaùt, caû taém röûa cuõng khoâng oån, coøn caù phaûi chaïy pheøn, neáu con naøo chaïy khoâng kòp laø
phaûi cheát, goïi laø cheát daäy pheøn.
Phaûn vieân (反轅) Quay caøng xe, laø töø chæ quaân binh quay trôû veà choã cuõ.
Phaät ñaûn (佛誕) Leã kyû nieäm ngaøy ñöùc Phaät ñaûn sinh.

8.8 Page 78

▲back to top


Phi tích (飛錫) Cuõng ñoàng nghóa vôùi traùc tích töùc thieàn sö vaân du döøng gaäy truï laïi nôi
naøo ñoù ñeå tu haønh.
Phieân bình (潘屏) Laø pheân giaäu, yù noùi laø nôi che chôû cho quoác gia vaäy.
Phieâu mieãu (縹緲) Chæ daùng maây khoùi man maùc mòt môø xa xaêm.
Phong thaïch haø cöø (蜂石河渠) Keø chaén bôø soâng baèng ñaù ong.
Phoác taùi (扑載) Coù nghóa laø chuyeân chôû ñöôøng thuûy baèng ghe chaøi. Töø naøy ngöôøi Tieàu
phaùt aâm laø poác tchaøi, ngöôøi Nam Boä noùi nhaïi laïi hôi bieán aâm laø boác chaøi. Chöõ Noâm
ñoïc boác chaøi, khoâng chæ thöïc nghóa maø chæ laø nhaïi aâm.
Phu coâng (膚功) Coâng lao lôùn.
Phuù dòch (賦役) Laø thueá maù daân phaûi ñoùng cho nhaø nöôùc, cuøng söu dòch daân phaûi laøm
khoâng coâng cho nhaø nöôùc phong kieán.
Phuù thöù (富庶) Laø giaøu sang, sung tuùc.
Phuø ñoà (浮屠) Thaùp an vò xaù lôïi hoaëc choân haøi coát thieàn sö vieân tòch.
Phuï ngung chi theá (負嵎之勢) Töùc theá con coïp bò röôït naø cuøng ñöôøng töïa löng vaøo goø
nuùi maø cöï laïi. Gaëp caûnh naày ngöôøi röôït phaûi ñoái ñaàu vôùi tình traïng raát nguy hieåm. Sau
thaønh ngöõ naøy duøng ñeå chæ vò theá hieåm trôû khoù taán coâng cuûa moät thaønh quaùch.
Phuùc boàn chi oan (覆盆之冤) Noãi oan döôùi ñaùy chaäu uùp.
Phuïc tích (復辟) Caùi gì thuoäc veà vua goïi laø tích. Vaäy vò vua xuaát boân trôû laïi naém ngoâi
trò vì ñaát nöôùc goïi laø phuïc tích.
Phöông meänh (方命) Laø choáng laïi meänh trôøi, aùm chæ choáng meänh vua.
Quan ñieàn bieät thöïc (官田別食) Ruoäng coâng caáp cho quan laïi coù coâng, laáy hoa lôïi maø
aên. Neáu vò quan ñoù qua ñôøi thì laáy hoa lôïi ñoù ñeå duøng vaøo vieäc teá töï haèng naêm cho oâng ta
goïi laø töï ñieàn (嗣田).
Quan loä (官路) Töùc ñöôøng caùi quan laø ñöôøng lôùn thoâng töø ñòa phöông naøy qua ñòa
phöông khaùc, hoaëc thoâng thaúng ra kinh ñoâ, nhö ngaøy nay ta goïi laø quoác loä vaäy.
Quan taân (關津) Traïm haûi quan ñeå khaùm xeùt haøng hoùa caùc taøu buoân ra vaøo cöûa bieån.
Quaùn taäp thöông coå ña thò tænh du ñaõng chi nhaân (慣習商賈多市井遊蕩之人),
dòch laø: Quen ngheà buoân baùn laø daân ôû chôï buùa khoâng roãi raûnh ngao du nhaøn daät. Choã naøy
xin noùi roõ keûo coù söï ngoä nhaän nguy hieåm. Thoâng thöôøng ngöôøi Vieät mình hieåu chöõ du
ñaõng laø daân du coân, tuï taäp laäp beø nhoùm ñaâm thueâ cheùm möôùn, cöôùp giöït. Chöõ du ñaõng
oâng Trònh Hoaøi Ñöùc vieát trong ngöõ caûnh ñoaïn naøy khoâng nhö vaäy, maø laø: Khoâng ngao du
rong chôi nôi nhaøn daät, nhö thieân Ñaïi vuõ moâ vieát: Voõng du ö daät. Hay Sôù vieát: Voâ du
tuùng ö daät döï (無遊縱於逸豫), nghóa laø khoâng rong chôi nôi nhaøn daät. Vaäy thò tænh du

8.9 Page 79

▲back to top


ñaõng chi nhaân coù yù chæ daân chôï buùa khoâng raûnh roãi ngao du nhaøn nhaõ, haøm yù noùi daân
chôï buùa baän roän toái ngaøy lo buoân baùn.
Quaûn haït (管轄) Ñòa haït quaûn lyù cuûa moät ñòa phöông töùc vuøng ñaát do moät quan chöùc
chòu traùch nhieäm coi soùc.
Quaùt maõi (括買) Laø mua sæ, mua maõo. Tieáng naøy ngöôøi Tieàu Chaâu phaùt aâm laø oùa bôøi,
ngöôøi Nam Boä chæ nhaïi laïi moät tieáng laø oùa chöõ Noâm (吪) laø töø nhaïi aâm khoâng coù thöïc
nghóa. Töø quaùt maõi coøn ñöôïc vieát nöûa theo aâm, nöûa theo chöõ laø oùa maõi (窩賣).
Quoác aâm, höông ngöõ (國音鄉語) Quoác aâm laø tieáng Noâm töùc tieáng meï ñeû, ñoái laïi vôùi
tieáng Nho töùc tieáng Haùn Vieät. Höông ngöõ laø tieáng noùi ñòa phöông, thoå aâm, ñoái laïi vôùi
tieáng vaên hoa baùc hoïc.
Quoác luaät (國律) Luaät leä cuûa ñaát nöôùc, töùc luaät leä cuûa trieàu ñình, noùi chung laø luaät phaùp
trong nöôùc.
Quyõ trieät (軌轍) Cuøng moät veát baùnh xe, töùc yù muoán noùi hai söï vieäc cuøng tình traïng nhö
nhau.
Quyeân meänh (捐命) Nhöõng caùi cheát anh duõng vì ngöôøi khaùc ñöôïc goïi toân troïng laø quyeân
meänh, töùc laø quyeân taëng thaân meänh cuûa mình vaäy.
Quyeàn thoá (權庴) Quaøn taïm.
Quyeát haäu (厥後) Veà sau.
Quyeát sô (厥初) Nghóa laø luùc ban sô, ban ñaàu, ngöôïc nghóa laïi vôùi quyeát haäu laø veà sau.
Saùi can (洒乾) Laø phôi khoâ laøm caù khoâ.
Sanh thuïc (生熟) Sanh laø ngöôøi laï, thuïc laø ngöôøi quen.
Saøo coâng (篙工) Cuõng goïi laø saøo sö, laø nhöõng ngöôøi chuyeân choáng ghe laùn, ghe löôøn.
Saùt só chi aùc danh (殺士之惡名) Tieáng xaáu gieát keû quoác só, laø ñieàu maø caùc vua chuùa
xöa raát kî.
Saàm tòch (岑寂) Laø vaéng veû.
Só phu (士夫) Cuõng goïi laø thaân só, só laâm, töùc chæ nhöõng ngöôøi coù hoïc Nho, ñöôïc xaõ hoäi
xöa troïng voïng, töông töï nhö töø ngöôøi trí thöùc ñôøi nay vaäy.
Soùc (滀) Soùc laø laøng cuûa ngöôøi Khô me, nhö buoân laø laøng cuûa ngöôøi daân toäc thieåu soá ôû
Taây Nguyeân.
Soùc voïng (朔望) Soùc laø ngaøy moàng moät aâm lòch, voïng laø ngaøy raèm aâm lòch.
Soá (數) Laø keå caùc toäi ra.
Sô tuaán (疏浚) Soâng caïn bò buøn laáp ñaøo khôi cho thoâng goïi laø sô tuaán.

8.10 Page 80

▲back to top


Sôn tuù thuûy thanh (山秀水清) Cuõng noùi laø sôn thanh thuûy tuù, töùc nuùi ñeïp soâng trong,
taû ñòa phöông coù phong caûnh traùng leä, thanh tuù.
Suy taï (衰謝) Laø suy suïp, taøn taï, trôû neân ngheøo heøn.
Taø (斜) Laø tieáng Khô me coù nghóa laø oâng.
Taû ñaûn (左袒) Chæ söï uûng hoä. Taû ñaûn xuaát xöù töø ñieån tích Taû Höõu Ñaûn. Xöa khi Haùn
Cao Toå baêng haø, Laõ haäu nhieáp chính cho beø caùnh hoï Laõ naém troïng quyeàn coù yù tieám ngoâi
hoï Löu. Thaùi uùy Chu Boät muoán an Löu dieät Laõ beøn böôùc vaøo quaân moân ra leänh cho quaân
só: Ai theo hoï Laõ thì treäch vai aùo phaûi, ai theo Löu thì treäch vai aùo traùi. Ba quaân ñeàu
treäch vai traùi uûng hoä hoï Löu. Nay muoán bieåu thò uûng hoä moät beân thì duøng chöõ taû ñaûn,
cuõng coøn noùi laø ñaûn hoä. Neáu ai trung laäp khoâng uûng hoä phe naøo caû thì noùi baát taû höõu ñaûn.
Taûi tòch (載籍) Nghóa cuõng nhö thö tòch (書籍) vì saùch ñaêng taûi söï thaät neân taûi tòch
hay thö tòch coù nghóa saùch vôû ghi cheùp chuyeän qua.
Tam nguõ nieân (三五年) Töùc noùi theo ngöõ khí Vieät Nam laø “naêm ba naêm”, hay “ba boán
naêm” cuõng ñöôïc.
Tam taøi (三才) Ngöôøi xöa cho Thieân, Ñòa, Nhôn laø tam taøi, vì Trôøi, Ngöôøi vaø Ñaát ñai coù
söï töông quan maät thieát trong vieäc hình thaønh vuõ truï.
Taùo thaàn (灶神) Theo truyeän coå tích thì hai oâng cuøng yeâu moät baø, roát laïi vì nghóa cheát
caû trong löûa, neân thaàn Taùo ñöôïc thôø vôùi hình töôïng hai oâng cuøng moät baø.
Taûo moä (掃墓) Leã queùt doïn moà maû oâng baø. Leã naøy ngöôøi mieàn Taây Nam Boä chòu aûnh
höôûng phong tuïc ngöôøi Hoa neân tieán haønh trong tieát Thanh minh vaøo khoaûng thaùng hai
hoaëc thaùng ba aâm lòch, nhöng ngöôøi mieàn Ñoâng Nam Boä tieán haønh vaøo thaùng chaïp aâm
lòch.
Taân lang, phuø laâu (檳榔芙簍) Töùc cau traàu duøng trong hoân leã.
Taåu (藪) Laø röøng Saùc.
Taây Sôn chi loaïn (西山之亂) Ai cuõng bieát Taây Sôn laø moät phong traøo caùch maïng vó
ñaïi, moät löïc löôïng dieät xaâm laêng oai duõng nhaát trong lòch söû Vieät Nam thì sao laïi goïi laø
loaïn ñöôïc. Nhaân vì thôøi phong kieán, nhöõng löïc löôïng tranh ngoâi vöông baù ñeàu coi keû ñoái
nghòch vôùi mình laø taëc khaáu, nguïy loaïn. Do ñoù Trònh Hoaøi Ñöùc laø ñaïi thaàn trieàu Nguyeãn
thì ñöông nhieân phaûi coi Taây Sôn laø nguïy loaïn.
Taây taëc (西賊) Thôøi Trònh Hoaøi Ñöùc vieát GÑTTC nöôùc ta chöa bò naïn ngoaïi xaâm cuûa
Phaùp neân giaëc phía taây ôû ngöõ caûnh naøy chæ Cao Mieân vaø Xieâm La.
Thai sinh thaäp nhò nöông chi thaàn (胎生十二娘之神) Töùc möôøi hai muï baø, cuõng
coøn goïi laø möôøi hai baø meï sanh hoä ñoä cho baø meï vaø treû sô sinh ñöôïc meï troøn con vuoâng.
Thaùi toå (太祖) Thuaät ngöõ phong thuûy chæ ngoïn nuùi chuùa cuûa moät heä maïch nuùi non trong
moät vuøng nhaát ñònh.

9 Pages 81-90

▲back to top


9.1 Page 81

▲back to top


Thaùm thaân (探親) Laø ñi thaêm vieáng ngöôøi thaân.
Thaønh (窚) Chöõ窚khoâng thaáy coù trong caùc töø ñieån lôùn nhö Töø Nguyeân, Töø Haûi neân
khoâng bieát laø chöõ gì. Nay xin taïm ñoïc thaønh ñeå chôø chæ giaùo.
Thaïnh haï ñaùi haøm (盛夏帶鹹) Haïn gaét môùi maën. Ñaây laø tình traïng moät soá con soâng
ôû Nam Boä xa bôø bieån maø laïi tieáp nhaän nöôùc ngoït cuûa caùc con soâng ôû trong ñaát lieàn ñoå ra
neân haàu nhö quanh naêm ñeàu ngoït vì nöôùc bieån bò nöôùc ngoït ôû ngoïn soâng ñaïp maõi ra bieån
khoâng coù cô hoäi chaûy ngöôïc vaøo saâu trong soâng. Chæ khi naøo haïn quaù gaét vaø quaù laâu,
nguoàn nöôùc ngoït treân thöôïng löu caïn kieät khoâng ñuû söùc ñaåy nöôùc bieån trôû ra bieån thì soâng
môùi bò maën. Tuy laø nhö vaäy, khi nöôùc keùm ngöôøi ta vaãn coù theå xaøi ñöôïc nöôùc lôï.
Thao kieàm (韜鈐) Nguyeân saùch binh thô xöa coù thieân Luïc thao vaø Ngoïc kieàm neân veà sau
töø thao kieàm chæ thuaät duïng binh. Nguyeãn Sieâu Quaàn laø cha cuûa Nguyeãn Tònh laø ngöôøi raát
tinh thoâng lyù hoïc vaø thuaät thao kieàm.
Thaûo thö coâng söï ña baát duïng (草書公事多不用) Vì chöõ thaûo vieát lieân buùt, laïi boû
neùt raát khoù ñoïc vaø coù theå gaây tranh caõi nghóa chöõ, neân coâng vaên, hoaëc nieâm yeát, thoâng
caùo cuûa nhaø nöôùc khoâng duøng theå chöõ naøy.
Thaâm tieàu (深礁) Laø raïn saâu döôùi bieån, choã caù höôøng nuùp.
Thaân dung kinh dòch (身庸徑役) Laø boån phaän moãi ngöôøi daân phaûi ñoùng goùp chuyeän
laøm söu dòch cho nhaø nöôùc phong kieán thôøi xöa.
Thaäp nguõ thaønh quaàn (十五成群) Töøng nhoùm naêm möôøi ngöôøi, moãi nhoùm naêm möôøi
ngöôøi.
Thaäp nguõ vi quaàn (十五為群) Tuï taäp moät nhoùm naêm möôøi ngöôøi, noùi ñuùng ngöõ khí
Vieät Nam laø moät nhoùm naêm baûy ngöôøi.
Thaát tòch (七夕) Ñeâm moàng baûy thaùng baûy, theo truyeàn thuyeát do chim quaï baéc caàu ñeå
Ngöu Lang vaø Chöùc Nöõ gaëp nhau sau moät naêm xa caùch. Vì thöông caûm khi truøng phuøng,
hoï khoùc loùc neân ñeâm naøy trôøi laøm möa phuøn ñeán saùng.
Thaáu taäp (湊集) Nôi coù nhieàu taøu beø trong vaø nöôùc ngoaøi tuï taäp buoân baùn goïi laø thaáu
taäp.
Theá Toå Cao Hoaøng ñeá Nhaâm Daàn nguõ nieân (世祖高黃帝壬寅五年) Naêm thöù
naêm ñôøi vua Gia Long, töùc naêm 1782. Ñaây laø laáy naêm 1778 khi Nguyeãn AÙnh ñöôïc töôùng só
toân laøm Ñaïi Nguyeân soaùi Nhieáp quoác chính laøm naêm thöù nhaát, coøn naêm Theá Toå Cao
hoaøng ñeá chính thöùc töùc vò laáy nieân hieäu Gia Long laø naêm 1803.
Theá Toâng Hieáu Voõ hoaøng ñeá Ñinh Maõo thaäp nieân (世宗孝武皇帝丁卯十年) Töùc
naêm 1747 ñôøi chuùa Voõ vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt nhaèm naêm thöù 8 nieân hieäu Caûnh Höng
ñôøi vua Leâ Hieån Toâng, naêm thöù 12 ñôøi vua Caøn Long nhaø Thanh.
Thí khoa (試科) Xöa tröôøng thi Gia Ñònh daønh cho só töû Gia Ñònh thaønh nhöng chæ toå
chöùc thi Höông. Ai muoán thi Hoäi phaûi ra taän kinh ñoâ Hueá.

9.2 Page 82

▲back to top


Thi töù hieâu traàn (市肆囂塵) Thuaät ngöõ Phaät giaùo chæ choán traàn gian ñaày caùt buïi oàn
aøo.
Thò daân nhö thöông (視民如傷) Saùch Taû truyeän cheùp: “Thaàn nghe noùi nöôùc maø höng
thònh laø do vua coi daân nhö keû thöông taät khoâng nôõ kinh ñoäng, aáy laø phöôùc cuûa nöôùc vaäy”.
(Thaàn vaên quoác chi höng daõ, thò daân nhö thöông, thò kyø phöôùc daõ). Thieân Ly laâu saùch
Maïnh Töû cheùp: Vaên Vöông thò daân nhö thöông, nghóa laø: Vaên Vöông coi daân nhö ngöôøi bò
thöông taät. Chöông Phaân chöùc saùch Laõ thò Xuaân thu cheùp: Thieân haøn khôûi dòch khuûng
thöông daân, nghóa laø: trôøi trôû laïnh e laøm thöông toån nhaân daân. Chuù: Thöông (傷) nghóa
laø bònh taät, thöông taät. Vua Vaên Vöông coi daân nhö keû bònh taät. Phaøm keû bònh taät thì
khoâng ñöôïc ñoäng chaïm quaáy nhieãu. Daân chuùng nhaân khoâng bò ñoäng chaïm quaáy nhieãu maø
ñöôïc bình thaûn yeân oån laøm aên.
Thò lö voïng thieát (恃閭望切) Töïa cöûa moûi moøn troâng con. Thaønh ngöõ naày chæ meï töïa
cöûa troâng con ñi xa chöa veà.
Thích thö (釋書) Laø saùch cuûa nhaø Phaät.
Thieân lyù cuø baéc loä (千里衢北路) Ñöôøng thieân lyù ñi ra baéc.
Thieân lyù cuø taây loä (千里衢西路) Ñöôøng thieân lyù ñi veà höôùng taây.
Thieân trieàu (天朝) Caùc vua Trung Hoa töï coi mình laø con Trôøi (Thieân töû), trieàu ñình
mình laø do trôøi ban (Thieân trieàu). Thieân trieàu ñaây chæ trieàu ñình nhaø Ñaïi Thanh beân
Trung Quoác.
Thieàn vò (禪位) Vua nhöôøng ngoâi cho ngöôøi khaùc.
Thieän thieäp thuûy (善涉水) Töùc gioûi chuyeän soâng nöôùc goàm coù bôi loäi vaø cheøo ghe choáng
thuyeàn.
Thieäu Baù cam ñöôøng (召伯甘棠) Caây cam ñöôøng cuûa Thieäu Baù.
Thìn Tî (辰巳) Theo thuaät phong thuûy, höôùng Thìn Tî laø höôùng ñoâng nam thuoäc cung
Toán.
Thoå coân (土棍) Boïn coân ñoà ñòa phöông, töùc daân anh chò thöôøng giaû trang ngöôøi buoân
baùn lôùn löôøng gaït mua haøng cuûa ghe thöông hoà ngöôøi Trung Quoác roài boû troán khoâng traû
tieàn.
Thoân laïc (村落) Töùc xoùm laøng cuûa ngöôøi Vieät ñoái laïi vôùi soùc saùch (滀柵) töùc buoân, baûn,
soùc cuûa ngöôøi daân toäc thieåu soá hay ngöôøi Khô me, ngöôøi Laøo.
Thuû ngöï (守禦) Choã binh só ñoùng ñoàn kieåm soaùt an ninh treân bôø döôùi bieån goïi laø thuû
ngöï.
Thueá tröôøng (稅場) Traïm do trieàu ñình ñaët ra ñeå thu thueá nhö traïm thueá ngaøy nay vaäy,
coù ñieàu thueá tröôøng ngaøy tröôùc phuï traùch luoân vieäc kieåm soaùt an ninh thuûy boä neân coù
nhieàu lính truù ñoùng.

9.3 Page 83

▲back to top


Thuoäc man (屬蛮) Töùc ngöôøi daân toäc ít ngöôøi ñaõ thuaàn thuoäc soáng gaàn ngöôøi Kinh
khoâng coøn giöõ neáp soáng hoang daõ nôi röøng ruù.
Thuùy ñaïi (翠黛) Ñaïi laø neùt veõ chaân maøy phuï nöõ, laïi do thuoác veõ thöôøng coù maøu xanh lô
neân goïi laø thuùy ñaïi.
Thuøy cuûng (垂拱) Chaáp tay, gaät ñaàu nhö buø nhìn vaäy thoâi.
Thuûy dòch (水驛) Töùc dòch traïm ñöôøng thuûy cuûa nhaø nöôùc duøng ñeå lieân laïc vaø chuyeån
coâng vaên.
Thuûy ñaàu (水頭) Tuïc goïi ñaàu con nöôùc, cuõng goïi laø nöôùc rong, töùc nöôùc lôùn raát to vaø raát
laâu. Trong moät thaùng nöôùc rong hai laàn: khoaûng 26 nöôùc baét ñaàu leân cho tôùi 30, muøng 1
laø leân cao vaø muøng 3 laø cao traøn bôø, sau ñoù xuoáng daàn roài tôùi keùm. Khoaûng 12 laïi leân, tôùi
raèm thì leân cao vaø 17, 18 thì leân traøn bôø, roài sau ñoù laïi xuoáng daàn tôùi keùm laïi.
Thuûy luïc dòch traïm (水陸驛站) Laø caùc traïm kieåm soaùt sôn laâm thoå saûn cung öùng baùn
buoân ñoàng thôøi cuõng phuï traùch an ninh treân boä laãn döôùi nöôùc.
Thuûy trieàu (水潮) Thuûy trieàu laø goïi chung söï chuyeån vaän cuûa nöôùc treân ñòa caàu theo söï
xoay vaàn cuûa maët traêng, goïi heïp laïi laø chæ con nöôùc lôùn roøng trong ngaøy trong thaùng.
Thaät ra tuøy con nöôùc maø nöôùc lôùn hay roøng thay ñoåi ôû moïi giôø trong ngaøy, nhöng theo taäp
quaùn ngöôøi ta quen goïi con nöôùc lôùn buoåi saùng laø trieàu (潮) vaø con nöôùc roøng buoåi chieàu laø
tòch (汐)
Thuûy vó (水尾) Tuïc goïi cuoái con nöôùc hay nöôùc keùm, töùc nöôùc roøng thaät laâu vaø nöôùc soâng
caïn thaät saùt ñaùy. Trong thaùng cuõng coù hai laàn nöôùc keùm: baét ñaàu töø muøng 4 laø nöôùc xuoáng
cho ñeán muøng 7 laø xuoáng thaáp tôùi muøng 9, muøng 10 laø nöôùc roøng saùt ñaùy soâng roài sau ñoù
lôùn daàn cho tôùi nöôùc rong to nhöùt ngaøy 18, sau ñoù nöôùc laïi xuoáng daàn cho tôùi ngaøy 23 laø
roøng saùt ñaùy soâng, sau ñoù bôùt saùt daàn cho tôùi 26 laïi baét ñaàu leân. Trong ngheà haï baïc ñaàu
con nöôùc thì caù nhieàu, cuoái con nöôùc caù ít, nöôùc öôn khoâng coù caù, nhöng trong thöïc teá
ngöôøi chaøi rôù laïi kieám aên khaù trong nhöõng ngaøy nöôùc keùm, nhaát laø nhöõng ngöôøi ñaët chaø
vì chaø chæ giôû ñöôïc trong con nöôùc keùm.
Thuïy (諡) Cheát roài ñöôïc vua ban cho teân goïi laø thuïy. Xöa, moät ngöôøi con trai khi sinh ra
ñöôïc ñaët teân, töùc danh. Lôùn leân vaøo tröôøng thaày ñaët teân cho goïi laø töï. Tröôûng thaønh töï
löïa cho mình moät myõ hieäu. Neáu coù taøi ngheà gì ñoäc ñaùo thì töï xöng hay ngöôøi khaùc ñaët
hieäu cho goïi laø bieät hieäu hay xöôùc hieäu. Khi cheát coù coâng ñöôïc vua ban taëng myõ hieäu goïi laø
thuïy.
Thöù (次) Coù nghóa laø ñoùng binh taïi nôi naøo ñoù.
Thöông löông (蒼涼) Thöông (蒼) laø maøu xanh dòu cuûa coû. Löông (涼) laø traïng thaùi
maùt meû cuûa khí trôøi. Vaäy thöông löông laø khí trôøi dòu maùt.
Thöôïng tröôûng coâng chuùa (尚長公主) Laáy tröôûng coâng chuùa. Tröôûng coâng chuùa laø em
hay chò gaùi cuûa vua. Ngöôøi laáy vôï bình daân goïi laø thuù theâ hay goïi taét laø thuù; nhöng ngöôøi

9.4 Page 84

▲back to top


laáy coâng chuùa thì khoâng duøng chöõ thuù maø duøng chöõ thöôïng (尚). Tröôûng coâng chuùa noùi
trong ñoaïn naøy laø baø Ngoïc Du, em gaùi vua Gia Long.
Tí höôùng (子向) Höôùng Tí. Theo thuaät phong thuûy laø höôùng baéc.
Tích dòch (易) Coù nghóa laø sôï heát hoàn, phaûi thaùo lui khoûi choã ñang ñöùng. Saùch Söû kyù
thieân Haïng Vuõ kyù vieát: Xích Tuyeàn haàu laø kî töôùng ñuoåi theo Haïng vöông. Haïng vöông
trôïn maét naït. Xích Tuyeàn haàu ngöôøi ngöïa ñeàu ruïng rôøi, thaùo lui dôøi khoûi choã ñang ñöùng
maáy daëm. (Xích Tuyeàn haàu vi kî töôùng truy Haïng vöông. Haïng vöông dieân muïc saát chi.
Xích Tuyeàn haàu nhôn maõ caâu kinh, tích dòch soá lyù).
Tieân phaùt cheá nhaân (先發制人) Ra tay tröôùc kieàm cheá ngöôøi.
Tieãn dieäp bieân phieán (剪葉編片) Töùc roùc laù beän taám.
Tieâu thò (標示) Laø daáu hieäu.
Tieåu thuûy aùp (saïp) (小水閘) Chöõ 閘 ñoïc laø aùp hay saïp, laø moät caùi cöûa ngaên ngang
doøng soâng, khi naøo coù thuyeàn qua laïi thì môû ra vöøa ñuû cho moät chieác thuyeàn löôùt qua. Vaäy
tieåu thuûy aùp laø caùnh cöûa nhoû trong soâng cho thuyeàn löu thoâng töøng chieác moät, ñaây laø caùnh
cöûa ngaên ngang caùi haøo cuûa ñoàn muïc ñích kieåm soaùt an ninh thuûy loä qua ñoàn.
Tieãu dung (銷鎔) Laø tröø boû.
Tinh daõ chí (星野志) Cheùp veà vò trí caùc ngoâi sao öùng vôùi vò trí cuûa thaønh Gia Ñònh.
Tinh daõ laø thuaät ngöõ thieân vaên hoïc chæ vieäc phaân ñònh vò trí caùc ngoâi sao treân trôøi ñeå
tính vò trí töông öùng cuûa quoác thoå, chaâu quaän döôùi ñaát.
Tinh hoaøng (菁篁) tinh (菁) laø raäm raïp toát töôi. Hoaøng (篁) laø luøm tre. Vaäy tinh hoaøng
laø tre luøm raäm raïp xanh um.
Tònh ñoä (淨土) Chæ nôi thanh tònh do laáy boà ñeà tu taâm tu thaønh, cuõng chæ caûnh giôùi cuûa
Phaät. Goïi ñuû laø Thanh Tònh Ñoä, cuõng goïi Tònh Saùt, Tònh Giôùi, Tònh Quoác, Tònh Phöông,
Tònh Vöïc, Tònh Theá Giôùi, Tònh Dieäu Thoå, Dieäu Thoå, Phaät Saùt, Phaät Quoác. Ñaây laø chæ caûnh
giôùi quoác ñoä maø ñöùc Thích Ca Maâu Ni truï. Coøn Tònh Ñoä khaùc thì coù Tònh Ñoä cuûa Ñöùc Phaät
A Di Ñaø taïi Taây Phöông Cöïc Laïc theá giôùi, Ñoâng Phöông Dieäu Hæ theá Giôùi cuûa ñöùc Phaät A
Suùc Ñoâng Phöông Löu Ly Tònh theá giôùi cuûa ñöùc Döôïc Sö Phaät. Hieåu giaûn dò chæ choán ñaát
Phaät an vui thanh tònh.
Toïa hoùa (坐化) Töø naày nguyeân chæ taêng ni qua ñôøi, nhöng nhöõng ngöôøi cö só thuaàn
thaønh tu Phaät cuõng ñöôïc toân troïng duøng chöõ naøy ñeå chæ qua ñôøi.
Toïa Kieàn höôùng toán (坐乾向巽) Kieàn laø höôùng taây baéc, Toán laø höôùng ñoâng nam. Theo
thuaät phong thuûy xöa, caùc thaønh quaùch, chôï buùa, thò traán, moà maû ñeàu toïa laïc höôùng taây
baéc nhìn theo höôùng ñoâng nam. Trong GÑTTC taát caû caùc cô ngôi ñeàu ñöôïc Trònh Hoaøi Ñöùc
mieâu taû laø toïa Kieàn höôùng Toán caû.
Toaøn quaân phuùc moät (全軍覆沒) Caû ñaïo quaân bò tieâu dieät heát.
Toán höôùng (巽向) Höôùng Toán. Theo thuaät phong thuûy laø höôùng ñoâng nam.

9.5 Page 85

▲back to top


Tra voâ nhaân yeân (查無人烟) Chæ nôi hoang vaéng khoâng boùng ngöôøi qua laïi, cuõng
chaúng coù khoùi beáp nhaø daân.
Traùc tích (卓錫) nhö Phi tích.
Traïc Thöông Lang chi anh (濯滄浪之纓) Giaët daûi muõ ôû soâng Thöông Lang. Saùch
Maïnh Töû vieát: Coù ñöùa treû con haùt raèng: Nöôùc soâng Thöông Lang maø trong thì ta giaët daûi
muõ. Nöôùc soâng Thöông Lang maø ñuïc thì ta röûa chaân (Thöông Lang chi thuûy thanh heà, khaû
traïc ngaõ anh. Thöông Lang chi thuûy troïc heà, khaû traïc ngaõ tuùc). Veà sau thaønh ngöõ Giaët daûi
muõ ôû soâng Thöông Lang chæ thuù vui cuûa ngöôøi giang hoà laõng töû thanh cao.
Traïi saùch (寨柵) Töùc buoân soùc cuûa ngöôøi daân toäc thieåu soá ôû, thöôøng caùch xa laøng maïc
ngöôøi Kinh.
Traûm thaûo thaùp öôn (斬草插秧) Phaùt coû laùc ñeå gieo maï, caáy luùa. Ñaây laø vuøng ruoäng
chöa thuoäc, moãi muøa chæ phaûi doïn coû laùc laøm muøa, chaúng caàn phaûi caøy böøa, ra söùc ít maø
thu luùa nhieàu.
Trang thuyeàn tuï (壯船聚) Xoùm söûa ghe.
Tró ñieäp (雉堞) Laø böùc töôøng bao quanh thaønh trì.
Trieån du vi (展猷為) Du (猷) laø möu keá. Vaäy trieån du vi laø baøy möu ñònh keá.
Trieät tích (轍跡) Trieät (轍) laø veát baùnh xe, tích (跡) laø daáu chaân, neàn cuõ. Noùi chung
trieät tích laø daáu veát xöa coøn löu laïi.
Truø maät (稠密) Truø maät chæ nhaø cöûa, haøng quaùn ñoâng ñuùc ôû moät ñòa phöông.
Truø nhaân baïch nhöït (稠人白日) Ban ngaøy ban maët giöõa choã ñoâng ngöôøi.
Truùc keát thaät nhi töû (竹結實而死) Tre keát traùi roài cheát.
Truïc loâ töông tieáp (舳舻相接) Ñaèng ñuoâi thuyeàn goïi laø truïc, ñaèng ñaàu thuyeàn goïi laø
loâ. Vaäy truïc loâ töông tieáp laø ñaàu thuyeàn naày noái tieáp sau ñuoâi thuyeàn kia, haøm yù ghe
thuyeàn ñaäu taáp naäp.
Trung Quoác kinh tòch (中國經藉) Töùc caùc saùch vôû cuûa Trung Quoác thuoäc kinh, söû, töû,
taäp hay coøn goïi caùch khaùc laø Töù thö, Nguõ kinh, baù gia, chö töû.
Trung thu (中秋) Xöa kia chæ laø leã kyû nieäm muøa thu aên baùnh thöôûng traêng. Sau naøy
ñöôïc coi laø ngaøy leã cho thieáu nhi.
Truøng cöûu (重九) Coøn goïi laø Truøng cöûu ñaêng cao, töùc leã moàng chín thaùng chín, ngöôøi
Hoa hay leân nuùi cao chôi trong ngaøy leã naøy.
Truyeàn ñaêng (傳燈) Laø truyeàn phaùp laïi cho phaùp töï tieáp noái ngoïn ñeøn toå.
Trö vó (猪尾) Sao Ñuoâi heo. Theo taäp quaùn xöa, neáu noâng daân thaáy sao naày moïc thì phaûi
lo vì maï seõ bò vaøng ñoït.

9.6 Page 86

▲back to top


Tröø tích khoá (儲積庫) Laø kho chöùa tröõ ñoà vaät, thöôøng chæ kho tröõ luùa thoùc, vaûi luïa.
Tröôøng haønh ñoä (長行渡) Laø ñoø doïc ñi töø nôi naày ñeán nôi khaùc, coøn ñoø ngang chæ ñöa
khaùch töø bôø beân naày qua bôø beân kia soâng. Beán ñoø goïi laø ñoä (渡) hay ñoä ñaàu (渡頭).
Chieác caàu baéc de ra soâng cho khaùch böôùc leân ñoø goïi laø ñoä ñaàu kieàu (渡頭橋) chöõ Noâm laø
橋渡 (caàu ñoø).
Tu nöõ (須女) Töùc sao Vuï Nöõ.
Tu truùc (修竹) Tre moïc um tuøm goïi laø tu truùc.
Tuùc duyeân (宿緣) Nhaân duyeân töø kieáp tröôùc.
Tuùc ma moäc (足麻木) Chaân teâ baïi khoâng cöû ñoäng ñöôïc.
Tuùc yeát (宿謁) Trong ñeâm raïng saùng ngaøy chaùnh teá daân laøng tuï taäp taïi ñình suoát ñeâm
goïi laø tuùc yeát. Choã moïi ngöôøi cuøng qua ñeâm goïi laø nhaø tuùc.
Tuøng ñeä (從弟) Laø em con chuù baùc.
Tuøng thöû dó vaõng (從此以往) Töø ñoù trôû ñi, töø ñaây veà sau.
Tuùy (祟) Ma quaùi aùm ngöôøi bò bònh hay phaù phaùch ngöôøi baát an goïi laø ma tuùy, hoà ly phaù
ngöôøi goïi laø hoà tuùy.
Töù chieáng chi daân (四正之民) Daân töø boán phöông troâi giaït tuï taäp laïi thaønh nhoùm ôû
quaây quaàn nhau chôù khoâng phaûi daân baûn quaùn coá cöïu thì goïi laø töù chieáng. Töø naøy cuõng
daàn daàn mang keøm nghóa xaáu, chæ keû khoâng coù ñaïo ñöùc nhö tuïc ngöõ cheâ nhöõng caëp vôï
choàng gaù taïp, trai gaùi khoâng coù ñöùc haïnh laø trai giang hoà caëp (gaëp) gaùi töù chieáng.
Töù töï phaùp (四字法) Boán pheùp vieát chöõ Haùn laø Chaân, Thaûo, Trieän, Leä. Chaân laø chöõ
ngay ngaén thaät thaø deã coi. Thaûo laø chöõ vieát nhanh nhö löôùt treân ngoïn coû. Chöõ thaûo
thöôøng daønh cho ngöôøi hay chöõ môùi bieát vieát, bieát ñoïc. Trieän laø loái chöõ coå neùt veõ quanh
queïo raát khoù coi. Nay phaøm con daáu vaø teân ngöôøi ghi treân baûn ñoà hoïa ñeàu khaéc baèng chöõ
trieän. Leä laø loái chöõ nhö chöõ chaân nhöng laïi coù caùc goùc caïnh giuùp chöõ theâm roõ raøng saéc
neùt. Chöõ leä do Trình Maïc nhaø Taàn ñaët ra. Nguyeân chöõ leä coù nghóa laø keû noâ leä duøng ñeå sai
baûo. Vì töø ñôøi nhaø Haùn trôû veà sau caùc saùch vôû, bieåu baùo, coâng vaên, cuõng nhö tö vaên ñeàu
duøng loái chöõ aáy, maø bieåu baùo laø coâng vieäc cuûa keû sai baûo, noâ leä neân thöù chöõ aáy goïi laø chöõ
leä. Thaät ra töø ñôøi nhaø Taàn, töï phaùp phaân ra tôùi taùm theå taøi laø: Ñaïi trieän, Tieåu trieän,
Haønh thö, Trung thö, Moâ aán, Thöï thö vaø Leä thö. Veà sau ngöôøi ta gom taùm theå aáy laïi coøn
boán laø Chaân, Thaûo, Trieän, Leä
Töï ñieån (祀典) Soå cuûa trieàu ñình ghi teân caùc thaàn ñöôïc cuùng baèng pheùp quoác leã moãi
naêm.
Töùc kha mau (即哥毛) Cuõng vieát laø Töùk kha maâu. Töùc aâm tieáng Khô me coù nghóa laø
nöôùc ñen
Töông maâu (相牟) Laø gioáng heät nhau.

9.7 Page 87

▲back to top


Töôøng Phuø (祥符) Nieân hieäu cuûa Toáng Chaân Toâng nhaø Toáng - Trung Quoác, nghóa thoâng
thöôøng laø ñieàm toát laønh.
Vaõng thuù (往戌) Xöa nhaø vua (Thieân töû) hay caùc quan Khaâm sai ñi tuaàn thuù chö haàu
hay chaâu quaän goïi laø vaõng thuù. Vaõng thuù ñaây chæ caùc quan Khaâm sai trieàu ñình nhaø
Thanh ñi tuaàn thuù Ñaøi Loan.
Vaên chaát (文質) Phaàn tinh hoa vaø phaàn vaät chaát.
Vaãn meänh (殉命) Laø maát maïng, töùc cheát vaäy.
Vaät saéc (物色) Nguyeân caâu laø traàn trung vaät saéc töùc nhaø vua ñi tìm ngöôøi anh taøi khi
coøn ôû caûnh traàn luïy. Vaät saéc coù nghóa ban ñaàu laø hình maïo moät ngöôøi. Veà sau töø naøy hieåu
roäng nghóa laø theo lôøi moâ taû hình daïng cuûa moät ngöôøi maø ñi tìm y, veà sau nöõa caøng bieán
nghóa roäng laø minh quaân ñi tìm löông teå.
Vi Gia Ñònh thaønh chi vieãn trieàu (為嘉定城之遠朝) Laøm caùi aùn chaàu xa cuûa thaønh
Gia Ñònh. Trieàu coù nghóa laø chaàu, thöôøng ñi ñoâi vôùi chöõ trieàu bình laø taám bình phong
chaàu töø xa. Trieàu aùn laø caùi aùn chaàu xa.
Vi ngö nhuïc (為魚肉) Bò ngöôøi ta gieát nhö caù bò baêm vaèm.
Vi taëc uûng böùc baéc khöù (為賊擁逼北去) Nghóa ñen laø bò giaëc eùp ñöa veà höôùng baéc,
töùc bò giaëc baét ñoùng cuõi ñaåy veà Phieân Traán sau ñoù bò gieát. Ñaây laø noùi veà tình caûnh cuûa
Dueä Toâng töùc Thaùi Thöôïng vöông bò Taây Sôn baét taïi ñaïo Long Xuyeân Caø Mau ñöa veà
Phieân Traán gieát cheát.
Vieân (爰) Laø beøn, nghóa töông töï chöõ naõi (乃).
Vieân leä (援例) Nghóa laø y theo leä cuõ.
Vieân sai Thaùt Xæ Ña chieâm Haø Tieân (爰差撻齒多占河仙) Nghóa laø beøn sai Thaùt Xæ
Ña ñeán quan saùt tình hình Haø Tieân. Chöõ 占 ñoïc hai aâm, nghóa hoaøn toaøn khaùc nhau. Ñoïc
laø chieám coù nghóa chieám cöù khoâng thích hôïp vì Chaát Tri ñaõ cho em laø Soâ Si giaûng hoøa
cuøng Thoaïi ÖÙng haàu roài, khoâng leõ laïi coøn sai Thaùt Xæ Ña chieám cöù Haø Tieân. Ñoïc chieâm coù
nghóa quan saùt vaø nghóa naøy thích hôïp ngöõ caûnh vì sau khi gieát Phi nhaõ Taân laø ngöôøi taøn
phaù Haø Tieân, nay ñaõ giaûng hoøa vôùi Vieät Nam neân Phaät vöông Xieâm sai Thaùt Xæ Ña ñeán
Haø Tieân quan saùt söï thieät haïi do quaân Xieâm gaây ra. Baèng côù cho luaän cöù naøy laø sau ñoù
chính Thaùt Xæ Ña ñaõ ñeán ñaûo Thoå Chu trình bieåu vaên cuûa Tieáp Quaän coâng vaø quoác thö cuûa
vua Xieâm cho vua Gia Long, môøi vua qua Voïng Caùc hoïp baøn “phuïc quoác”.
Vieät nhaät (越日) Qua ngaøy hoâm sau.
Voõng caûm (罔敢) Voõng (罔) laø khoâng. Voõng caûm laø khoâng daùm.
Voïng cung (望宮) Laø caùi ñaøi ñeå quan vieân vaøo nhöõng ngaøy leã tieát trong naêm ñeán ñoù
thaép höông baùi voïng veà höôùng kinh ñoâ Hueá ñeå toû loøng toân voïng nhaø vua.
Vu (誣) Vu laø ñoàng boùng, töùc ta quen goïi laø leân xaùc oâng naøy, baø noï.

9.8 Page 88

▲back to top


Vuõ coáng (禹貢) Teân saùch moâ taû chuyeän vua Vuõ nhaø Haï ñònh 9 chaâu ôû Trung Quoác, nhaân
ño ñaïc tính toaùn nuùi soâng ñaát ñai maø ñònh thueá khoùa (nhieäm thoå taùc coáng). Vua Vuõ nhaän
söï truyeàn ngoâi cuûa vua Thuaán laäp ra nhaø Haï caùch nay chöøng 4.100 naêm. Nöôùc Haï cuûa vua
Vuõ nay laø vuøng Haø Nam.
Vöông sö (王師) Binh ñoäi cuûa nhaø vua, cuûa trieàu ñình, ñaây chæ binh ñoäi cuûa vua nhaø
Nguyeãn.
Xaûo cö taïi haäu (稍居在後) Coù phaàn ñöùng sau, töùc beà theá nhoû hôn hai ñoàn tröôùc, chôù
khoâng phaûi toïa laïc phía sau.
Xích cöôùc (赤腳) Chöõ xích nghóa thoâng thöôøng laø ñoû, nhöng xích cöôùc coù nghóa laø ñi
chaân ñaát, xích thaân laø traàn truoàng nhö nhoäng, xích baàn laø ngheøo rôùt moàng tôi. Vaäy chöõ
xích tuøy theo moãi ngöõ caûnh maø coù nghóa khaùc nhau.
Xích loã (斥滷) Nöôùc maën chaùt ñaày pheøn.
Xích vi baïch ñòa (斥為白地) San baèng thaønh bình ñòa, töùc taøn phaù tan taønh moät vuøng
ñaát, moät nöôùc.
Xuaân phuïc (春服) Töùc quaàn aùo môùi maëc trong maáy ngaøy Teát.
Xuaån nhieân nhöùt vaät (蠢然一物) Moät ñoáng baày nhaày nguoï nguaäy, taû daùng con söùa loäi
trong nöôùc bieån.
Xung bì phoàn nan (冲疲繁難) Laø taäp ngöõ ñeå chæ coâng vieäc haønh chính quaûn trò vaø
quaân söï beà boän, phieàn phöùc nhoïc meät cuûa caùc huyeän hay traán lôùn coù vò trí chieán löôïc quan
troïng.
Xöông khuyeát (猖蹶) Theá giaëc döõ daèn, hung tôïn.
Y quan vaên vaät chi quoác (衣冠文物之國) Y laø quaàn aùo khoaùc maëc, quan laø muõ ñoäi
ñaàu, laø hai moùn maø só ñaïi phu duøng ñeå khoaùc ñoäi vaøo ngöôøi. Chöông Nho haïnh, kinh Leã
cheùp: Nho höõu y quan trung, ñoäng taùc thaän, nghóa laø: “Nhaø Nho khi ñaõ vaän aùo muõ thì cöû
chæ phaûi caån thaän”. Saùch Luaän ngöõ vieát: Quaân töû chính kyø y quan, nghóa laø: “Ngöôøi quaân
töû phaûi chænh teà y quan”. Noùi chung y quan chæ giôùi nho nhaõ trí thöùc. Coøn vaên vaät chæ leã
nhaïc cheá ñoä, töùc coù ñaày ñuû khuoân pheùp nghi thöùc. Saùch Taû truyeän vieát: Vaên vaät dó kyû chi,
thanh minh dó phaùt chi. Noùi chung y quan vaên vaät chi quoác chæ moät nöôùc maø daân tình coù
Nho hoïc, chuoäng phong caùch, khuoân phaùp cuûa só phu, töùc nghóa nhö nöôùc coù vaên hieán vaäy.

9.9 Page 89

▲back to top


PHUÏ LUÏC 5
[töø vöïng nhaân danh]
A phi phuø bieät (阿丕扶別) Chöùc quan lôùn cuûa Cao Mieân, töông ñöông Phuï chính giaùm
quoác.
Anh Toâng Hieáu Nghóa Hoaøng ñeá (英宗孝義皇帝) Töùc Hoaèng Quaän coâng Nguyeãn
Phuùc Traên (Chuùa Nghóa).
Baøn Coå (盤古) Coøn goïi laø Baøn Coå thò, töông truyeàn laø ngöôøi xöa nhaát treân ñôøi. Theo
saùch Thuaät dò kyù thì Baøn Coå laø toå cuûa trôøi ñaát cuøng vaïn vaät... töùc Baøn Coå laø khôûi thæ cuûa
trôøi ñaát, vaïn vaät vaäy!
Cao la haâm (高羅韻) laø chöùc quan to ñöôïc maëc aùo ñoû cuûa Cao Mieân, tieáng Khô me laø
Kralakaâm (maøu ñoû). Nhaân tieän xin trích chuù thích cuûa oâng Vöông Hoàng Seån trong quyeån
Töï vò tieáng Vieät mieàn Nam veà chöùc vuï Oknha, voõ quan hoaøng toäc Mieân. Oknha laø quan
lôùn chia ra laøm nhieàu caáp:
1. oknha chaufeùa: Thuû töôùng.
2. oknha iomreùach: Phoù Thuû töôùng.
3. oknha kraâlahaâm: Boä tröôûng Haûi quaân.
4. oknha chaâkrey: Phoù Thuû töôùng.
5. oknha mi kaâng sabieâng: Voõ quan vaän löông.
6. oknha preùa khleùang: Voõ quan coi kho baïc.
7. oknha reùach cheùa kol: Voõ quan coi thuyeàn beø.
8. oknha chu deâk: Quan coi ñuùc baïc.
9. oknha sala: Chöôûng (tröôûng) toøa.
Chöõ Kraâlahaâm naày ngöôøi Khô me ôû Soùc Traêng vì khoâng ñaùnh löôõi phuï aâm r ñöôïc
neân ñoïc laø Caøhom. Luïc Krala haâm laø oâng saõi caû ñöôïc maëc y maøu ñoû thì ngöôøi Khô me Soùc
Traêng ñoïc laø Luïc Caø Hom.
Caån Thaän haàu Nguyeãn Cö Caån (謹慎侯阮居謹) Theo pheùp phong töôùc haàu cuûa caùc
chuùa Nguyeãn thì laáy teân tuïc cuûa ngöôøi ñöôïc phong gia theâm moät chöõ roài ñaët chöõ haàu phía
sau nhö Nguyeãn Höõu Caûnh coù teân tuïc laø Leã thì phong laø Leã Thaønh haàu, Trònh Hoaøi Ñöùc
coù teân tuïc laø An thì phong An Toaøn haàu. Caùch thöù hai, laø neáu ngöôøi ñoù khoâng coù teân tuïc
thì laáy teân chính roài cuõng y leä theâm chöõ maø phong haàu nhö Nguyeãn Vaên Thoaïi ñöôïc
phong laø Thoaïi Ngoïc haàu hay Nguyeãn Cö Caån ñöôïc phong laø Caån Thaän haàu.

9.10 Page 90

▲back to top


Chieâu khoa (昭科) Laø teân moät chöùc quan lôùn cuûa Xieâm.
Chieâu truøy (昭錘) Coøn goïi laø Keo hoa, laø chöùc quan to thuoäc hoaøng toäc ôû trieàu ñình Cao
Mieân, töông ñöông Phuï chính ñaïi thaàn.
Chính sai (正差) Thô laïi laøm vieäc ôû huyeän, döôùi thoâng laïi.
Chuû söï (主事) Coù nghóa laø ngöôøi thay maët chuû laõnh ñaïo coâng nhaân treân ghe chaøi hoaëc
ngöôøi thay maët chuû ñieàn ñeå troâng coi taù ñieàn. Töø naøy ngöôøi Khô me noùi nhaïi theo tieáng
Tieàu laø taèng khaùo hay taèng khaïo (層靠), töùc phaùt aâm tieáng Tieàu cuûa chöõ ñoàng khaûo
(同考) yù noùi laø ngöôøi cuøng vôùi chuû nhaân baøn baïc, tham khaûo vaán ñeà tröôùc khi haønh söï,
töùc ngöôøi thay maët chuû vaäy. Ba toâi ngaøy xöa ñi coi ñieàn ôû Laùng Troøn Baïc Lieâu cho caäu hai
Long Quaén vaø toâi nhôù chaéc chaén laø ngöôøi vuøng ñoù goïi oâng giaø toâi laø Ba Khi taèng khaïo.
Coác Taøi haàu (才侯) Töùc Toân Thaát Coác.
Di (夷) Laø man di (ri).
Döông Vaên soaïn (楊文撰) Ngöôøi soaïn saùch “OÂ Chaâu caän luïc”, thaät ra laø Döông Vaên
An.
Ñaïi lyù töï khanh (大理寺卿) Chöùc quan vaên haøm Chaùnh tam phaåm, phuï traùch coâng
vieäc vaên phoøng cuûa vua.
Ñeâ man (氐蛮) Ngöôøi man moïi (chæ daân toäc ít ngöôøi theo quan nieäm phong kieán)
Ñeá Nghieâu Giaùp Thìn (帝堯甲辰) Hoaøng ñeá cuûa nhaø Ñöôøng thôøi coå ñaïi sinh ôû Y, sau
noái töï ôû Kyø (衹) cuõng vieát laø 祁 neân cuõng goïi laø Y Kyø thò. Ban ñaàu ñöôïc phong ôû ñaát Ñaøo,
sau dôøi ñeán Ñöôøng neân cuõng goïi laø Ñaøo Ñöôøng thò, hieäu laø Nghieâu, söû saùch goïi laø Ñöôøng
Nghieâu hay Phoùng Huaân, theá ngoâi cuûa anh laø Chí laøm thieân töû, laøm vua trò daân raát coù
ñöùc. Nhaân con laø Ñan Chaâu khoâng ra gì neân nhöôøng ngoâi laïi cho vua Thuaán. Vua ôû ngoâi
98 naêm.
Ñeà laïi (提吏) Ngöôøi thö kyù ôû saûnh ñöôøng huyeän.
Ñoà Baø (闍|) töùc töø ngöôøi Vieät mình duøng ñeå goïi ngöôøi Chaø Vaø nhö Chaø Vaø Chaâu Giang,
Chaø Vaø Maõ Lai, Chaø Vaø Nam Döông, nhöng khoâng phaûi ngöôøi Chaø AÁn Ñoä. ÔÛ phaàn cuoái
saùch Trònh Hoaøi Ñöùc coù chuù thích vaø qua ñoù chuùng ta bieát ñaây laø ngöôøi Chaø ôû ñaûo Malacca
(Maõn Laït Gia hay Maõn Luïc Giaùp).
Ñoâng Sôn nghóa löõ (東山義旅) Nghóa binh Ñoâng Sôn.
Ñöôøng Ngu (唐虞) Hai trieàu vua ñôøi thöôïng coå Trung Quoác laø Ñöôøng Nghieâu vaø Ngu
Thuaán.
Ñöôøng vöông Duaät Kieän (唐王聿鍵) Baûn VHN cheùp Duaät UÙc (聿澳), baûn VSH Duaät
AÙo
(聿奧), Töø Haûi ghi laø Duaät Kieän (聿健). Ñöôøng vöông laø chaùu chín ñôøi cuûa Minh Thaùi
Toå, ñöôïc taäp töôùc vaøo ñôøi vua Suøng Trinh, coi ñaát Nam Döông. Khi kinh sö ñaõ vôõ, ñaùm

10 Pages 91-100

▲back to top


10.1 Page 91

▲back to top


Hoaøng ñaïo Chu phoø sang Phöôùc Chaâu, xöng laø Giaùm quoác, ñaët hieäu laø Long Vuõ. Luùc baáy
giôø Lyù Töï Thaønh vöøa cheát, ñoà ñaûng ñeán haøng raát ñoâng, quaân soá taêng leân hôn möôøi vaïn
ngöôøi, beøn dôøi sang truù ñoùng ôû Dieân Bình. Quaân Thanh keùo ñeán, Vöông cöï khoâng laïi, chaïy
sang Ñinh Chaâu bò baét gieát cheát.
Hieån Toâng Hieáu Minh Hoaøng ñeá (顯宗孝明皇帝) Töùc Toä Quoác coâng Nguyeãn Phuùc
Chu (Quoác chuùa).
Hoa daân (華民) Trong GÑTTC chöõ Hoa daân chæ ngöôøi Vieät ta, Ñöôøng nhaân chæ ngöôøi
Trung Quoác maø ngöôøi Quaûng phaùt aâm laø Thoøn Daønh vaø ngöôøi Tieàu phaùt aâm laø Töøng Naùn,
vaø Di chæ laø ngöôøi Khô me.
Hoa Di (華夷) ÔÛ toaøn boä GÑTTC, trong töø ñoâi Hoa Di thì Hoa chæ ngöôøi Vieät, Di chæ
ngöôøi Thoå töùc ngöôøi Khô me. Trong caùi nhìn leäch laïc cuûa phong kieán Trung Hoa vaø Vieät
Nam thôøi xöa thì chæ coù mình laø ngöôøi vaên minh sang caû (Hoa) coøn caùc nöôùc khaùc, keå caû
caùc nöôùc huøng maïnh AÂu chaâu cuõng laø boïn man ri (di).
Hoa phong (華風) Trong GÑTTC, Hoa nhaân chæ ngöôøi Vieät, Ñöôøng nhaân chæ ngöôøi
Trung Quoác, nhöng Hoa phong laïi chæ phong hoùa ngöôøi Hoa. Xin trích moät ñoaïn ôû chöông
Phong tuïc chí ñeå chöùng minh Hoa phong laø phong hoùa ngöôøi Hoa: Ñöôøng nhaân tích höõu
hieäu Gia Ñònh vi xích cöôùc chi nhaân. Tuøng tieàn duy quan ty, haøo höõu, phoá thò phong löu
chi nhaân thæ höõu haøi mieät. Kim taét tieäm nhieãm hoa phong. Tuy dung nhaân, tì nöõ, dieäc bì
lyù boá haøi chi tröôùc daõ, nghóa laø: Ngöôøi Hoa tröôùc ñaây goïi daân Gia Ñònh laø ngöôøi chaân
traàn. Tröôùc kia chæ haïng quan laïi, haøo phuù hay keû phoá chôï phong löu môùi mang giaøy vôù.
Nay daàn daàn tieâm nhieãm phong hoùa ngöôøi Hoa, neân tuy laø thaèng ôû, con tì cuõng mang
guoác quai da, giaøy vaûi.
Hoøa Nghóa ñaïo Lyù töôùng quaân (和義道李將軍) Laø töôùng quaân Lyù Taøi laõnh ñaïo Hoøa
Nghóa ñaïo, laø moät löïc löôïng ngöôøi Hoa taäp hôïp thaønh ñoäi quaân chieán ñaáu duõng caûm
nhöng khoâng coù laäp tröôøng kieân ñònh. Ban sô Lyù Taøi theo Nguyeãn Nhaïc roài boû Nguyeãn
Nhaïc theo chuùa Nguyeãn, sau ñoù laïi phaûn ñaùnh chuùa Nguyeãn. Sau nghe Ñoâng cung Muïc
vöông töø choã bò Nguyeãn Nhaïc quaûn thuùc troán veà laïi ñem binh röôùc Muïc vöông toân leân laøm
Taân Chính vöông vaø toân, ñuùng ra laø eùp, Ñònh vöông laøm Thaùi Thöôïng vöông cuøng lo
choáng Taây Sôn. Nguyeân tröôùc kia khi Lyù Taøi quay veà vôùi chuùa Nguyeãn laø do Höõu phuû
Kính Quoác coâng chieâu duï che chôû, nay Quoác coâng ñaõ cheát, Lyù Taøi töï coi maát choã döïa neân
laïi phaûn, chieám nuùi Chaâu Thôùi ñaùnh laïi quaân Ñoâng Sôn vì Lyù voán coù hieàm khích vôùi chuùa
Ñoâng Sôn Ñoã Thaønh Nhôn. Nay nghe tin Muïc vöông troán veà, Lyù môùi ñoùn röôùc vaø eùp Dueä
Toâng Hieáu Ñònh hoaøng ñeá nhöôøng ngoâi cho Muïc vöông nhö ñaõ noùi ôû treân.
Hoaøng Ñeá hoaïch daõ (黃帝畫野) Laø Hoaøng Ñeá qui hoaïch moïi thöù. Hoaøng Ñeá laø con
cuûa Thieáu Ñieån Thò. Ñeá hoï Coâng Toân vaø do tröôûng thaønh ôû Cô Thuûy neân cuõng mang hoï
Cô. Do Ñeá sanh ôû goø Hieân Vieân neân cuõng laáy hoï Hieân Vieân, laäp quoác ôû Höõu Huøng neân
cuõng goïi laø Höõu Huøng thò. Tröôùc kia hoï Thaàn Noâng truyeàn 8 ñôøi ñeán Du Voõng baïo ngöôïc
voâ ñaïo, bò Ñeá ñaùnh baïi ôû Baûn Tuyeàn. Xuy Vöu laøm loaïn bò Ñeá gieát cheát ôû Traùc Loäc. Ñöôïc
chö haàu suy toân, Ñeá beøn töùc vò, xöng laø Hoaøng Ñeá. Khi ñaõ töùc vò, Ñeá sai Ñaïi Naïo laøm lòch
ñònh thaùng naêm, Thöông Hieät ñaët luïc thö, Leä Thuû ñònh toaùn soá... quy hoaïch cöông giôùi
thieân haï, ñònh thieân vaên, vì laáy ñaát ñöùc Vöông, ñaát maøu vaøng neân goïi Hoaøng Ñeá.

10.2 Page 92

▲back to top


Hoaøng Nguõ Phuùc (黃五福) Laø danh töôùng cuûa Baéc haø, töøng nhieàu phen ñem binh vaøo
Nam ñaùnh chuùa Nguyeãn.
Hoà taêng (胡僧) Ngaøy xöa ngöôøi Trung Quoác coi ngöôøi AÁn Ñoä laø ngöôøi Hoà. Vaäy Hoà taêng
laø oâng taêng ngöôøi AÁn Ñoä, ngöôøi Thieân Truùc vaäy.
Hoàng mao (紅毛) Do ngöôøi thôøi ñoù thaáy ngöôøi Anh tay chaân ñaày loâng maøu naâu ñoû neân
goïi laø hoàng mao, töùc ngöôøi loâng ñoû. Coøn Phuù Laõng Sa laø goïi treäch aâm tieáng Français.
Höông quan (鄉官) Töùc höông chöùc trong laøng.
Höõu phuû Kính Quoác coâng (右府敬國公) Laø Kính Thaän haàu, nguyeân laø Löu thuû dinh
Long Hoà.
Keo Hoa Yeâm (膠華淹) Teân vua Cao Mieân.
Kham döï gia (堪輿家) Laø nhaø phong thuûy, töùc thaày ñòa lyù chuyeân coi theá ñaát, theá
soâng, long maïch.
Khaâm sai Cai ñoäi (欽差該隊) Khaâm sai laø chöùc quan do vua ñích thaân ñieàu phaùi ñi
laøm moät nhieäm vuï gì ñoù, ôû ñaây Caån Thaän haàu ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt sai vaøo traán
thuû Traán Bieân ñoùng dinh ôû Ñaïi Phoá Chaâu. Cai ñoäi laø chöùc voõ quan khaù to thöôøng coi moät
traán, quyeàn löïc töông ñöông Sö ñoaøn tröôûng ngaøy nay, töùc naém trong tay möôøi maáy ngaøn
quaân. Khoâng neân laàm laãn Cai ñoäi vôùi Haï só hay Trung só (tieáng Phaùp goïi laø Caporal vaø
Sergent).
Khaâm sai Haäu quaân Taùnh Quoác coâng (欽差後軍性國公) Töùc Voõ Taùnh, moät töôùng
gioûi cuûa Gia Long, sau töï thieâu cheát ôû thaønh Bình Ñònh ñeå Gia Long boïc loøn laáy Phuù
Xuaân. Voõ Taùnh ñöôïc vua Gia Long gaû em gaùi cho laø Tröôûng Coâng chuùa Ngoïc Du.
Khaâm sai Thoáng suaát Chöôûng Cô Leã Thaønh haàu Nguyeãn Phuùc Leã
(欽差統率掌奇礼成侯阮福礼) Laø quan Khaâm sai Chöôûng cô Leã Thaønh haàu Nguyeãn
Höõu Caûnh (阮有鏡) maø ngoaøi Baéc quen ñoïc laø Kính.
Khuoâng Chính haàu (匡正侯) Töùc Nguyeãn Kim Phaåm.
Laâm Toå Quan (林祖關) Ngöôøi oâng ngoaïi cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc naày ñöôïc taùc giaû noùi ñeán
trong baøi thô ngaãu taùc taëng hoøa thöôïng Vieân Quang Laâm. Ngoaïi toå phuù quí nghóa laø oâng
ngoaïi toâi hoï Laâm raát giaøu coù.
Maïc Cöûu (鄚玖) Maïc Cöûu ngöôøi queâ xaõ Leâ Quaùch, huyeän Haûi Khang, phuû Loâi Chaâu, tænh
Quaûng Ñoâng, Trung Quoác, khoâng tuøng phuïc Maõn Thanh ñeå toùc chaïy qua Cao Mieân.
Muïc vöông (穆王) Töùc ñoâng cung Muïc Vöông Nguyeãn Phuùc Döông sau ñöôïc Lyù Taøi toân
leân laøm Taân Chính vöông.
Naëc Boàn (匿盆) Teân vua Cao Mieân. Nguyeân vaên vieát 匿盆, chöõ Noâm 盆 coù theå ñoïc Boàn
hay Boøn, nhöng theo chuùng toâi nghó coù leõ ñoïc chöõ Boøn ñaéc theå hôn vì tieáng Khô me boøn
coù nghóa laø anh, coøn boàn thì nghóa khoâng roõ. Nhöng ñaây cuõng chæ laø gôïi yù.

10.3 Page 93

▲back to top


Naëc Ong Chaên (匿螉真) Teân vua Cao Mieân.
Naëc Ong Ñuoâng (匿螉墩 ) Teân vua Cao Mieân.
Naëc Ong In (匿螉印) Töùc Neac ang Eng (Vì teân vua Cao Mieân ñeàu ñöôïc vieát baèng chöõ
Noâm neân chöõ 印 phaûi ñoïc laø In). Trònh Hoaøi Ñöùc coøn sôï ngöôøi ñôøi sau ñoïc laàm neân chuù
phieân aâm cuûa chöõ naày laø AÂn tín phieân thieát töùc In vaäy.
Naëc Ong Ton (匿翁噂) Vua Cao Mieân.
Naëc Ong Yeâm (匿螉淹) Vua Cao Mieân.
Naëc Tha (匿他) Vua Cao Mieân.
Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh (儀表侯阮居貞) Danh thaàn trieàu Nguyeãn, taøi
kieâm vaên voõ. Veà chính trò, quaân söï oâng ñaõ giuùp nhaø Nguyeãn ñònh chính saùch kinh teá,
chính trò vaø chieán löôïc bình ñònh, môû mang ñaát ñai mieàn Taây Nam ñaát nöôùc. Veà vaên, oâng
laø taùc giaû truyeän Saõi Vaõi vaø Ñaïm Am thi taäp. Sanh 1716, maát naêm 1767.
Ngoaïi höõu Phöông Quaän coâng (外右芳郡公) Töôùc vua Gia Long phong cho chuùa
Ñoâng Sôn Ñoã Thanh Nhôn.
Nguyeãn Dieäu (阮耀) Töùc Traàn Quang Dieäu, moät danh töôùng Taây Sôn, choàng cuûa nöõ
töôùng Buøi Thò Xuaân.
Nguyeãn Höõu Haøo (阮有豪) Laø Haøo Löông haàu, laøm chöùc cai ñoäi, maát naêm 1713.
Nhung ñòch (戎狄) Nhung ñòch laø Taây Nhung vaø Baéc Ñòch ôû caùc vuøng giaùp giôùi vôùi
Trung Quoác vaø bò hoï coi laø man ri, moïi rôï. Ngöôøi Vieät xöa cuõng töï coi mình laø Hoa haï vaø
coi Xieâm, Mieân laø moïi rôï, töùc Nhung Ñòch. Vaäy Nhung Ñòch laø ngöõ caûnh ñoaïn Haø Tieân
thaát thuû naày chæ nöôùc Xieâm.
Nöõ thaàn (女神) Nam Boä coù tuïc thôø caùc nöõ thaàn nhö baø Chuùa Ngoïc, baø Chuùa Tieân, baø
Cöûu Thieân Huyeàn nöõ, baø Meï Sanh, Meï Ñoä, baø Chuùa Ñoäng, baø Hoûa, baø Thuûy v.v... Laïi cuõng
hay thôø caùc coâ nhö coâ Hoàng, coâ Haïnh vaø caùc caäu nhö caäu Chaøi, caäu Quyù.
Phi nhaõ (丕雅) Laø teân moät chöùc quan lôùn cuûa Xieâm La (Thaùi Lan).
Phi nhaõ Chaát Tri (丕雅質知) Laø Phya Chakkri, sau trôû thaønh vua Xieâm (Phaät vöông)
Rama I. Doøng hoï Chakkri tieáp tuïc laøm vua cho ñeán baây giôø.
Phi nhaõ Taân (丕雅新) Vua nöôùc Xieâm nhöng goác Hoa teân Trình Quoác Anh.
Phoù toång traán (副總鎮) Laø ngöôøi phuï taù moät khaâu haønh chaùnh hay quaân söï hoaëc kinh
teá cho Toång traán coøn goïi laø Hieäp traán hay Hieäp bieän traán. Trong ngöõ caûnh naày Hoaøng
Coâng Lyù laø Taû thoáng cheá thì phuï taù veà quaân söï.
Phong vöông (瘋王) Vua Phong. Vì chöõ phong ôû nguyeân vaên vieát laø 瘋 vöøa coù nghóa
phong cuøi maø vöøa coù nghóa laø bònh thoáng phong hay phong ñieân. Tuy nhieân do Trònh Hoaøi

10.4 Page 94

▲back to top


Ñöùc coù chuù Kyø vöông höõu laïi phong taät (癩瘋疾) töùc bònh cuøi (huûi), cho neân ta bieát vua
Phong maéc bònh cuøi chôù khoâng phaûi thoáng phong hay kinh phong, hoaëc phong ñieân.
Quaûn Töû (管子) Töùc Quaûn Troïng, Teå töôùng cuûa Teà Hoaøn Coâng. Teân saùch 24 quyeån do
Quaûn Troïng soaïn.
Queá vöông Do Lang (桂王由榔) Queá vöông teân Do Lang laø chaùu noäi Minh Thaàn Toâng,
cuoái ñôøi Suøng Trinh oâng ñöôïc taäp töôùc cha laøm vöông. Khi Ñöôøng vöông bò Thanh trieàu
ñaùnh baïi, oâng ñöôïc ñaùm Cuø Thöùc Cöû, Ñinh Khoâi Sôû toân phuø taïi Trieäu Khaùnh laáy hieäu laø
Vónh Lòch. Khi quaân Thanh keùo ñeán, Vöông phaûi chaïy sang Nam Ninh, sau ñöôïc Lyù Ñònh
Quoác ñöa sang nöôùc Mieán Ñieän (Myanma ngaøy nay). Quaân Thanh vaây haõm thaønh Mieán
Ñieän. Vua Mieán Ñieän sôï, beøn giao noäp vöông. Queá Vöông bò gieát taïi Vaân Nam, ôû ngoâi ñöôïc
17 naêm.
Saù Toát (詑卒) Teân thuû laõnh moät ñaùm loaïn quaân ngöôøi Laøo.
Tao leä (皂隸) Lính leä phuïc dòch taïi huyeän.
Taøu vaän (漕運) Laø chöùc quan vaän löông baèng ñöôøng thuûy ñeå cung öùng cho quaân ñoäi.
Taán Vöông Tuaán (晉王濬) Vöông Tuaán ngöôøi Hoaøng Noâng nöôùc Taán ñôøi Tam quoác, töï
laø Só Trò, hoïc roäng coù chí lôùn. Tuaán laøm Thöù söû Ích chaâu ñöôïc lònh ñaùnh nöôùc Ngoâ beøn
ñoùng thuyeàn lôùn thaät kieân coá xuaát phaùt töø Thaønh Ñoâ. Ngöôøi Ngoâ giaêng daây xích saét
ngang soâng ñeå chaän quaân Taán. Tuaán beøn laøm beø lôùn duïng hoûa coâng ñoát heát daây xích saét
cuûa Ngoâ, taán binh tôùi döôùi Thaïch Ñaàu thaønh. Chuùa nöôùc Ngoâ laø Toân Haïo phaûi ñaàu haøng.
Theá laø nhaø Taán dieät ñöôïc nöôùc Ngoâ.
Taây Döông nhaân (西洋人) Töùc chæ ngöôøi phöông Taây beân AÂu chaâu nhö Anh, Phaùp vaø
ngöôøi ôû Ma Cao (AÙo Moân).
Thaùi phu nhôn (蔡夫人) (ta quen ñoïc laø Saùi). Laø baø meï cuûa Maïc Cöûu hoï Thaùi (Saùi).
Khoâng neân laàm vôùi Thaùi phu nhôn laø töø duøng goïi meï lôùn tuoåi goùa choàng cuûa ngöôøi khaùc.
Thaùi toâng (太宗) Thaùi Toâng Hieáu Trieát Hoaøng ñeá (太宗孝哲皇帝). Töùc Duõng Quaän
coâng Nguyeãn Phuùc Taàn (Chuùa Hieàn).
Thaåm Hoaøi Vieãn (沈怀遠) Tra chöa ra, nhôø baïn ñoïc chæ giaùo.
Thaàn Noâng (神農) Ñeá vöông ñôøi xöa, sanh ôû Khöông Thuûy neân laáy hoï Khöông, laø ngöôøi
cheá ra caøy böøa daïy daân troàng troït, neân môùi goïi laø Thaàn Noâng thò. Nhaân laáy Hoûa ñöùc neân
goïi laø Vieâm Ñeá. Laïi nhaân khôûi nghieäp ôû Lieät Sôn neân cuõng goïi Lieät Sôn thò. Khi taïi vò
ngaøi thöôøng neám caây coû laøm thuoác trò bònh cho daân. Ban ñaàu ñoùng ñoâ ôû ñaát Traàn, sau dôøi
veà Loã. ÔÛ ngoâi 120 naêm, khi baêng choân ôû Tröôøng Sa.
Thaàn saùch quaân (神策軍) Ñoäi quaân raát danh tieáng baùch chieán baùch thaéng cuûa thaønh
Gia Ñònh, trôû neân voâ ñòch döôùi thôøi Taû quaân Leâ Vaên Duyeät
Theá Toå Cao Hoaøng ñeá (世祖高皇帝) Töùc vua Gia Long.
Theá Toâng Hieáu Vuõ Hoaøng ñeá (世宗孝武皇帝) Töùc Voõ vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt.

10.5 Page 95

▲back to top


Thích thò (釋氏) Hoï Thích. Vì Ñöùc Phaät hoï Thích neân Phaät giaùo coøn ñöôïc goïi laø Thích
thò. Caùc töø ñieån Phaät hoïc cuõng hay duøng chöõ thích thò ñöùng ñaàu, nhö Thích thò keâ coå
chaúng haïn.
Thoâng laïi (通吏) Thuoäc laïi laøm vieäc ôû huyeän, döôùi Ñeà laïi.
Thuaän Thaønh coân man (順城昆蠻) Töùc ngöôøi Chieâm Thaønh tröôùc kia. Sau khi maát
nöôùc, moät soá cö nguï taïi Bình Thuaän, moät soá chaïy maõi vaøo Nam taän ñaát Cao Mieân.
Thuyeàn thaàn (船神) Laø thaàn ghe thuyeàn, tieáng Khô me goïi laø thaàn tuùc. Ngöôøi Nam Boä
noùi nhaïi theo hôi bieán aâm laø thaàn duïc.
Thöôïng Xuyeân coâng (上川公) Laø cha cuûa Traàn Ñaïi Ñònh, töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân.
Tieáp Quaän coâng (接郡公) Töùc Chaâu Vaên Tieáp, moät khai quoác coâng thaàn cuûa vua Gia
Long.
Toâ Töû (蘇子) Töùc Toâ Ñoâng Pha, Toâ Thöùc (蘇軾), taùc giaû baøi Phuù Xích Bích löøng danh.
Toáng Thò Söông (宋氏霜) Moät coâ gaùi ñöùc haïnh ngöôøi Haø Tieân, theâu töôïng Phaät baø
Quan AÂm baèng ngöôøi thaät raát tinh xaûo.
Toång traán Chöôûng chaán vuõ quaân Nhôn Quaän coâng (總鎮掌振武軍仁郡公) Töùc
Nguyeãn Vaên Nhôn, Toång traán thaønh Gia Ñònh tröôùc Leâ Vaên Duyeät, Trònh Hoaøi Ñöùc laøm
Phoù toång traán phuï taù cho Nguyeãn Vaên Nhôn.
Traán só laâm Taán (鎮士林晉) Laø moät ngöôøi trong giôùi só laâm ôû taïi traán (Bieân Hoøa) teân
laø Taán chôù khoâng phaûi ngöôøi hoïc troø trong traán teân Laâm Taán.
Tröøng Thanh haàu (澄清侯) Töùc Döông Coâng Tröøng, moät danh töôùng cuûa vua Gia Long.
Tröông Coâng (張工) Töùc Tröông Haøn.
Tuø tröôûng (酋長) Chöõ tuø nguyeân coù nghóa laø töïu laïi, haøm yù chæ caùc boä toäc baùn khai. Vaäy
tuø tröôûng laø ngöôøi ñöùng ñaàu moät boä toäc. Ñaây chæ thuû laõnh ngöôøi Khô me ôû Traø Vinh.
Tuaàn Caùi (巡丐) Teân moät Tuaàn ty ôû ven soâng Ñaïi Tuaàn.
Tuùc Toâng Hieáu Ninh Hoaøng ñeá (肅宗孝寧皇帝) Laø chuùa Ñænh Quoác coâng Nguyeãn
Phuùc Chuù.
Vaân Nam Vuõ haàu (雲南武侯) Töùc thöøa töôùng Gia Caùt Löôïng nhaø Taây Thuïc ñôøi Tam
Quoác.
Vieân Quang hoøa thöôïng (圓光和尚) Baïn töø thuôû aáu thô cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc. Sau
Trònh Hoaøi Ñöùc trôû laïi ñôøi hoïc haønh laøm quan, coøn Vieân Quang tieáp tuïc tu haønh. Khi
Trònh Hoaøi Ñöùc laøm Hieäp Toång traán thì Vieân Quang laø cao taêng ñaéc ñaïo truï trì chuøa Giaùc
Laâm. Hai ngöôøi baïn xa caùch laâu naêm tình côø gaëp laïi coång tam quan nhaø chuøa, Trònh Hoaøi
Ñöùc töùc caûnh taëng baïn moät baøi thô raát hay, xin sao luïc nhö sau:

10.6 Page 96

▲back to top


五言古調詩云
憶昔太平辰
鹿洞方盛美
釋迦教興崇
林外祖富貴
我為燒香童
師作持戒士
雖外分青黃
若默契心志
風塵識良朋
世界入餓鬼
萍梗任浮沉
泡影等生死
奄四十年餘
恍瞬息間事
山門偶相值
我協辦鎮公
師大和尚位
執手擬夢魂
談心雜驚悸
往事何足論
大道合如是
欽差吏部尚書行
嘉定城協總鎮事
安全侯鄭艮齋
Taïm dòch:
(Thô theo ñieäu coå naêm chöõ vieát laø)
Nhôù xöa thaùi bình thì
Ñaïo Phaät ñöôïc höng suøng
Phieân aâm:
Nguõ ngoân coå ñieäu thi vaân
ÖÙc tích thaùi bình thì
Loäc Ñoâng phöông thaïnh myõ
Thích Ca giaùo höng suøng
Laâm ngoaïi toå phuù quí
Ngaõ vi thieâu höông ñoàng
Sö taùc trì giôùi só
Tuy ngoaïi phaân thanh hoaøng
Nhöôïc maëc kheá taâm chí
Phong traàn thöùc löông baèng
Theá giôùi nhaäp ngaï quæ
Bình ngaïnh nhieäm phuø traàm
Baøo aûnh ñaúng sinh töû
Yeâm töù thaäp dö nieân
Hoaûng thuaán töùc gian söï
Taây giao thích nhaøn haønh
Sôn moân ngaãu töông trò
Ngaõ hieäp bieän traán coâng
Sö ñaïi hoøa thöôïng vò
Chaáp thuû nghó moäng hoàn
Ñaøm taâm taïp kinh quí
Vaõng söï haø tuùc luaän
Ñaïi ñaïo hieäp nhö thò
Khaâm sai Laïi boä Thöôïng thô haønh
Gia Ñònh thaønh Hieäp Toång traán söï
An Toaøn haàu Trònh Caán Trai ñeà.
Ñoàng Nai ñang thaïnh mó (1[1])
Ngoaïi hoï Laâm phuù quí (2[2])
鹿野 (1[1]) Nguyeân vaên vieát Loäc Ñoäng, laø teân chöõ cuûa Ñoàng Nai, coøn goïi laø Loäc Daõ (
).
祖關 (2[2]) Laâm ngoaïi toå: OÂng ngoaïi cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc hoï Laâm teân Toå Quang (
), teân töï cuûa oâng noùi
theo tieáng Hoa laø Naùi, neân ngöôøi ñòa phöông ñeàu goïi oâng laø oâng Naïi (Naùi).

10.7 Page 97

▲back to top


Ta ñoàng töû ñoát höông (3[3])
Beân ngoaøi chia ñaïo ñôøi (4[4])
Gioù buïi hieåu baïn hieàn
Beøo ngaïnh nhöõng noåi troâi (5[5])
Môùi ñoù boán möôi naêm
Meù taây thaønh daïo chôi (7[7])
Ta nay quan hieäp bieän (8[8])
Caàm tay hoàn ngaån ngô
Chuyeän xöa naøo ñaùng noùi
Sö theo ñôøi tu só
Maø trong ñoàng taâm chí
Theá giôùi thaønh ngaï quæ
Boït hình maëc sinh töû (6[6])
Maø nhö chuyeän tích taéc
Sôn moân gaëp ngöôøi cuõ
Sö cao taêng thöôïng só (9[9])
Chuyeän vaõng loøng bòn ròn
Ñaïi ñaïo neân Nhö Thò
Quan Khaâm sai Thöôïng thô boä Laïi giöõ chöùc Phoù Toång traán thaønh Gia Ñònh laø
An Toaøn haàu Trònh Caán Trai (Trònh Hoaøi Ñöùc) (10[10]) kính ñeà taëng thô.
Vieät Taây Phuïc Ba (粵西伏波) Töùc töôùng Maõ Vieän ñôøi Haùn
Vónh Huy (永徽) Nieân hieäu cuûa vua Ñöôøng Cao Toâng (651-655).
Voõ Taùnh, Ngoâ Tuøng Chaâu Hai danh thaàn cuûa nhaø Nguyeãn ñeàu tuaãn tieát taïi thaønh Qui
Nhôn.
Voõ Thuû Hoaèng (武首弘) Moät phuù hoä keát beø thí gaïo cuûi cho ngöôøi qua laïi ôû nhaø Beø.
Vöông phoù (王傅) Thaày daïy hoïc cuûa caùc thaân vöông.
Xuaân Quaän coâng (春郡公) Töùc hoaøng thaân Toân Thaát Xuaân.
(3[3]) Thuôû nhoû Trònh Hoaøi Ñöùc ñi tu laøm chuù tieåu ñoát nhang, coøn sö Vieân Quang thì laøm sa di.
(4[4]) Nguyeân vaên vieát ngoaïi phaân thanh hoaøng nghóa laø beà ngoaøi phaân bieät “aùo xanh” töùc aùo hoïc troø maø
Trònh Hoaøi Ñöùc maëc, vaø aùo vaøng töùc ñaïo baøo maø sö Vieân Quang maëc, chuùng toâi xin dòch thoaùt laø
“ñaïo ñôøi”.
(5[5]) Bình ngaïnh töùc caùnh beøo, caùi ngaïnh noåi troâi voâ ñònh theo doøng nöôùc, haøm yù chæ ñôøi ngöôøi ñaày bieán
thieân khoâng ai bieát mai sau roài sao.
(6[6]) Baøo aûnh ñaúng sinh töû: YÙ noùi thaân ngöôøi giaû taïm nhö boït nöôùc, nhö boùng hình, môùi thaáy ñoù roài maát
ñoù, maëc tình troâi laên trong sinh töû.
(7[7]) Vì chuøa Giaùc Vieân ôû meù Taây thaønh Gia Ñònh.
(8[8]) Hieäp Toång traán: Trònh Hoaøi Ñöùc laøm Phoù Toång traán phuï taù cho Toång traán Nguyeãn Vaên Nhôn.
(9[9]) Chöõ thöôïng só nghóa laø Boà taùt, ñaây dòch thoaùt nghóa chöõ “ñaïi hoøa thöôïng”
(10[10]) Trònh Hoaøi Ñöùc töï laø Caán Trai.

10.8 Page 98

▲back to top


PHUÏ LUÏC 6
[töø vöïng ñòa danh]
An Bình giang (安平江) Tuïc goïi soâng Caùi Beø.
An Hoøa giang (安和江) Soâng An Hoøa:
An Phuù giang (安富江) Töùc soâng Vuõng Lieâm.
An Thoâng haø (安通河) Töùc soâng Saøi Coân (Saøi Goøn).
An Thôùi giang (安泰江) Töùc vaøm Raøi.
An Vónh giang (安永江) Töùc soâng Caùi Môn Lôùn.
AÁt Giuøm sôn ( 森山) Nuùi AÁt Giuøm.
Ba Cuïm (
) Teân moät ñòa phöông noåi tieáng vôùi boïn boái Ba Cuïm.
Ba Keø giang (波棋江) Soâng Ba Keø.
Ba La giang (波羅江) Töùc raïch Caùi Mít.
Ba Lai Baéc giang (波淶北江) Soâng Ba Lai Baéc.
Ba Lai haûi moân (波淶海門) Cöûa bieån Ba Lai.
Ba Lai Nam giang (波淶南江) Soâng Ba Lai Nam.
Ba Laêng Baïch Haïc (巴陵百鶴) (Ñaõ coù chuù) nay xin toùm taét laø hai nôi ôû Trung Quoác coù
nöôùc uoáng raát ngoïn, naáu traø tuyeät dieäu.
Ba Laêng chaâu (波凌洲) Cuø lao Ba Laêng.
Ba Raøi haûi moân (波淶海門) Cöûa bieån Ba Raøi.
Ba Rinh (波營) Töùc vuøng Ba Rinh, Ba Reït, Ngaõ baûy Caàn Thô. Tuy vieát Ba Dinh nhöng
treân thöïc teá teân ñòa phöông laø Ba Rinh.
Ba Thaéc giang (波忒江) Soâng Ba Thaéc.
Ba Thaéc haûi moân (波忒海門) Cöûa bieån Ba Thaéc.
Ba Theâ sôn (葩梯山) Nuùi Ba Theâ.

10.9 Page 99

▲back to top


Ba Vaùc (Vaùt) (波越) Khi xöa laø vuøng Traø Vinh thuoäc traán Long Hoà, veà sau laø tænh Vónh
Long goàm coù huyeän Vónh Bình töùc Traø Vinh, cho neân nhieàu ngöôøi laàm töôûng Ba Vaùt laø
thuoäc tænh Vónh Long ngaøy nay.
Ba Vaùt (Vaùc) thò (波越市) Chôï Ba Vaùt.
Baø Ñòa (婆地) Baø Ròa.
Baø Ñòa sôn (婆地山) Töùc nuùi Baø Ròa.
Baø Ñòa töùc coå Baø Lòa chi quoác (婆地即古婆利之國) Nghóa laø Baø Ñòa (Ròa) laø nöôùc
Baø Lòa xöa.
Baø Ñinh sôn (婆丁山) Nuùi Baø Ñen ôû Taây Ninh, coøn goïi laø Chôn Baø Ñen, teân cuõ tieáng
Khô me goïi laø Phnom yeay khmau. Vì baø coù coâng giöõ nöôùc, hoä daân neân ñöôïc vua Gia Long
phong laø Linh Sôn Thaùnh maãu.
Baø Lòa (婆利) Trònh Hoaøi Ñöùc ñaõ hieåu nhaàm ñaát Baø Lò töùc ñaûo Ba Li cuûa Nam Döông
(Indonesia), quaàn ñaûo ghi cheùp trong Taân Ñöôøng thö, laø ñaát Baø Ròa gaàn Vuõng Taøu cuûa
Vieät Nam mình. Trònh Hoaøi Ñöùc laàm cuõng khoâng coù gì ñaùng traùch vì kieán thöùc ñòa lyù thôøi
ñoù coøn raát haïn heïp. Veà caùch dòch caâu ghi cheùp cuûa saùch Taân Ñöôøng thö thì anh An Chi coù
lyù giaûi sau ñaây maø baûn thaân toâi cuõng raát ñoàng caûm laø coù leõ nguyeân vaên ñaõ khaéc thöøa chöõ
maõ trong ñoaïn Ñòa ñaïi chaâu ña maõ vaø neân dòch nhö sau: Nöôùc Baø Lòa ôû ngay phía ñoâng
nam Chieâm Thaønh, töø Giao Chaâu ñi thuyeàn theo bieån qua caùc nöôùc Xích Thoå Ñan Ñan laø
ñeán. (Xöù aáy) ñaát roäng, nhieàu ñaûo, coøn goïi laø Maõ Leã.
Baø Lòa thò (婆利市) Chôï Baø Ròa, coøn goïi chôï Baø Ñòa.
Baø Raù sôn (婆墅山) Nuùi Baø Raù, laø moät ngoïn nuùi ôû quaän Phöôùc Long, ñaây cuõng laø quaän
Baø Raù thôøi Phaùp thuoäc duøng ñeå an trí chaùnh trò phaïm.
Baïch Maõ sôn (白馬山) Nuùi Baïch Maõ.
Baïch Ngöu giang (白牛江) Soâng Traâu Traéng.
Baïch Thaïch nham (白石岩) Nuùi Ñaù Traéng.
Baïch Thaïch sôn (白石山) Nuùi Ñaù Traéng.
Baïch Thaùp sôn (白塔山) Hoøn Baïch Thaùp.
Baõi Xaøu (罷∆) Teân moät huyeän cuûa Soùc Traêng, nay laø huyeän Myõ Xuyeân.
Baùn Bích luõy (半壁壘) Luõy Baùn Bích.
Baûo Ñònh haø (保定河) Soâng Baûo Ñònh, tuïc goïi kinh Vuõng Guø.
Baûo Sôn (宝山) Tuïc goïi nuùi Caäu.
Baùt Chieân giang (八β江) Raïch Baùt Chieân.

10.10 Page 100

▲back to top


Baùt Ñoâng giang (八東江) Raïch Baùt Ñoâng.
Baùt Taân giang (八津江) Vaøm Baùt Taân.
Baøu Hoát giang (泡淴江) Soâng Baøu Hoát.
Baéc Chanh giang (北橙江) Vuøng Baéc Raïch Chanh ôû saùch naøy chính laø vuøng Ñoàng
Thaùp Möôøi, tieáng Phaùp goïi laø Plaine des Joncs, laø caên cöù ñòa cuûa ñaûng Ñoâng Sôn.
Baéc chö phuû (北諸府) Caùc phuû phía baéc.
Baêng Boät giang (冰渤江) Soâng Baêng Boät.
Baêng Boät thò (冰勃市) Chôï Baêng Boät (Thuûy Voït).
Baàu nao gioàng (瓢ϕ墥) Gioàng Baàu Nao.
Beán Goã (χ楛) Laø teân xöa cuûa xaõ An Hoøa, huyeän Long Thaønh, tænh Ñoàng Nai baây giôø.
Bích Traân chaâu (碧珍洲) Cuø lao Bích Traân, cuõng goïi laø cuø lao Baùt Taân.
Bieân Hoøa traán (邊和鎮) Traán Bieân Hoøa.
Bình An huyeän (平安縣) Huyeän Bình An.
Bình Döông giang (平陽江) Tuïc goïi Vaøm Beán Ngheù.
Bình Döông huyeän (平陽縣) Huyeän Bình Döông.
Bình Ñaùn quaùn (平旦館) Xoùm Bình Ñaùn.
Bình Ñònh thò (平定市) Chôï Caàn Thay.
Bình Ñoàng (平仝) Ñoàng Chaùy.
Bình Ñoàng quaùn (平仝館) Xoùm Ñoàng Chaùy.
Bình Giang (平江) Soâng Beán Ngheù.
Bình Phuïng giang thöôïng khaåu (平鳳江上口) Ñaàu treân soâng Bình Phuïng.
Bình Quôùi thò (平貴市) Chôï Thuû Thieâm.
Bình sôn (屏山) Nuùi Bình.
Bình Thanh (平清) Töùc Goø Baép.
Bình Tieân thò (平仙市) Chôï Bình Tieân, coøn goïi laø chôï Loø Giaáy, töùc teân cuõ cuûa Chôï Ñoàn
ngaøy nay. Sôû dó chôï Bình Tieân coù teân laø Chôï Ñoàn vì khi quaân Taây Sôn vaøo chieám Traán
Bieân ñaõ ñoùng ñoàn truù quaân ôû chôï ñoù.
Bình Trò giang (平治江) Tuïc goïi raïch Baø Ngheø (Thò Ngheø).

11 Pages 101-110

▲back to top


11.1 Page 101

▲back to top


Bo Bo (甫甫) Moät chôï nhoû beân kinh Taø Cuù.
Boà Ñeà caûng (菩提港) Cöûa Boà Ñeà.
Boä Taân gioàng (步津墥) Gioàng Boä Taân.
Boái Dieäp giang (貝葉江) Raïch Laù Buoân. Khoâng neân nhaàm laãn vôùi raïch Laù Buoâng teân
chöõ laø Boàng giang.
Boàng Doanh (蓬贏) Töùc Boàng Lai, Doanh Chaâu. Töông truyeàn trong beå Ñoâng coù moät
quaû nuùi raát ñeïp coù tieân ôû goïi laø Boàng Lai, Boàng Doanh hay Boàng Ñaûo.
Boàng giang (蓬江) Soâng Laù Buoâng.
Böng Nhoàm (
) Ñaây laø teân Noâm, chöõ Noâm δ ñoïc laø nhoàm coù nghóa nhoàm nhoaøm,
ñoïc ñaøm laø khoâng chính xaùc.
Böûu Phong sôn (寶峰山) Nuùi Böûu Phong.
Ca AÂm naùo khaåu (歌音淖口) Laùng buøn ôû giöõa soâng Vónh Teá, töùc ôû khoaûng giöõa ñoàn
Chaâu Ñoác vaø baéc Haø Tieân daøi 18 daëm.
Ca AÂm sôn (歌音山) Nuùi Ca AÂm.
Caø Mau (哥毛) Vuøng ñaát thuoäc ñaïo Long Xuyeân (xöa) nay laø tænh Caø Mau.
Caùi Baùt, Caùi Caäy (丐撥丐 ) Teân hai ñòa phöông.
Caùi Nhum tam kyø (丐 三歧) Ngaõ ba Caùi Nhum.
Caùi Saùch giang (丐柵江) Soâng Keá Saùch.
Caùi Thia thò (丐湤市) Chôï Caùi Thia, coøn goïi laø chôï Myõ Ñöùc.
Caùi Traøm (丐檻) Xoùm Caùi Traøm, nay thuoäc tænh Baïc Lieâu.
Caùi Vang gioàng (丐榮墥) Gioàng Caùi Vinh.
Cang gioàng (棡墥) Gioàng Cang.
Cao Mieân kieàu (高綿橋) Caàu Cao Mieân.
Cao Mieân thuoäc (高綿屬) Theo giaûi thích cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc trong GÑTTC thì phaøm
caùc soùc cuûa ngöôøi Khô me toïa laïc trong ñaát nöôùc ta maø ñoùng thueá ñaày ñuû thì goïi laø thuoäc.
Caåm Ñaøm (錦潭) Vuõng Gaám.
Caàn Boät (芹渤) Ñuùng ra phaûi goïi laø Caàn Voït, laø phuû Kampot cuûa Cao Mieân, xöa coù thôøi
thuoäc Haø Tieân.
Caàn Boät (voït) caûng (芹渤港) Caûng Kampot.

11.2 Page 102

▲back to top


Caàn Choâng giang (芹苳江) Soâng Caàn Choâng.
Caàn Giôø haûi caûng (芹滁海港) Caûng Caàn Giôø, traán Phieân An.
Caàn Giuoäc (芹葖) Töùc vuøng Caàn Giuoäc thuoäc tænh Chôï Lôùn (cuõ).
Caàn Loá giang (芹路江) Soâng Caàn Loá.
Caàn Thay Thöôïng giang (芹台上江) Soâng Caàn Thay Thöôïng.
Caàn Thô giang (芹苴江) Soâng Caàn Thô.
Caàu Noâm (求喃) Teân moät thuû phuû cuûa Cao Mieân, töø ñoù coù theå ñi thaúng leân Nam Vang
(Phnoâmpeânh).
Chanh Giang taân kinh (橙江新涇) Kinh môùi Raïch Chanh.
Chaân Bieàu gioàng (真瓢墥) Gioàng Chön Baàu.
Chaân Giuøm phuû (真森府) Phuû Chôn Giuøm.
Chaân Laïp (真臘) Teân cuõ cuûa nöôùc Cao Mieân, töùc Campuchia ngaøy nay (Chenla).
Chaâu Bình giang (周平江) Soâng Ba Tri Chaøm.
Chaâu Döõ (朱嶼) Hoøn Chaâu.
Chaâu Giang ñoàn (朱江屯) Ñoàn Chaâu Giang.
Chaâu Ñoác giang (朱篤江) Soâng Chaâu Ñoác.
Chaâu Ñoác ñoàn (朱篤屯) Ñoàn Chaâu Ñoác.
(Chaâu) Chu Nham (珠岩) Baõi ÔÙt.
Chaâu Pheâ giang (朱批江) Soâng Chaâu Pheâ.
Chaâu Thôùi giang (周泰江) Soâng Ba Tri Caù.
Cheá taïo cuïc (制造局) Choã nhaø xöôûng cheá taïo vuõ khí, chuû yeáu laø chöùa suùng ñaïi baùc,
ñoàng thôøi cuõng laø nôi thôï reøn ñuùc göôm giaùo cuøng caùc quaân duïng khaùc, cuøng döï tröõ saét
quaëng sô cheá ñeå phoøng bò cung öùng chieán tranh.
Chieâu gioàng (昭墥) Gioàng Chieâu.
Chieâu Thaùi sôn (昭泰山) Heä nuùi Chaâu Thôùi.
Chieåu thò (沼市) Chôï Baø Chieåu. Chöõ Baø khoâng coù nghóa laø phuï nöõ lôùn tuoåi maø haøm yù
chæ moät ñòa phöông nhö Baø Hom, Baø Queïo, Baø Ñieåm.
Choù gioàng ( 墥) Gioàng Choù.

11.3 Page 103

▲back to top


Chôn Giuøm sôn (真森(洨)山) Nuùi Chôn Giuøm.
Chuøa Saéc Töù Hoä Quoác Quan: Bieån ñeà nhö vaäy vöøa thöøa chöõ, vöøa phieân aâm nhaàm chöõ
quaùn (觀) thaønh quan. Nguyeân khi xöa töø quaùn (觀) ñeå chæ nôi tu haønh cuûa ñaïo só Laõo
giaùo nhö Tam Thanh quaùn chaúng haïn, vaø Ñaïo só laø töø duøng ñeå chæ tu só ñaïo Laõo. Nhöng
veà sau, chöõ quaùn (觀) cuõng chæ chuøa Phaät vaø goïi keøm theo chöõ töï laø Töï quaùn, vaø Ñaïo só
cuõng chæ tu só Phaät giaùo (trong Lieâu Trai chí dò cuûa Boà Tuøng Linh duøng raát nhieàu). Ngay
trong Gia Ñònh thaønh thoâng chí Trònh Hoaøi Ñöùc cuõng ñaõ duøng chöõ quaùn觀ñeå chæ ngoâi
chuøa, ñoù laø ôû trang 506 phaàn nguyeân vaên ñoaïn noùi veà mieáu Quan Ñeá... “ ñieän vuõ hoaèng leä,
soùc
töôïng
cao
tröôïng
dö,
haäu
Quan
AÂm
Quaùn
(關帝廟...殿宇宏麗....朔像高丈餘,後觀音觀) nghóa laø "... ñieän maùi to ñeïp, töôïng
ñaép cao hôn tröôïng, phía sau coù chuøa Quan AÂm"
Vaäy ñaõ töï thì khoâng quaùn nhö teân bieån hieäu thôøi xöa, coøn nay ñaõ söûa töï thaønh
quaùn thì ñaõ coù quaùn thì khoâng theâm töï nöõa vaø chöõ 觀 trong ngöõ caûnh naøy khoâng theå ñoïc
laø quan ñöôïc maø phaûi ñoïc laø quaùn. Cuõng vì ñoïc nhaàm laø quan neân coù ngöôøi hieåu laàm laø
Quan tö (官寺) töùc chuøa coâng, chuøa cuûa trieàu ñình xaây, vì trong saùch Gia Ñònh Thaønh
thoâng chí ghi chuøa naày do Thoáng suaát Nguyeãn Vaân döïng naêm 1734 ñôøi vua Tuùc Toâng Hieáu
Ninh. Hieåu nhö vaäy laø do nghó raèng Quan töï vieát laø 官寺 töùc chuøa cuûa cô quan, nhö quan
ñieàn laø coâng ñieàn, do khoâng phaân bieät 觀 vaø 官. Theo Töø Haûi, Quan töï (官寺) laø chuøa
do trieàu ñình ban saéc lònh xaây döïng hoài xöa vaø taâm lyù quaàn chuùng khoâng thích loaïi chuøa
naày neân Baïch Cö Dò coù caâu thô mæa: Quan töï haønh höông thieåu. Taêng phoøng kyù tuùc ña,
nghóa laø: Chuøa coâng ñaøn vieät haønh höông ít, chæ coù phoøng taêng sö ôû nhieàu. Vaäy xin ñeà :
Saéc Töù Hoä Quoác quaùn - Chuøa Saéc Töù Hoä Quoác.
Chuùt sôn (捽山) Nuùi Chuùt.
Chuyeân gioàng (磚墥) Gioàng Gaïch.
Coå Caø (古[) Hoøn Coå Caø.
Coå Cang (古棡) Hoøn Coå Cang.
Coå Chieân haûi moân (古 海門) Cöûa bieån Coå Chieân.
Coå Coâng Döõ (古工嶼) Hoøn Coå Coâng.
Coå Coát Döõ (古骨嶼) Hoøn Coå Coát.
Coå Son döõ (古崙嶼) Hoøn Coå Son. Nguyeân vaên vieát 古崙嶼. Chöõ 崙 neáu laø Haùn ñoïc
loân, nhöng neáu laø Noâm thì phaûi ñoïc laø son. Tröông Vónh Kyù trong saùch PCGBC cuõng vieát
hoøn Coå Son, teân chöõ Haùn laø Coå Son Döõ. Teân ñòa phöông trong GÑTTC cuûa Trònh Hoaøi
Ñöùc ñeàu vieát chuû yeáu baèng Noâm. Vaäy hoøn naày neân ñoïc laø hoøn Coå Son ñuùng nhö teân ñòa
phöông.
Coái Keâ (會稽) Teân moät vuøng ñaát beân Trung Quoác.

11.4 Page 104

▲back to top


Coân Loân ñaûo (崑崙島) Ñaûo Coân Noân.
Côm Nai Ròa, caù Rí Rang (粓狔地， 哩啷) Côm Ñoàng Nai vaø Baø Ròa raát ngon, coøn
caù thì Phan Rang, Phan Rí.
Cuø Chaâu (虬洲) Cuø lao con Cuø. Theo truyeàn thuyeát AÙ Ñoâng, cuø laø loaïi roàng coøn nhoû
chöa tu luyeän thaønh long, söøng chæ môùi nhuù ra treân ñaàu. Vaäy Hoa cuø hí thuûy laø con cuø
boâng giôõn nöôùc chôù khoâng coù nghóa laø con saáu boâng giôõn nöôùc ñöôïc.
Cuø lao Gieâng (岣嶗 ) Töùc Dinh Chaâu (瀛州) laø cuø lao Ñaàu Nöôùc ôû thöôïng löu Tieàn
Giang.
Cuøng Ñaøm (窮(穷)潭) Ñaàm Cuøng.
Cöï Tích thaïch (巨磧石) Töùc Thaïch Than, laø thaùc ñaù.
Cöôøng Oai giang (強威江) Soâng Lai Vung.
Cöôøng Oai kinh thuûy (強威徑水) Töùc Caùi Taét Lai Vung.
Cöôøng Thaønh giang (強城江) Soâng Laáp Voø.
Cöûu chaâu (九州) Ngaøy xöa nöôùc Taøu chia ra laøm 9 chaâu.
Cöïu Chieán Sai thuû sôû (旧(舊)戰差守所) Thuû sôû cuõ chieán sai.
Daàu Mieät (油篾) Thuû Daàu Moät, nay laø tænh lò Bình Döông, coøn ñöôïc ngöôøi Hoa ñoïc laø Coå
Long Moäc.
Dieâm Phuø Ñeà (閻浮提) Tieáng Phaïn, töùc Nam Dieâm Phuø Ñeà. Kinh Phaät cho raèng taïi
boán bieån ôû boán phía cuûa nuùi Tu Di coù boán chaâu lôùn laø Ñoâng Thaéng Thaàn chaâu, nhaân vì
chaâu naøy hình theá thuø thaéng, keá ñoù laø Nam Thieäm boä chaâu, töùc khi xöa goïi laø Nam Dieâm
Phuø Ñeà, keá nöõa laø Taây Ngöu Hoùa chaâu vaø sau cuøng laø Baéc Caâu Lö chaâu. Nam Thieäm Boä
chaâu ôû veà phía nam nuùi Tu Di neân Dieâm Phuø Ñeà coøn chæ thieân haï ôû phía nam.
Dieân coâng töø (延公祠) Ñeàn Dieân coâng.
Dieáu Sôn (窖山) Töùc Hoøn Nuùc.
Dinh chaâu (瀛洲) Tuïc goïi cuø lao Gieâng.
Duïc töôïng trì (浴象池) Laø ao taém voi.
Duõng ñaïo (甬道) Ñöôøng ñaép cao hai beân.
Döï Chöông (豫章) Moät chaâu beân Trung Quoác.
Ñaøi Toán sôn (台巽山) Nuùi Ñaøi Toán.
Ñaïi Baø Ñeâ sôn (大碆底山) Nuùi Ñaïi Baø Ñeâ.

11.5 Page 105

▲back to top


Ñaïi Giang (大江) Laø teân rieâng cuûa soâng Myõ Tho vì soâng Myõ Tho cuõng goïi laø soâng Lôùn.
Ñaïi Haûi moân (大海門) Cöûa Ñaïi.
Ñaïi Hoäi giang (大澮江) Tuïc goïi soâng Caùi Coái.
Ñaïi Kim Döõ (大金嶼) Hoøn Kim Döõ Lôùn.
Ñaïi Moân caûng (大門港) Cöûa Ñaïi.
Ñaïi Phong giang (大蜂江) Raïch Ong Lôùn.
Ñaïi Phoá Chaâu (大鋪洲) Töùc Cuø Lao Phoá.
Ñaïi Tieåu Haûi chaâu (大小海洲) Cuø lao Ñaïi Tieåu.
Ñaïi Tuaàn giang (大巡江) Soâng Ñaïi Tuaàn.
Ñaøo Cang (陶岡) Hoøn Goø Ñaøo, tuïc danh nuùi Loø Goám.
Ñaûo Thuûy giang (倒水江) Soâng Nöôùc Loän.
Ñaïo (道) Laø moät ñôn vò ñòa lyù haønh chaùnh ñöùng döôùi chaâu nhöng treân huyeän. Thôøi Trònh
Hoaøi Ñöùc traán Haø Tieân coù maáy ñaïo laø ñaïo Kieân Giang (Raïch Giaù) vaø ñaïo Long Xuyeân (Caø
Mau).
Ñaàm giang (潭江) Soâng Ñaàm (Chöõ 潭ñoïc aâm Haùn Vieät laø Ñaøm, ñoïc aâm Noâm laø Ñaàm).
Ñòa Taïng sôn (地藏山) Nuùi Ñòa Taïng.
Ñieàn toâ khoá (田租庫) Kho thueá ruoäng. Kho naày thieát laäp taïi bôø baéc soâng Haäu Giang
cuûa traán Bieân Hoøa khoâng phaûi Haäu Giang ôû mieàn Taây.
Ñieàu Khieån thò (調遣市) Chôï Ñieàu Khieån.
Ñònh Töôøng traán (定祥鎮) Traán Myõ Tho, laø moät trong naêm traán cuûa thaønh Gia Ñònh.
Ñònh Vieãn chaâu (定遠州) Teân cuõ ñaát Vónh Long.
Ñoà Baø chaâu (闍|洲) Tuïc goïi cuø lao Chaø Vaø.
Ñoà Sôn (塗山) Laø nôi vua Vuõ ñi tuaàn thuù phöông nam cöôùi Ñoà Sôn Nöõ.
Ñoác Huyønh caûng (督黃港) Cöûa Ñoác Vaøng, coøn goïi laø cöûa soâng OÂng Ñoác.
Ñoäi (隊) Laø moät ñôn vò ñòa lyù haønh chính nhoû chæ moät xoùm cuûa ngöôøi Chaø Vaø. Ñòa lyù
haønh chính cuûa traán lî Haø Tieân khaùc boán traán kia vì laø ñaát coõi xa laïi vöøa môùi an ñònh
sau binh löûa neân khoâng coù thieát laäp ñôn vò phuû, chaâu, huyeän, toång gì caû maø chæ coù xaõ,
thoân, thuoäc cuûa ngöôøi Vieät; phoá, sôû, ñieám, thuoäc cuûa ngöôøi Hoa; soùc cuûa ngöôøi Cao Mieân vaø
ñoäi cuûa ngöôøi Chaø Vaø. Duy coù huyeän Long Xuyeân môùi thaønh laäp thuoäc traán Haø Tieân thì coù

11.6 Page 106

▲back to top


hai toång laø Long Thuûy vaø Quaûng Xuyeân vaø huyeän Kieân Giang cuõng môùi thaønh laäp thuoäc
traán Haø Tieân cuõng goàm hai toång laø Kieân Ñònh vaø Thanh Giang.
Ñoâng giang (東江) Raïch Ñoâng.
Ñoâng Hoà (東湖) Teân hoà ôû Haø Tieân.
Ñoâng Phoá (東鋪) Töùc Cuø Lao Phoá.
Ñoâng Thoå sôn (東土山) Hoøn Ñoâng Thoå.
Ñoâng tænh (東井) Caùc tænh mieàn ñoâng thaønh Gia Ñònh.
Ñoàng Chaân giang (同真江) Soâng Ñoàng Moân.
Ñoàng Moân ñoàn nguõ (仝門屯五) Naêm ñoàn Ñoàng Moân.
Ñoàng Nai (仝狔) Teân chöõ laø Loäc Daõ hay Loäc Ñoäng, tieáng Hoa ñoïc laø Noâng Naïi laø teân
cuûa traán Bieân Hoøa, do khi xöa vuøng naøy coù raát nhieàu nai sinh soáng nhôûn nhô ngoaøi ñoàng
hay trong ñoäng.
Ñoàng Tranh haûi caûng (仝γ海港) Cöûa bieån Ñoàng Tranh.
Ñöùc giang (德江) Soâng Thuû Ñöùc.
Gia Ñònh nguõ traán (嘉定五鎮) Naêm traán cuûa thaønh Gia Ñònh, hieåu roäng ra laø naêm
traán cuûa Nam Boä. Ñoù laø Phieân An, Bieân Hoøa, Vónh Thanh, Ñònh Töôøng vaø Haø Tieân.
Gia Ñònh thaønh (嘉定城) Thaønh ñaây khoâng coù nghóa caùi thaønh ñôn thuaàn maø laø moät
ñôn vò haønh chính ñòa lyù goàm caû Nam Boä töùc xöa goïi Nam Kyø. Thaønh Gia Ñònh chia ra
laøm naêm traán laø Traán Bieân, Phieân An, Ñònh Töôøng, Vónh Thanh vaø Haø Tieân. Thôøi Trònh
Hoaøi Ñöùc chöa coù yù nieäm ñôn vò tænh nhö Nam Kyø luïc tænh sau naày. Maø luïc tænh tröôùc kia
cuõng khoâng gioáng 21 tænh thôøi Phaùp thuoäc sau naøy. Trôû laïi thôøi Trònh Hoaøi Ñöùc, moãi traán
chia ra nhieàu chaâu hay ñaïo. Moãi ñaïo chia ra laøm nhieàu phuû. Moãi phuû chia ra laøm nhieàu
huyeän, döôùi huyeän laø toång. Moãi toång chia ra laøm nhieàu xaõ hoaëc thoân. Moãi thoân chia ra
laøm nhieàu phöôøng. Döôùi phöôøng laø laân nhö xoùm ngaøy nay. Trong laân töùc xoùm laïi chia ra
nhieàu aáp, döôùi aáp laø ñieám. Ñieám laø ñôn vò nhoû nhaát goàm möôi nhaø. Ñoái vôùi ngöôøi thieåu soá
Chaø Vaø thì xoùm cuûa hoï goïi laø ñoäi. Xoùm ngöôøi Hoa goïi laø thuoäc. Xoùm ruoäng goïi laø naäu.
Trong cuïm töø Gia Ñònh Thaønh thoâng chí thì chöõ Gia Ñònh thaønh chæ caû Nam Boä,
nhöng trong quyeån saùu GÑTTC, töùc phaàn Thaønh trì chí thì töø Gia Ñònh thaønh chæ caùi
thaønh (chaâteaufort) ôû Saøi Goøn Gia Ñònh chôù khoâng chæ toaøn coõi mieàn Nam, töùc caùi thaønh
ôû chôï Ñieàu Khieån, nôi coù ñoàn dinh cho quan Thoáng suaát Tham möu truù ñoùng.
Giaùc ngö ñoàn (角魚屯) Ñoàn Caù Treâ.
Giaùp Coâng töø (甲公祠) Ñeàn Giaùp Coâng.
Giang (江) Töùc Tröôøng Giang.
Giang thaønh (江城) Töùc thaønh luõy ôû Haø Tieân ñoùng doïc theo soâng Giang Thaønh.

11.7 Page 107

▲back to top


Giang Thuûy (江水) Laø teân goïi soâng Tröôøng Giang beân Trung Quoác. Khi xöa Tröôøng
Giang
(長江) chæ goïi laø Giang hay Giang Thuûy (江水). Veà sau, nhaân ngöôøi ta duøng chöõ Giang
ñeå goïi chung taát caû caùc soâng lôùn neân sôï coù söï hieåu laàm neân môùi goïi Giang Thuûy laø Tröôøng
Giang hay Ñaïi Giang (大江).
Giao Chæ (交趾) Teân Vieät Nam thôøi Baéc thuoäc.
Gioàng Choù (墥 )
Gioàng Keùt (墥鵅)
Haø (河) Trong ngöõ caûnh Tinh Daõ chí chæ soâng Thieân Haø.
Haø Nam tænh (河南省) Tænh Haø Nam, Trung Quoác.
Haø Tieân thaäp caûnh (河仙十景) Möôøi caûnh ñeïp neân thô ôû traán Haø Tieân.
Haø Tieân traán (河仙鎮) Traán Haø Tieân, laø moät trong naêm traán cuûa thaønh Gia Ñònh.
Haûi ñoäng hoà (海洞湖) Tuïc goïi Hoà Traøm.
Haûi Linh mieáu (海靈廟) Mieáu Haûi Linh.
Haøm Luoâng giang (含竜江) Soâng Haøm Luoâng.
Haøn moân (翰門) Nay laø cöûa Haøn ôû Ñaø Naüng.
Haøu Ky caûng (蠔磯港) Cöûa Gaønh Haøu.
Haéc Khaâu giang (黑邱江) Soâng Goø Ñen, nay coù caây caàu thuoäc quoác loä baéc ngang goïi laø
caàu Goø Ñen.
Haäu giang (後江) Coù hai Haäu Giang: moät laø Haäu Giang Raïch Caùt ôû Traán Bieân, hai laø
Haäu Giang töùc soâng Haäu chaûy töø Campuchia xuyeân mieàn Taây ñoå ra bieån Ñoâng.
Haäu giang (後江) Soâng Haäu, tieáng Phaùp goïi laø Le Transbassac.
Haäu Quan aâm quaùn (後觀音觀) Phía sau coù ñieän quaùn Quan AÂm töùc chuøa Quan AÂm.
Hieån Trung mieáu (顯中廟) Nôi thôø töï caùc coâng thaàn cuûa trieàu Nguyeãn.
Hieån Trung töø (顯忠祠) Ñeàn Hieån Trung.
Hieäp Ñöùc giang (合德江) Tuïc goïi laø raïch Caùi Laù.
Hoa gioàng (花墥) Gioàng Hoa.
Hoa Phong luõy (華峰壘) Luõy Hoa Phong.
Hoûa Ñao chaâu (火刀洲) Cuø lao Dao Löûa.

11.8 Page 108

▲back to top


Hoûa tinh mieáu (火星廟) Mieáu thôø Baø Hoûa.
Hoaøng trieàu saùch laäp phieân phuïc chi quoác (皇朝冊立藩服之國) Laø nöôùc Cao
Mieân do trieàu ñình ta (nhaø Nguyeãn) döïng leân vaø baûo hoä nhö moät nöôùc phieân thuoäc.
Hoaèng Traán chaâu (弘鎮洲) Cuø lao Hoaèng Traán.
Hoùc Ñoàng (旭同) Caû nguyeân vaên in keøm baûn dòch Nguyeãn Taïo vaø baûn nguyeân vaên do
VHN löu tröõ ñeàu cheùp laø Hoùc Ñoàng vaø chuùng toâi tra hoûi nhieàu nôi, nhieàu ngöôøi cuõng
khoâng ai bieát Hoùc Ñoàng laø caùi hoùc gì, yù chuùng toâi muoán noùi khoâng hieåu chöõ ñoàng ngoaøi
nghóa cuøng, ôû ngöõ caûnh naày coù nghóa gì? Rieâng nguyeân vaên in keøm baûn dòch cuûa VSH
cheùp Hoùc Moân (旭門) coù nghóa laø caùi hoùc coù nhieàu moân nöôùc moïc vaø chuùng toâi thaáy nghóa
naøy coù lyù vì ñaâu rieâng gì vuøng Saøi Goøn môùi coù caùi hoùc moân nöôùc moïc. Vaäy xin chôø chæ
giaùo.
Hoùc (Hoác) Moân (旭門) Chöõ hoùc (旭) coù nghóa laø caùi caïnh, caùi khoùe nhö hoùc xöông
chaúng haïn. Moân (門) laø khoai moân hoaëc caây moân nöôùc, vieát ñuû laø菛. Vaäy hoùc moân coù
nghóa laø caùi hoùc moïc ñaày moân nöôùc khi xöa. Vì ngöôøi Tieàu phaùt aâm chöõ phöôùc (福) laø hoùc
neân Hoùc Moân hoï vieát thaønh 福門 vaø ñoïc nöûa Hoa nöûa Vieät laø Hoùc Moân.
Hoà Loâ Coác (葫蘆峪) Hoøn Hoà Loâ Coác.
Hoå chaâu (虎洲) Cuø lao Dung.
Hoài Luaân thuûy tam kyø (回輪水三岐) Ngaõ Ba Nöôùc Xoaùy.
Hoäi An giang (會安江) Soâng Caùi Taøu Thöôïng.
Hoäi Ñoàng mieáu (會同廟) ÔÛ moãi traán ñeàu coù mieáu Hoäi ñoàng. Ñaây laø mieáu Hoäi ñoàng ôû
traán Vónh Thanh.
Hoäi quaùn (會館) Töùc nhaø hoäi, laø nôi ngöôøi cuûa caùc bang Trieàu Chaâu, Quaûng Ñoâng, Phöôùc
Chaâu ñeán sinh hoaït coâng vieäc cuûa bang mình.
Huøng Ngöï (雄禦) Goïi ñuû laø Huøng Sai Thuû ngöï. Nay ngöôøi daân ñòa phöông quen goïi laø
Hoàng Ngöï.
Huøng Sai thuû ngöï sôû (雄差守禦所) Hoàng Ngöï baây giôø.
Huyeän ñaïo (縣道) Huyeän vaø ñaïo, hai ñôn vò haønh chính xöa.
Huyeän trò (縣治) Nghóa cuõng nhö huyeän lî, töùc nôi cô quan ñaàu naõo ñoùng ôû ñoù.
Huyønh Dung chaâu (黃榕洲) Tuïc goïi cuø lao Dung.
Höng Hoøa Giang (興和江) Soâng Vuõng Guø ôû Myõ Tho.
Höng Hoøa giang (興和江) Tuïc goïi Vuõng Guø.

11.9 Page 109

▲back to top


Höng Lôïi thò (興利市) Chôï Vuõng Guø.
Höông Phöôùc giang (香福江) Soâng Moâ Xoaøi.
Höông UÙc (香澳) Vuõng Thôm, tieáng Khôme laø Kompongsom, ôû veà phía taây baéc Haø Tieân.
Keát gioàng (結墥) Gioàng Keát (Keùt).
Khaùnh Hoøa (慶和) Moät tænh ôû mieàn Nam Trung Boä nöôùc ta.
Kheâ Laïp sôn (溪獵山) Nuùi Kheâ Laïp.
Kheâ Laêng giang (溪陵江) Soâng Kheâ Laêng.
Khoång Töôùc cöông (孔雀岡) Goø Con Coâng töùc ôû tænh Goø Coâng ngaøy nay.
Khoång Töôùc nguyeân (孔雀原) Töùc Goø Coâng (goø cuûa con coâng toá hoä), laø teân moät tænh
tröôùc ñaây ôû Nam Boä (nay thuoäc tænh Tieàn Giang).
Khung Dong thò (穹容市) Chôï Caây Da (ña).
Kích sôn (戟山) Hoøn Choâng. Thöôøng neáu taïi hoøn maø coù moät ngoïn nuùi ñaëc bieät thì teân
chöõ Haùn cuûa hoøn ñoù laáy theo teân nuùi, nhöng khi goïi teân Noâm thì ngöôøi ta khoâng goïi nuùi
Hoøn Choâng maø chæ goïi laø hoøn Choâng. Caùch goïi naày raát phoå bieán ôû vuøng Haø Tieân.
Kieân Giang (堅江) Coù hai Kieân Giang: moät laø Raïch Vaép ôû Bieân Hoøa, hai laø ñaïo Kieân
Giang thuoäc traán Haø Tieân veà sau goïi laø tænh Kieân Giang ôû mieàn Taây.
Kieân Giang caûng (堅江港) Cöûa Raïch Giaù.
Kieân Giang ñaïo (堅江道) Ñaïo Raïch Giaù.
Kieân Thaéng giang tam kyø (堅勝江三岐) Töùc Ngaõ ba soâng Kieân Thaéng. Soâng Kieân
Thaéng coøn goïi laø soâng Ba Keø.
Kieán An gioàng (建安墥)
Kieán Ñaêng huyeän (建豋縣) Huyeän Kieán Ñaêng.
Kieán Ñaêng, Kieán Höng (建登、建興) Laø hai ñòa phöông ôû Ñoàng Thaùp Möôøi.
Kieán Hoøa huyeän (建和縣) Huyeän Kieán Hoøa.
Kieán Höng huyeän (建興縣) Huyeän Kieán Höng.
Kieán Lôïi chaâu (建利洲) Tuïc goïi cuø lao Traø Luoäc.
Kim Chöông töï (金璋寺) Ñaây laø ngoâi chuøa mang naëng daáu aán lòch söû vì nôi ñaây Lyù
töôùng quaân cuûa Hoøa Nghóa ñoaøn eùp Ñònh vöông nhöôøng ngoâi cho Muïc vöông leân naém hö
vò laø Thaùi Thöôïng vöông.
Kính Chaâu (徑洲) Cuø lao Caùi Taét.

11.10 Page 110

▲back to top


Kyù giang (記江) Soâng Baø Kyù.
Kyù Giang luõy (記江壘) Luõy soâng Kyù.
Kyù sôn (記山) Nuùi Hoûa Phaùt, tuïc goïi laø nuùi Baø Kyù.
Kyø Hoân giang (奇婚江) Soâng Caø Hoân.
Kyø Thoï (祗樹) Töùc Caây Keø.
Kyø vieân (衹園) Laø tieáng goïi taét cuûa Kyø Thoï Caáp Coâ Ñoäc vieân cuõng coøn goïi laø Kyø Thoï,
Kyø Vieân tònh xaù, Kyø Hoaøn tinh xaù, Kyø Ñaø laâm, coøn coù nghóa Kyø laâm hay Thaéng laâm. Kyø
Thoï laø tieáng goïi taét ñeå chæ soá caây coái maø thaùi töû Kyø Ñaø sôû höõu. Caáp Coâ Ñoäc laø tieáng goïi
taét ñeå chæ tröôûng giaû Tu Ñaït trong thaønh Xaù Veä. Vì tònh xaù naày do tröôûng giaû Tu Ñaït xaây
döïng cho Ñöùc Phaät vaø giaùo ñoaøn taïi vöôøn caây cuûa thaùi töû Kyø Ñaø neân goïi chung ñeå bieåu thò
coâng ñöùc hai ngöôøi. Veà sau Kyø Vieân haøm nghóa Tuøng laâm, Thaéng laâm, hieåu giaûn dò laø Ñaát
Phaät.
La Nha giang (羅牙江) Soâng La Ngaø.
La Vaùch (羅壁) Thaønh Lovek cuûa Cao Mieân.
La Vaùch Tam kyø (羅壁三岐) Ñaây laø La Vaùch Traø OÂn, khoâng phaûi thaønh La Vaùch
(Lovek) treân Oudong (Cao Mieân).
Laïc Döông (洛陽) Laø nôi phoàn hoa ñoâ hoäi, nay laø huyeän thuoäc tænh Haø Nam. Ñôøi Nhaø
Chu laø Laïc AÁp Ñoâng ñoâ, ñeán ñôøi Chieán Quoác môùi goïi laø Laïc Döông. Caùc trieàu ñaïi beân
Trung Hoa thöôøng ñoùng ñoâ ôû Laïc Döông.
Lan OÂ giang (攔汙江) Soâng Chaøng Haûng.
Laøng Giao sôn (廊交山) Nuùi Laøng Giao.
Laøo quoác (牢(寮)國) Töùc nöôùc Laøo, teân cuõ coøn goïi laø Laõo Qua hay Ai Lao.
Laõo Ñoáng Traïch (老ψ澤) Chaèm Laõo Ñoáng töùc chaèm Goø Vaáp.
Laõo Ngaân gioàng (老銀墥) Gioàng Laõo Ngaân.
Laõo Toá cöông (老素岡) Gioàng OÂng Toá.
Laõo Tröïc gioàng, Keo gioàng (老直墥、膠墥) Gioàng Laõo Tröïc, gioàng Keo.
Laùng Theù giang (浪渧江) Soâng Laùng Theù.
Laáp Voø sôn (υϖ山) Nuùi Laáp Voø.
Leâ Ñaàu giang (黎頭江) Soâng Moû Caøy.
Leã Coâng chaâu (礼公洲) Tuy teân chöõ laø Leã Coâng chaâu töùc cuø lao OÂng Leã, nhöng trong
thöïc teá ngöôøi daân vuøng naày chæ goïi laø cuø lao OÂng Chöôûng, töùc cuø lao oâng Chöôûng Cô, chôù

12 Pages 111-120

▲back to top


12.1 Page 111

▲back to top


khoâng daùm goïi teân Leã. Vuøng naøy coøn löu laïi moät caâu ca dao coù lieân quan ñeán cuø lao OÂng
Chöôûng. Ñoù laø: Bao phen quaï noùi vôùi dieàu; Cuø lao OÂng Chöôûng coù nhieàu caù toâm.
Leã Coâng giang (礼公江) Vaøm OÂng Chöôûng.
Leã Coâng töø (礼(禮)公祠) Ñeàn thôø quan Khaâm sai Chöôûng cô Leã Thaønh haàu Nguyeãn
Thaønh Leã (Nguyeãn Höõu Caûnh) taïi Haäu Giang khaùc vôùi ñeàn cuõng thôø ngaøi ôû Bieân Hoøa.
Lòch Giang (礫江) Raïch Soûi, nay thuoäc huyeän Chaâu Thaønh, tænh Kieân Giang. Töø Caàn
Thô qua Raïch Giaù tôùi ngaõ ba Raïch Soûi queïo phaûi veà tænh lî Kieân Giang, queïo traùi xuoáng
Minh Löông, Gioàng Rieàng. Qua khoûi chôï Minh Löông neáu queïo phaûi veà Taéc Caäu, Xeûo Roâ.
Tôùi Xeûo Roâ ñi thaúng theo kinh Caùn Gaùo veà An Bieân, coøn goïi laø Thöù Ba.
Lòch (saïn) taân phoá thò (礫津鋪市) Chôï Beán Saïn.
Linh Quyønh sôn (灵瓊山) Nuùi Linh Quyønh.
Long AÅn chaâu (龍隱洲) Cuø lao Long AÅn.
Long AÅn sôn (龍隱山) Nuùi Long AÅn.
Long Chaâu (龍洲) Cuø lao Roàng.
Long Hoà giang (竜湖江) Soâng Long Hoà.
Long Hoà thò (龍湖市) Chôï Long Hoà.
Long Phuïng giang (竜鳳江) Soâng Long Phuïng.
Long Sôn chaâu (龍山洲) Cuø lao Long Sôn, tuïc goïi laø cuø lao Caùi Vöøng.
Long Thaønh huyeän (隆城縣) Huyeän Long Thaønh laø moät huyeän ôû veà phía ñoâng nam
cuûa tænh Ñoàng Nai, huyeän lî naèm treân Quoác loä 51.
Long Toaøn giang (隆全江) Raïch Thaâu Raâu.
Long Vöông töø (龍王祠) Ñeàn Long Vöông.
Long Xuyeân (竜川) Ñaây laø ñaïo Long Xuyeân khi xöa töùc vuøng Caø Mau thuoäc traán Haø
Tieân chôù khoâng phaûi tænh Long Xuyeân thôøi Phaùp thuoäc, nay goïi laø An Giang.
Loä Caûnh tam kyø (鷺頸三岐) Ngaõ ba Coå Coø ôû huyeän Hoøa Tuù, tænh Soùc Traêng.
Loäc Tró (鹿峙) Muõi Nai.
Loâi Laïp haûi caûng (雷臘海港) Caûng Soi Raïp.
Luïc Chaân Laïp (陸真臘) Nöôùc Chaân Laïp, töùc nöôùc Cao Mieân thôøi Trònh Hoaøi Ñöùc
(Campuchia ngaøy nay), xöa kia goàm hai mieàn laø Luïc Chaân Laïp (The Chenla of land) vaø
Thuûy Chaân Laïp (The Chenla of Water). Luïc Chaân Laïp thöôøng do Nhaát vöông trò vì vaø
Thuûy Chaân Laïp thöôøng do Nhò vöông trò vì.

12.2 Page 112

▲back to top


Luïc coân (六崑) Moät thuoäc quoác cuûa Mieán Ñieän xöa giaùp giôùi Xieâm La.
Luõng Keø (隴棋) Laø vuøng ñaát Reùam cuûa Campuchia, nay laø vuøng Sihanouk ville.
Luõng Kyø giang (隴奇江) Soâng Luõng Kyø.
Lö Kheâ (鱸溪) Raïch Vöôïc.
Löõ gioàng (呂墥) Gioàng Löõ, coøn goïi laø gioàng Luõy.
Löông Phuù thò (良富市) Chôï Beán Tranh.
Löông Phöôùc thò (良福市) Chôï Löông Phöôùc, tuïc goïi chôï Beán Tranh.
Löôïng Ni sôn (諒尼山) Nuùi Vaûi Löôïng ôû gaàn nuùi Daøi, nuùi Nöùa, beân kia gioàng Phöôùc
Khaû gaàn Beán Goã, Long Thaønh.
Ma Ly (麻灕) Laø con soâng laøm ranh giôùi giöõa traán Bieân Hoøa vaø traán Bình Thuaän.
Maõ Tröôøng giang (馬腸江) Kinh Ruoät Ngöïa.
Mai Khaâu (梅邱) Goø Caây Mai.
Maõn Chaâu (滿洲) Vuøng phía baéc Trung Quoác laø nôi phaùt tích cuûa nhaø Thanh.
Maõn Laït Gia (滿剌加) Töùc quaàn ñaûo Malacca cuûa Maõ Lai, cuõng coøn goïi laø Maõ Luïc Giaùp.
Maõnh Hoûa döõ (猛火嶼) Hoøn Daàu Raùi.
Mao Ñaèng giang (毛藤江) Raïch Choaïi, laø nôi saûn sanh nhieàu daây choaïi, trong Nam
quen goïi laø daây chaïi.
Maït Caàn Ñaêng (末芹簦) Laø ñòa phöông Hieán Caàn Ñaø.
Maït Caàn Ñaêng giang (末芹豋江) Soâng Maït Caàn Ñaêng.
Maân Thít giang (斌沏江) Soâng Maân Thít.
Maät Luaät (密律) Maät Luaät laø teân ñoïc traïi tieáng Mieân Meùat Chrur töùc Xöù Mieäng Heo, laø
Chaâu Ñoác baây giôø.
Me gioàng (楣墥) Gioàng Me.
Moâ Xoaøi sôn (每}山) Nuùi Moâ Xoaøi vuøng Baø Ròa.
Moâ Xoaøi thaønh (每}城) Thaønh Moâ Xoaøi Baø Ròa.
Moäc Mieân giang (木棉江) Soâng Caây Goøn.
Moâng Coå (蒙古) Quoác gia giaùp phía baéc Trung Quoác, laø nôi phaùt tích cuûa nhaø Nguyeân.
Muï Löôïng goø (媒諒塸) Goø Vaûi Löôïng gaàn huyeän Long Thaønh, tænh Ñoàng Nai.

12.3 Page 113

▲back to top


Möôøng Khaûm (茫坎) Laø teân cuõ cuûa ñaát Haø Tieân goïi theo thoâng tuïc. Tieáng Hoa goïi xem
thöôøng laø Phöông Thaønh. Möôøng Khaûm nguyeân laø ñaát cuõ cuûa Chaân Laïp.
Myõ An giang (美安江) Soâng Ñaát Seùt.
Myõ AÂn giang (美恩江) Soâng Myõ AÂn.
Myõ Loàng (美 ) Teân moät ñòa phöông ôû Beán Tre raát noåi tieáng veà cau ngon traùi.
Myõ Luoâng giang (美隆江) Soâng Myõ Luoâng.
Myõ Thanh haûi moân (美清海門) Cöûa bieån Myõ Thanh.
Myõ Tho giang (美湫江) Soâng lôùn Myõ Tho.
Myõ Tho ñoàn (美湫屯) Ñoàn Myõ Tho.
Nam Haûi Töôùng quaân töø (南海將軍祠) Ñeàn thôø Nam Haûi Töôùng quaân.
Nam Sö sôn (南師山) Nuùi Nam Sö.
Nam Vang (南榮) Kinh ñoâ cuûa nöôùc Cao Mieân töùc thuû ñoâ Phnom Peânh cuûa Campuchia
ngaøy nay.
Nam Vi sôn (南围山) Nuùi Nam Vi.
Naên gioàng (κ墥) Gioàng Naên.
Naêng Guø chaâu (能衢洲) Cuø lao Naêng Guø.
Neâ Traïch (泥澤) Ba Laùng.
Nga chaâu (鵝洲) Cuø lao Caùi Nga.
Ngao Chaâu haûi moân (螯洲海門) Cöûa bieån Baõi Ngao.
Ngaân tieàn khoá (銀錢庫) Kho ñuùc tieàn keõm, tieàn ñoàng.
Ngoaïi Truùc döõ (外竹嶼) Hoøn Tre Ngoaøi.
Ngoâ (吳) Teân moät trong ba nöôùc ñôøi Tam quoác (Ngoâ, Thuïc, Nguïy) ôû veà phía ñoâng nam
Trung Quoác.
Ngoâ Chaâu (吳洲) Moät chaâu beân Trung Quoác.
Nguõ Coâng than (五公灘) Thaùc Naêm OÂng.
Nguõ Coâng töø (五公祠) Ñeàn Nguõ Coâng, coøn goïi Ñeàn Naêm OÂng.
Nguõ Hoå sôn (五虎山) Nuùi Nguõ Hoå.
Nguõ Lónh (五嶺) Vuøng cöïc nam Trung Quoác.

12.4 Page 114

▲back to top


Nguyeät giang (月江) Ñaây laø teân soâng ôû Traán Bieân chöù khoâng phaûi teân chöõ cuûa Soùc
Traêng mieàn Taây Nam Boä.
Nguyeät giang (月江) Töùc Soùc Traêng, tieáng Khô me laø Khlaêng. Tuy nhieân tieáng Khô me
Khlaêng khoâng coù nghóa gì laø traêng caû maø laø kho baïc vì khi xöa ñaây laø ñaát cuûa Khô me vaø
kho baïc nhaø vua Thuûy Chaân Laïp ñöôïc thieát laäp taïi ñaây (YÙ naøy do Luïc Kruï Lyù Cöôl chuøa
Champa Vuõng Thôm chæ giaùo)
Ngö Taân thò (魚津市) Chôï Beán Caù.
Ngöu chaâu (牛洲) Cuø lao Traâu.
Ngöu Taân (牛津) Beán Ngheù.
Nha Maân giang (牙斌江) Soâng Nha Maân.
Nhaät Boån gioàng, Toång Ñoã gioàng, Dung gioàng (日本墥、總杜墥、容墥) Gioàng
Nhaät Boån, gioàng Toång Ñoå, gioàng Dung (Dong).
Nhu Neâ traïch (濡泥澤) Chaèm Nhu Neâ.
Noäi Truùc döõ (內竹嶼) Hoøn Tre Trong.
Noâng Naïi (農耐) Chæ chung hai traán Phieân An vaø Traán Bieân, laø töø ngöôøi Hoa ñoïc traïi
töø Ñoàng Nai.
Noâng Naïi ñaïi phoá (農耐大鋪) Phoá lôùn Noâng Naïi.
Nuùi Soâng Baäp (
) (Ñaõ coù chuù)
Nöõ Taêng sôn (女僧山) Xöa goïi laø nuùi Baø Vaõi, nay goïi laø nuùi Thò Vaûi (Vaõi).
OÂ chaâu (烏洲) Cuø lao Quaï.
OÂ Ñoã Phuø Ma (烏肚扶魔) Teân nöôùc Mieán Ñieän, nay laø Myanma.
OÁc Len tieåu giang ( η小江) Soâng nhoû coù teân OÁc Len, coù leõ do coù nhieàu oác len soáng
theo caây nöôùc maën hai beân bôø.
Phi Vaän töôùng quaân töø (飛運將軍祠) Ñeàn thôø Phi Vaän töôùng quaân.
Phieân An tam myõ tænh (藩安三美井) Ba gieáng toát ôû Phieân An.
Phieân An traán (藩安鎮) Traán Phieân An.
Phieân Traán dinh (潘鎮營) Laø dinh thöï ñöôïc thieát laäp taïi xoùm Taân Thuaän laøm veä thöï
cho Giaùm quaân, Cai baï vaø Kyù luïc ôû laøm vieäc.
Phuù An chaâu (富安洲) Cuø lao Baõi Ñaém.
Phuù Laõng Sa (富浪沙) Laø tieáng ñoïc traïi aâm cuûa chöõ Français töùc chæ thuoäc veà nöôùc
Phaùp (France), ngöôøi Phaùp (Français).

12.5 Page 115

▲back to top


Phuù Quoác ñaûo (富國島) Ñaûo hay hoøn Phuù Quoác.
Phuù Sôn giang (富山江) Soâng Caùi ÔÙt.
Phuø Dung sôn (芙蓉山) Nuùi Phuø Dung.
Phuø Gia Tam Giang Khaåu (桴家三江口) Ngaõ ba Nhaø Beø.
Phuø Laâu thaäp baùt thoân (芙簍十八村) Töùc 18 thoân vöôøn traàu ôû Hoùc Moân.
Phuø Laâu vieân (芙蔞園) Vöôøn traàu.
Phuû Ñaàu giang (斧頭江) Soâng Boá Thaûo.
Phuï Long chaâu (附龍洲) Cuø lao Phuï Long.
Phuïng chaâu (鳳洲) Cuø lao Taân Phuïng.
Phuïng Nga chaâu (鳳鵝洲) Cuø lao Phuïng Nga.
Phöôùc An huyeän (福安縣) Huyeän Phöôùc An.
Phöôùc Chaùnh huyeän (福正縣) Huyeän Phöôùc Chaùnh.
Phöôùc giang haï löu (福江下流) Khuùc döôùi soâng Phöôùc giang, töùc soâng Phöôùc Long
giang ôû ñoaïn cuoái.
Phöôùc Long (福竜) Laø moät huyeän thuôû ban ñaàu cuûa Traán Bieân do Leã Thaønh haàu
Nguyeãn Höõu Caûnh thieát laäp.
Phöôùc Long giang (福隆江) Soâng Phöôùc Long, töùc soâng Ñoàng Nai.
Phöôùc Long giang trung löu (福龍江中流) Töùc ôû ñoaïn giöõa soâng Phöôùc Long, nay laø
soâng Ñoàng Nai. Coù ngöôøi hieåu laø ôû ngay chính giöõa doøng soâng e khoâng oån vì ñaõ laø hoøn
hoaëc ñaûo thì ñöông nhieân naèm giöõa soâng caàn gì taùc giaû phaûi noùi. Ñaây laø ñoaïn giöõa töùc
moät doøng soâng goàm coù thöôïng löu, trung löu vaø haï löu, goïi noâm na laø khuùc treân, khuùc giöõa
vaø khuùc döôùi.
Phöôùc Loäc huyeän (福祿縣) Huyeän Phöôùc Loäc.
Phöôùc Thaïnh giang (福盛江) Soâng Caùi Saäy.
Phöôùc Töù luõy (福賜壘) Luõy Phöôùc Töù.
Qua chaâu (瓜洲) Cuø lao Bí.
Qua giang (瓜江) Soâng Caùi Bí.
Quan Ñeá mieáu (關帝廟) Mieáu thôø Quan Thaùnh Ñeá quaân, töùc Quan Vuõ, nhaân daân Hoa
Vieät quen goïi laø Quan Coâng. Quan Coâng töï Vaân Tröôøng, nguyeân töï Tröôøng Sanh, bieät hieäu
Myõ Nhieäm coâng, töùc OÂng Raâu Ñeïp, ñöôïc nhaø Haùn phong laø Haùn Thoï Ñình haàu. Thaønh

12.6 Page 116

▲back to top


tích cuûa Quan Vuõ laãy löøng nhaát laø cheùm ñaïi töôùng cuûa Vieân Thieäu laø Nhan Löông, ñaïi phaù
Taøo Nhaân, traûm Baøng Ñöùc, baét soáng Vu Caám, uy chaán toaøn Trung Quoác. Tuy nhieân Quan
Vuõ coù nhöôïc ñieåm laø kieâu hôïm vaø chính nhöôïc ñieåm naøy maø Quan Vuõ phaûi bò cheát nhuïc
tröôùc Löõ Moâng cuûa Ñoâng Ngoâ. Phong caùch cuûa Quan Vuõ coøn khoâng hoaøn bò ôû ñieåm vì tình
rieâng maø thaû Taøo Thaùo khieán cuoäc dieän Tam Quoác thay ñoåi. Neáu Quan Vuõ gieát Taøo Thaùo
vì caùi chung, roài töï töû ñeå bieåu thò tình rieâng vôùi Taøo Thaùo thì môùi coâng tö löôõng toaøn hoaëc
giaû lôõ tha Taøo Thaùo roài khi trôû veà duø ñöôïc vua tha cuõng phaûi töï xöû môùi anh huøng. Nghó
cho cuøng ngöôøi Hoa do aûnh höôûng ngoøi buùt La Quaùn Trung ñaõ thaäm xöng quaù loá Quan Vuõ
maø khoâng daùm nhìn thaúng nhöõng khuyeát ñieåm khoâng theå choái caõi cuûa vieân baïi töôùng naøy,
laø ngöôøi ñeå maát Kinh Chaâu laøm Taây Thuïc tieâu tan. Caùc nhaø vieát söû khaùch quan nhö Tö
Maõ Quang khoâng bao giôø coi Quan Coâng laø danh töôùng.
Quang Hoùa ñaïo thuû (光化道守) Ñoàn thuû ngöï ñaïo Quang Hoùa. Quang Hoùa nay laø
Traûng Baøng. Töø Thaønh phoá Hoà Chí Minh ñi veà phía taây Ninh qua khoûi Cuû Chi laø ñeán
huyeän Traûng Baøng. Qua khoûi huyeän Traûng Baøng laø ñeán ngaõ ba Goø Daàu, queïo traùi ñi veà
cöûa khaåu Moäc Baøi qua Campuchia, queïo phaûi ñi veà tænh lî Taây Ninh.
Quang Hoùa giang (光化江) Soâng Quang Hoùa.
Quang Hoùa laâm (光化林) Röøng Quang Hoùa.
Queá Haûi (桂海) Bieån Queá.
Quôùi Sôn chaâu (貴山洲) Cuø lao Coàn Taøu.
Quy Döï (龜嶼) Hoøn Ruøa.
Quyønh Haûi (瓊海) Coøn goïi laø Quyønh Chaâu, töùc Haûi Nam, Trung Quoác.
Raïch Giaù (瀝架) Töùc Kieân Giang.
Raïch Loø Thoåi (瀝炉 ) Moät con raïch vuøng An Hoøa.
Sa chaâu (沙洲) Cuø lao Caùt.
Sa Ñeùc giang (砂 江) Soâng Sa Ñeùc.
Sa Ñeùc thò (沙 市) Chôï Sa Ñeùc.
Sa giang (沙江) Raïch Caùt.
Sa haø (沙江) Raïch Caùt.
Sa Taân (沙濱) Beán Caùt, moät ñòa danh ôû Bình Döông.
Sa Truùc sôn (沙竹山) Nuùi Nöùa.
Saøi Coân (柴棍) Laø Saøi Goøn sau naày.
Saøi Coân phoá (柴棍鋪) Phoá chôï Saøi Goøn.

12.7 Page 117

▲back to top


Saøi Maït sôn (柴末山) Nuùi Saøi Maït.
Sao gioàng (梢( )墥) Gioàng Sao.
Sao moäc chaâu (梢木洲) Teân cuõ laø cuø lao Caây Sao, nay laø cuø lao OÂng Chöôûng. Sôû dó goïi
theá laø ñeå töôûng nieäm OÂng Chöôûng cô Leã Thaønh haàu Nguyeãn Höõu Caûnh coù coâng bình Cao
Mieân giuùp daân môû mang ñaát ñai.
Saéc Töù töï (赦賜寺) Chuøa Saéc Töù.
Saâm Ñaêng Sôn (岑登山) Nuùi Saâm Ñaêng.
Saàm giang (涔江) Raïch Gaàm ôû Ñònh Töôøng, laø nôi vua Quang Trung ñaïi phaù quaân
Xieâm.
Song giang (雙江) Töùc Tieàn Giang vaø Haäu Giang.
Song Ma giang (雙魔江) Soâng Ñoâi Ma.
Song Toâng giang (雙宗江) Soâng Keø Ñoâi, coøn goïi laø soâng Thôùi Ñieàn.
Suoái Uoång 枉)
Taø Beùc sôn (斜別山) Nuùi Taø Bieät.
Taø Chieáu sôn (斜照山) Nuùi Taø Chieáu.
Taø Cuù kinh (斜句涇) Kinh Taø Cuù.
Tam Baûo töï (三寶寺) Chuøa Tam Baûo.
Tam Dong quaùn (三榕館) Quaùn laø xoùm nhoû. Dong laø caây ña, caây ñeà. Tam Dong quaùn
laø xoùm Ba Caây Ña.
Tam gioàng (三墥) Ba gioàng.
Tam kyø giôùi thuûy (三岐界水) Ngaõ ba giaùp nöôùc.
Taùn Duø chaâu (傘ι洲) Cuø lao Taùn Duø.
Taùo gioàng (棗墥) Gioàng Taùo.
Taéc kyù haûi moân (塞槩海門) Cöûa Laáp hay Gieáng Boäng.
Taàm Bao (尋 ) Laø daûi ñaát töø Long Hoà ñeán Chaâu Ñoác.
Taàm Ñoân. Soi Raïp (潯敦 臘) Ñaát thuoäc Thuûy Chaân Laïp cuõ.
Taàm Long taân (尋龍江) Beán Taàm Luoâng.

12.8 Page 118

▲back to top


Taàm Phong Long (尋|竜) Vuøng ñaát traûi daøi töø baéc Haø Tieân qua Chaâu Ñoác, Sa Ñeùc,
xuoáng taän meù bieån Baïc Lieâu.
Taàm Vu (潯于) Thuoäc vuøng Ngaõ Baûy, Caùi Taét, Phuïng Hieäp, Caàn Thô. Ñòa phöông naøy
noåi tieáng vôùi traän Taàm Vu. Khaùng chieán quaân Vieät Minh phuïc kích giaëc Phaùp chieám ñöôïc
caây troïng phaùo 105 ly baét naøi cho traâu keùo voâ böng, nhöng vì khoâng bieát thaùo caây caøi
chaân phaùo neân traâu keùo phaûi böùt ruoät maø cheát. Loaøi thuù maø cuõng hy sinh cho ñaát nöôùc.
Thöông thay! (Ghi theo lôøi keå cuûa caùc baäc khaùng chieán laõo thaønh vuøng Taàm Vu).
Taân An huyeän (新安縣) Huyeän Taân An ôû xöù Ba Vaùc (Vaùt) Beán Tre chôù khoâng phaûi Taân
An laø Long An ngaøy nay.
Taân Baûn Kieàu (新板橋) Caàu Vaùn Môùi.
Taân Bình (新平) Laø huyeän thuôû ban ñaàu cuûa Phieân Traán do Leã Thaønh haàu thieát laäp.
Taân Bình giang (新平江) Soâng Taân Bình, coøn goïi soâng Beán Ngheù.
Taân Bình phuû (新平府) Teân moät phuû ôû Gia Ñònh hoài xöa, nay laø quaän Taân Bình, thaønh
phoá Hoà Chí Minh.
Taân Chaùnh chaâu (新政洲) Cuø lao Taân Chaùnh.
Taân Chaâu ñaïo (新洲道) Ñaïo Taân Chaâu ôû cuø lao Gieâng.
Taân Chaâu ñoàn (新洲屯) Ñoàn Taân chaâu.
Taân Cuø chaâu (新衢洲) Cuø lao Taân Cuø.
Taân Ñoâng giang (新東江) Soâng Caùi Beø Caïn.
Taân giang (新江) Soâng Caùi Môùi.
Taân Hoa luõy (新華壘) Luõy Taân Hoa.
Taân Hoäi giang (新會江) Soâng Caùi Taøu Haï.
Taân Khai caâu (新開溝) Möông Ñaøo.
Taân Laân thoân (新鄰村) Baây giôø laø phöôøng Hoøa Bình, thaønh phoá Bieân Hoøa, tænh Ñoàng
Nai.
Taân Long giang (新龍江) Soâng Taân Long.
Taân Long huyeän (新龍縣) Huyeän Taân Long.
Taân Thaïnh, Caûnh Döông, Thieân Muï bieät naïp tam thöông tröôøng
(新盛、景洋、天姥别納三商場) Ba kho thueá bieät naïp Taân Thaïnh, Caûnh Döông,
Thieân Muï.
Taân Trieàu chaâu (新潮洲) Cuø lao Taân Trieàu.

12.9 Page 119

▲back to top


Taát Kieàu (漆橋) Caàu Sôn. Nay Caàu Sôn naèm treân ñöôøng Xoâ Vieát Ngheä Tónh ñi veà phía
caàu Bình Trieäu. Sôû dó goïi laø Caàu Sôn vì hai beân bôø con raïch maø caàu naøy baéc qua khi xöa
coù raát nhieàu caây sôn. Caây sôn laø moät loaïi caây thaân meàm, muû vaø hôi cuûa noù coù ñoäc toá maø
nhöõng ngöôøi dò öùng ñi ñoán noù seõ bò söng phuø maët maøy tay chaân, nhöng trò cuõng deã, vì chæ
caàn naáu nöôùc soâi nhuùng con gaø voâ roài laáy nöôùc soâi ñaõ nhuùng gaø ñoù taém laø heát ngay.
Taát Kieàu kinh khaåu (漆橋涇口) Caùi Taét Caàu Sôn.
Taát Kieàu quan loä (漆橋官路) Ñöôøng caùi quan Caàu Sôn, nay laø ñöôøng Xoâ Vieát Ngheä
Tónh, chaïy veà höôùng Bieân Hoøa, khi xöa laø ñöôøng quan loä ñi veà phía baéc nöôùc ta.
Taây Döông (西洋) Vì thôøi ñoù kieán thöùc ñòa lyù theá giôùi cuûa nhaø Nguyeãn coøn keùm neân töø
Taây Döông thöôøng chæ Anh, Phaùp vaø Ma Cao.
Taây Thoå sôn (西土山) Hoøn Taây Thoå.
Teâ chaâu (犀洲) Cuø lao Taây.
Thaïch hoûa cöông (石火岡) Hoøn (goø) Ñaù Löûa.
Thaïch Hoûa döõ (石火嶼) Hoøn Ñaù Löûa.
Thaïch Kieàu (石橋) Caàu Ñaù.
Thaïch Ngheâ (石猊) Coàn Con Ngheâ. Ngheâ töùc toan ngheâ laø teân goïi khaùc cuûa con sö töû
(獅子).
Thaùi Khang dinh (泰康營) Nay thuoäc vuøng Phuù Khaùnh (Khaùnh Hoøa - Phuù Yeân).
Thaùi mieáu (太廟) Ñeàn thôø lieät toâng lieät toå nhaø vua goïi laø Thaùi mieáu.
Tham Löông kieàu (參良橋) Caàu Tham Löông, hieän nay naèm treân ñöôøng Goø Vaáp ñi
Hoùc Moân.
Thanh Sôn chaâu (青山洲) Töùc cuø lao Caùi Caám.
Thanh Sôn thò (青山市) Tuïc goïi laø chôï Cai Leã, töùc Cai Laäy.
Thanh Thuûy giang (清水江) Raïch Nöôùc Trong.
Thaønh gioàng (城墥) Gioàng Thaønh.
Thaønh hoaøng mieáu (城皇廟) Haàu heát taïi caùc ñòa phöông ôû nöôùc ta cuõng nhö Trung
Quoác ñeàu coù mieáu Thaønh hoaøng, nhöng thaät ra ít ngöôøi hieåu ñuùng yù nghóa cuûa Thaønh
hoaøng. Truyeàn thuyeát Thaønh hoaøng xuaát phaùt töø Trung Quoác truyeàn sang nöôùc ta. Thaønh
hoaøng laø moät chöùc Thaàn. Theo thaàn thoaïi thôøi coå ñaïi xa xöa, Thaønh hoaøng laø moät vò thaàn
troâng giöõ thaønh trì. Ñôøi nhaø Chu, trong ñeâm tröø tòch, nhaân daân cuùng teá taùm vò thaàn,
trong ñoù coù thaàn Nöôùc, töùc Hoaøng, vaø thaàn Dung, töùc Thaønh. Nhö vaäy, Thaønh hoaøng ñöôïc
coi nhö moät vò thaàn khôûi ñaàu töø thôøi ñoù. Ñaây laø söï truyeàn löu tín ngöôõng töø thôøi nguyeân
thæ vaäy. Veà sau, theo ñaø phaùt trieån cuûa thaønh thò, tuyeät ñaïi ña soá thaønh trì ñeàu ñöôïc xaây

12.10 Page 120

▲back to top


döïng beân caïnh bôø soâng hoà, do ñoù nöôùc vôùi thaønh luoân keát hôïp daãn ñeán tình traïng Thuûy
thaàn vaø Dung thaàn töùc Hoaøng vaø Thaønh cuõng keát hôïp theo goïi laø Thaønh hoaøng, töùc vò
thaàn coi soùc thaønh trì.
Vaøo thôøi Luïc trieàu, thaàn Thaønh hoaøng cuõng coøn chöa nhieàu laém, laïi ñaïi ña soá chöa
coù mieáu thôø vaø ñaøn teá coá ñònh. Töø ñôøi Ñöôøng trôû veà sau, Thaønh hoaøng caøng ngaøy caøng coù
nhieàu, ñoàng thôøi laïi coù nôi cung phuïng teá phaåm rieâng bieät, ñoù laø mieáu Thaønh hoaøng.
Naêm 1928, moät hoïc giaû danh tieáng Trung Quoác laø oâng Coác Hieät Cöông sau khi
chuyeån töø ñaïi hoïc Baéc Kinh ñeán daïy hoïc taïi Trung Sôn, Quaûng Chaâu ñaõ cuøng Dung Trieäu
Toå vaø em gaùi laø Dung Vieän ñieàu tra, nghieân cöùu mieáu Thaønh hoaøng ôû Ñoâng Hoaøn, Quaûng
Ñoâng, vaø ñaõ veõ ra baûn ñoà mieáu Thaønh hoaøng, trong ñoù ngoaøi thaàn Thaønh hoaøng ra coøn coù
Thaäp ñieän Dieâm quaân, Bao Coâng Thöøa töôùng (?) Cöùu Khoå Thieân toân, Thoaùi Binh Ñaïi
vöông, Kim Hoa Phu nhôn, Taøi Baïch Tinh Quaân v.v... tính ra coù ñeán boán naêm möôi vò
thaàn. Xem theá ñuû bieát, caùc nhaø cai trò thuôû xöa ñaõ bieát nöông theo taâm lyù tín ngöôõng cuûa
daân chuùng, cho laäp ra ñuû thöù thaàn, ñeå thoûa maõn nhu caàu caàu taøi, caàu töï, keâu oan, theà thoát,
thöa kieän cuûa hoï.
Dung Vieän coøn khaûo chöùng, thuyeát minh heä thoáng cuûa cô caáu hình thaønh Thaønh
hoaøng Ñoâng Hoaøn. Theo khaûo chöùng, mieáu Thaønh hoaøng ôû Ñoâng Hoaøn ngay töø ñôøi Toáng
ñaõ coù roài. Taân tu, Ñoâng Hoaøn huyeän chí ghi: Ngaøy moàng moät thaùng ba naêm Hoàng Vuõ thöù
hai, nhaø vua ngöï taïi ñieän Thieân Döông, naèm moäng thaáy moät vò quan bòt ñaàu baèng theû
ngaø, coù oâng giaø ñaàu baïc pheáu theo haàu beân caïnh. Vò quan cuùc cung, tung hoâ vaïn tueá, xong
xöng thaàn ñaây laø Thaønh hoaøng mieáu Ñoâng Hoaøn, coøn laõo giaø naøy laø Thoå ñòa taïi vuøng Baùt
Vu Sôn trong huyeän. Hai chuùng thaàn caån taáu beä haï: Mieáu Ñoâng Hoaøn moãi naêm ñeán kyø trí
teá, khoâng cuùng quæ thaàn, laïi chæ cuùng coù moät laàn khoâng thoâi. Cuùi xin beä haï tuyeân chæ
truyeàn quan Höõu ty naêm tôùi cho cuùng teá ba laàn, haàu u hoàn ñöôïc ñöôïm nhuaàn ôn möa moùc.
Nhaø vua tænh daäy laáy laøm laï, trieäu quan Leã boä baøn moäng, ñoaïn phong cho Ñoâng Hoaøn
Thaønh hoaøng töôùc Hieån Höõu baù, vaãn ñeå cai quaûn mieáu Thaønh hoaøng, ban cho nghi tröôïng
baù tieát, taëng moät caây gaám, ban cho quaû aán ghi maáy chöõ: Ñoâng Hoaøn Thaønh chi aán, keå töø
naêm sau ngaøy moàng ba thaùng ba, ngaøy moàng chín thaùng chín söùc cho quan Höõu ty duøng leã
Thieáu lao cuùng teá. Ghi chuù cuûa Ñoâng Hoaøn huyeän chí chöùng toû Thaønh hoaøng cuõng phaûi
thoï saéc phong cuûa ngöôøi cai trò nhaân gian laø hoaøng ñeá thì môùi coù thaân phaän chính thöùc,
ñöôïc nhaân daân troïng voïng, höông toûa dö thaïnh boán muøa, ñoàng thôøi nôi chính ñieän môùi
ñöôïc baøy nghi tröôïng nhö: Loan giaù, leã boä, long kieäu, long ñình, taøn taùn, baùt böûu, göôm
linh, bieån tænh tuùc, bieån hoài tî, tay vaên, tay voõ, duøi ñoàng, buùa vieät, chinh coå v.v...
Veà ñaúng traät thì Thaønh hoaøng, coøn goïi laø Phuùc thaàn, chia ra laøm ba haïng laø
Thöôïng, Trung vaø Haï ñaúng thaàn. Thöôïng ñaúng thaàn laø caùc thaàn soâng to, nuùi lôùn, chaèm
roäng, hoaëc caùc thieân thaàn nhö Lyù Thieân vöông, Soùc Thieân vöông, baø chuùa Lieãu Haïnh hay
caùc nhaân thaàn nhö caùc baäc trung trinh aùi quoác, sinh tieàn coù coâng to vôùi nöôùc vôùi daân, luùc
maát ñi ñöôïc vua tinh bieåu coâng traïng laäp ñeàn thôø, hoaëc do daân chuùng kính voïng töï ñoäng
laäp mieáu thôø, nhö Lyù Thöôøng Kieät, Traàn Höng Ñaïo ôû Vieät Nam vaø Nhaïc Phi, Quan Coâng
beân Trung Quoác. Caùc thaàn naøy ñeàu coù coâng traïng hieån haùch vaø bao trieàu ñaïi ñaõ coù myõ töï
phong laøm Thöôïng ñaúng thaàn. Trung ñaúng thaàn laø caùc vò thaàn ñöôïc daân laøng thôø ñaõ laâu,
coù hoï teân maø khoâng roõ coâng traïng, hoaëc coù quan töôùc maø khoâng roõ hoï teân, nhöng luoân
hieån loä linh dò che chôû nhaân daân. Coøn Haï ñaúng thaàn laø caùc vò thaàn ñöôïc nhaân daân thôø
phuïng ñaõ laâu, tuy khoâng roõ hoï teân cuøng söï tích, nhöng cuõng ñöôïc lieät vaøo baäc chính thaàn
thì trieàu ñình cuõng theå theo loøng daân maø saéc phong cho laøm Haï ñaúng thaàn, trong tôø saéc

13 Pages 121-130

▲back to top


13.1 Page 121

▲back to top


chæ goïi chung chung laø Thaønh hoaøng Boån caûnh, nhöng khoâng phaûi vì theá maø ñình thôø
keùm giaù trò.
Veà saéc chæ cuûa nhaø vua phong cho Thaønh hoaøng thì thöôøng do nhaân daân daâng bieåu
caàu xin, nhöng trong moät vaøi tröôøng hôïp, do tình hình chính trò ñoøi hoûi, trieàu ñình töï
ñoäng gia phong hay luïy taëng moät laàn nöõa duø vò thaàn ngoâi ñình ñoù ñaõ coù saéc phong tröôùc
roài. Ñieån hình cuûa tình traïng naøy laø naêm Töï Ñöùc thöù naêm, do tình hình chính trò cuûa
nöôùc ta coù nhieàu bieán ñoäng tröôùc aâm möu gaây haán cuûa Phaùp, trieàu ñình Hueá ñaõ saéc phong
ñoàng loaït 13.000 thaàn Thaønh hoaøng vôùi duïng yù bieåu thò nôi naøo coù saéc phong ñình thaàn
thì nôi ñoù laø Hoaøng trieàu cöông thoå, vì ñình thaàn laø bieåu tröng chính thöùc cuûa neàn haønh
chaùnh xaõ. Trong ñôït naøy, ñình naøo chöa coù saéc thì ban saéc, nôi naøo ñaõ coù roài thì gia
phong nguyeân taëng.
Thaønh tieàn taân phoá thò (城前津鋪市) Chôï Beán Thaønh.
Thaûo Caâu ñoàn (草溝屯) Ñoàn Thaûo Caâu, coøn goïi laø ñoàn Raïch Coû chaêng?
Thaûo giang (草江) Soâng Vaøm Coû, tieáng Phaùp goïi laø Vaico.
Thaùp gioàng (塔墥) Gioàng Thaùp.
Thaùt Ky sôn (獺磯山) Tuïc goïi nuùi Gaønh Raùi.
Thaùt sôn (獺山) Nuùi Gaønh Raùi.
Thaân minh ñình (申明亭) Laø choã ñeå daùn yeát thò, thoâng caùo cuûa Toång traán cuøng saéc,
chieáu, caùo duï cuûa trieàu ñình.
Thaàn Maãu phong (神母峰) Nuùi Thaàn Maãu ôû Bieân Hoøa, coøn goïi laø nuùi Baø Keùc.
Thaàn Qui sôn (神龜山) Nuùi Thaàn Qui, tuïc goïi nuùi Ba Ba.
Thaäp caâu (十溝) Möôøi ngoøi, cuõng coøn goïi laø Mieät Thöù, laø teân möôøi con kinh ñaøo giaêng
haøng ngang song song goïi theo teân tuaàn töï thöù Nhöùt ñeán thöù Möôøi. Caùc ngoøi naøy ñeàu
chaûy theo höôùng taây nam ñaïo Long Xuyeân (Caø Mau) ra bieån.
Thaäp thaát haûi caûng (十七海港) Töùc 17 haûi caûng ôû bôø bieån phía ñoâng nam vaø phía taây
cuûa thaønh Gia Ñònh. Ñoù laø: Xích Ram, Taéc Kyù, Caàn Giôø, Ñoàng Tranh, Loâi Laïp (Soi Raïp),
Cöûa Ñaïi, Cöûa Tieåu, Ba Lai (Raøi), Baêng Coân (Cung), Ngao Chaâu, Coå Chieân, Ba Thaéc, Myõ
Thanh, Haøo Baøn (Gaønh Haøu), Long Xuyeân, Kieân Giang vaø Haø Tieân.
Thaát Kyø giang (七岐江) Ngaõ Baûy. ÔÛ Phuïng Hieäp, Caàn Thô cuõng coù moät ngaõ baûy nhö
Ngaõ Baûy Thaát Kyø giang Bieân Hoøa.
Thi giang (詩江) Vaøm Caùi Thia.
Thi Haøn chaâu (詩翰洲) Cuø lao Caùi Thia.
Thò Cai quaùn (氏荄館) Xoùm Thò Cai. Quaùn khoâng coù nghóa laø caùi haøng quaùn maø laø queâ
quaùn, töùc xoùm nhoû.

13.2 Page 122

▲back to top


Thieân haäu mieáu (天后廟) Mieáu thôø baø Thieân haäu, laø thaàn bieån. Saùch Nhaát thoáng chí
ñôøi Thanh cheùp: Thieân haäu ñôøi Toáng laø con gaùi thöù saùu cuûa Laâm Nguyeän ôû ñaát Boà Ñieàn
ñôøi Toáng, khi môùi sanh ra haøo quang vaø muøi thôm toûa khaép nhaø, lôùn leân coù theå ngoài treân
chieác chieáu naâng ñôõ thuyeàn chìm hoaëc ngoài treân vöøng maây bay khaép ñaûo Mi Chaâu. Suoát
caùc ñôøi Toáng, Nguyeân vaø Minh ñeàu theå hieän pheùp laï. Ñôøi Khang Hy ñöôïc phong laø Thieân
phi, sau ñöôïc phong laø Thieân haäu. Tuïc goïi laø baø Maõ haäu, ngöôøi Tieàu goïi laø A Maù.
Thieát Khaâu (铁邱) Tuïc goïi nuùi Loø Thoåi.
Thoaïi haø (瑞河) Soâng Ba Raïch.
Thoaïi Sôn (瑞山) Nuùi Saäp.
Thoaïi Sôn haø (瑞山河) Raïch Ba Raïch.
Thoå Chaâu döõ (土珠嶼) Hoøn Thoå Chaâu (Chu).
Thoå Loã (吐魯) Töùc Thoå Loã Phieân ôû vuøng Taân Cöông, Trung Quoác.
Thoå Vuõ trì (土宇池) Ao Thoå Vuõ.
Thuaän An giang (順安江) Soâng Beán Löùc.
Thuaän An huyeän (順安縣) Huyeän Thuaän An.
Thuoäc Laõng giang (屬浪江) Soâng Thuoäc Laõng.
Thuøy Vaân sôn (垂雲山) Nuùi Thuøy Vaân, ôû baõi sau Vuõng Taøu.
Thuûy Chaân Laïp (水真臘) Cao Mieân mieàn döôùi ñoái laïi vôùi Luïc Chaân Laïp.
Thuûy Mai gioàng (水梅墥) Gioàng Muø U.
Thuûy Vi giang (水薇江) Tuïc goïi Khuùc Raùng, töùc moät khuùc soâng moïc toaøn laø rau raùng.
Tieáng Nam Boä goïi moät ñoaïn soâng ngaén laø khuùc.
Thuyeàn UÙc (船澳) Vuõng Taøu.
Thöôïng Caàn Thô giang khaåu (上芹苴江口) Cöûa soâng Thöôïng Caàn Thô.
Thöôïng Thaàm giang (上椹江) Soâng Caùi Daâu Thöôïng.
Thöùu Lónh (鷲嶺) Coøn goïi laø Thöùu Phong, Linh Thöùu sôn, hay goïi taét laø Linh sôn ôû xöù
Ma Kieät Ñaø mieàn trung AÁn Ñoä. Thöùu laø teân moät loaøi chim aên ñeâm nhö con cuù. Nhaân
Thöùu Lónh coù hình nhö con thöùu, laïi treân nuùi naày coù raát nhieàu chim thöùu ôû, neân môùi goïi
teân nhö theá. Laïi nhaân ñöùc Thích Ca Maâu Ni xöa kia giaûng kinh Phaùp Hoa taïi nuùi naày neân
Phaät giaùo coi Linh Thöùu laø thaéng ñòa. Caùc nuùi ôû Trung Quoác coù teân laø Linh Thöùu hay
Linh Sôn laø laáy teân theo nuùi Linh Thöùu ôû AÁn Ñoä vaäy.
Tieân Ky chuûy (仙磯嘴) Gaønh Baø.

13.3 Page 123

▲back to top


Tieân Thuûy (仙水) Soâng Soùc Saõi Haï.
Tieàn giang (前江) Soâng Tieàn. Soâng Tieàn tieáng Phaùp goïi laø Le Cisbassac.
Tieàn Tröôøng giang (錢場江) Soâng Tröôøng Tieàn.
Tieâu Töông baùt caûnh (瀟湘八景) Laø taùm caûnh ñeïp ôû Tieâu Töông. Soâng Tieâu Töông töùc
Töông Thuûy ôû tænh Hoà Nam, Trung Quoác, hieäp löu vôùi soâng Tieâu Thuûy taïi phía taây huyeän
Linh Laêng. Ngöôøi ñôøi cho Tieâu Töông, Tieâu Thuûy laø moät trong Tam Töông. Toáng Ñòch gioûi
hoäi hoïa, veõ taùm caûnh cuûa Tieâu Töông (Tieâu Töông baùt caûnh) laø Bình Sa laïc nhaïn (nhaïn
ñaùp baõi Bình Sa). Vieãn phoá qui phaøm (buoàm veà phoá xa), Sôn thò tình lam (khí taïnh chôï
nuùi), Giang thieân moä vaân (maây chieàu soâng Ngaân), Ñoäng Ñình thu nguyeät (traêng thu hoà
Ñoäng Ñình), Tieâu Töông daï vuõ (Möa ñeâm soâng Töông), Yeân töï vaõng chung (chuoâng sôùm
chuøa khoùi), Ngö thoân tòch chieáu (naéng chieàu xoùm chaøi). Toáng Ñòch laø ngöôøi ñôøi Toáng, laøm
quan ñeán chöùc Ñoä chi Vieân ngoaïi lang. Hai ñôøi Minh, Thanh laïi coù Yeân Kinh baùt caûnh. Ñoù
laø: Cö Dung dieäp thuùy, Ngoïc Tuyeàn thuøy hoàng, Thaùi Dòch thu phong, Quyønh Ñaûo xuaân
aâm, Keá Moân phi vuõ, Taây Sôn tích thuyeát, Lö Caàu hieåu nguyeät, Kim Ñaøi tòch chieáu.
Khoaûng ñôøi Vónh Laïc ñoåi Keá Moân phi vuõ thaønh Keá Moân yeân thoï.
Tieåu Baø Ñeâ sôn (小碆底山) Nuùi Tieåu Baø Ñeâ.
Tieåu giang (小江) Töùc soâng Beù ngaøy nay.
Tieåu Haûi moân (小海門) Cöûa Tieåu.
Tieåu Kim döõ (小金嶼) Hoøn Kim Döõ nhoû.
Tieåu Phong giang (小蜂江) Soâng Raïch Ong Nhoû.
Toaùi Ñaøm (碎潭) Ñaàm Naùt.
Toaùn gioàng (筭墥) Gioàng Toaùn.
Toøng Sôn chaâu (松山洲) Cuø lao Toøng Sôn.
Toâ Chaâu sôn (蘇州山) Hoøn Toâ Chaâu.
Toân chaâu (孫洲) Cuø lao Hoï.
Tra giang (查江) Soâng Tra.
Tra Thaäp giang (查什江) Raïch Xoaøi Muùt. Tröông Vónh Kyù trong PGGBC goïi Tò Thaäp
giang.
Traø Caùt giang (茶吉江) Soâng Traø Caùt.
Traø Luaät (茶律) Töùc Traø Luoäc nhöng coù ngöôøi cho raèng ñaây laø Traø Taân (茶津) cheùp
nhaàm thaønh Luaät. Chôø chæ giaùo.
Traø Nghinh sôn (茶迎山) Nuùi Traø Nghinh.

13.4 Page 124

▲back to top


Traø Noâ (茶奴) Töùc Traø Nho, coøn goïi laø Vónh Chaâu.
Traø OÂn giang (茶溫江) Soâng Traø OÂn.
Traø Vang giang (
江) Soâng Traø Vinh.
Tranh giang (橙江) Laø Raïch Chanh.
Traûo Oa (爪哇) Töùc ñaûo Java cuûa Indonesia.
Traûo Traûo luõy (爪爪壘) Luõy Traûo Traûo.
Traâm gioàng ( 墥) Gioàng Traâm.
Traán Bieân sôn (鎮边山) Coøn goïi laø nuùi Moâ Xoaøi.
Traán Giang ñaïo (鎮江道) Laø vuøng ñaát thuoäc Caàn Thô.
Traán Giang thuû (鎮江守) Ñoàn thuû ngöï thuoäc vuøng Caàn Thô.
Truùc döõ (竹嶼) Hoøn Tre.
Truùc Giang luõy (竹江壘) Luõy Truùc Giang.
Truùc gioàng (竹墥) Gioàng Truùc.
Truùc Taân (竹津) Beán Tre, xöa cuõng thuoäc Long Hoà.
Tröôøng chaâu (長洲) Cuø lao Daøi.
Tröôøng ñoàn (長屯) Teân moät ñoàn lôùn ôû Myõ Tho.
Tröôøng gioàng (長墥) Gioàng Daøi.
Tu Di sôn (須弥山) Cuõng coøn goïi laø Tu Di laâu, Tu Meâ laâu, Toâ Meâ lö (loâ). Kinh Phaät cho
raèng ngay trung taâm töù ñaïi boä chaâu coù nuùi Tu Di noåi leân giöõa bieån, cao 336 vaïn daëm, coù
Ñeá Thích, Ñeá Thieân ôû treân ngoïn. Löng chöøng nuùi laø choã ôû cuûa Töù Ñaïi Thieân vöông.
Tuùc Taân gioàng, Duø Taùn gioàng, Tænh gioàng (粟津墥、ι傘墥、井墥) Gioàng Beán
Luùa, gioàng Taùng (Taùn) Duø, gioàng Gieáng.
Töù Chieáng thoân (四正村) Xoùm töù chieáng laø nôi ngöôøi boán phöông tuï hoïp laïi khoâng
phaûi laøng daân baûn ñòa.
Töù ñaïi boä chaâu (四大部洲) Saùch Phaät cho raèng trong caùc bieån quanh nuùi Tu Di coù boán
chaâu lôùn laø Ñoâng Thaéng Thaàn chaâu, Nam Thieâm Boä chaâu, Taây Ngöu Hoùa chaâu vaø Baéc Caâu
Lö chaâu.
Töù Taân (泗津) Beán Töù, coøn goïi laø Töù thöôïng (泗上), Töù Thuûy (泗水), Töù Haø. Chöông
Khoång Töû theá gia saùch Söû kyù cheùp: Khoång Töû ñöôïc choân ôû Töù Taân (Beán Töù) phía baéc Loã
thaønh, ñeä töû ñeàu cö tang ba naêm.

13.5 Page 125

▲back to top


Töôïng sôn (象山) Nuùi Voi.
Uaát Kim döõ (鬱金嶼) Hoøn Ngheä.
Öu Ñaøm giang (優曇江) Taéc Caây Sung.
Vaøm Gia giang (汎椰江) Gia (椰) laø caây döøa, vaäy ñaùng lyù Vaøm Gia töùc Vaøm Döøa
nhöng Tröông Vónh Kyù trong PCGBC xaùc ñònh ñaây laø soâng Vaøm Gia chôù khoâng goïi theo
kieåu dòch ra tieáng ta laø soâng Vaøm Döøa. Vaäy xin chôø chæ giaùo.
Vaên Manh chaâu (蚊蝱洲) Vaên (蚊) laø con muoãi, manh (蝱) laø con nhaëng. Vaên Manh
chaâu dòch theo ngöõ khí Vieät Nam laø cuø lao Muoãi Moøng.
Vaên mieáu (文廟) Mieáu thôø ñöùc Khoång Töû.
Vaân Nam (雲南) Moät tænh ôû mieàn cöïc Nam Trung Quoác. Soâng Cöûu Long phaùt nguyeân töø
noäi ñòa Vaân Nam.
Vaân Sôn (雲山) Hoøn Maây.
Vieân Chaên (圓禛) Nay laø thuû ñoâ nöôùc Coäng hoøa Daân chuû nhaân daân Laøo.
Vieät (越) Trong ngöõ caûnh ôû Tinh Daõ chí chæ nöôùc Vieät ta chôù khoâng phaûi nöôùc Vieät thôøi
Xuaân thu - Chieán quoác cuûa Trung Quoác.
Vónh An huyeän (永安縣) Huyeän Vónh An.
Vónh Bình (永平) Tröôùc kia Vónh Bình laø moät huyeän cuûa Long Hoà töùc Vónh Long. Tröôùc
1975 ñoåi thaønh tænh Traø Vinh roài laïi ñoåi thaønh tænh Vónh Bình, nay laø tænh Traø Vinh.
Vónh Ñònh huyeän (永定縣) Huyeän Vónh Ñònh.
Vónh Ñöùc giang (永德江) Soâng Ba Tri ÔÙt.
Vónh Teá haø (永濟河) Kinh Vónh Teá.
Vónh Thanh traán (永清鎮) Moät trong naêm traán cuûa thaønh Gia Ñònh.
Vónh Tuøng chaâu (永松洲) Cuø lao Vónh Tuøng.
Voõ Tam, Voõ Vieân (武三武園) Teân hai traïm.
Voïng Caùc (望閣) Töùc Bangkok, thuû ñoâ cuûa nöôùc Xieâm, töùc nöôùc Thaùi Lan ngaøy nay.
Nguyeân teân thuû ñoâ naøy phieân aâm laø Mang Coùc. Voïng Caùc laø do trieàu Nguyeãn ñaët.
Voàn giang (湓江) Soâng Caùi Voàn.
Vuõng Guø giang (淎衢江) Soâng Vuõng Guø, töùc soâng Höng Hoøa.
Vuõng Long (淎竜) Vuõng Luoâng, Moät teân khaùc cuûa Vónh Long, hay coù leõ laø Kompong
Luoâng ôû gaàn Lovek (La Vaùch) (?)

13.6 Page 126

▲back to top


Vuõng Thôm (淎 ) Höông UÙc, nay laø Kompong Som cuûa Campuchia, xöa coù thôøi thuoäc
traán Haø Tieân.
Xa Luaân gioàng (車輪墥) Gioàng Baùnh Xe.
Xaù Höông giang (舍香江) Soâng Xaù Höông. Chöõ Xaù Höông laø teân goïi taét cuûa saùu chöõ
Xaù sai ty Mai Coâng Höông, nghóa laø quan Xaù sai ty teân Mai Höông.
Xích Ram giang (赤 江) Soâng Xích Ram.
Xích Thoå (赤土) Ñaát Ñoû.
Xieâm Laïp (暹臘) Töùc Xieâm La vaø Chaân Laïp, chöù khoâng phaûi phieân aâm cuûa tænh Xieâm
Rieäp ôû Khô me.
Xoùm Kieäu (坫蕎) Xoùm Caàu Kieäu ôû Phuù Nhuaän.
Xuaân Kinh (春京) Töùc kinh ñoâ Phuù Xuaân, sau naày goïi laø kinh thaønh Hueá.