Cu Lao Pho lich su va van hoa 1-5 :: Books 2010

Expand document

Collapse document

Cu Lao Pho lich su va van hoa 1-5

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

3 Pages 21-30

3.1 Page 21

3.2 Page 22

3.3 Page 23

3.4 Page 24

3.5 Page 25

3.6 Page 26

3.7 Page 27

3.8 Page 28

3.9 Page 29

3.10 Page 30

4 Pages 31-40

4.1 Page 31

4.2 Page 32

4.3 Page 33

4.4 Page 34

4.5 Page 35

4.6 Page 36

4.7 Page 37

4.8 Page 38

4.9 Page 39

4.10 Page 40

Cu Lao Pho lich su va van hoa 1-5

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

1+¬ %ҦO 7¬NG ĈӖNG NAI

1.2 Page 2

▲back to top

/ӎCH SӰ & VĂN +2È

&Ô LAO PHӔ

&Kӫ nhiӋm ÿӅ Wji:

ĈӚ %È NGHIӊP

&Kӫ biên:

+8ǣNH 1*ӐC 75ҦNG

Biên VRҥn:

+2¬NG THѪ

NGUYӈN YÊN TRI

TRѬѪNG 1*ӐC TѬӠNG

NGUYӈN ĈҤI 3+ÒC

PHAN ĈÎNH 'ǉNG,

H8ǣNH TӞI

LӠI 1ÏI ĈҪU

Ĉӗng Nai Oj Yng ÿҩt ÿѭӧc khai SKi sӟm ӣ Nam bӝ, trong ÿy Fy mӝt sӕ Ojng

cә Ojm chӛ ÿӭng chân cho công cuӝc khҭn hoang lұp nghiӋp. &Ktnh Yu vұy, viӋc

1.3 Page 3

▲back to top

nghiên cӭu Fic Ojng cә tiêu biӇu Oj nӛ lӵc Jyp phҫn Wum hiӇu lӏch sӱ Yj truyӅn thӕng

văn KRi ӣ ÿӏa phѭѫng.

Sau Ojng BӃn Gӛ, Cù Lao Phӕ Oj ÿӕi tѭӧng nghiên cӭu thӭ hai nҵm trong kӃ

KRҥch Wum hiӇu Qyi trên. Tuy nhiên, mӛi Ojng [m Fy nhӳng ÿһc ÿiӇm lӏch sӱ - văn KRi

riêng, do ÿy Pj WUӑng tâm Fӫa sӵ FK~ ê trong mӛi trѭӡng hӧp Fy NKic nhau.

Cù Lao Phӕ Oj mӝt ÿӏa ÿiӇm dân cѭ ÿa FKӫng – ÿông ÿҧo nhҩt Oj ngѭӡi ViӋt Yj

ngѭӡi Hoa, Oҥi Oj mӝt trung tâm thѭѫng Pҥi quӕc tӃ, mӝt ÿҥi phӕ ÿô hӝi sӟm nhҩt ӣ

phѭѫng Nam. Do vұy, Eҧn thân Fӫa Qy chӭa ÿӵng nhiӅu vҩn ÿӅ phong SK~ cҫn Wum

hiӇu, Pj ӣ ÿây, yêu cҫu FKtnh Fӫa FK~ng tôi Oj Ojm U} sӵ Kunh WKjnh Yj nhӳng biӃn

ÿәi Fӫa Cù Lao Phӕ vӅ Fic mһt lӏch sӱ dân cѭ, kinh tӃ – [m hӝi, tұp TXin, Wtn ngѭӥng

Yj truyӅn thӕng văn KRi Fӫa Qy trong suӕt 300 năm lӏch sӱ.

Cù Lao Phӕ, trong 300 qua, Oj Yng ÿҩt Fy nhiӅu biӃn cӕ dӳ dӝi, trong ÿy Fy

nhӳng biӃn ÿӝng ÿm Wҥo nên sӵ ÿӭt Jmy Fӫa qui WUunh SKit triӇn kinh tӃ – [m hӝi, Ojm

[io trӝn dân cѭ Yj thay ÿәi vӅ chҩt Fӫa tiӃn WUunh văn KRi, tұp TXin, Wtn ngѭӥng…

&Ktnh Yu vұy, công viӋc Wum hiӇu Qy không SKҧi Oj không vҩp SKҧi nhӳng NKy khăn

nhҩt ÿӏnh. 1yi Fich NKic, tұp Vich Cù Lao Phӕ - Lӏch sӱ Yj văn KRi Qjy chҳc hҷn Fzn

nhiӅu sai Vyt. &K~ng tôi rҩt mong nhұn ÿѭӧc nhiӅu ê kiӃn ÿyng Jyp Fӫa Eҥn ÿӑc.

Thay mһt QKym biên VRҥn

&Kӫ nhiӋm ÿӅ Wji

ĈӚ %È NGHIӊP

CHѬѪNG MӢ ĈҪU

KHӢI NGUYÊN CÔ LAO PHӔ

Nhà Bè n˱ͣc ch̫y chia hai

Ai v͉ Gia Ĉ͓nh, Ĉ͛ng Nai thì v͉

Ӣ nѭӟc ta, hҫu nhѭ ÿâu ÿâu cǊng có mӝt dòng sông gҳn vӟi mӝt vùng ÿҩt. Sông

Ĉӗng Nai, tӯ buәi ÿҫu mӣ cõi vӅ phѭѫng Nam, có vai trò quan trӑng là ÿѭa nhӳng

luӗng nhân lӵc ÿӃn ÿây khai hoang lұp nghiӋp và nó ÿã nӕi kӃt các cӝng ÿӗng cѭ dân

cǊ mӟi, hòa trӝn các ngӑn nguӗn văn hóa ÿӇ rӗi cҩu thành mӝt tәng thӇ ÿa chҩt và vӟi

mӝt nӛ lӵc trung nguyên nào ÿó chúng ta cǊng tìm ra ÿѭӧc nhӳng hҥt giӕng nguyên

sѫ ánh lên mӝt sҳc màu riêng biӋt.

Chҷng hҥn, ngay cái tên sông Ĉӗng Nai quen thuӝc ÿӃn mӭc thân thѭѫng này

cǊng không phҧi là cái tên cә nhҩt mà nó chӍ xuҩt hiӋn vӟi tѭ cách là tөc danh cӫa

Phѭӟc Long Giang, tӯ hѫn 300 năm trӣ lҥi ÿây - khi con cháu cӫa vua Hùng ÿӃn chһt

nhát dao ÿҫu tiên vào cánh rӯng trҧi dài hàng nghìn dһm tӯ cӱa Xoài Rҥp lên ÿӃn

1.4 Page 4

▲back to top

thѭӧng nguӗn cӫa nhӳng con suӕi, nhӳng dòng sông; trong ÿó có sông Ĉӗng Nai mà

ngѭӡi Mҥ gӑi tên là Ĉҥ Ĉӡng.

Ĉҥ Ĉӡng theo J. Boulbet thì: Ĉҥ (Dai: phiên âm cӫa Boulbet) là n˱ͣc, dòng

n˱ͣc, ch̭t l͗ng; và Ĉҥ Ĉӡng (Dai Doong) là: “dòng sông, ͧ ÿây ch͑ sông Ĉ͛ng Nai

th˱ͫng; ng˱ͥi M̩ có dòng sông riêng cͯa h͕, và ÿ̿t tên là sông Cái (cours d’eau

majeur); ÿây là cách g͕i dành riêng cho chính dòng sông ÿy”1. Căn cӭ vào dӳ liӋu

mà Boulbet khҧo cӭu, chúng ta có thӇ ÿӏnh rҵng tӯ Ĉӗng trong tên sông Ĉӗng Nai bҳt

nguӗn tӯ âm Ĉӡng cӫa tên con Sông Cái / Ĉҥ Ĉӡng cӫa ngѭӡi Mҥ. Nói cách khác,

tên sông Ĉӗng Nai không có nghƭa là Lӝc Dã: cánh ÿӗng có nai; và vҩn nҥn tiӃp theo

là tӯ "Nai".

J. Boulbet có ÿѭa ra tӯ kép hao ning và giҧi nghƭa hao ning là leo d͙c, có âm và

nghƭa gӧi cho chúng ta sӵ liên hӋ vӟi ÿӏa danh Hӕ Nai2: ĈiӅu này cho phép chúng ta

giҧ ÿӏnh tӯ "nai" cӫa tên sông Ĉông Nai có thӇ bҳt nguӗn tӯ tӯ “ning” cӫa ngѭӡi Mҥ.

Theo ÿó. Ĉӗng Nai phҧi chăng là “Ĉͥng Ning": sông Cái (có) bӡ dӕc ÿӭng.

***

Sӵ truy cӭu dài dòng vӅ nguӗn gӕc cӫa tên sông Ĉӗng Nai nhѭ trên ÿây là nhҵm

phác hӑa các bӕi cҧnh lӏch sӱ tәng quát vӅ vùng ÿӏa lý nhân văn cӫa xӭ Ĉӗng Nai

ÿѭӧc coi nhѭ cái tên chӭa ÿӵng nhӳng tiӅn ÿӅ ÿӇ nҧy sinh ra Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ.

Sách Gia Ĉ͓nh thành thông chí, biên soҥn hӗi ÿҫu thӃ kӹ XIX (tӭc hѫn mӝt

trăm mҩy chөc năm sau khi nhóm ngѭӡi Hoa các châu Cao - Lôi - Liêm do Trҫn

Thѭӧng Xuyên ÿѭӧc phép ÿӃn ÿӏnh cѭ ӣ thôn Bàn Lân, rӗi phát triӇn Cù Lao Phӕ

thành xӭ ÿô hӝi. Khi viӃt vӅ huyӋn Phѭӟc Chánh (xѭa là tәng Tân Chánh) có cho

chúng ta mӝt vài dӳ liӋu ÿáng chú ý: “khi mͣi khai thác thì ÿ̯u ngu͛n, Ĉ͛ng nguyên

còn là rͳng th͝ dân ḽn bãi (cù lao - HNT) Tân Chánh làm t͝ng thu͡c v͉ dinh Tr̭n

Biên và huy͏n Tân Bình, sau l̩i ÿem ÿ̭t r̵m biên vào s͝ thu͇ ÿ͉u ḽy chͷ Tân ÿͱng

ÿ̯u, làm cho ch͟ hoang t̩p l̩i phͱc t̩p thêm. Mãi ÿ͇n khi l̵p thành ÿ͛ b̫n thì mͣi

có ÿ̯u m͙i và ÿ͝i v͉ dinh Tr̭n Biên”3. Căn cӭ vào nӝi dung ÿoҥn văn này chúng ta

biӃt rҵng khi mӟi khai thác (có lӁ tính vào thӡi ÿiӇm trѭӟc 1698) thì vùng ven thành

Biên Hòa ngày nay, trӣ lên Tân Uyên, Bình lӧi, Bình Chánh, Rҥch Ĉông… ÿҫu

nguӗn Ĉӗng nguyên (hiӇu là thѭӧng nguӗn sông Ĉӗng / Ĉҥ Ĉӡng) là man sách cӫa

thә dân mà nhà NguyӉn chѭa quҧn lý ÿѭӧc mӝt cách chһt chӁ.

KӃt quҧ ÿiӅu tra thӵc tӃ, cӝng vӟi nhӳng tên núi, tên sông rҥch còn ghi trên cҧ

bҧn ÿӗ công bӕ hӗi ÿҫu thӃ kӹ này, chúng ta thҩy còn khá nhiӅu ÿӏa danh mӑi: r̩ch

M͕i, gò M̫ M͕i (xã Bình Hòa, Vƭnh Cӱu), vùng ÿҩt Ch˯n Chùa / núi Gò M͕i (xã

Ĉҥi An, 9ƭnh Cӱu)... Ký ӭc dân gian và dӳ liӋu thѭ tӏch cho thҩy rҵng vùng ÿҩt trung

lѭu sông Ĉӗng Nai, bao gӗm các cù lao, lj vùng cѭ trú cӫa các tӝc ngѭӡi bҧn ÿӏa; và

1 J. Boulbet : Pays des Maa’, domaine des Jpnies/ Nggar Maa’ nggar Yaang – E>F>EO, Paris, 1967, trang 129

2 J. Boulbet , sÿÿ, tang 130: ning: d͙c ÿͱng (côte zaide)

3 Tr͓nh Hoài Ĉͱc: Gia Ĉ͓nh thành thông chí - Tu Trai Nguy͍n T̩o d͓ch, Nhà văn KRi xṷt b̫n, S., 1972. t̵p trung.

trang 44. Theo sách này thì huy͏n Ph˱ͣc Chánh mà ÿ̩i th͋ là bao g͛m ÿ͓a bàn huy͏n Tân Uyên (Bình D˱˯ng) và Vƭnh

C͵u (Ĉ͛ng Nai): Ĉông giáp b͇n ÿò Th͓ Nghƭa, chͫ thôn Bình D˱˯ng, t͝ng Long Vƭnh, huy͏n Long Thành sát ÿ͇n núi

rͳng; phía Tây giáp man sách ÿ̯u ngu͛n; phía Nam giáp huy͏n %unh An: tͳ núi Chiêu Thái (Châu Thͣi - HNT) ÿ͇n xͱ

Ba Ĉ͙c, sông Th͓ Kiên; và phía B̷c giáp man sách rͳng lͣn.

1.5 Page 5

▲back to top

do ÿó, khiӃn các quan chӭc nhà NguyӉn mà trӵc tiӃp là Xá sai Văn Trinh và Tѭӟng

thҫn lҥi Văn Chiêu - hai quan chӭc vӕn ít nhiӅu thông thҥo vùng ÿҩt này - quyӃt ÿӏnh

cho “tѭӟng Cao Lôi Liêm là bӑn hӑ Trҫn ÿem binh thҫn vào cӱa biӇn Cҫn Giӡ, rӗi

lên ÿ͛n WU~ ͧ ÿ͓a ph˱˯ng Bàn Lăng xͱ Ĉ͛ng Nai khai phá ÿҩt hoang, lұp phӕ thѭѫng

mmi4.

1JRji ÿiӅu kiӋn lӏch sӱ - dân cѭ Qyi trên, Vich Gia Ĉ͓nh WKjnh thông FKt FǊng

cho biӃt rҵng ӣ miӋt trên, nѫi hӧp lѭu cӫa sông Ĉӗng Nai (Ĉ̩ Ĉͥng) và sông Bé (Ĉ̩

Glung), tӭc khu vӵc thác Trӏ An, là nѫi "tӯng thҩy nhͷng thác ÿá g͛ gh͉, dͷ tͫn, ghe

thuy͉n không l˱u thông ÿ˱ͫc, con n˱ͣc thͯy tri͉u ch͑ lên ÿ͇n ÿó thôi. Còn thuy͉n

bu͛m FǊng ÿ̵u t̩i ÿây, r͛i lên thu͇ tr˱ͥng giao G͓ch vͣi Fic Piu (hiӇu Oj thә dân

Eҧn ÿӏa - HNT)5. Nhѭ vұy, thӫy ÿҥo ÿӃn ÿӏa ÿiӇm này là chӛ khó khăn khiӃn cho mӑi

ý FKt ÿӏnh tiӃn lên miӋt Ĉӗng nguyên Eӏ chһn Oҥi Wҥi ÿy. Thҫn WKRҥi 0ҥ kӇ vӅ cuӝc

chiӃn ÿҩu Nӏch liӋt Fӫa R̷n Sông Lͣn (Nak Grai (?) Fӫa sông Ĉҥ Ĉӡng) ÿinh Eҥi con

R̷n Fͯa bi͋n ('ҥ/ling / Daa’Ling) muӕn lҩn lên ÿѭӧc Gzng Sông Lӟn khiӃn R̷n Fͯa

Bi͋n SKҧi U~t vӅ SKta dѭӟi Kҥ lѭu Yj không bao giӡ dám tràn lên vùng thѭӧng lѭu Ĉҥ

Ĉӡng nӳa6 phҧn ánh khá xác thӵc ÿiӅu kiӋn thӫy văn và ÿӏa lý mà tác giҧ Gia Ĉ͓nh

thành thông chí ÿӅ cұp: “con n˱ͣc thͯy tri͉u ch͑ lên ÿ͇n ÿó thôi”. Chi tiӃt, cҧ trong

thҫn thoҥi Mҥ và thѭ tӏch Hán Nôm, chӍ ra sӵ phân biӋt cӫa hai vùng sinh thái tӵ

nhiên quyӃt ÿӏnh các biӇu hiӋn nhân văn và kinh tӃ ÿáng chú ý; và cái gӑi là “thu͇

tr˱ͥng giao d͓ch” (nѫi ÿánh thuӃ) là mӝt cѫ quan ÿѭӧc lұp sau này, sau cái mӕc lұp

phӫ Gia Ĉӏnh (1698); nhѭng có lӁ ÿây ÿã là cái “chӧ phiên” ÿӇ trao ÿәi nông và lâm

sҧn, cùng các vұt dөng, khí cө nhu yӃu cӫa các cӝng ÿӗng cѭ dân miӋt dѭӟi và miӋt

nguӗn có tӯ lâu ÿӡi. Chi tiӃt vӅ cái “thu͇ tr˱ͥng giao d͓ch”, cǊng giúp chúng ta hình

dung ra viӋc thu mua nông lâm sҧn cӫa miӋt nguӗn nhҵm cung ӭng cho nhu cҫu

thѭѫng mãi và xuҩt khҭu cӫa thѭѫng cҧng Cù Lao Phӕ thӡi sau này.

ĈӃn ÿây, mӝt câu hӓi ÿѭӧc ÿһt ra là tҥi sao năm 1679, nhóm binh dân Cao Lôi

Liêm không ÿӗn trú tҥi các vùng ÿҩt và cù lao ӣ miӋt dѭӟi hҥ lѭu “tӯ cӱa Cҫn Giӡ

4 V͉ ÿ͓a danh %jn Lăng trong Ĉ͓a E̩ Minh 0̩ng ghi “Tân Lân thôn, ͧ xͱ B̹ng Lăng”: ͧ ÿây FK~ng tôi l˱u ê v͉ Fich

J͕i Fͯa ng˱ͥi x˱a : “Ĉ͓a ph˱˯ng %jn Lăng” (Gia Ĉ͓nh WKjnh thông FKt) Yj “xͱ %jn Lăng” (Nguy͍n Ĉunh Ĉ̯u :

Nghiên cͱu ÿ͓a E̩ tri͉u Nguy͍n – Biên Hòa, NXB, TP.HCM, 1994, Tân Tri͉u. 324) SK̫i chăng Oj m͡t ÿ͓a danh l͓ch s͵

- văn KRi chͱ không SK̫i Oj ÿ͓a danh Kjnh FKtnh. 1yi Fich NKic B̹ng Lăng / %jn Lăng vͣi Tân Lân Oj không FKtnh

[ic. &Ǌng Fy ê ki͇n cho r̹ng %jn Lăng / %jng Lăng g͙c do ͧ ÿây Fy nhi͉u cây b̹ng lăng hoa Wtm Pj ÿ͓nh danh. Ĉy Oj

m͡t s͹ ÿRin ÿ͓nh Fͯa FK~ng tôi WKu ÿ͓a danh Qjy Fy Oͅ b̷t ngu͛n tͳ tên J͕i m͡t OR̩i cây blaang Fͯa ng˱ͥi 0̩. Theo J.

Boulbet (sÿÿ) WKu cây blaang (bonrbax malabarium) Oj OR̩i cây J̩o, J͕i Oj cây J̩o Malaba ̬n Ĉ͡, Oj OR̩i cây “ÿ͙n tͳ

trong rͳng ÿem v͉ tr͛ng ͧ buôn Ojng ÿ͋ Ojm F͕c hi͇n sinh (ng˱ͥi ta bu͡c con trâu ÿ͋ gi͇t t͇ l͍ Yjo ÿy); cây F͕c Qjy Vͅ

ÿâm r͍ xanh t˱˯i trͧ O̩i Yj ÿây Oj di Wtch FK͑ Eio s͹ chi͇m QJͭ Fͯa Fͯa con ng˱ͥi trên Yng ÿ̭t ÿm E͓ E͗ ÿi. /R̩i J̩o

P͕c ͧ Q~i cao Yj cao nguyên th˱ͥng QK͗ th̭p ͧ mͱc trung Eunh; ng˱ͫc O̩i, cây J̩o P͕c ͧ bͥ sông, tri͉n ÿ̭t thung

OǊng ph sa ͧ mi͉n K̩ O̩i ÿ̩t ÿ͇n Ntch th˱ͣc cao lͣn, n͝i b̵t trên t̯ng cây rͳng xanh tẖm quanh Qy” (tr.121). Tͳ

WUtch d̳n Qjy FK~ng ta Fy th͋ ÿ͛ r̹ng Fii Yng ÿ̭t ÿ˱ͫc J͕i Oj “ÿ͓a ph˱˯ng %jn Lăng” Oj n˯i Fy cây blaang cao Y~t

Ojm tiêu FKt (Gi͙ng nh˱ ÿ͓a danh 7Kͯ D̯u M͡t); ho̿c Oj do Wtch ch̭t thiêng liêng Fͯa cây blaang Ojm F͕c ÿâm trâu

F~ng Yang nên ÿ˱ͫc th͝ dân J͕i tên cho Yng ÿ̭t. Theo J. Boulbet, QJRji cây blang (J̩o), ng˱ͥi P̩ Fzn Fy OR̩i cây

bO̩ng ser (cây sͷa) Yj OR̩i cây Fy Pͯ buum blaang (khoai Pu/s̷n) Oj OR̩i cây Pj ng˱ͥi 0̩ th˱ͥng tr͛ng ͧ nhͷng n˯i

nh͙t trâu Ez FǊ, hay quanh n˯i c˱ WU~ ho̿c Fic r̳y mͣi khai SKi. 1yi Wym O̩i, FK~ng tôi nên JL̫ thi͇t ngu͛n g͙c Fͯa ÿ͓a

danh %jn Lăng Oj b̷t ngu͛n tͳ tͳ blaang / blaang ser hay tr͛ng nhi͉u khoai Pu… Yj theo ÿy, FǊng JL̫ ÿ͓nh r̹ng Fii

“ÿ͓a ph˱˯ng %jn Lăng” tu͛ng nh˱ Oj n˯i ng˱ͥi 0̩ ÿm c˱ WU~ tr˱ͣc khi l˱u dân Vi͏t Yj r͛i QKym binh dân Fͯa Tr̯n

Th˱ͫng Xuyên ÿ͇n ÿ͛n WU~.

5 7U͓nh +Rji Ĉͱc, sÿÿ, t̵p th˱ͫng, tr..19

6 Nguy͍n Ĉunh: Vài nét v͉ văn hóa tinh th̯n cͯa ng˱ͥi M̩ - trong “v̭n ÿ͉ dân t͡c h͕c ͧ Lâm Ĉ͛ng", Sͧ Văn hóa

Thông tin Lâm Ĉ͛ng xṷt b̫n 1 993, tr. 191 - 192

1.6 Page 6

▲back to top

ÿӃn ÿӏa phѭѫng Bàn Lăng cӫa xӭ Ĉӗng Nai”.

Câu hӓi này hҫu nhѭ ÿã ÿѭӧc tác giҧ Gia Ĉ͓nh thành thông chí giҧi ÿáp khi nói

vӅ viӋc khâm mҥng Trҩn Biên dinh (tӭc trҩn Phú Yên) YӃn VǊ hҫu, Tham mѭu Minh

Lӝc hҫu và Tiên Phong Cai ÿӝi Xuân Thҳng hҫu ÿem ba ngàn binh vào Mӛi Xuy giҧi

quyӃt viӋc “Nһc Ông Chân phҥm biên cҧnh”, vào tháng 9 năm Mұu Tuҩt (1658):

“Khi ̭y ÿ͓a ÿ̯u Gia Ĉ͓nh là M͟i Xuy (hay Mô Xoài) và Ĉ͛ng Nai (tͱc nay là Biên

Hòa tr̭n) ÿã có l˱u dân cͯa n˱ͣc ta ÿ͉u ͧ chung l͡n vͣi ng˱ͥi Cao Miên. Ng˱ͥi

Cao Miên khâm phͭc oai ÿͱc cͯa tri͉u ÿình, ÿem nh˱ͫng h͇t c̫ ÿ̭t ̭y, r͛i tránh ͧ

ch͟ khác, không tranh trͧ chuy͏n gì”7

Nhѭ vұy, trѭӟc khi nhóm binh dân Cao Lôi Liêm cӫa Trҫn Thѭӧng Xuyên vào

cӱa Cҫn Giӡ thì miӋt dѭӟi Cù Lao Phӕ ÿã có lѭu dân ta ÿӏnh cѭ ÿâu vào ÿó. Ĉҩy là

chѭa kӇ, sau ÿӧt giҧi quyӃt viӋc “Nһc Ông Chân phҥm biên cҧnh” nói trên, năm 1674

Thái Khang dinh tѭӟng Dѭѫng Lâm hҫu làm Thӕng suҩt và Tham mѭu Diên Phái hҫu

HiӋp lý biên vө ÿem binh ÿi tiӃn thӫ phá vӥ luôn ba lǊy Sài Côn, Gò Bích và Nam

Vang. Nói cách khác, sau 1674 - tӭc 5 năm trѭӟc khi nhóm binh dân cӫa Trҫn

Thѭӧng Xuyên ÿѭӧc phép ÿӃn ÿӗn trú ӣ Bàn Lăng, thì ÿӏa bàn khai hoang lұp ҩp cӫa

lѭu dân ViӋt ÿã mӣ rӝng hѫn khӓi xӭ Mӛi Xuy Ĉӗng Nai.

Nói tóm lҥi, viӋc nhóm binh dân Cao Lôi Liêm ÿѭӧc Xá sai Văn Trinh và Tѭӟng

Thҫn lҥi Văn Chiêu dүn ÿӃn “ÿӗn trú ӣ ÿӏa phѭѫng Bàn Lăng” mà không phҧi là mӝt

ÿӏa ÿiӇm nào khác là vì miӋt dѭӟi hҥ lѭu “ÿã có l˱u dân cͯa n˱ͣc ta ÿ͇n ͧ” và miӋt

trên vүn là “ÿӏa bàn cѭ trú cӫa “th͝ dân ḽy bãi Tân Chánh làm t͝ng”. CǊng tӯ

nhӳng tiӅn ÿӅ lӏch sӱ này nên nhóm binh dân Cao Lôi Liêm mӟi có ÿiӅu kiӋn ÿӇ

nhanh chóng “l̵p chͫ ph͙ th˱˯ng mãi, giao thông vͣi ng˱ͥi Tàu, ng˱ͥi Nh̵t B͝n,

Tây D˱˯ng, Ĉ͛ Bà, thuy͉n buôn tͭ t̵p ÿông ÿ̫o”8. Nói cách khác, ÿӇ biӃn “ÿӏa

phѭѫng Bàn Lăng” thành “Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ” nhóm binh dân ngѭӡi Hoa này phҧi có

lӵc lѭӧng ngѭӡi sҧn xuҩt ra nông sҧn, vұt phҭm và khai thác nguӗn lâm sҧn, ÿánh bҳt

thӫy sҧn v.v... ÿӇ cung ӭng cho nhu cҫu bán buôn, xuҩt khҭu và ÿӗng thӡi hӑ ÿã tұp

hӑp thành lӵc lѭӧng khách hàng có nhu cҫu mua sҳm nhӳng thӭ hàng hóa, vұt phҭm

cҫn thiӃt cho sinh hoҥt, sҧn xuҩt; hoһc nhu cҫu tiêu xài cӫa các nhà hào phú, quan lҥi

và ÿһc biӋt là các loҥi hàng hóa, vұt tѭ, nguyên liӋu dùng cho quân ÿӝi thӡi chiӃn

tranh. Sách sӱ ÿã cho ta biӃt nhiӅu vӏ quan nào lѭu thӫ này, cai bҥ nӑ. Ӣ miӋt trên

Tân Chánh có “Thѫ lҥi” Thӫ Huӗng giàu có và khҳc bҥc mà truyӅn thuyӃt còn lѭu lҥi;

ӣ miӋt dѭӟi có bà Bùi Thӏ Lүm (Ĉӗng Môn) là mӝt thѭѫng buôn làm vӧ Tәng Binh

Hà Tiên (Mҥc Cӱu). Ĉó là nhӳng ví dө. Có ngѭӡi mua sҳm thì viӋc buôn bán mӟi

phát ÿҥt và ÿӃn khoҧng trѭӟc sau giӳa thӃ kӹ XVIII, Cù Lao Phӕ mӟi thành mӝt trung

tâm thѭѫng mãi “thuy͉n buôn tͭ t̵p ÿông ÿ̫o; phong hóa Trung Qu͙c tͳ ÿ̭y b͛ng

b͡t lan kh̷p vùng Gi̫n Ph͙ v̵y”. 9

Giҧn Phӕ (có nѫi viӃt là Ĉông Ph͙; và tác giҧ Gia Ĉ͓nh thành thông chí còn

gӑi là Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ10 là mӝt khu vӵc thѭѫng mҥi ӣ phía Tây Cù Lao Phӕ: “...

ph͙ xá, mái ngói t˱ͥng vôi, l̯u cao quán r͡ng, d͕c theo bͥ sông li͉n l̩c tͣi 5 d̿m,

7 7U͓nh +Rji Ĉͱc, sÿÿ, t̵p trung, tr. 6-7

8 7U͓nh +Rji Ĉͱc, sÿÿ, t̵p trung, tr. 10

9 7U͓nh +Rji Ĉͱc, sÿÿ, t̵p trung, tr. 10

10 7U͓nh +Rji Ĉͱc, sÿÿ, t̵p th˱ͫng, tr. 34

1.7 Page 7

▲back to top

chia v̩ch ra ba ÿ˱ͥng ph͙ lͣn lót ÿá tr̷ng, ÿ˱ͥng ph͙ ngang lót ÿá ong, ÿ˱ͥng ph͙

nh͗ lót g̩ch xanh, ÿ˱ͥng r͡ng b̹ng ph̻ng; ghe thuy͉n lͣn ͧ bi͋n và ͧ sông ÿ͇n ÿ̵u

neo, có nhͷng xà lan liên ti͇p nhau. ̬y là m͡t ch͟ ÿ̩i ÿô h͡i, nhà buôn bán to lͣn

duy ͧ ÿây là nhi͉u h˯n”11.

Bӝ mһt Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ ÿѭӧc nhѭ Trӏnh Hoài Ĉӭc miêu tҧ trên ÿây có lӁ là

thӵc tӃ cӫa nhӳng năm trѭӟc sau giӳa thӃ kӹ XVIII; tӭc chí ít phҧi sau vài chөc năm

kӇ ÿi khi tұp ÿoàn binh dân Cao Lôi Liêm ÿӃn ÿӗn trú ӣ ÿӏa phѭѫng Bàn Lăng. Nói

cách khác, sӵ phát triӇn cӫa các phӕ cҧng thѭѫng mҥi này là kӃt quҧ cӫa quá trình

tiӃn triӇn cӫa công cuӝc khҭn hoang và nӛ lӵc thiӃt lұp bӝ máy hành chính - cai trӏ kӇ

tӯ sau 1698 - khi NguyӉn Hӳu Cҧnh cҳt ÿһt phӫ Gia Ĉӏnh, lұp xӭ Ĉӗng Nai làm

huyӋn Phѭӟc Long, dӵng dinh Trҩn Biên; lұp xӭ Sài Gòn làm huyӋn Tân Bình, dӵng

dinh Phiên Trҩn. Khi ҩy “ÿҩt ÿã mӣ rӝng mӝt nghìn dһm, dân sӕ hѫn bӕn vҥn hӝ”; và

sau ÿó, lҥi “chiêu mӝ nhӳng lѭu dân tӯ châu Bӕ Chánh trӣ vô Nam ÿӃn ӣ khҳp nѫi,

ÿһt ra phѭӡng, ҩp, xã, khóm; mӑi ngѭӡi phân chiӃm ruӝng ÿҩt, chuҭn ÿӏnh thuӃ ÿinh

ÿiӅn và lұp bӝ tӏch ÿinh ÿiӅn. Tӯ ÿó, con cháu ngѭӡi Tàu ӣ Trҩn Biên thì lұp xã

Thanh Hà... rӗi chép vào sә hӝ tӏch12. Vào thӡi ÿiӇm njy, ngoài xã Thanh Hà cӫa

ngѭӡi Hoa, Cù Lao Phӕ tӯ các xóm khai hoang nhѭ xóm Chùa, xóm ChiӃu, xóm

Rҥch Lò Gӕm... ÿã lұp thành trên dѭӟi 10 thôn xã mà sau này thuӝc tәng An Thӫy

(huyӋn Bình An) mà lӷ sӣ ÿóng ӣ phía Thӫ Ĉӭc ngày nay. Ĉây là các thôn làng cӫa

Cù Lao Phӕ; còn xã Thanh Hà tӗn tҥi nhѭ mӝt cѫ sӣ hành chính có tính chҩt “Omnh sӵ

quán” ÿһt trө sӣ ӣ miӃu Quan ĈӃ xây dӵng vào năm 1684, quҧn lý nhӳng ngѭӡi Hoa

cѭ trú ӣ Cù Lao Phӕ và ӣ các ÿӏa phѭѫng khác thuӝc Trҩn Biên. Nói cách khác, Nông

Nҥi Ĉҥi Phӕ và Thanh Hà chiӃm mӝt phҫn ÿҩt làm phӕ cҧng bên cҥnh các thôn làng

khác cӫa Cù Lao Phӕ.

Câu ca dao: “Nhà Bè n˱ͣc ch̫y chia hai, Ai v͉ Gia Ĉ͓nh, Ĉ͛ng Nai thì v͉” ÿã

hiӇn thӏ “cái chӃt ÿã báo trѭӟc” cӫa xӭ ÿô hӝi Trҩn Biên. Nӝi dung cӫa nó ÿã chӍ ra

rҵng có hai vùng ÿҩt ÿang “cҥnh tranh” nhau ÿӇ rӫ rê nhӳng luӗng nhân lӵc và vұt lӵc

ÿӃn khai thác. Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ hình thành nhѭ mӝt cҧng sông sâu trong nӝi ÿӏa

(cách biӇn khoҧng 100 km) nhӡ ÿһc ÿiӇm ÿӏa lý tӕi ѭu cӫa nó và do yêu cҫu thӵc tӃ

ÿòi hӓi phҧi có mӝt trung tâm thѭѫng mҥi cӫa khu vӵc ÿѭӧc khai phá sӟm. Nhѭng rӗi

sau ÿó công cuӝc khҭn hoang tiӃn nhanh vӅ miӋt dѭӟi nên vӏ trí trung tâm cӫa ÿҩt

phѭѫng Nam lúc này tҩt nhiên phҧi dӡi xuӕng BӃn Nghé - Sài Gòn. Mһt khác, bҧn

thân Cù Lao Phӕ khi ÿã trӣ thành “xӭ ÿô hӝi” cӫa vùng ÿҩt mӟi thì tӵ nó cǊng trӣ

thành ÿiӇm nóng cӫa nhӳng cuӝc tranh chҩp quyӅn lӵc và chính trӏ. Trѭӟc hӃt, năm

1747, bӑn khách thѭѫng ngѭӡi Phѭӟc KiӃn là Lý Văn Quang tӵ xѭng là “Giҧn Phӕ

ÿҥi vѭѫng”, tұp hӑp bè ÿҧng, toan ÿánh úp lҩy dinh Trҩn Biên. Âm mѭu bҥo loҥn bӏ

dұp tҳt, nhѭng gây nhiӅu thiӋt hҥi cho Cù Lao Phӕ. KӃ ÿó, trong trұn chiӃn giӳa Tây

Sѫn và NguyӉn Ènh, biӃn cӕ năm 1776 ÿã tàn phá Cù Lao Phӕ: “... Tͳ ÿ̭y, ch͟ này

bi͇n thành gò hoang; sau khi trung h˱ng, ng˱ͥi ta tuy có trͧ v͉, nh˱ng dân s͙ không

ÿ˱ͫc m͡t ph̯n trăm lúc tr˱ͣc”13. Nhѭ vұy, Cù Lao Phӕ, xã Thanh Hà kӇ tӯ ÿó ÿã bӏ

phӕ thӏ Sài Gòn (hiӇu là Chӧ Lӟn sau này) và làng Minh Hѭѫng giành mҩt vai trò và

11 7U͓nh +Rji Ĉͱc, sÿÿ, t̵p K̩, tr. 113-114

12 7U͓nh +Rji Ĉͱc, sÿÿ, t̵p trung, tr. 12

13 7U͓nh +Rji Ĉͱc, sÿÿ, t̵p K̩, tr. 114

1.8 Page 8

▲back to top

vӏ trí vӕn có trѭӟc ÿây cӫa nó - nhҩt là khi thành Gia Ĉӏnh ӣ BӃn Nghé ÿѭӧc thành

lұp theo ý ÿӗ chính trӏ cӫa NguyӉn Ènh: BӃn Nghé và Sài Gòn ÿã nghiӉm nhiên trӣ

thành trung tâm hành chính thѭѫng mãi và văn hóa cӫa ÿҩt phѭѫng Nam.

KӇ tӯ 1776 ÿӃn nhӳng năm cuӕi cùng cӫa cuӝc nӝi chiӃn, Cù Lao Phӕ và cҧ xӭ

Gia Ĉӏnh gһp phҧi khó khăn hѫn. Rӗi năm 1789, NguyӉn Ènh làm chӫ ÿҩt Gia Ĉӏnh;

rӗi lên ngôi vua: xӭ Gia Ĉӏnh ÿәi ra Gia Ĉӏnh thành, dinh Trҩn Biên ÿәi thành Trҩn

Biên Hòa... Cù Lao Phӕ bҩy giӡ có 10 thôn: Bình Kính Ĉông, Tân Giám, Bình Hòa,

Tân Hѭng, Bình Quan, Long Quӟi, Bình Xѭѫng, Bình Tӵ. Cù Lao Phӕ, nhѭ vұy,

thôn làng ÿѭӧc әn ÿӏnh, nhѭng không còn là trung tâm thѭѫng mãi nӳa mà chӍ là các

làng nông nghiӋp. Các thiӃt chӃ văn hóa - tín ngѭӥng cӫa thôn làng là ÿình chùa,

miӃu võ có lӁ ÿѭӧc bҳt ÿҫu KRjn thiӋn ÿҫy ÿӫ ӣ giai ÿoҥn này. Các ngôi cә tӵ nhѭ

Ĉҥi Giác, chùa Phѭӟc Hӝi, Chúc Ĉҧo (chùa Thӫ Huӗng, nay có tên là Chúc Thӑ) và

miӃu Quan ĈӃ, ÿӅn thӡ NguyӉn Hӳu Cҧnh (ÿӅn LӉ Công) ÿѭӧc duy trì và tôn tҥo...

Tҩt cҧ nhӳng gì ÿѭӧc bҧo quҧn cho ÿӃn lúc bҩy giӡ chӍ làm cho Cù Lao Phӕ là vùng

có phҫn cә kính hѫn các thôn làng ӣ nѫi khác mà thôi.

Công viӋc khҭn hoang lұp làng dѭӡng nhѭ vүn ÿѭӧc tiӃp tөc, do ÿó, theo Ĉ͓a b̩

Minh M̩ng, Cù Lao Phӕ có ÿӃn 13 xã thôn: Bình Hoành, Bình HRj, Bình Quan,

Bình Tӵ, Bình Xѭѫng, Hѭng Phú, Long Quӟi, Tân Giám, Tân Hѭng, Tân Mӻ, Thành

Ĉӭc, Vinh Long, Hòa Quӟi. Các làng xã này, giӡ thuӝc tәng Phѭӟc Vinh Thѭӧng,

huyӋn Phѭӟc Chánh, tӍnh Biên Hòa.

Năm 1859, Pháp ÿánh hҥ thành Gia Ĉӏnh. Tӯ ÿó, Biên Hòa là mӝt hұu cӭ quan

trӑng cӫa chiӃn trѭӡng Gia Ĉӏnh - nhҩt là lúc ÿҥi ÿӗn Chí Hòa còn. Sau khi ÿҥi ÿӗn

Chí Hòa thҩt thӫ, tӍnh Biên Hòa trӣ thành nѫi hӝi tө cӫa các lӵc lѭӧng quân sӵ Gia

Ĉӏnh và trӣ thành mӝt chiӃn tuyӃn. Năm 1861, giһc tung mӝt lӵc lѭӧng bӝ binh và

thӫy quân ÿánh lên Biên Hòa. Cù Lao Phӕ nҵm trên ÿѭӡng tiӃn quân cӫa giһc nên trӣ

thành ÿiӇm tӵa chӕng giһc, cҧn trӣ làm chұm bѭӟc tiӃn quân cӫa chúng. Sau nhiӅu

ngày quyӃt chiӃn, liên quân Pháp - Tây Ban Nha mӟi chiӃm ÿѭӧc thành Biên Hòa.

Năm 1879, thӵc dân Pháp tiӃn hành viӋc tә chӭc sҳp xӃp lҥi các làng xã, Cù Lao

Phӕ tӯ 13 thôn ÿѭӧc gom lҥi thành ba làng:

- Nhͱt Hòa gӗm các thôn cǊ là Hѭng Phú, Tân Giám, Bình Tӵ và Bình Xѭѫng.

- Nh͓ Hòa gӗm các thôn Tân Mӻ, Thành Hѭng (do Thành Ĉӭc và Tân Hѭng sáp

nhұp lҥi), Bình Kính (Bình Hoành).

- Tam Hòa gӗm các thôn Bình Hòa. Long Quӟi, Hòa Quӟi, Bình Quan.

Ba làng Cù Lao Phӕ thuӝc tӍnh Phѭӟc Vinh Thѭӧng cӫa quұn Châu Thành. Rӗi

ÿӃn năm 1928, ba làng trên lҥi sáp nhұp lҥi thành mӝt làng có tên là HiӋp Hòa. Tên

làng này duy trì tӯ ÿó ÿӃn nay.

Dù phӕ xá ÿã tàn lөi và thôn làng ÿã ÿәi thay: hӃt Nhӭt Hòa; Nhӏ Hòa, Tam Hòa

rӗi lҥi hiӋp thành HiӋp Hòa, nhѭng lӡi tөc xѭa nay vүn gӑi xӭ này là Cù Lao Phӕ nhѭ

hàm chӭa nӛi hoài vӑng vӅ thӡi xѭa cǊ, lúc xӭ này vang danh là Nông N̩i Ĉ̩i Ph͙.

Thұt ra, danh xѭng “Nông N̩i Ĉ̩i Ph͙” không phә biӃn trong xӭ ta mà nó

ÿѭӧc Trӏnh Hoài Ĉӭc, khi ÿi sӭ qua cӕng Ĉҥi Thanh “ÿã th̭y s͵ Trung Qu͙c chép

1.9 Page 9

▲back to top

ng˱ͥi Ĉ͛ng Nai là ng˱ͥi Nông N̩i”14. Ӣ sách sӱ xӭ ta, Cù Lao Phӕ ÿѭӧc gӑi nhiӅu

tên: Ĉ̩i Ph͙ Châu, *L̫n Ph͙, Ĉông Ph͙ ho̿c Cù Châu; và lҥi thҩy Trѭѫng Vƭnh Ký

ghi chú trong Petit cours de géographie de la Basse - Cochinchine, ӣ mөc CÔ LAO

cӫa tӍnh Biên Hòa: cù lao Ăn Mày là tөc danh cӫa Ĉҥi Phӕ châu (tên chӳ Hán)15.

Theo Vѭѫng Hӗng SӇn, trong Di F̫o Tr˱˯ng Vƭnh Ký (dүn theo Cisbassac cӫa

Malleret) thì ÿӏa danh cù lao Ăn Mày ÿѭӧc Trѭѫng Vƭnh Ký “dӏch sát nghƭa hai tiӃng

Kӡme Kzh sòm tmn”16. Dӏch nhѭ vұy thì quҧ là rҩt ÿúng nghƭa; nhѭng khҷng ÿӏnh Cù

Lao Phӕ vӕn ÿѭӧc ngѭӡi Khmer gӑi là Koh (cù lao) Sòm-tãn thì lҥi là vҩn ÿӅ khác mà

trѭӟc hӃt là không có bҵng cӟ, cӭ liӋu.

Trong bài vè Các ÿ˱ͥng lͭc t͑nh (hiӇu là ÿѭӡng sông) rút tӯ sѭu tұp “thӫ bút cӫa

Trѭѫng Vƭnh Ký” (1837 - 1898) hiӋn lѭu trӳ ӣ Thѭ ViӋn Thông tin (Hà Nӝi), ký hiӋu

VĈ 35/11, lѭӧc trích sau ÿây:

… R̩ch Tra nhà ͧ cheo leo,

Hóc Môn là xͱ v˱ͥn tr̯u nghinh ngang

D̯u M͡t, chͫ Thͯ, Ba Càng,

Quanh co Ĉ͛ng Phú, nh͡n nhàng Võ Sa

B͇n Cá xóm ͧ ÿông nhà

X˱a kia Ĉ͛ng Ván trͥi ÿà cao xây.

Chͫ Ĉ͛n ÿá dͫn n˱ͣc trào,

Ho̿c khi ngó th̭y cù lao Ăn Mày.

Hòn núi Châu Thͣi cao thay,

Ki͇ng D˱˯ng qua kh͗i, xu͙ng ngay Nhà Bè

(…)

Ӣ bài vè này, Trѭѫng Vƭnh Ký cǊng chú thích là: “Cù lao Ăn Mày: tên g͕i khác

cͯa C Lao Ph͙ (Biên Hòa)”. ĈiӅu này ÿã chӍ ra rҵng: ViӋc Trѭѫng Vƭnh Ký gӑi Cù

Lao Phӕ là “& lao Ăn 0jy” là bҳt nguӗn tӯ sáng tác truyӅn khҭu các ÿѭӡng lөc tӍnh

dүn trên và rӗi vӟi sӵ thông thҥo Khmer ngӳ cӫa mình, ông ÿã dӏch ra là Koh Szm-

tãn ÿӇ khiӃn cho ÿӡi sau, hӑc giҧ hӑ Vѭѫng phҧi vҩt vҧ lөc lӑi trong cuӕn tͳ ÿi͋n

Miên - Pháp cӫa J.B.Bernard mӟi vӟ ÿѭӧc cái sӵ ÿích thӏ là tӯ “sâum Wpan” Oj “szm

Wmn” vӟi cái nghƭa là “demender l’aumône”. Hѫn thӃ nӳa, gҫn ÿây lҥi có nhà nghiên

cӭu vui mӯng tán thán công lao cӫa ngѭӡi ÿi trѭӟc ÿã tìm ra ÿѭӧc ÿӏa danh “sâum

Wpan” vì nhӡ ÿó mà ông ta ÿã khҷng ÿӏnh ÿѭӧc rҵng cái ÿӏa phѭѫng Bàn Lăng trong

thѭ tӏch Hán Nôm ÿích thӏ là “6jm – tân” (phiên âm quӕc ngӳ La tinh cӫa tӯ “sâm

Wpan” nói trên).

Nói tóm lҥi, chúng tôi nêu vҩn ÿӅ tөc danh cӫa Cù Lao Phӕ là “& lao Ăn Mày”

trên ÿây ÿӇ làm ÿoҥn kӃt cӫa chѭѫng mӣ ÿҫu cho tұp sách này nhѭ là mӝt vҩn nҥn ÿӇ

thӍnh cҫu sӵ chӍ dүn thêm cӫa các bұc cao minh. Nói cách khác, ÿoҥn kӃt này là ÿoҥn

14 7U͓nh +Rji Ĉͱc, sÿÿ, t̵p th˱ͫng, tr. 34

15 Tr˱˯ng 9ƭnh .ê: Petit cours de géographie

16 V˱˯ng H͛ng S͋n: T͹ Y͓ ti͇ng Vi͏t mi͉n Nam , NXB văn KRi, H., 1993. tr. 272, 319

1.10 Page 10

▲back to top

kӃt chѭa kӃt thúc vӅ vҩn ÿӅ khӣi nguyên cӫa Cù Lao Phӕ.

PHҪN THӬ NHҨT

TӴ NHIÊN 9¬ ; HӜI

CHѬѪNG I

TӴ NHIÊN &Ô LAO PHӔ

I. 9ӎ 75Ë

Tӯ thác Trӏ An ra tӟi biӇn Ĉông giӳa lòng sông Ĉӗng Nai nәi lên hàng chөc cù

lao lӟn nhӓ khác nhau quanh năm xanh tѭѫi mѭӧt mà nhiӅu loҥi cây trái, hoa màu

khác nhau. Nhѭng ÿѭӧc cҧ nѭӟc và nhiӅu ngѭӡi nѭӟc ngoài tӯ È sang Âu biӃt ÿӃn tӯ

ba trăm năm nay là Cù Lao Phӕ, nay là xã HiӋp Hòa, thành phӕ Biên Hòa, tӍnh Ĉӗng

Nai.

Cù Lao Phӕ ӣ trung tâm thành phӕ Biên Hòa, bӕn bӅ sông nѭӟc vây quanh, cách

trө sӣ UBND thành phӕ khoҧng 2 km ÿѭӡng chim bay:

3Kta Bҳc và Ĉông Bҳc là các phѭӡng QuyӃt Thҳng, Thӕng Nhҩt, Tân Mai.

Phía Ĉông và Ĉông Nam là các phѭӡng Tam HiӋp, An Bình.

Phía Nam và Tây là các phѭӡng Tân Vҥn, Bӱu Hòa. Cù Lao Phӕ rӝng khoҧng

600 ha (6,6 km2 ), diӋn tích vào loҥi trung bình so hѫn hai chөc phѭӡng, xã toàn

thành phӕ Biên Hòa. Cù Lao có hình dҥng chiӃc chuông chùa treo nghiêng, ÿӍnh

chuông ӣ khóm Bình Tӵ phta Ĉông Bҳc; Rҥch Cát (tên chӳ: Sa Hà) uӕn vòng tӯ

hѭӟng Tây Nam lên Ĉông Bҳc rӗi lҥi chҧy xuôi vӅ hѭӟng Ĉông Nam tҥo hình thân

chuông; dòng chính Ĉӗng Nai chҧy thҷng hѭӟng Tây Bҳc - Ĉông Nam làm thành ÿáy

chuông.

Ĉѭӡng sҳt xuyên ViӋt và quӕc lӝ I băng qua mӓm phía Tây Cù Lao (khóm

Thành Hѭng) bӣi hai cҫu Rҥch Cát và cҫu Gjnh xây cҩt năm 1903 - nӕi ÿôi bӡ sông

Ĉӗng Nai. Các ÿѭӡng huyӃt mҥch này giúp dân Cù Lao ÿi thành phӕ Hӗ Chí Minh và

các tӍnh miӅn Tây Nam Bӝ; nӃu ngѭӧc ra phía Bҳc thì tӟi các tӍnh miӅn Trung và thӫ

ÿô Hà Nӝi... Cù Lao Phӕ có thӇ giao lѭu vӟi ÿӗng bҵng sông Cӱu Long bҵng sông

Ĉӗng Nai và hӋ thӕng sông ngzi kinh rҥch chҵng chӏt. Tӯ cuӕi thӃ kӹ XVII ÿӃn cuӕi

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

thӃ kӹ XVIII nѫi ÿây là thѭѫng cҧng quan trӑng nhҩt Nam Bӝ ÿón nhұn tàu thuyӅn

nhiӅu nѭӟc vào ra buôn bán tҩp nұp gҫn mӝt thӃ kӹ, trѭӟc khi nhѭӡng chӛ cho phӕ

thӏ Sài Gòn và BӃn Nghé nәi lên thay thӃ.

II. ĈӎA CHҨT

Xѭa kia, nӃu ai hӓi “vì sao có Cù Lao Phӕ” ҳt nhұn ÿѭӧc câu trҧ lӡi xuôi xӏ

“Trӡi sinh ra thӃ”. Ngày nay, các nhà ÿӏa chҩt, ÿӏa lý có thӇ giҧi ÿáp câu hӓi trên vӟi

ÿҫy ÿӫ chӭng cӭ khoa hӑc. Ĉҩt ÿá câm lһng phҧi khai lý lӏch rõ ràng trѭӟc các bӝ óc

uyên bác.

Ngѭӧc dòng lӏch sӱ trái ÿҩt, vào ÿҥi Nguyên sinh Prôtêrôzôi PR cách nay chӯng

mӝt ngàn triӋu năm, toàn bӝ lãnh thә nѭӟc ta và Nam Trung Quӕc, Lào, Campuchia,

Mianma, Thái Lan, Bҳc Bornêô ÿѭӧc nâng lên thành Pҧng lөc ÿӏa Ĉông Nam È rӝng

lӟn.

Tӟi ÿҥi Cә sinh Palêôzôi PZ cách nay trên dѭӟi 500 triӋu năm, vұn ÿӝng tҥo núi

Calêÿôni phá hӫy lөc ÿӏa Ĉông Nam È, hình thành các khӕi nâng ViӋt Bҳc, Phu

Hoҥt, Kontum và các vùng trǊng do lún sөt: vùng trǊng Ĉông Bҳc, vùng trǊng sông

Ĉà, vùng trǊng Trѭӡng Sѫn, vùng trǊng Cӱu Long. Cҧ Nam Bӝ nҵm trong vùng lún

sөt Cӱu Long, ӣ giӳa hai khӕi nâng Tây Campuchia và Kontum, trӣ thành vӏnh biӇn

mênh mông. Các trҫm tích biӇn dӗi dào: ÿá phiӃn sét, ÿá silic, ÿá cát chӭa vôi... ӣ

Ĉӗng Nai có nguӗn gӕc cӱa sông cách nay gҫn 200 triӋu năm. Tҥo hóa xoay vҫn, ÿáy

biӇn lҥi biӃn thành nѭѫng dâu do chuyӇn ÿӝng Kimêri vào cuӕi kӹ Jura cách nay 140

triӋu năm. Các trҫm tích tuәi Liat bӏ uӕn nӃp mҥnh mӁ thành các nӃp gҩp Trӏ An, La

Ngà...

Do hoҥt ÿӝng nӝi lӵc, vùng Ĉӗng Nai - cǊng nhѭ cҧ Nam Bӝ - còn nhiӅu lҫn hҥ

xuӕng, nâng lên, lúc ngұp nѭӟc biӇn mһn mòi, lúc thoát khӓi sӵ cai quҧn cӫa Long

Vѭѫng, các nhà khoa hӑc gӑi ÿó là các ÿӧt biӇn tiӃn, biӇn lui.

ChӍ kӇ trong khoҧng thӡi gian 7.000 năm trӣ lҥi ÿây, ít nhҩt Ĉӗng Nai có 4 ÿӧt

biӇn tiӃn, 4 ÿӧt biӇn lui Hôlôxen Q2. Ĉӧt biӇn tiӃn Hôlôxen I (H.I) nѭӟc dâng cao 4

m so mӭc 0 m hiӋn nay chҳc chҳn còn dìm mӝt phҫn tӍnh Ĉӗng Nai - trong ÿó có Cù

Lao Phӕ - dѭӟi làn nѭӟc mһn mênh mông trong xanh dҥt dào sóng vӛ. NӃu ngѭӡi tiӅn

sӱ ÿã xuҩt hiӋn ӣ vùng gò ÿӗi phѭӡng An Bình (ÿӝ cao tӯ 10 m ÿӃn 30 m) hӑ có thӇ

tҳm biӇn, nghe sóng biӇn vӛ bӡ... Các ÿӧt biӇn tiӃn Hôlôxen 2 (H.2) nѭӟc dâng cao

0,3 m vào năm 950 tr.CN, Hôlôxen 3 (H.3) nѭӟc dâng cao 0.8 m vào năm 650 chҳc

chҳn không ҧnh hѭӣng gì ÿӃn Cù Lao Phӕ vì nó ÿã thoát khӓi sӵ thӕng trӏ cӫa biӇn

vào ÿӧt biӇn lui Hôlôxen I (H.I) vӟi cӵc tiӇu 0,8 m vào năm 1400 tr.CN. Bҩt kǤ con

sông nào chҧy ӣ vùng ÿӗng bҵng bҵng phҷng cǊng tҥo nên các khúc uӕn lӟn nhӓ khác

nhau do thӫy ÿӝng lӵc cӫa dòng chҧy. Sông Ĉӗng Nai cǊng nҵm trong qui luұt này, ӣ

mӝt phía bӡ, dòng chҧy va ÿұp khoét mҥnh làm trôi phҫn ÿҩt mӅm, bӡ kia thì cát hình

thành dѭӟi lòng sông có dҥng lѭӥi liӅm (vì thӃ ngѭӡi ta khai thác cát ӣ nhiӅu khúc

sông); sӵ viӋc cӭ diӉn ra nhѭ thӃ mãi tҥo nên khúc uӕn cӫa dòng sông. Ĉào khoét xói

mòn qua nhiӅu năm tháng khiӃn ÿҫu khúc uӕn xích lҥi gҫn nhau, tҥo nên cә khúc uӕn.

Vào mӝt sӕ ÿӧt lǊ nào ÿó nѭӟc sông cao hѫn thѭӡng kǤ cҳt qua cә khúc uӕn tҥo

thành dòng mӟi, còn khúc uӕn là dòng sông cǊ. Rҥch Cát chính là dòng sông Ĉӗng

Nai cǊ; dòng sông cǊ và mӟi ôm trӑn phҫn ÿҩt nәi ӣ giӳa, bà con gӑi là cù lao (miӅn

2.2 Page 12

▲back to top

Bҳc gӑi là bãi giӳa). Các cù lao khác ӣ hҥ lѭu Ĉӗng Nai - tӯ thác Trӏ An ra tӟi biӇn -

ÿѭӧc hình thành tѭѫng tӵ.

III. ĈӎA HÎNH

Cù Lao Phӕ có ÿӏa hình tѭѫng ÿӕi bҵng phҷng. Nѫi cao nhҩt là khu vӵc quanh

chùa Ĉҥi Giác +5,6 m, khu vӵc Gò Cát +3,6 m; hai khu này không bӏ ngұp lөt trong

trұn bão lөt lӏch sӱ Nhâm Thìn (tháng l0 -1952). Các khóm khác có ÿӝ cao thay ÿәi

tӯ +l,8 m trӣ xuӕng. Phҫn lӟn hai khóm Hòa Quӟi, Long Quӟi chӍ cao +l m, ÿҩt liӅn

mé sông ÿѭӧc phù sa bӗi hàng năm, tuy hàm lѭӧng phù sa sông Ĉӗng Nai rҩt nhӓ.

Giӳa Cù Lao có hai vùng trǊng rӝng hàng chөc ha, chӏu ҧnh hѭӣng hàng ngày cӫa

thӫy triӅu: Khi triӅu tӯ biӇn dâng lên, nѭӟc sông Ĉӗng Nai lên theo, chҧy ngѭӧc vào

các vùng trǊng này thì diӋn tích ngұp lӟn hѫn khi nѭӟc ròng. Các vùng trǊng này ÿã

ÿѭӧc cҧi tҥo ÿӇ trӗng mía nhѭng dӉ mҩt trҳng do lǊ mùa hè lên cao.

Cù Lao Phӕ là bãi phù sa (fluvisol) trên nӅn ÿá cӭng - loҥi ÿá cҩu tҥo các núi

Châu Thӟi, Bӱu Long - nӅn ÿá có chӛ nhô lên tҥo thành ÿá hàn ӣ khu vӵc xóm Bình

Kính, hoһc ӣ lòng sông ngang bӃn ÿò Kho. Còn ӣ nhӳng nѫi khác, nӅn ÿá nҵm sâu bӏ

lӟp phù sa mӟi tѭѫng ÿӕi dày phӫ kín.

Ĉҩt trӗng (thә nhѭӥng) ӣ Cù Lao Phӕ là ÿҩt phù sa phân ra ÿҥi khái:

40% diӋn tích ÿҩt thӏt nhҽ.

30% diӋn tích ÿҩt thӏt pha cát ӣ các ҩp Nhӏ Hòa, Tam Hòa.

30% diӋn tích ÿҩt phù sa bӗi hàng năm ӣ khóm Long Quӟi, Hòa Quӟi.

Ĉҩt ÿai ÿѭӧc sӱ dөng vào nhiӅu mөc ÿích khác nhau:

321 ha ÿҩt nông nghiӋp (trong ÿó có 210 ha ruӝng) bҵng 48,6% tәng diӋn tích

ÿҩt tӵ nhiên.

216 ha ÿҩt thә cѭ bҵng 32,7%.

123 ha ÿҩt chuyên dùng, ao ÿҫm, kênh rҥch... bҵng 18,7%.

Ĉҩt ÿai Cù Lao Phӕ thích hӧp vӟi viӋc trӗng lúa, hoa màu, cây ăn quҧ nhiӅu

loҥi. Dѭӟi lӟp ÿҩt mһt có tҫng sét dày hҥt mӏn màu ÿӓ dùng làm ÿӗ gӕm và gҥch ngói

rҩt tӕt. Trѭӟc kia, hàng chөc ha ruӝng bӏ ÿào lӟp sét sâu 2 - 3 m bán cho các lò gҥch;

nay xã ÿình chӍ khai thác ÿӇ bҧo vӋ ÿҩt nông nghiӋp.

IV. KHË HҰU

Nҵm trong vùng nhiӋt ÿӟi gió mùa nóng ҭm phân hóa sâu sҳc theo mùa, Cù Lao

Phӕ có nhiӋt ÿӝ trung bình năm 27oC; tháng 1 có nhiӋt ÿӝ trung bình 25,8oC là tháng

mát mҿ; tháng 4 có nhiӋt ÿӝ trung bình 29,4oC là tháng nóng nhҩt năm. Ӣ ÿây không

có mùa ÿông lҥnh nhѭ miӅn Bҳc vì vӏ trí ÿӏa lý gҫn xích ÿҥo, hҫu nhѭ không chӏu ҧnh

hѭӣng gió mùa ÿông tӯ Xibia thәi vӅ. Sông nѭӟc bao quanh khiӃn Cù Lao Phӕ mát

mҿ hѫn nӝi ô Biên Hòa nhҩt là vào nhӳng tháng nҳng nóng mùa khô.

Tӯ tháng 5 ÿӃn tháng 10, gió mùa Tây Nam tӯ biӇn thәi vào ÿem theo nhiӅu hѫi

nѭӟc gây mѭa nhiӅu, ÿó là mùa mѭa. Lѭӧng mѭa mùa này xҩp xӍ 1.600 mm (so tәng

lѭӧng mѭa cҧ năm 1700 mm), ÿây là mùa trӗng cây, xѭa kia dân Cù Lao chӍ làm vө

2.3 Page 13

▲back to top

mùa nhӡ nѭӟc trӡi. Nay xã có hӋ thӕng thӫy lӧi (trҥm bѫm, mѭѫng máng) chӫ ÿӝng

tѭӟi nѭӟc nên mӝt sӕ ruӝng làm hai, ba vө mӛi năm.

Ngay giӳa mùa mѭa, năm nào cǊng có ÿӧt h̩n Bà Ch̹n chӯng mѭѫi hôm vào

khoҧng tháng 8.

Tӯ tháng 11 ÿӃn tháng 4 năm sau, tín phong Ĉông Bҳc nóng khô tӯ áp cao chí

tuyӃn Bҳc thәi thѭӡng xuyên - gӑi là gió chѭӟng - gây nên mùa khô. Ĉôi khi gió mùa

Ĉông Bҳc mҥnh lên, tràn tӯ phía Bҳc xuӕng làm thӡi tiӃt mát mҿ hѫn trong vài ngày

cuӕi tháng 12 ÿҫu tháng 1.

KӇ tӯ ÿҫu thӃ kӹ XX tӟi nay, Cù Lao Phӕ cǊng nhѭ cҧ miӅn Ĉông Nam Bӝ chӍ

bӏ ҧnh hѭӣng bão lөt lӟn hai lҫn vào tháng 5 -1905 và tháng 10 - 1952.

V. SÔNG 1*ÑI KÊNH RҤCH

Ngoài Rҥch Cát (Sa Hà) và sông Ĉӗng Nai (Thanh Hà, Phѭӟc Long Giang) bao

quanh, Cù Lao Phӕ chӍ có hai con rҥch: Rҥch mà bҧn ÿӗ ÿӏa hình cӫa Mӻ ghi là sông

Ông Èn có vài nhánh ăn vào giӳa Cù Lao, dài tәng cӝng 3 km; rҥch Lò Gӕm chӍ

khoҧng 1 km. Cҧ hai rҥch ÿӅu chҧy ngoҵn ngoèo, nѭӟc lên xuӕng do chӏu ҧnh hѭӣng

thӫy triӅu chuyӇn ngѭӧc dòng Ĉӗng Nai. Xѭa kia ven các rҥch um tùm cây bөi, suӕt

hai thӡi kǤ kháng chiӃn, cán bӝ ÿӏa phѭѫng do cҩp trên phái vӅ hoҥt ÿӝng có lúc

chém vè, bám trө ӣ ÿây. Nay bà con mӣ mang ÿӗng ruӝng, khai hoang các lùm bөi

nên tӯ khóm nӑ ngó qua khóm kia dӉ dàng. Lòng rҥch xѭa kia khá nhiӅu tôm, cua, cá,

ӕc... ÿó là nguӗn cung ӭng thӭc ăn cho mӝt bӝ phұn dân cѭ; nay do sӱ dөng các

thuӕc bҧo vӋ thӵc vұt nên thӫy sҧn chӍ còn rҩt ít.

VI. THӴC VҰT

Vài trăm năm trѭӟc, rӯng phӫ kín Cù Lao Phӕ. Tӯ cuӕi thӃ kӹ XVI, ÿҫu thӃ kӹ

XVII, ngѭӡi ViӋt tӯ Ĉàng Ngoài và tӯ Thuұn Quҧng phiêu dҥt vào ÿây, ÿҩt lành chim

ÿұu, làm ăn sinh sӕng. Chҳc chҳn nhӳng ngѭӡi ÿi tiên phong này không “mang g˱˯m

ÿi mͧ c}i” nhѭ nhà thѫ HuǤnh Văn NghӋ ÿã viӃt. TiӃp ÿó, vào nӱa cuӕi thӃ kӹ XVII,

nhóm ngѭӡi Minh xin tӷ nҥn (do Trҫn Thѭӧng Xuyên cҫm ÿҫu) ÿѭӧc chúa NguyӉn

Phúc Tҫn (chúa HiӅn) cho phép ÿӏnh cѭ ӣ ÿҩt Ĉӗng Nai. Nhóm cӵu thҫn nhà Minh

này cùng chung sӭc vӟi ngѭӡi ViӋt ÿӃn trѭӟc khai phá rӯng hoang dӵng làng, lұp ҩp

xây cҧng Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ ÿón khách thѭѫng tӟi buôn bán.

Rӯng thu hҽp dҫn, tӟi 1945, Cù Lao Phӕ còn vҥt rӯng chӗi ӣ khóm Tân Mӻ.

Ngày nay, rӯng chӍ còn trong ký ӭc cӫa lӟp ngѭӡi 60 tuәi trӣ lên. Ӣ các ÿình chùa sót

lҥi mӝt sӕ cây dҫu cә thө. Thӵc vұt tӵ nhiên chӍ có mӝt sӕ lùm bөi, mӝt sӕ loài cӓ sót

lҥi, song tӟi nay chѭa có nhà thӵc vұt hӑc nào nghiên cӭu thӕng kê.

Cây trӗng khá ÿa dҥng: Lúa, hoa màu cây ăn quҧ. Hҫu nhѭ vѭӡn mӛi nhà ÿӅu

trӗng cây ăn quҧ. Trѭӟc thұp niên 60, bѭӣi là cây ăn quҧ ÿһc sҧn cӫa tӍnh Biên Hòa

cǊ. Vùng Tân TriӅu nәi tiӃng vӅ bѭӣi әi và bѭӣi ÿѭӡng da cóc ngӑt lӏm thì Cù Lao

Phӕ có bѭӣi ÿѭӡng da láng ngӑt sҳc và bѭӣi Thanh Trà có vӏ dôm dӕt chua ÿѭӧc

nhiӅu ngѭӡi ѭa chuӝng. Bѭӣi tӯng là nguӗn thu ÿáng kӇ cӫa nhiӅu gia ÿình - sau lúa -

, mӝt phҫn tiӅn bán bѭӣi ÿóng góp ӫng hӝ kháng chiӃn. Tӯ giӳa thұp niên 60, Mӻ rҧi

chҩt ÿӝc khai quang hӫy diӋt tҩt cҧ các vѭӡn cây ăn trái ӣ Cù Lao Phӕ cǊng nhѭ

2.4 Page 14

▲back to top

nhiӅu vùng khác.

Ngày nay, bà con trӗng lҥi các cây ăn quҧ: bѭӣi, xoài, mít, nhãn, chanh, mãng

cҫu, әi... nhѭng chѭa loҥi nào chiӃm ѭu thӃ, có giá trӏ nông sҧn hàng hóa ÿáng kӇ.

Ĉӝng vұt hoang dã ӣ ÿây rҩt hiӃm hoi, chӍ còn rҩt ít: Tôm, cua, cá, rái cá, rҳn

chim...

CHѬѪNG II

NHÂN VĂN &Ô LAO PHӔ

I. &Ô LAO PHӔ QUA &ÈC ĈӠI HAY ĈӎA /é /ӎCH SӰ &Ô LAO PHӔ.

Thӡi tiӅn sӱ và sѫ sӱ Cù Lao Phӕ có tên gì, ÿӃn nay chѭa phát hiӋn ÿѭӧc thѭ

tӏch cә nào ghi chép.

1) Sách Gia Ĉ͓nh thành thông chí (năm 1820) cӫa Trӏnh Hoài Ĉӭc ghi tên các

thôn xóm cӫa ÿҩt Cù Lao lúc bҩy giӡ thuӝc tәng An Thӫy (huyӋn Bình An, trҩn Biên

Hòa) gӗm có Tân Hѭng xã và các thôn Tân Giám, Tân Mӻ, Bình Kính, Bình Quan,

Bình Xѭѫng, Bình Hòa, Long Quӟi... Ĉӏa giӟi tәng An Thuӹ khá lӟn, bao gӗm tӯ

Thành Tuy (Long thành) qua ÿӃn giӗng Ông Tӕ (Thӫ Ĉӭc, thành phӕ Hӗ Chí Minh),

phía Nam giáp sông Sài Gòn và phía Bҳc là núi Châu Thӟi. Trӏnh Hoài Ĉӭc cǊng

miêu tҧ tѭӡng tұn Cù Lao Phӕ, cho thҩy thӡi thӏnh ÿҥt cӫa vùng ÿҩt này: “…Tr̯n

Th˱ͫng Xuyên t˱ͣng quân chiêu t̵p ng˱ͥi buôn n˱ͣc Tàu ÿ͇n ki͇n thi͇t ph͙ xá, mái

ngói t˱ͥng vôi, l̯u cao quán r͡ng, d͕c theo bͥ sông li͉n l̩c tͣi 5 d̿m, chia v̩ch

làm 3 ÿ˱ͥng ph͙, ÿ˱ͥng ph͙ lͣn lót ÿá tr̷ng, ÿ˱ͥng ph͙ ngang lót ÿá ong, ÿ˱ͥng

ph͙ nh͗ lót g̩ch xanh, ÿ˱ͥng r͡ng b̹ng th̻ng, k̓ buôn tͭ t̵p, ghe thuy͉n lͣn ͧ bi͋n

và ͧ sông nên ÿ̵u neo, có nhͷng xà lan liên ti͇p nhau, m͡t ch͟ ÿ̩i ÿô h͡i, nhͷng

nhà buôn bán to lͣn duy ͧ ÿây là nhi͉u h˯n”.

2) Ĉ͓a b̩ tri͉u Nguy͍n do Trѭѫng Ĉăng QuӃ cҫm ÿҫu viӋc chӍ ÿҥo ÿo ÿҥc

ruӝng ÿҩt ӣ Nam KǤ năm 1836 ghi rõ tên các làng, xã trên ÿҩt Cù Lao phӕ.

a) Bình Hoành thôn ӣ xӭ & Lao Phӕ

* Ĉông giáp ÿӏa phұn thôn Bình Quan, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Tây giáp sông lӟn.

* Nam giáp thôn Vinh Long, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Bҳc giáp ÿӏa phұn thôn Thành Ĉӭc và xã Tân Hѭng.

Thӵc canh ruӝng ÿҩt 14 mүu 1 sào 12 thѭӟc.

2.5 Page 15

▲back to top

Dân cѭ thә 5 mүu. Mӝ ÿӏa mӝt khoҧnh.

b) Bình Hòa thôn ӣ xӭ Cù Lao Phӕ

* Ĉông giáp thôn Bình Xѭѫng, có rҥch nhӓ làm giӟi.

* Tây giáp thôn Bình Quan, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Nam giáp thôn Long Quӟi, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Bҳc giáp các thôn Bình Tӵ, Tân Giám, Hѭng Phú, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

Thӵc canh ruӝng ÿҩt 11 mүu 9 sào 1 thѭӟc 3 tҩc.

Dân cѭ thә 2 mүu. Mӝ ÿӏa mӝt khoҧnh.

c) Bình Quan thôn ӣ xӭ Cù Lao Phӕ

* Ĉông giáp các thôn Hòa Quӟi, Long Quӟi, Bình Hòa, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Tây giáp hai thôn Vinh Long, Bình Hành, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Nam giáp sông lӟn.

* Bҳc giáp hai thôn Tân Mӻ; Vinh Long, có cӝt gӛ làm giӟi.

Thӵc canh ruӝng ÿҩt 14 mүu 8 sào 13 thѭӟc 5 tҩc.

Dân cѭ thә 2 mүu 3 sào 13 ӣ thѭӟc . Mӝ ÿӏa mӝt khoҧnh.

d) Bình Tӵ thôn ӣ xӭ Phѭӟc Hӝi tӵ (chùa Phѭӟc Hӝi)

* Ĉông giáp sông lӟn, lҩy giӳa lòng sông làm giӟi.

* Tây giáp ÿӏa phұn thôn Tân Giám, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Nam giáp hai thôn Bình Hòa, Bình Xѭѫng, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Bҳc giáp sông lӟn, lҩy giӳa lòng sông làm giӟi.

Thӵc canh ruӝng ÿҩt 35 mүu 6 sào 11 thѭӟc 2 tҩc.

Dân cѭ thә 2 mүu 8 sào 12 thѭӟc. Mӝ ÿӏa mӝt khoҧnh.

e) Bình Xѭѫng thôn ӣ xӭ Cù Lao Phӕ

* Ĉông giáp sông lӟn, lҩy giӳa lòng sông làm giӟi.

* Tây giáp ÿӏa phұn thôn Bình Hòa, có rҥch nhӓ làm giӟi.

* Nam giáp thôn Long Quӟi, có rҥch nhӓ làm giӟi.

* Bҳc giáp ÿӏa phұn thôn Bình Tӵ, có cӝt gӛ làm giӟi.

Thӵc canh ruӝng ÿҩt 27 mүu 2 sào 10 thѭӟc 5 tҩc.

Dân cѭ thә 1 mүu 3 sào. Mӝ ÿӏa mӝt khoҧnh.

Ruӝng bӓ hoang 2 mүu 3 sào 7 thѭӟc 5 tҩc.

f) Hѭng phú xã ӣ xӭ Chӧ ChiӃu

* Ĉông giáp ÿӏa phұn thôn Tân Giám, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Tây giáp ÿӏa phұn thôn Tân Mӻ, có tiӇu lӝ làm giӟi.

2.6 Page 16

▲back to top

* Nam giáp ÿӏa phұn thôn Bình Hòa, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Bҳc giáp sông lӟn, lҩy giӳa lòng sông làm giӟi.

Thӵc canh trӗng dâu, mía 2 mүu 7 sào 4 thѭӟc 5 tҩc.

Dân cѭ thә 1 mүu 5 sào. Mӝ ÿӏa mӝt khoҧnh.

g) Long Quӟi thôn ӣ xӭ Cù Lao Phӕ

* Ĉông giáp sông lӟn lҩy giӳa sông làm giӟi.

* Tây giáp ÿӏa phұn thôn Bình Quan, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Nam giáp ÿӏa phұn thôn Hòa Quӟi, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Bҳc giáp hai thôn Bình Xѭѫng, Bình Hòa, có rҥch nhӓ làm giӟi.

Thӵc canh ruӝng ÿҩt 18 mүu 3 sào 10 thѭӟc 5 tҩc.

Dân cѭ thә 2 mүu. Mӝ ÿӏa mӝt khoҧnh.

h) Tân Giám thôn ӣ xӭ Cù Lao Phӕ (ÿӏa bҥ viӃt xӭ bӗ lao Phӕ)

* Ĉông giáp ÿӏa phұn thôn Bình Tӵ, có rҥch nhӓ làm giӟi.

* Tây giáp ÿӏa phұn xã Hѭng Phú, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Nam giáp ÿӏa phұn thôn Bình Hòa, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Bҳc giáp sông lӟn, lҩy giӳa lòng sông làm giӟi.

Thӵc canh ruӝng ÿҩt 19 mүu 6 sào 10 thѭӟc 3 tҩc.

Dân cѭ thә 1 mүu 2 sào. Mӝ ÿӏa mӝt khoҧnh.

i) Tân Hѭng xã ӣ xӭ Cù Lao Phӕ

* Ĉông giáp ÿӏa phұn thôn Tân Mӻ, có rҥch nhӓ làm giӟi.

* Tây giáp ÿӏa phұn thôn Thành Ĉӭc, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Nam giáp ÿӏa phұn thôn Bình Hành, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Bҳc giáp sông lӟn, lҩy giӳa lòng sông làm giӟi

Thӵc canh ruӝng ÿҩt 9 sào 13 thѭӟc 5 tҩc.

Dân cѭ thә 5 sào. Mӝ ÿӏa mӝt khoҧnh.

j) Tân Mӻ thôn ӣ xӭ Cù Lao Phӕ

* Ĉông giáp xã Hѭng. Phú, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Tây giáp ÿӏa phұn xã Tân Hѭng, có rҥch nhӓ làm giӟi.

* Nam giáp ÿӏa phұn thôn Bình Quan, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Bҳc giáp sông lӟn.

Thӵc canh ruӝng ÿҩt 1 mүu.

Dân cѭ thә 5 sào. Mӝ ÿӏa mӝt khoҧnh.

k) Thành Ĉӭc thôn ӣ xӭ Cù Lao Phӕ

2.7 Page 17

▲back to top

* Ĉông giáp xã Tân Hѭng, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Tây giáp sông lӟn.

* Nam giáp thôn Bình Hành.

* Bҳc giáp sông lӟn.

Thӵc canh ruӝng ÿҩt 1 mүu 8 vào 13 thѭӟc 5 tҩc.

Dân cѭ thә 1 mүu 0 sào 7 thѭӟc 5 tҩc. Mӝ ÿӏa mӝt khoҧnh.

l)Vinh Long thôn ӣ xӭ Cù Lao Phӕ

* Ĉông giáp ÿӏa phұn thôn Bình Quan, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Tây giáp sông lӟn, lҩy giӳa lòng sông làm giӟi.

* Nam giáp ÿӏa phұn thôn Bình Quan, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

* Bҳc giáp ÿӏa phұn thôn Bình Hành, có lұp cӝt gӛ làm giӟi.

Thӵc canh ruӝng ÿҩt 6 sào 13 thѭӟc.

Ĉҩt gò ÿӗi trong có nhà cӱa mӗ mҧ 1 khoҧnh17

n) Hòa Quӟi thôn (ÿã bӏ mҩt ÿӏa bҥ)

Lúc này các thôn xã Cù Lao Phӕ thuӝc tәng Phѭӟc Vinh, huyӋn Phѭӟc Chánh.

NӃu căn cӭ vào Minh ÿi͉u h˱˯ng ˱ͣc, qui chӃ ÿѭӧc ban hành năm 1952 thì: có trên

200 dân ÿinh, khҭn hѫn 100 mүu thì ÿѭӧc lұp mӝt xm; có tӯ 50 ÿӃn 100 dân ÿinh,

khҭn ÿѭӧc tӯ 50 - 100 mүu thì ÿѭӧc lұp mӝt thôn, có tӯ 10 - 50 dân ÿinh, khҭn ÿѭӧc

10 - 50 mүu thì lұp mӝt ҩp. Nhѭ vұy, mӛi xã có vài ba thôn, mӛi thôn có vài ba ҩp.

Tҥi Cù Lao Phӕ, diӋn tích và dân sӕ mӛi thôn phҫn lӟn ÿӅu ít, chúng ta hiӇu ÿó là

thôn mӝt ҩp. Hѭng Phú, Tân Hѭng diӋn tích quá ít (khoҧng 1 mүu rѭӥi ÿӃn 3 mүu),

sӕ hӝ ít nhѭng lұp mӝt xã. Ĉây là cөm dân buôn bán giàu có có thӇ bao thҫu sӕ thuӃ

khoán nên vѭӧt lӋ.

3) Nhӳng năm ÿҫu sau khi Pháp chiӃm ÿóng Biên Hòa, hai thôn Thành Ĉӭc và

Tân Hѭng nhұp lҥi thành Thành Hѭng; và thôn Vinh Long bӏ xóa sә.

Năm 1867, Thӕng ÿӕc Nam KǤ chia tӍnh Biên Hòa thành 5 hҥt tham biӋn

(inspection). Cù Lao Phӕ thuӝc tәng Phѭӟc Vinh Thѭӧng, huyӋn Phѭӟc Chánh hҥt

tham biӋn Biên Hòa.

Nghӏ ÿӏnh sӕ 93 ngày 1 - 5 - 1879 phӫ Thӕng ÿӕc Nam KǤ quyӃt ÿӏnh sáp nhұp

12 thôn (hameaux) thành ba làng (communes) ӣ Cù Lao Phӕ:

•

Hѭng Phú, Tân Giám, Bình Tӵ, Bình Xѭѫng hӧp thành làng Nhӭt Hòa.

•

Thành Ĉӭc, Tân Hѭng, Tân Mӻ, Bình Kính hӧp thành làng Nhӏ Hòa.

•

Long Quӟi, Hòa Quӟi, Bình Quan, Bình Hòa hӧp thành làng Tam Hòa.

Bҧn ÿӗ Boilloux (Boa-u) in năm 1881 vӁ Cù Lao Phӕ chia ra ba làng rõ rӋt:

17 Dân c˱ th͝: ÿ̭t th͝ c˱: ÿ̭t ͧ. M͡ ÿ͓a: QJKƭa trang, n˯i chôn c̭t ng˱ͥi ch͇t. M̳u ta: 4894 m2 4016. 6jo ta (cao):

489 m2 440. Th˱ͣc ta: 48 m2 944. Ṱc ta: 3 m2 2639

2.8 Page 18

▲back to top

Nhӭt Hòa, Nhӏ Hòa, Tam Hòa.

Khoҧng năm 1926 - 1928 ba làng Nhӭt Hòa, Nhӏ Hòa, Tam Hòa hӧp nhҩt thành

xã HiӋp Hòa, thuӝc tәng Phѭӟc Vinh Thѭӧng, quұn Châu Thành, tӍnh Biên Hòa.

Năm 1963 chính quyӅn Sài Gòn chia quұn Châu Thành (Biên Hòa) thành hai

quұn Ĉӭc Tu và Công Thanh thì xã HiӋp Hòa thuӝc quұn Ĉӭc Tu, tӍnh Biên Hòa.

VӅ phía kháng chiӃn, năm 1948 do yêu cҫu chiӃn trѭӡng, ӫy ban Hành chánh

Kháng chiӃn Nam Bӝ chia quұn Châu Thành (Biên Hòa) thành hai ÿѫn vӏ: thӏ xã Biên

Hòa (gӗm 5 khu nӝi ô và 8 ҩp ven, tҩt cҧ thuӝc xã Bình Trѭӟc và huyӋn Vƭnh Cӱu

(các xã khác cӫa quұn Châu TKjnh). Xã HiӋp Hòa thuӝc huyӋn Vƭnh Cӱu. ĈӃn

khoҧng năm 1960 xã HiӋp Hòa lҥi nhұp vӅ thӏ xã Biên Hòa.

Sau ngày thӕng nhҩt (5 - 1975) xã HiӋp Hòa thuӝc thành phӕ Biên Hòa tӍnh

Ĉӗng Nai.

II. TIӂN T5ÎNH DÂN CѬ CӪA CÔ LAO PHӔ

Di chӍ khҧo cә Bình Ĉa ӣ ngay bên kia Rҥch Cát, cách Cù Lao Phӕ chѭa tӟi 1

km, và nhiӅu di chӍ khác trên ÿҩt Ĉӗng Nai, Bình Dѭѫng, thjnh phӕ Hӗ &Kt Minh

trong vòng bán kính 10 km cho biӃt quanh nѫi ÿây cy ngѭӡi tiӅn sӱ sinh sӕng tӯ lâu.

KӃt quҧ mүu than tro bӃp lҩy ӣ ÿӝ sâu 1,90 m tҥi di chӍ Bình Ĉa ÿѭӧc phân tích bҵng

phѭѫng pháp phóng xҥ C. 14 có niên ÿҥi 3180 < + 50 năm. Vào thӡi ÿiӇm này, ÿӧt

biӇn tiӃn Hôlôxen I (H.I) ÿã kӃt thúc tӯ lâu, Cù Lao Phӕ là ÿҩt nәi rӗi, ÿӧt biӇn tiӃn

Hôlôxen 2 (H.2) chѭa tӟi. ChӍ cách dòng sông nhӓ, chҳc ngѭӡi tiӅn sӱ Bình Ĉa ÿã có

lҫn vѭӧt sông qua Cù Lao Phӕ và có thӇ ÿã tӯng có ngѭӡi sinh sӕng tҥi ÿây mһc dù

ÿӃn nay chúng ta chѭa có thӇ xác ÿӏnh ÿѭӧc niên ÿҥi cӫa mӝt sӕ rìu ÿá và rìu ÿӗng

tìm thҩy ӣ cù lao này.

Cù Lao Phӕ có ngӑn rҥch nhӓ mang tên rҥch M͕i ÿánh dҩu sӵ có mһt cӫa ÿӗng

bào dân tӝc ít ngѭӡi phѭѫng Nam tӯ thuӣ xa xѭa, lӟp trҿ ngày nay ít nghe nói ÿӃn.

Có thӇ hӑ là dân tҥi chӛ, FǊng có thӇ hӑ là nô lӋ mua vӅ. Sách Phӫ biên tҥp lөc (Lê

Quý Ĉôn) viӃt: “... l̩i cho h͕ (chͯ ru͡ng - NYT) thâu nh̵n nhͷng con trai, con gái

tͳ trên ÿ̯u ngu͛n xu͙ng ÿ͋ mua làm ÿ̯y tͣ, ÿͱa ͧ sai khi͇n h̯u h̩”.

Theo mӝt sӕ nghiên cӭu lӏch sӱ, tӯ cuӝc hôn nhân giӳa công chúa Ngӑc Vҥn vӟi

vua Chân Lҥp Chey Chetta II năm 1620, ngѭӡi ViӋt bҳt ÿҫu vào ÿây tiӃn hành công

cuӝc khҭn hoang vùng ÿҩt phѭѫng Nam mênh mông còn bӓ hoang. Lúc ÿó chӃ ÿӝ

phong kiӃn nѭӟc ta bѭӟc vào thӡi kǤ khӫng hoҧng trҫm trӑng: các tұp ÿoàn vua quan

Lê - Mҥc, Trӏnh - NguyӉn ÿánh nhau liên tөc hàng thӃ kӹ vì quyӅn lӧi dòng hӑ mình.

Lê dân Ĉàng Ngoài cǊng nhѭ Ĉàng Trong chӏu nhiӅu thӕng khә: nҥn ÿao binh, bӏ áp

bӭc bóc lӝt nhiӅu tҫng, bӏ mҩt hӃt ruӝng ÿҩt... sӕng không nәi ÿành bӓ quê hѭѫng,

dùng ghe theo gió mùa vѭӧt biӇn vào vùng ÿҩt hoang hóa phѭѫng Nam xa vӡi. Sau

chһng hҧi hành ngàn dһm trùng dѭѫng sóng gió, mӝt sӕ dӯng chân ÿӏnh cѭ ӣ ÿӏa ÿҫu

Mô Xoài (Bà Rӏa), sӕ khác ngѭӧc dòng Ĉӗng Nai khai phá Ĉӗng Môn, BӃn Gӛ

(Long Thành), Bình Ĉa, Cù Lao Phӕ, Chӧ Ĉӗn (Biên Hòa), BӃn Cá (Vƭnh Cӱu), Tân

Uyên (Bình Dѭѫng bây giӡ)…

Nhӳng ngѭӡi tiên phong mӣ mang Cù Lao Phӕ vào thӡi ÿiӇm nào, sӕ lѭӧng bao

2.9 Page 19

▲back to top

nhiêu ngày nay chѭa biӃt vì sӱ sách chính thӕng không mӝt dòng ghi chép. Không

phҧi cha ông ta ÿӃn Cù Lao Phӕ mӝt lҫn mà nhiӅu ÿӧt khác nhau.

Tháng 6 năm 1679 nhóm di thҫn nhà Minh do Trҫn Thѭӧng Xuyên và Dѭѫng

Ngҥn Ĉӏch cҫm ÿҫu khoҧng 3.000 ngѭӡi ÿi trên năm chөc thuyӅn tӯ Quҧng Ĉông vào

Ĉàng Trong xin tӷ nҥn chính trӏ. Chúa HiӅn (NguyӉn Phúc Tҫn) cӱ ngѭѫi dүn ÿѭӡng

cho hӑ vào làm ăn sinh sӕng ӣ Bàn Lân và Mӻ Tho. Sӕ ngѭӡi Minh tӟi ÿҩt Ĉӗng Nai

lұp xã Thanh Hà - ÿҥi thӇ kéo dài tӯ Bàn Lân ÿӃn BӃn Gӛ - hӑ kӅ vai sát cánh cùng sӕ

ngѭӡi ViӋt ÿӃn trѭӟc chung sӭc xây dӵng cҧng Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ thu hút thѭѫng

buôn trong nѭӟc và nѭӟc ngoài ÿӃn trao ÿәi buôn bán sҫm uҩt gҫn mӝt thӃ kӹ. Nhѭng

không có sách nào ghi sӕ ngѭӡi sinh sӕng trên ÿҩt Cù Lao Phӕ thuӣ ҩy là bao nhiêu.

Năm 1698, Chѭӣng Cѫ NguyӉn Hӳu &ҧnh ÿѭӧc Chúa NguyӉn Phúc Chu cӱ vào

kinh lѭӧc, tә chӭc hành chánh mӟi mӣ mang ӣ phѭѫng Nam. Tәng hjnh dinh cӫa

ông ÿһt tҥi Cù Lao Phӕ. Ông lұp phӫ Gia Ĉӏnh gӗm hai huyӋn:

•

HuyӋn Phѭӟc Long ÿһt dinh Tҩn Biên.

•

HuyӋn Tân Bình ÿһt dinh Phiên Trҩn.

Sӱ sách thӡi kǤ này cǊng chѭa ghi chép sӕ dân, các xóm ҩp cӫa Cù Lao Phӕ.

Năm 1776 NguyӉn HuӋ ÿích thân cҫm quân vào ÿánh chúa NguyӉn ӣ Gia Ĉӏnh.

Quân Lý Tài ÿóng ӣ núi Châu Thӟi bӏ ÿánh tan. Phӕ lӟn Nông Nҥi bӏ khói lӱa chiӃn

tranh tàn phá. Ngѭӡi Hoa kpo nhau vӅ vùng Chӧ Lӟn làm ăn, lұp nên thѭѫng cҧng

Sài Gòn thay cҧng Nông Nҥi lөi tàn. Cù Lao Phӕ mӝt thӃ kӹ thuyӅn bè buôn bán tҩp

nұp, phӕ lҫu san sát ÿông vui kҿ tӟi ngѭӡi lui lҥi trӣ thành làng quê yên ҧ bình dӏ.

Năm 1836, ÿӏa bҥ Nam KǤ ÿѭӧc lұp, lúc này Cù Lao Phӕ có 12 thôn xã. Theo

qui ÿӏnh cӫa nhà NguyӉn: nѫi nào có 50 suҩt ÿinh trӣ lên thì ÿѭӧc phép lұp thôn xã;

chúng ta ÿoán ÿӏnh năm này Cù Lao Phӕ có khoҧng 600 ÿinh, nӃu tính cҧ gia ÿình hӑ

thì ѭӟc ÿӝ 2.000 dân. Ĉây là con sӕ tính theo mӭc tӕi ÿa. Thӵc tӃ sӕ dân ӣ ÿây chҳc

chҳn là thҩp hѫn.

Ĉ͓a chí t͑nh Biên Hòa (cӫa Robert M.) năm 1924 ghi dân sӕ làng Nhӭt Hòa:

1016 ngѭӡi, czn hai làng Nhӏ Hòa, Tam Hòa không có sӕ liӋu.

Cuӕn Biên Hòa trong bӝ sách Nghiên cͱu Ĉ͓a b̩ tri͉u Nguy͍n cӫa giáo sѭ

NguyӉn Ĉình Ĉҫu (1994) cho biӃt: năm 1970 xã HiӋp Hòa có 6741 ngѭӡi.

Ĉ͓a ph˱˯ng chí t͑nh Biên Hòa cӫa tòa hành chánh tӍnh Biên Hòa (1974) ghi xã

HiӋp Hòa có 7467 dân.

Trong hai thӡi kǤ kháng chiӃn, mӝt sӕ ngѭӡi HiӋp +Rj ÿi thoit ly kháng chiӃn,

mӝt sӕ tҥm lánh ÿi nѫi khác; nhѭng FǊng Fy nhiӅu ngѭӡi nѫi NKic ÿәi Yng ÿӃn KRҥt

ÿӝng hoһc WUinh NKyi lӱa chiӃn tranh ÿӃn ÿây Ojm ăn sinh sӕng. TӍ lӋ gia tăng cѫ giӟi

ӣ ÿây vào loҥi cao so nhiӅu ÿӏa phѭѫng khác.

Năm 1976, xã HiӋp Hòa có khoҧng 7600 dân; mӝt sӕ vӅ quê cǊ làm ăn và sӕ

khác ÿi xây dӵng kinh tӃ mӟi theo chӫ trѭѫng cӫa Nhà nѭӟc lúc bҩy giӡ.

Theo kӃt quҧ ÿiӅu tra dân sӕ năm 1989, xã HiӋp Hòa có 8247 ngѭӡi (3880 nam.

4367 nӳ).

2.10 Page 20

▲back to top

Theo thӕng kê cuӕi năm 1996 cӫa UBND xã, HiӋp Hòa có 9506 ngѭӡi (4423

nam, 5083 nӳ).

Bҧng thӕng kê dân sӕ qua mӝt sӕ năm

Năm

1974

1976

1989

1996

Sӕ dân 7467

7600

8247

9506

Nam/nӳ

3880 / 4367

4423 / 5083

7ӹ lӋ %

47% / 53%

46,5% / 53,5%

Tӯ năm 1989 tӟi 1996 sӕ dân HiӋp Hòa tăng thêm 1259 ngѭӡi. Ĉó là sӕ tăng

vào loҥi cao. Nhѭng trong thӵc tӃ, tӍ lӋ sinh ӣ ÿây thҩp, tӍ lӋ chӃt cǊng thҩp (theo

thӕng kê cӫa UBND xã).

Sӕ WUҿ em sinh

116 7ӹ lӋ so dân sӕ

1,22%

Sӕ ngѭӡi chӃt

7ӹ lӋ so dân sӕ

0,41%

Tăng thêm tӵ nhiên

7ӹ lӋ so dân sӕ

0,81%

Xã HiӋp Hòa thuӝc thành phӕ Biên Hòa, nhân dân có trình ÿӝ dân trí khá, ÿӡi

sӕng không ngӯng ÿѭӧc nâng cao, công tác y tӃ và kӃ hoҥch hóa gia ÿình tӕt nên tӍ lӋ

gia tăng tӵ nhiên thҩp. Nhѭng dân sӕ tăng nhanh do gia tăng cѫ giӟi cao. Sӕ ngѭӡi

mӟi ÿӃn vào thӡi gian gҫn ÿây nhiӅu hѫn sӕ ngѭӡi ÿi nѫi khác làm ăn.

TiӃn trình dân sӕ Cù Lao Phӕ là tiӃn trình hӝi nhұp nhiӅu hѫn phát tán.

III. CÈC DÑNG HӐ TRÊN ĈҨT &Ô LAO PHӔ

1. Lu̵n văn Cù Lao Ph͙ cӫa Tôn Thӏ ĈiӋp cho biӃt các dòng hӑ NguyӉn, Lê,

Trѭѫng, HuǤnh là các kiӃng hӑ lâu ÿӡi nhҩt. Qua ÿӧt ÿiӅn dã tháng 8 - 1996, chúng

tôi ÿѭӧc bà con khóm Bình Tӵ cho biӃt ӣ ÿây có ngôi mҧ ngói rҩt xѭa mà hӑ NguyӉn

nhұn là mӗ mҧ tә tiên mình (ÿáng tiӃc dҩu vӃt bӏ xoá sҥch chѭa lâu). Các kiӃng hӑ và

các dòng hӑ tӟi sau: Phan, Trҫn, Ĉһng, Võ, Phҥm, Ĉӛ, Tӕng, Bì ÿӅu không còn gia

phҧ. Xѭa kia, mӛi hӑ ÿӅu có nhà thӡ hӑ, lӋ giӛ hӑ hàng năm; nhѭng do thӡi thӃ ÿәi

thay nên lӋ giӛ hӑ không còn, ngѭӡi ta chӍ cúng ngѭӧc hai ÿӡi (tӟi ÿӡi ông nӝi). Hӑ

Tӕng mӟi lұp phҧ hӋ gҫn ÿây. Ông Tѭ Bón (Lê Văn Thành) còn giӳ tҩm bài vӏ cӫa

các vӏ thân sinh ra lý trѭӣng Lê Văn Dinh - ngѭӡi ÿӭng ra xây dӵng ÿình Bình Tӵ

cách nay tám ÿӡi, khoҧng hai trăm năm. Theo tӵ thuұt cӫa ông Bì Văn Lâu - nguyên

phó chӫ tӏch ӫy ban Kháng chiӃn Hành chánh xã HiӋp Hòa thӡi kháng chiӃn 9 năm (

1945 - 1954) thì hӑ Bì gӕc Hoa - Minh Hѭѫng. Tên ông cӕ là Bì Hӳu Lành: sinh sӕng

tҥi ÿây thӡi Tӵ Ĉӭc - cách nay khoҧng 150 năm - truyӅn ÿӃn Bì Hӳu Nhu, Bì Văn

Quý, Bì Văn Lâu là bӕn ÿӡi chuyên buôn bán. Ông Bì Văn Thҥch là cháu, nay 83

tuәi (1996) xoay qua làm thuӕc ÿông y.

Dòng hӑ Trѭѫng ӣ Bình Tӵ là mӝt trong các kiӃng hӑ cǊng gӕc Hoa (theo ông

Mѭӡi Mҥnh - Trѭѫng Văn Mҥnh - năm nay 78 tuәi). Ông cӕ, ông sѫ hӑ Trѭѫng tӟi

ÿây làm ăn sinh sӕng, lҩy vӧ ViӋt sinh con ÿҿ cái, các thӃ hӋ sau tiӃp tөc lҩy vӧ ViӋt,

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top

tính ÿӃn nay khoҧng hai trăm năm. Ta suy ra tә hӑ Trѭѫng ÿӃn ÿây sau khi quân Tây

Sѫn vào Nam ÿánh chúa NguyӉn.

Dòng hӑ NguyӉn có chi NguyӉn Hӳu ӣ khóm Tân Mӻ chӫ yӃu làm thҫy ÿӗ

khoҧng hai trăm năm. Ông Tѭ ĈiӇu (NguyӉn Hӳu ĈiӇu) năm nay (1996) 92 tuәi cho

biӃt: ông nӝi ông là NguyӉn Hӳu Tѭӡng, cha là NguyӉn Hӳu Nhѫn ÿӅu xuҩt thân

thҫy ÿӗ…Chi NguyӉn Hӳu còn giӛ hӑ vào tháng ba âm lӏch, mâm ÿӗ cúng nhҩt thiӃt

có cá lóc, mҳm nêm, rau sӕng... Tuy còn dҩu vӃt tөc giӛ viӋc lӉ, song không còn gia

phҧ.

Dòng hӑ Tӕng Ĉình không con trai nӕi dõi cách nay gҫn mӝt trăm rѭӥi năm, ÿӡi

ông Tӕng Ĉunh Dөc. Vӧ ông 'өc hӑ NguyӉn xin ÿѭӧc ngѭӡi cháu NguyӉn Hӳu Chi

làm con nuôi, ÿһt tên Tӕng Ĉình Huê ÿӇ nhang khói cho dòng hӑ Tӕng Ĉình. Phҧ hӋ

dòng hӑ Tӕng ÿѭӧc ghi lҥi ӣ nhà thӡ hӑ tҥi khóm Tân Mӻ.

Căn cӭ sә hӝ khҭu do công an xã HiӋp Hòa quҧn ý, Cù Lao Phӕ hiӋn có các hӑ

sau ÿây (xӃp theo thӭ tӵ vҫn A, B, C):

1) Bҥch: 3 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975.

2) Bì: 8 ngѭӡi

3) Bӗ: 5 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975.

4) Bùi: 127 ngѭӡi

5) Cao: 48 ngѭӡi

6) Châu: 24 ngѭӡi

7) Chu: 2 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

8) Chung: 2 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

9) Cung: 2 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

10) DiӋp: 7 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

11) Dѭ: 4 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

12) Dѭѫng: 64 ngѭӡi

13) Ĉào: 63 ngѭӡi

14) Ĉһng: 162 ngѭӡi

15) Ĉұu: 2 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

16) Ĉinh: 89 ngѭӡi

17) Ĉoàn: 31 ngѭӡi

18) Ĉӗng: 16 ngѭӡi

19) Ĉӛ: 114 ngѭӡi

20) Ĉѭӡng: 3 ngѭӡi , mӟi tӟi sau 1975

21) Hà: 23 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

3.2 Page 22

▲back to top

22) Hà: 7 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

23) HRjng: 44 ngѭӡi

24) Hӗ: 188 ngѭӡi

25) Hӗng: 3 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

26) +XǤnh: 460 ngѭӡi

27) Hӭa: 9 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

28) KiӅu: 11 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

29) Khѭѫng: 1 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

30) Khѭu: 2 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

31) La: 1 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

32) /ҥi: 47 ngѭӡi

33) Lăng: 7 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

34) Lâm: 62 ngѭӡi

35) Lê: 692 ngѭӡi

36) LiӃng: 1 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

37) Liêu: 4 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

38) Loan: 2 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

39) Lөc: 5 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

40) Lѭ: 7 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

41) Lӳ: 25 ngѭӡi

42) Lѭѫng: 31 ngѭӡi

43) Lѭu: 67 ngѭӡi

44) Lý: 43 ngѭӡi

45) Mai: 84 ngѭӡi

46) Mө: 1 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975 (bà Mө 7Kӏ Mӝt)

47) Ngô: 200 ngѭӡi

48) NguyӉn: 4432 ngѭӡi

49) Phҥm: 369 ngѭӡi

50) Phan: 300 ngѭӡi

51) Phí: 1 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

52) Phoan: 1 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975, gӕc Campuchia

53) Phùng: 25 ngѭӡi

54) Quách: 4 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

3.3 Page 23

▲back to top

55) SǤ: 1 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

56) Tҥ: 1 7 ngѭӡi

57) Tăng: 34 ngѭӡi

58) Thҥch: 22 ngѭӡi

59) Thái: 23 ngѭӡi

60) Tiêu: 3 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

61) Tô: 27 ngѭӡi

62) Tӕng: 25 ngѭӡi

63) Trà: 12 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

64) 7Uҥch: 1 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

65) Trang: 4 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

66) Trҫn: 667 ngѭӡi

67) TriӋu: 6 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

68) Trӏnh: 107 ngѭӡi

69) Trѭѫng: 191 ngѭӡi

70) Tӯ: 5 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

71) Văn: 2 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

72) Vi: 13 ngѭӡi, mӟi tӟi sau 1975

73) 9}: 400 ngѭӡi

74) VǊ: 45 ngѭӡi

75) Vѭѫng: 7 ngѭӡi

Nhѭ vұy sӕ nhân khҭu trong sә hӝ tӏch cӫa công an xã quҧn lý là 9547 ngѭӡi

thuӝc 3 ҩp: Nhҩt Hòa, Nhӏ Hòa, Tam Hòa (gӗm 33 tә, 1431 hӝ). So vӟi sӕ liӋu cӫa

UBND xã thì chênh lӋch 41 ngѭӡi, con sӕ không lӟn.

Theo thӕng kê trên, có ít nhҩt 34 hӑ tӟi ÿây cѭ trú sau năm 1975. Các sӕ hӑ này

có sӕ ngѭӡi ít:

1 ngѭӡi: Khѭѫng, La, LiӃng, 0ө, 3Kt, Khoan, 6Ǥ, 7Uҥch

2 ngѭӡi: Chu, Chung, Cung, Ĉұu, Khѭu, Loan, Văn

3 ngѭӡi: Bҥch, Ĉѭӡng, Hӗng, Tiêu

4 ngѭӡi: Dѭ, Liêu, Quách, Trang.

5 ngѭӡi: Bӗ, Lөc, Tӯ.

7 ngѭӡi: DiӋp, Hàng, Lăng, Lѭ

9 ngѭӡi: Hӭa.

11 ngѭӡi: KiӅu.

3.4 Page 24

▲back to top

12 ngѭӡi: Trà.

13 ngѭӡi: Vi.

23 ngѭӡi : Hà.

2) CǊng theo sә hӝ khҭu, ta có bҧng ÿӝ tuәi dân cѭ sau ÿây:

Ĉӝ tuәi

Tәng sӕ

7ӹ lӋ nam

0 – 15

33%

51%

16 – 55

59%

46%

56 trӣ lên

48%

7ӹ lӋ nӳ

49%

54%

52%

Dân cѭ Cù Lao Phӕ là dân sӕ trҿ, chiӃm 1/3 dân sӕ toàn xã. Nhѭng ӣ ÿây ÿang

có sӵ chuyӇn ÿӝng: do thӵc hiӋn kӃ hoҥch hoá gia ÿình ÿi vào nӅ nӃp nên tӹ lӋ sinh

ÿҿ giҧm rõ rӋt và tӹ lӋ ngѭӡi trong ÿӝ tuәi lao ÿӝng tăng tӯ tӯ.

Ӣ lӭa tuәi thiӃu nhi, sӕ trҿ nam nhiӅu hѫn sӕ bé gái. Nhѭng tӯ lӭa tuәi lao ÿӝng

trӣ lên, tӹ lӋ nӳ cao hѫn nam giӟi, ÿây là ҧnh hѭӣng cӫa:

- ChiӃn tranh suӕt ba mѭѫi năm.

- Do phân công lao ÿӝng, nam giӟi ÿi làm ăn xa, hӝ khҭu ӣ nѫi làm viӋc, nhҩt

là nhӳng năm trѭӟc viӋc quҧn lý hӝ khҭu liên quan chһt chӁ vӟi viӋc làm.

3) Ӣ Cù Lao Phӕ hiӋn ÿang chung sӕng 5 dân tӝc:

Dân tӝc

Sӕ ngѭӡi

Hoa

1ng

ViӋt (Kinh)

Khmer

Campuchia

9496

Dân tӝc ít ngѭӡi chӍ chiӃm tӍ lӋ không ÿáng kӇ: 51 ngѭӡi / 9496 ngѭӡi bҵng

0,53% cѭ dân.

4) Dân cѭ HiӋp Hòa theo nhiӅu tôn giáo (tính theo hӝ

Tôn JLio

Thӡ F~ng tә tiên

Ĉҥo Phұt

Ĉҥo Thiên &K~a

Sӕ hӝ

1004 = 70,1%

405 = 28,3%

3.5 Page 25

▲back to top

Ĉҥo Cao Ĉji

Ĉҥo Tin /jnh

Dân Cù Lao thӡ cúng ông bà tә tiên theo tұp tөc lâu ÿӡi chiӃm tӍ lӋ cao nhҩt

70,1%. Tín ÿӗ ÿҥo Phұt không ÿông, có tӍ lӋ vӯa phҧi 28,3% song Cù Lao Phӕ là nѫi

có mұt ÿӝ chùa và tӏnh xá ÿұm ÿһc (11 ngôi):

* Ҩp Nhҩt Hòa có chùa Phѭӟc Hӝi cә kính khoҧng 200 năm, tӏnh xá Thҳng Liên

Hoa (mӟi lұp), thánh thҩt Cao Ĉài Nhӭt Hòa Bӱu Cҧnh (mӟi xây xong năm 1972).

* Ҩp Nhӏ Hòa có chùa Ĉҥi Giác vӟi niên ÿҥi cuӕi thӃ kӹ XVII, chùa Chúc Thӑ

(tên cǊ Chúc Ĉҧo) còn gӑi là chùa Thӫ Huӗng lұp ÿҫu thӃ kӹ XVIII, chùa Hojng Ân,

chùa Tӏnh Lâm lұp ÿҫu thӃ kӹ XX, chùa Ông (thӡ Quan Công, còn có tên Thҩt Phӫ

cә miӃu) lұp tӯ 1684, hai tӏnh xá Ngӑc Pháp và Ngӑc HiӋp mӟi lұp gҫn ÿây.

* Ҩp Tam Hòa có chùa Phѭӟc Long, lұp năm 1912

Mӛi làng ViӋt Nam xѭa kia thѭӡng có mӝt ngôi ÿình là nѫi hàng năm dân chúng

hӝi hӑp cúng tӃ cҫu mong mѭa thuұn gió hòa, mùa màng tѭѫi tӕt, mӑi ngѭӡi yên vui

mҥnh NKRҿ. Xm HiӋp Hòa có 11 ngôi ÿình.

IV. CÈC NG¬NH NGHӄ, LAO ĈӜNG, TRÎNH ĈӜ VĂN H2È CѬ

DÂN &Ô LAO PHӔ

1.Nghiên cӭu Ĉӏa bҥ 1836 chúng ta có thӇ xӃp Kҥng diӋn tích ruӝng ÿҩt thӵc

canh ÿѭѫng thӡi ӣ Cù Lao Phӕ tӯ nhiӅu tӟi ít nhѭ sau:

* Bình Tӵ: 35 mүu 6 sjo 11 thѭӟc 2 tҩc.

* Bunh Xѭѫng: 27 mүu 2 sào 10 thѭӟc 5 tҩc.

* Tân Giám: 19 mүu 6 sào 10 thѭӟc 3 tҩc.

* Long Quӟi: 18 mүu 3 sào 10 thѭӟc 5 tҩc.

* Bình Quan: 14 mүu 8 sào 13 thѭӟc 5 tҩc.

* Bình Hoành: 14 mүu 1 sào 12 thѭӟc.

* Bình Hòa: 11 mүu 9 sào 1 thѭӟc 3 tҩc.

* Hѭng Phú: 2 mүu 7 sào 4 thѭӟc 5 tҩc.

* Thành Ĉӭc: 1 mүu 8 sào 13 thѭӟc 5 tҩc.

* Tân Mӻ : 1 mүu.

* Tân Hѭng: 0 mүu 9 sào 13 thѭӟc 5 tҩc.

* Vinh Long: 0 mүu 6 sào 13 thѭӟc.

* Hòa Quӟi: mҩt ÿӏa bҥ

Ngѭӡi ta có thӇ suy ÿoán rҵng Bình Tӵ, Bình Xѭѫng là các ÿӏa ÿiӇm ÿһt chân

ÿҫu tiên cӫa nhӳng ngѭӡi tiӅn phong khai khҭn vì các thôn này (nay là các khóm) ӣ

ven sông ÿӏa hình không quá thҩp, cӕt ÿҩt trung bình + l,9 m ít bӏ lǊ sông Ĉӗng Nai

3.6 Page 26

▲back to top

uy hiӃp - ngoҥi trӯ nhӳng trұn bão lөt lӟn chӍ xҧy ra mӝt vài lҫn mӛi thӃ kӹ.

Nhӳng lӟp ngѭӡi ÿҫu tiên khai phá Cù Lao Phӕ là nông dân, thuӣ ÿó quan niӋm

dƭ nông vi bҧn thӕng trӏ xã hӝi.

2) Khi nhóm ngѭӡi Hoa cӫa Trҫn Thѭӧng Xuyên vào, nghӅ buôn mӟi phát triӇn

dҫn, Cù Lao Phӕ trӣ thành thѭѫng cҧng quan trӑng nhҩt Nam Bӝ suӕt mӝt thӃ kӹ.

NhiӅu cӱa hàng, ÿӗng thӡi là kho chӭa hàng, là quán trӑ, cǊng là nѫi giҧi trí. ThuyӅn

nѭӟc ngoài buông neo xong, chӫ thuyӅn và thuӹ thӫ lên bӡ mѭӟn nѫi ӣ rӗi bán hàng

hóa cho các tiӋm buôn. Chӫ thuyӅn cǊng nhӡ chӫ tiӋm mua giùm các hàng hóa cҫn

thiӃt. Trѭӟc lúc trѭѫng buӗm vӅ nѭӟc, hai bên thanh toán hóa ÿѫn rӗi cùng nhau tiӋc

tùng, ÿӡn ca vui vҿ. Hàng xuҩt cҧng chӫ yӃu là: gҥo, cá khô, cây làm thuӕc, ngà voi,

sáp ong và mұt ong. Hàng nhұp là: tѫ lөa, ÿӗ xa xӍ, nhang ÿèn, giҩy trang kim làm

vàng mã, gҥch ngói và ÿá ÿӁo xây cӝt chùa miӉu... ThuyӅn bè chen chúc ÿұu dài phía

Tây cù lao, tӯ gҫn ÿӅn thӡ NguyӉn Hӳu Cҧnh tӟi khu chӧ ChiӃu là chӛ nѭӟc sâu...

Cҧng Cù Lao Phӕ lөi tàn trong cѫn binh lӱa khi Tây Sѫn ÿánh chúa NguyӉn.

3) NhiӅu nghӅ thӫ công tӯng ÿѭӧc mӣ mang ӣ ÿây. Thôn Bình +za có 5 mүu 3

sào 6 thѭӟc trӗng dâu, mía. Thôn Bình Tӵ có 6 mүu 13 thѭӟc 5 tҩc trӗng dâu, mía.

Tojn bӝ ÿҩt thӵc canh cӫa Hѭng Phú 2 mүu 7 sào 5 thѭӟc 5 tҩc ÿӅu trӗng dâu, mía.

Thôn Tân Giám có diӋn tích dâu, mía 3 mүu 9 thѭӟc. Tӯ ÿó, suy ra nghӅ làm ÿѭӡng

và nuôi tҵm, dӋt lөa có vai trò nhҩt ÿӏnh trong nӅn kinh tӃ nông nghiӋp ÿӏa phѭѫng

thuӣ ÿó. Các nghӅ này cung ӭng mӝt sӕ nông sҧn hàng hoá cho các tàu thuyӅn các

nѭӟc tӟi buôn bán. Hұu cӭ cӫa cҧng Cù Lao Phӕ là cҧ phӫ Phѭӟc Long và

Campuchia (cung ӭng ngà voi, sáp và mұt ong, cây dѭӧc liӋu...) Xóm Cӱi nҵm giӳa

phҥm vi hai thôn Tân Mӻ, Tân Giám là nѫi tұp trung các thӧ dӋt thӫ công. Lӟp trҿ

bây giӡ ít biӃt ÿӃn ÿӏa danh này.

Chӧ ChiӃu xѭa - nay ÿәi là chӧ Mӟi - hӗi ÿҫu thӃ kӹ XX có mӝt sӕ quán chuyên

bán chiӃu và mӝt sӕ mһt hàng khác. Theo luұn văn Cù Lao Ph͙ (Tôn Thӏ ĈiӋp),

nhóm di dân miӅn Trung làm nghӅ dӋt chiӃu, nguyên liӋu lác (cói) khai thác ӣ cù lao

Ĉôi gҫn BӃn Gӛ. Ĉҫu thӃ kӹ XX, cù lao này ÿѭӧc khai phá trӗng lúa thì nghӅ dӋt

chiӃu ӣ Cù Lao Phӕ tiêu vong. Sau ÿó viӋc bán chiӃu chuyӇn qua chӧ Ĉӗn nên chӧ

ChiӃu mҩt tên cǊ. Năm 1900 viӋc buôn bán ӣ chӧ ChiӃu còn khá tҩp nұp, thuӃ trѭng

hàng năm là 175 ÿӗng.

ĈӇ so sánh, thuӃ trѭng cao nhҩt 800 ÿӗng ӣ hai chӧ Bình Trѭӟc (tӍnh lӷ Biên

Hòa) và chӧ Thӫ Ĉӗn (xӭ Tân Uyên):

ThuӃ trѭng 721 ÿӗng: chӧ Bình Thҧo bӃn Cá (Tân TriӅu).

ThuӃ trѭng 690 ÿӗng: chӧ Ĉӗng Ván (Tân Ba).

ThuӃ trѭng 534 ÿӗng: chӧ BӃn Gӛ (An Hòa).

ThuӃ trѭng 420 ÿӗng: chӧ Ĉӗn (Bӱu Hòa).

ThuӃ trѭng 170 ÿӗng: chӧ Bӱu Long (Bӱu Long).

ThuӃ trѭng 150 ÿӗng: chӧ Mӟi (Phѭӟc Long, Thành Tuy Hҥ), chӧ Ĉӗng Môn

(Phѭӟc ThiӅn), chӧ rҥch Giӗng (Phѭӟc Lѭ).

3.7 Page 27

▲back to top

ThuӃ trѭng 20 ÿӗng: chӧ Cây Ĉào (Bình Thҥnh).

ThuӃ trѭng 13 ÿӗng: chӧ Dӓ Sa (Bình Lӧi) và chӧ Cây Da (Tân Dӏch, Tân

Uyên).

NghӅ gӕm mӝt thӡi phát triӇn, có nguӗn gӕc xӭ Quҧng miӅn Trung, nay chӍ còn

ÿѭӧc lѭu lҥi qua vài ÿӏa danh: rҥch Lò Gӗm ӣ Bình Quan, ngӑn Gӕm ӣ Bình Hòa,

bӃn Sành ӣ Long Quӟi.

Ĉúc ÿӗng lj nghӅ truyӅn thӕng ӣ Thành Hѭng, ÿҫu thӃ kӹ XX vji Oz ӣ ÿây ÿúc

tѭӧng Phұt, chuông nhӓ (cho vào tay nҧi ÿӇ cic nhà sѭ hoһc thҫy cúng ÿi làm ÿám),

chuông lӟn (ÿҥi hӗng chung) cao gҫn 2 m cy hoa văn tӭ linh: long, ly, quy, phѭӧng,

mӛi khi ÿánh tiӃng vang rҩt xa. Tӟi thӡi kǤ kinh tӃ khӫng hoҧng (1929 - 1933) nghӅ

ÿúc ÿӗng tàn lөi dҫn.

Vào nhӳng năm 30, Cù Lao Phӕ có 4 lò gҥch lӟn cӫa: thҫy Ba HiӋp, chú Sѭѫng

(ngѭӡi Hoa), ông chӫ nh͹t trình NguyӉn Văn KiӃn. Nguyên liӋu (ÿҩt sét tӕt) khai

thác tҥi chӛ, cӫi ÿӕt lò mua ӣ rӯng Tam HiӋp bên kia rҥch Cát. Mӝt sӕ dân làng ngày

ngày qua sông làm công cho hãng gӕm Ĉӗng Nai Cédo (ÿӑc Xêÿô): Céramiques du

Donnai cӫa chӫ Pháp Georges Dibourg (Gióoc Ĉibua) ӣ An Hҧo. TiӅn công ÿàn ông

4 cҳc/ngày, ÿàn bà 2 cҳc rѭӥi, trҿ con 1 cҳc rѭӥi.

4) Ĉҩt Cù Lao có nhiӅu ngѭӡi làm thӧ trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám 1945: làm

hãng cѭa BIF có ông Mѭӡi Mҥnh, Ba LӉ (Trѭѫng Văn LӉ)...; ông Ba Tҥo (NguyӉn

Tҥo - Tӕng Kim Quang) hӑc cѫ khí rӗi làm thӧ ÿӅ pô Dƭ An; ông Sáu Sҧnh là thӧ

gӕm mӻ nghӋ, ông Sáu U là thӧ gӕm... hӑc trѭӡng Mӻ nghӋ Biên Hòa; ông Năm

TuyӅn là thӧ cѭa xҿ, làm mӝc có các ông HuǤnh Văn Òt, Tѭ Khai, Mӝt Ĉâu, Bҧy

Yên...

Tuy chѭa nәi tiӃng là ÿҩt văn vұt, Cù Lao Phӕ thӡi nào cǊng sҧn sinh trí thӭc.

Cách nay hѫn trăm năm, ông Ĉào Văn Thông ÿҥt danh hiӋu Hàn lâm. Dòng hӑ

NguyӉn Hӳu có nhiӅu thҫy ÿӗ dҥy hӑc. Ĉӡi Tӵ Ĉӭc, có NguyӉn Văn Chҩt, ngѭӡi Hà

Ĉông, tӯng làm tri huyӋn Tân Ĉӏnh (Bình Ĉӏnh) vào lұp nghiӋp ӣ Tân Giám. Con là

NguyӉn Văn Bӱu là mӝt danh nho, ÿѭӧc tôn làm Cә hiӅn cӫa làng này. Sau này mӝt

sӕ thҫy cô giáo lӟp Tây hӑc ÿҫu tiên ÿѭӧc nhiӅu ngѭӡi biӃt tiӃng: thҫy ThiӋt, thҫy

Thӡi, thҫy Trinh, thҫy Ngói, thҫy Sѫn, cô Nhàn... Mӝt sӕ ngѭӡi ra làm công chӭc nhѭ

ông Phán Cҧnh làm sӣ Trѭӡng TiӅn, thҫy Ba HiӋp và ông Tѭ Thөc làm trong sân bay

Biên Hòa, ông chӫ nhӵt trình KiӃn viӃt báo…

5) Theo thӕng kê năm 1996 cӫa UBND xã HiӋp Hòa, sӕ lao ÿӝng các ngành

nghӅ phân ra nhѭ sau:

1Jjnh ghӅ

Nam

Nӳ

Cӝng

7ӹ lӋ

Nông nghiӋp

383

246

629

11,4%

Công nghiӋp

496

586

1082

19,6%

'ӏch 9ө

125

2,3%

CNVC

153

172

325

5,9%

3.8 Page 28

▲back to top

NghӅ tӵ do

Nӝi trӧ, mҩt NKҧ năng

lao ÿӝng, chѭa Fy viӋc

Ojm

1134

1096

2230

1122

40,4%

20,4%

Qua thӕng kê trên, có thӇ rút ra mӝt sӕ nhұn xét:

* TӍ trӑng dân cѭ nông nghiӋp ngày càng giҧm, tӍ trӑng lao ÿӝng công nghiӋp

gҫn gҩp ÿôi lao ÿӝng nông nghiӋp. Ĉó là do xã HiӋp Hòa nҵm sát các khu công

nghiӋp: Biên Hòa 1, Biên Hòa 2, Long Bình, Amata...

* Ngѭӡi làm nghӅ tӵ do chiӃm tӍ lӋ lӟn nhҩt; phҫn lӟn vүn còn dính dáng ít

nhiӅu vӟi nông nghiӋp. Vào lúc vө mùa (cày, cҩy, gһt) hӑ tham gia viӋc ÿӗng áng,

thӡi gian khác hӑ ÿi kiӃm viӋc làm (thӧ hӗ, lao ÿӝng ÿѫn giҧn ӣ các công trѭӡng, nhà

máy...) phө giúp ÿӡi sӕng gia ÿình.

* Sӕ lao ÿӝng chѭa có viӋc làm chiӃm tӍ lӋ 8% (438 ngѭӡi), mӛi năm ÿӝi ngǊ

này ÿѭӧc bә sung thêm mӝt ít. ĈiӅu này ÿòi hӓi viӋc nghiên cӭu dҥy nghӅ sao cho

khӓi lãng phí lao ÿӝng, mһt khác tҥo sӵ әn ÿӏnh xã hӝi (nhàn cѭ vi bҩt thiӋn).

Dӏch vө ӣ ÿây chѭa phát triӇn mҩy: các tiӋm quán ÿӅu nhӓ, các ÿiӇm sӱa chӳa

(máy móc, ÿӗ ÿiӋn) rҩt ít, có lӁ vì xã ӣ sát nӝi ô là nѫi ÿӫ loҥi dӏch vө phát triӇn ӣ

trình ÿӝ cao.

HӋ quҧ cӫa tình hình trên: toàn xã hiӋn có 19 hӝ ÿói (l,3%), 272 hӝ nghèo (19%)

cҫn ÿѭӧc giúp ÿӥ ÿӇ xoá ÿói giҧm nghèo. Sӕ hӝ ÿói nghèo là nhӳng hӝ thuӝc diӋn

chính sách, thiӃu sӭc lao ÿӝng, bӏ tұt bӋnh hoһc chѭa biӃt tính toán... chӫ yӃu rѫi vào

nhân khҭu nông nghiӋp, mҩt khҧ năng lao ÿӝng hoһc chѭa viӋc làm. Hӑ rҩt muӕn

thoát cҧnh ÿói nghèo triӅn miên song lӵc bҩt tòng tâm. Chӫ tӏch Hӝi Nông dân xã và

Trѭӣng Trҥm giӕng lúa cӫa Sӣ Nông nghiӋp và Phát triӇn nông thôn (ÿһt tҥi HiӋp

Hòa) ÿӅu cho biӃt:

a. Cù Lao Phӕ cҫn ÿѭӧc ÿҫu tѭ vӕn ÿӇ cҧi tҥo vѭӡn tҥp thành vѭӡn chuyên,

trӗng mӝt sӕ cây ÿһc sҧn có giá trӏ hàng hoá cao. Ĉây là mӝt yӃu tӕ làm C Lao Phӕ

trӣ thành làng - vѭӡn, là ÿiӇm du lӏch xanh, nhҩt là khi bҳc thêm hai cҫu qua rҥch Cát.

b. ViӋc chuyӇn ÿәi cѫ cҩu cây trӗng ӣ HiӋp Hòa ÿòi hӓi ÿҫu tѭ vӕn làm thuӹ lӧi

chӫ ÿӝng tѭӟi, tiêu, cǊng ÿòi hӓi viӋc hѭӟng dүn nông dân tӯng bѭӟc làm quen vӟi

kӻ thuұt trӗng trӑt các loҥi rau (cҫn thâm canh cao) cung ӭng cho thӏ trѭӡng ÿông ÿҧo

là dân thành phӕ Biên Hòa.

Ĉây là bài toán có thӇ giҧi quyӃt rӕt ráo nӃu có chính sách thoҧ ÿáng.

6) Tình hình kinh tӃ ÿӏa phѭѫng phҧn ánh rõ nét qua trình ÿӝ văn hoá cѭ dân ӣ

ÿây:

7Uunh ÿӝ văn KRi

Cҩp 1

Sӕ ngѭӡi

3654

7Ӎ lӋ

38,3%

3.9 Page 29

▲back to top

Cҩp 2

2360

Cҩp 3

1960

Ĉҥi Kӑc

174

24,8%

20,5%

1,8%

Ngѭӡi làm nghӅ tӵ do, làm mѭӟn… thѭӡng có trình ÿӝ văn hoá cҩp 1. Lao ÿӝng

công nghiӋp phә biӃn có WUunh ÿӝ văn hoá cҩp 2, cҩp 3 (nhҩt là bây giӡ các xí nghiӋp,

doanh nghiӋp chӍ tuyӇn lao ÿӝng tӕt nghiӋp cҩp 2 trӣ lên, và trong tѭѫng lai không

xa, muӕn xin ÿѭӧc viӋc làm phҧi có bҵng tú tài).

Sӵ nghiӋp giáo dөc ӣ Cù Lao Phӕ khá phát triӇn, có ÿӫ các cҩp: Mүu giáo, tiӇu

hӑc, cҩp 2 và cҩp 3. Trong năm hӑc 1996 - 1997, trѭӡng mүu giáo HiӋp Hòa có 4 lӟp

vӟi 120 cháu, 4 phòng hӑc (có thӇ thu nhұn tӟi 160 cháu thuӝc các lӟp mҫm chӗi, lá)

ngoài ra có mӝt lӟp mүu giáo tѭ nhân ÿã ÿăng ký vӟi phòng Giáo dөc - ÿào tҥo thành

phӕ Biên Hòa.

Trѭӡng tiӇu hӑc HiӋp Hòa có 2 ÿiӇm trѭӡng, 14 phòng hӑc, 23 lӟp vӟi 789 hӑc

sinh (8,3% dân sӕ), thu hút ÿѭӧc 98% trҿ em ÿӃn ÿӝ tuәi ÿi hӑc. Mӝt sӕ con cán bӝ

làm ӣ các cѫ quan cӫa thành phӕ và tӍnh) theo hӑc ӣ các trѭӡng tiӇu hӑc nӝi ô (tiӋn

ÿѭa ÿón hàng ngày).

Trѭӡng cҩp 2, 3 Nam Hà (xѭa là trѭӡng trung hӑc tӍnh hҥt HiӋp Hòa) ÿѭӧc tu

sӱa ngày càng khang trang hiӋn có 19 phòng hӑc vӟi 544 hӑc sinh cҩp 2 và 1193 hӑc

sinh cҩp 3 (thu nhұn ӣ nhiӅu phѭӡng xã quanh vùng).

Cҩp Kӑc

Sӕ Kӑc sinh

7Ӎ lӋ % dân sӕ

Mүu JLio

120

1,3

TiӇu Kӑc

789

8,3

Cҩp 2

544

5,7

Cҩp 3

1193

V. CѪ SӢ +Ҥ TҪNG ĈҨT &Ô LAO PHӔ

Ĉѭӧc mӣ mang trên ba trăm năm, Cù Lao Phӕ có hӋ thӕng cѫ sӣ hҥ tҫng khá

phát triӇn so nhiӅu phѭӡng, xã thành phӕ Biên Hòa.

1 ) Ĉ˱ͥng giao thông

Mҥch máu giao thông vұn tҧi có tác dөng lӟn ÿӕi vӟi sҧn xuҩt và ÿӡi sӕng xã

hӝi. Cù Lao Phӕ có hӋ thӕng giao thông ÿa dҥng:

•

Ĉ˱ͥng thͯy và các b͇n ÿò

Cù Lao Phӕ bao bӑc bӣi sông Ĉӗng Nai, sông chҧy ra biӇn Ĉông và nӕi vӟi hӋ

thӕng sông ngòi kênh rҥch miӅn ÿông bҵng sông Cӱu Long, do ÿó cách nay trên ba

trăm năm, ngѭӡi tӭ xӭ và cҧ nѭӟc ngoài ÿã tӟi bҵng ghe ӣ thuyӅn ÿӫ loҥi, buôn bán

trao ÿәi xuҩt nhұp khҭu tҩp nұp khoҧng mӝt thӃ kӹ. BӃn Tҳm Ngӵa và mé bӡ sông

3.10 Page 30

▲back to top

phía Tây cù lao, tӯ khóm Bình Kính - nѫi có ÿӅn thӡ ông NguyӉn Hӳu Cҧnh - tӟi

khóm Tân Mӻ, Hѭng Phú là nѫi ÿұu san sát thuyӅn ghe ra vào bӕc dӥ hàng nhұp

cҧng, xӃp hàng xuҩt cҧng xuӕng trѭӟc khi nhә neo thӡi ÿҥi phӕ Nông Nҥi còn ÿang

thӏnh ÿҥt.

BӃn ÿò Kho nӕi Cù Lao Phӕ vӟi làng Vƭnh Cӱu xѭa (nay là các phѭӡng Tam

HiӋp, Tam Hòa, Bình Ĉa) ăn thông vӟi ÿѭӡng thiên lý. BӃn ÿò An Hҧo giúp dân Cù

Lao qua làng An Hҧo (nay là phѭӡng An Bình) tӟi Long Bình, BӃn Gӛ dӉ dàng và

ngҳn nhҩt. Hai bên ÿò này là các cӱa khҭu tiӃp tӃ cho căn cӭ du kích Bình Ĉa nәi

tiӃng hӗi chín năm kháng chiӃn. BӃn ÿò Long KiӇng giúp dân Cù Lao qua làng Tân

Mai suӕt mҩy chөc năm, nay ít ngѭӡi ÿi, mҩy tiӃng ÿӗng hӗ mӟi có mӝt chuyӃn ÿò

rӡi bӃn.

•

Ĉ˱ͥng b͡ và ÿ˱ͥng s̷t

Xѭa kia, ÿѭӡng thiên lý tӯ Cҫu Sѫn (Bình Thҥnh thành phӕ Hӗ Chí Minh) ra

kinh ÿô HuӃ qua bӃn ÿò Ngӵa, chӧ Bình Trѭӟc (Biên Hòa) rӗi xuӕng Long Thành,

Bà Rӏa... Tӯ ÿҫu thӃ kӹ XX, nhà cҫm quyӅn Pháp bҳt ÿҫu mӣ ÿѭӡng sҳt xuyên ViӋt

thì ÿѭӡng quӕc lӝ I chҥy song song vӟi ÿѭӡng sҳt băng qua mӓm phía Tây cù lao

(khóm thành Hѭng). Hai cҫu rҥch Cát và *jnh nӕi ÿôi bӡ Ĉӗng Nai bҳc khoҧng năm

1903 – 1904. Dân Cù Lao Phӕ xѭa kia muӕn ÿi xe lӱa ra miӅn Trung miӅn Bҳc thì tӟi

ga Biên Hòa; muӕn ÿi tàu chӧ Sài Gòn - Biên Hòa có thӇ ÿӃn ga Biên Hòa hoһc ga

xép Bӱu Hòa.

Ĉѭӡng làng cӫa Cù Lao Phӕ nӕi vӟi quӕc lӝ I, ӣ chӧ Mӟi rӁ ÿôi ngҧ xuӕng các

bӃn ÿò Kho và bӃn ÿò An Hҧo. Hѭѫng lӝ này ÿѭӧc cán ÿá tӯ trѭӟc Cách Mҥng tháng

Tám, ÿӫ cho ô tô chҥy. Tӯ hѭѫng lӝ này, có nhiӅu ÿѭӡng ÿҩt vào các xóm, xe công

nông hoһc xe tҧi nhҽ có thӇ ÿi lҥi dӉ djng bҩt kӇ mùa nào.

2) Nhà c͵a và l˱ͣi ÿi͏n

Nhà cӱa phҧn ánh bӝ mһt văn hoá vұt chҩt cӫa xã:

- BiӋt thӵ: 49

tӍ lӋ 3%

- Nhà gҥch: 1357 tӍ lӋ 84,6%

- Nhà lá: 198 tӍ lӋ 12,4%

Trong sӕ nhà gҥch, hiӋn còn vài chөc ngôi lӧp ngói âm dѭѫng rҩt xѭa trong ÿó

có mӝt sӕ ngôi cǊ nát cҫn ÿѭӧc giúp ÿӥ tu sӱa nӃu muӕn phát triӇn du lӏch, nhҩt là du

lӏch xanh ÿҫy hӭa hҽn hҩp dүn.

Tuy ӣ sát nӝi ô Biên Hòa, nhѭng lѭӟi ÿiӋn quӕc gia ÿѭӧc kpo vӅ ÿây khoҧng

năm 1962 - 1963 khi chính quyӅn Sji Gòn lҩy xã HiӋp Hòa làm thí ÿiӇm thӵc hiӋn

quӕc sách “ҩp chiӃn lѭӧc”. Lúc này chӍ trө sӣ hӝi ÿӗng xã và mӝt sӕ gia ÿình chӭc

sҳc có ÿiӋn.

Tӯ sau ngày giҧi phóng sӕ hӝ có ÿiӋn chѭa nhiӅu. Tӟi năm 1995 lѭӟi ÿiӋn mӟi

phӫ kín các khóm, ҩp. Sӕ hӝ có ÿiӋn chiӃm tӍ lӋ 95%, vӅ cѫ bҧn Cù Lao Phӕ ÿã ÿѭӧc

ÿӫ ÿiӋn khí hoá, chӍ còn 81 hӝ chѭa mҳc ÿiӋn sinh hoҥt (là các hӝ nghèo ÿói).

3) Thuͽ lͫi

4 Pages 31-40

▲back to top

4.1 Page 31

▲back to top

Cù Lao Phӕ có trҥm bѫm lӟn ÿҧm bҧo nѭӟc tѭӟi cho ÿӗng ruӝng nhiӅu khóm:

Tân Giám, Bình Tӵ, Hѭng Phú... HӋ thӕng thuӹ lӧi dày ÿһc giúp cho bà con nông dân

chӫ ÿӝng làm mӛi năm ít nhҩt hai vө trong ÿó vө ÿông - xuân thѭӡng chҳc ăn, có

năng xuҩt cao.

Ӣ ÿây chѭa có trҥm bѫm tiêu úng vào mùa mѭa nên khi nѭӟc sông lên cao, hàng

chөc héc ta thѭӡng bӏ lǊ ÿe dӑa, có khi mҩt trҳng nhӳng chân ruӝng thҩp.

4) Chͫ

Xѭa kia Cù Lao Phӕ có chӧ ChiӃu, sau này ÿәi thành chӧ Mӟi, không hiӇu vì

sao. Chӧ nҵm ӣ ngã ba ÿѭӡng cӫa xã chҥy xuӕng hai bӃn ÿò Kho và An Hҧo. Ngôi

chӧ làng hiӋn nay chӍ có mӝt nhà lӗng lӧp tôn - làm cách nay chѭa lâu, trѭӟc kia hӑp

ngoài trӡi. NӃu chӧ là nѫi trao ÿәi buôn bán sҧn phҭm thì chӧ Mӟi chѭa phҧi là nѫi

bán các sҧn phҭm do ÿӏa phѭѫng làm ra. Bà con nông dân chăn nuôi hoһc trӗng tӍa

ÿѭӧc hoa quҧ thì thѭӡng mang qua chӧ Biên Hòa hoһc các chӧ khác ӣ các phѭӡng

chung quanh ÿӇ bán hoһc giҧ thѭѫng lái vӅ tұn nhà thu mua rӗi dùng xe chӣ ÿi. Các

mһt hàng bày bán ӣ chӧ Mӟi không phong phú vӅ chӫng loҥi cǊng nhѭ vӅ sӕ lѭӧng.

Mӛi ngày chѭa tӟi mӝt năm ngѭӡi bán các mһt hàng lѭѫng thӵc thӵc phҭm, tҥp hoá

ÿӗ may mһc... Chӧ ÿông vào buәi sáng tӟi quãng mѭӡi giӡ thì vҳng dҫn. Mӝt sӕ

ngѭӡi bán không phҧi là dân ÿӏa phѭѫng, hӑ tӯ các nѫi khác tӟi, có khi ÿӇ bán mӟ cá,

gánh rau hôm nay và hôm sau không ÿӃn nӳa. Ӣ gҫn ÿӅn thӡ NguyӉn Hӳu Cҧnh

(thuӝc khóm Bình Kính) mҩy năm trѭӟc có chӧ chӗm hәm lèo tèo, nay ÿã giҧi tӓa,

chӯng hѫn chөc ngѭӡi buôn bán nhӓ bày bán hàng ven ÿѭӡng vӕn ÿã chұt hҽp.

Do quá trình ÿô thӏ hoá, nhӳng ngѭӡi lao ÿӝng ӣ các khu công nghiӋp bên kia

sông, sӕ cán bӝ nhân viên làm viӋc trong các cѫ quan hoһc doanh nghiӋp thѭӡng mua

bán ӣ nӝi ô hoһc các chӧ khác trên ÿѭӡng ÿi làm vӅ, hiӃm ai vӅ chӧ Mӟi mua bán vào

lúc tan sӣ.

NhiӅu nhà mһt tiӅn ven ÿѭӡng trөc cӫa xã mӣ quán, tiӋm qui mô nhӓ, hàng hóa

không nhiӅu song cǊng ÿӫ ÿáp ӭng cho mӝt sӕ ngѭӡi có nhu cҫu.

***

Tóm lҥi Cù Lao Phӕ là mӝt vùng ÿҩt ÿѭӧc khai phá sӟm và nhanh chóng trӣ

thành mӝt phӕ cҧng quan trӑng thuӝc vào loҥi “ÿô hӝi” sӟm ӣ phѭѫng Nam. Ngay tӯ

ÿҫu, do ÿһc ÿiӇm tӵ nhiên cӫa mӝt cù lao nҵm trên trөc giao thông nӕi tӯ miӅn

thѭӧng nguӗn ra biӇn, Cù Lao Phӕ là mӝt trung tâm hӝi tө nhiӅu luӗng giao lѭu kinh

tӃ, dân cѭ và văn hoá; và cǊng chính vì ÿһc ÿiӇm này mà Cù Lao Phӕ cǊng là nѫi ÿón

chӏu nhiӅu nҥn binh ÿao làm xáo trӝn nhiӅu mһt, trong ÿó kӃt cҩu dân cѭ không әn

ÿӏnh kéo theo sӵ ÿӭt gãy trong tiӃn trình văn hoá xã hӝi, và biӇu hiӋn rõ rӋt nhҩt là sӵ

tàn lөi Cù Lao Phӕ mӝt cách ÿӝt ngӝt. Tӯ mӝt phӕ cҧng sҫm uҩt rѫi xuӕng mӝt vùng

nông thôn nông nghiӋp và rӗi là vùng ven ÿô thӏ ÿang chӏu nhiӅu tác ÿӝng cӫa các

khu công nghiӋp và thӏ tӭ chung quanh, mà bҧn thân vùng ÿҩt cù lao này chѭa ÿәi

thay theo mӝt ÿӏnh hѭӟng nào cө thӇ.

PHҪN THӬ HAI

4.2 Page 32

▲back to top

KINH Tӂ - X HӜI

CHѬѪNG I

SҦN XUҨT KINH Tӂ

Khó mà tìm ÿѭӧc trong thѭ tӏch cә mӝt dӳ liӋu cө thӇ vӅ ÿһc ÿiӇm khí hұu, thӫy

văn và tұp quán canh tác cӫa Cù Lao Phә thӡi trѭӟc. Tuy nhiên, ÿoҥn trích dүn sau

ÿây, cǊng gӧi cho ta mӝt cái nhìn tәng quát vӅ ÿһc ÿiӇm chung nhҩt cӫa Cù Lao Phӕ -

mӝt vùng ÿҩt cӫa tӍnh Biên Hòa:

“.Kt ÿ̭t cao ráo, l̩i b͓ khí nóng Wtch OǊy, trong su͙t năm Qyng n͹c TXi n͵a.

Ĉ͇n ti͇t ÿông chí, WK͑nh WKR̫ng ÿêm có s˱˯ng mu͙i mͣi th̭y h˯i l̩nh. Mùa hè mùa

thu nhi͉u gió n͛m, mùa xuân mùa ÿông nhi͉u gió ÿông b̷c, cǊng có khi có gió l͙c

mà không có m˱a Emo. Hjng năm tͳ tháng m̩nh ÿông (tháng 10) ÿ͇n tháng tr͕ng

xuân (tháng 2) nóng l̷m; cu͙i mùa xuân mͣi có m˱a, mùa hè mùa thu hay có m˱a

tr̵n, to nh˱ d͡i n˱ͣc, trong m͡t vài giͥ li͉n t̩nh, không có cái kh͝ m˱a d̯m. S̭m

ÿ͡ng ho̿c ch˱a m˱a ÿã n͝i, ho̿c m˱a xu͙ng thì s̭m theo. S̭m mà không m˱a là

cǊng th˱ͥng th̭y. Ng˱ͥi ÿ͓a ph˱˯ng th˱ͥng xem ráng chi͉u ÿ͋ xét m˱a n̷ng: ráng

vàng thì n̷ng ráng tr̷ng thì m˱a, nhi͉u khi cǊng nghi͏m: mây tͳ núi ra thì ph̯n

nhi͉u t̩nh, tͳ bi͋n vào thì ph̯n nhi͉u m˱a. Làm ru͡ng thì có ru͡ng sͣm tháng 4 c̭y,

tháng 5 gieo m̩, tháng 6 c̭y, tháng 11 g̿t; ru͡ng mu͡n thì tháng 5 cày, tháng 6 gieo

m̩, tháng 7 c̭y, tháng 12 g̿t. Nhà nông th˱ͥng ÿêm trͳ t͓ch trông khí s̷c trͥi ÿ͋

nghi͏m vi͏c làm khó hay d͍, ÿêm ̭y n͇u trͥi ÿ̭t t͙i tăm thì làm ru͡ng khó khăn, n͇u

trͥi ÿ̭t sáng sͯa thì là ru͡ng thu̵n ti͏n, th˱ͥng cǊng ͱng nghi͏m. N˱ͣc thuͽ tri͉u,

ti͇t h̩n chí lͣn v͉ ban ngày, ti͇t ÿông chí lͣn v͉ ban ÿêm; l̩i trong kho̫ng hè sang

thu, thͯy tri͉u bu͝i sáng ch˱a rút, thͯy tri͉u bu͝i chi͉u ÿã lên, thêm vào gió ÿông

n˱ͣc tr˱ͣc n˱ͣc sau giao nhau, n˱ͣc sông ÿ̯y ÿ̳y, ÿây là s͹ bi͇n ÿ͝i Fͯa thͯy tri͉u,

n˱ͣc không theo ti͇p”18

I. CANH 7ÈC /ÒA NѬӞC

1. Theo nӝi dung cӫa ÿoҥn trích dүn trên, nông lӏch ӣ Biên Hòa hӗi ÿҫu thӃ kӹ

XX cǊng không khác mҩy vӟi hӗi ÿҫu thӃ kӹ XIX mà tác giҧ Gia Ĉ͓nh thành thông

chí ghi chép: “Ruӝng sӟm, tháng tѭ gieo mҥ, tháng sáu cҩy, tháng 10 gһt. Ruӝng

muӝn, tháng 5 gieo mҥ, tháng 7 cҩy, tKing 11 gһt”. Và nhѭ vұy, cho ÿӃn trѭӟc 1975,

tұp quán canh tác ӣ xӭ sӣ này vӅ cѫ bҧn vүn bҧo thӫ không thay ÿәi mҩy. Theo nông

lӏch miӅn Nam năm 1974 cӫa kӻ sѭ Quang Giao thì:

- Lúa mùa: cҩy vào tháng 5 - 6; gһt vào tháng 12 - giêng.

18 Ĉ̩i Nam nh̭t th͙ng FKt

4.3 Page 33

▲back to top

- Lúa lͩ: cҩy vào tháng 4 - 5 ; gһt vào tháng 10 - 11.

Nhѭ vұy, nói chung viӋc canh tác lúa cho ÿӃn 1975 còn lӋ thuӝc khá nhiӅu vào

tӵ nhiên: lӏch canh tác do ÿiӅu kiӋn thӡi tiӃt và chӃ ÿӝ mѭa hҵng năm quy ÿӏnh

7King

NhiӋt ÿӝ

Mѭa

Cao nhӭt

Thҩp nhӭt

9Ǌ lѭӧng

1Jjy mѭa

3004

1606

3206

1801

340

2105

3404

1905

3409

2405

225

3307

240

227

3106

240

259

310

2404

205

3103

2408

318

3104

2302

353

310

2207

148

2909

2307

Tәng cӝng

1970

121

Theo Gia Ĉ͓nh thành thông chí, ӣ Gia Ĉӏnh ÿҥi thӇ ruӝng ÿѭӧc chia làm 2 loҥi

là sѫn ÿiӅn (ruӝng núi) và trҥch ÿiӅn (ruӝng bѭng). S˯n ÿi͉n ӣ ÿây là nói loҥi ruӝng

núi canh tác theo lӕi ÿӕn cây rӗi ÿӕt, giӕng nhѭ lӕi canh tác rүy ӣ vùng các dân tӝc

miӅn núi. Cù Lao Phӕ có lӁ chӫ yӃu là trҥch ÿiӅn: “ru͡ng này lùng lác bùn l̯y, l~c

n̷ng khô nͱt n̓ nh˱ Q̓ mu Ua, có h̯m h͙ sâu lͣn, ÿͫi Fy n˱ͣc m˱a ÿ̯y ÿͯ, ÿ̹m

th̷m, nhiên h̵u mͣi h̩ canh mà trâu cày ph̫i l͹a con nào có sͱc m̩nh, móng chân

cao mͣi kpo cày ÿ˱ͫc, nên không v̵y thì ngã ng̵p trong bùn l̯y không ÿͱng d̵y

n͝i”.

Ruӝng cày trâu ӣ Phiên An và Biên Hòa thӡi ҩy: M͡t h͡c lúa gi͙ng thu ho̩ch

ÿ˱ͫc m͡t trăm h͡c. Ӣ Cù Lao Phӕ ÿúng là “ruӝng bѭng” nhѭng cǊng có ruӝng trên

ÿҩt phù sa pha cát giӗng, nên viӋc cày bӯa có lӁ không vҩt vҧ mҩy so vӟi nhӳng vùng

khác.

VӅ giӕng lúa, tác giҧ Gia Ĉ͓nh thành thông chí cho ta biӃt có hai loҥi: Lúa canh

là thӭ lúa cho gҥo nҩu cѫm không dҿo, hӝt nhӓ, cѫm mӅm, mùi rҩt thѫm, vê có ci

mang ӣ ÿҫu hҥt lúa, loҥi thӭ hai gӑi là lúa thu̵t là thӭ lúa cho gҥo nҩu cѫm dҿo, hӝt

tròn lӟn. Ĉó là cách phân loҥi ÿҥi khái, còn có nhiӅu giӕng lúa khác nhau: tàu, móng

tay, móng chim, mô c̫i, càn ÿông (có lͅ cà ÿun?), cà nhe, tráng nh̭t, chàng co…

4.4 Page 34

▲back to top

NӃp có các giӕng n͇p h˱˯ng, n͇p sáp, n͇p ÿen, n͇p than19.

Tình hình canh tác lúa nӃp ӣ Cù Lao Phӕ, nҵm trong bӕi cҧnh chung cӫa ÿҩt

Ĉӗng Nai. Theo nhӳng ghi chép cӫa Lê Quý Ĉôn trong Phͯ Biên t̩p lͭc (viӃt năm

1776) thì lúa sҧn xuҩt ra không chӍ ÿӇ giҧi quyӃt nhu cҫu lѭѫng thӵc cӫa gia ÿình mà

là dùng ÿӇ bán ra Trung bӝ và Phú Xuân. ViӋc cҩy gһt, xay giã ÿã ÿѭӧc sҳp xӃp theo

trình tӵ thӡi gian; “Tháng 5 gieo m̩, mùa thu tháng b̫y c̭y, tháng 11 g̿t, ÿ͇n tháng

giêng mͣi xong, tháng hai thì xay thyc”. Nhu cҫu nhân công ÿã ÿӃn mӭc phҧi mua

ÿiӅn nô: mӛi nhà có ÿӃn vài chөc và sӭc kpo; nuôi hàng trăm trâu bò. Ĉó là bӭc tranh

chung cӫa xӭ Ĉӗng Nai hӗi thӃ kӹ XVIII mà ngày nay, riêng Cù Lao Phӕ chúng ta có

thӇ hình dung ÿѭӧc qua truyӅn thuyӃt vӅ mӝt tay hào phú khҳc bҥc là Thӫ Huӗng và

các mҭu ký ӭc vӅ các ngôi mҧ Mӑi.

DiӋn tích tӵ nhiên cӫa Cù Lao Phӕ là 600 ha xѭa nay chҳc là không thay ÿәi

mҩy. Còn diӋn tích ÿҩt canh tác thӡi thӏnh vѭӧng bao nhiêu thì không rõ. ĈӃn năm

1836, qua Ĉ͓a b̩ Minh M̩ng tәng sӕ diӋn tích canh tác cӫa 12 trong 13 xã thôn

(thôn Hòa Quӟi mҩt ÿӏa bҥ) cӫa Cù Lao Phӕ gӗm khoҧng 104 mүu (581 chӫ sӣ) ÿҩt

làm ruӝng và 6 mүu 7 (59 chӫ sӣ) ÿҩt trӗng mía và trӗng dâu. Ĉһc ÿiӇm ÿáng lѭu ý ӣ

ÿây không phҧi dân thôn nào canh tác ÿҩt ruӝng ӣ thôn ҩy mà xâm canh ÿҩt cӫa thôn

khác. Qua ÿiӅu tra thӵc tӃ, dân Cù Lao Phӕ cǊng có không ít ngѭӡi ÿi xâm canh các

ÿӏa phѭѫng khác và ÿa phҫn là làm ruӝng muӝn tұn BӃn Gӛ hoһc lên ÿӃn miӋt trên

Tân Ĉӏnh.

3. Tӯ ÿӡi Pháp ÿӃn năm 1975, C Lao Phӕ có 5 ÿiӅn chӫ giàu có tiӃng. Nhҩt là

ông Trѭѫng Văn TriӅu có vài chөc mүu ruӝng tҥi làng và hàng trăm mүu ӣ nѫi khác.

Tәng Thi có tҩt cҧ khoҧng tám chөc mүu nhѭng chӍ có mӝt chөc mүu tҥi làng. Ông

Ba Sѫ sinh ra Phӫ Mun (Phӫ Hàm) ông nӝi Phán ĈiӋp, tҥi làng chӍ có khoҧng chөc

mүu, nhѭng có hàng trăm mүu ӣ phѭѫng xa. Tәng Ĉұu và phó tәng Chí thì ít ruӝng

hѫn.

Sӕ gia ÿình trung nông Fy vài ba mүu chiӃm tӹ lӋ lӟn hѫn. Ҩp nào cǊng có mӝt

sӕ bҫn cӕ nông chuyên ÿi làm mѭӟn. Nông dân Cù Lao Phӕ còn rӫ nhau xuӕng miӋt

Vàm Cái Sӭc, Bà Chèo, Xóm Ĉăng, Rҥch MiӉu làm ruӝng muӝn. Cӭ cuӕi thing 6 âm

lӏch thì hӑ cѫm ghe bà bҥn kpo ÿi: cày cҩy tӟi tháng 9 ta lҥi vӅ lo thu hoҥch vө mùa

sӟm ӣ quê nhà. Ăn TӃt xong, ra giêng hӑ ÿi gҳt lúa muӝn. Giӳa tháng hai tҩp nұp chӣ

kpo và xuӗng ghe khҷm thóc vàng, nhiӅu ngѭӡi thu hàng “thiên” ÿѭӧc bӕn năm tҩn

lúa, có ngѭӡi thu tӟi hai chөc tҩn mӝt vө20

Trѭӟc 1975, cây lúa ӣ Cù Lao Phӕ phҫn nhiӅu là cây O~a Thҫn Nông, lúa ngҳn

ngày, cây lùn hѫn lúa mùa, có nhiӅu loҥi:

* Lúa Thҫn nông 5, hay I.R.R.15: Tӯ 130 ngày ÿӃn 145 ngày thu hoҥch.

* Lúa Thҫn nông 8, hay I.R.R.18: ChӍ 115 ngày thu hoҥch.

* Lúa Thҫn nông 20, hay I.R.R.20: Tӯ 125 ngày ÿӃn 135 ngày thu hoҥch.

* Lúa Thҫn nông 22, hay I.R.R.22: Tӯ 115 ngày ÿӃn 125 ngày thu hoҥch.

19 7U͓nh +Rji Ĉͱc – Sÿÿ, t̵p K̩, trang 28

20 Ĉjo Ti͇n Th˱ͧng – Nguy͍n yên Tri: L˱ͫc s͵ Cù Lao Ph͙ NXB Ĉ͛ng Nai, 1994

4.5 Page 35

▲back to top

* L~a Thҫn nông l: Tӯ 115 ÿӃn 135 ngày thu hoҥch.

* Lúa Thҫn nông 73/1 hay I.R.R.73/1: Tӯ 115 ngày ÿӃn 125 ngày thu hoҥch.

* Lúa Thҫn nông 73/2, hay I.R.R.73/2: ChӍ 100 ngày là thu hoҥch.

Và cǊng có duy trì các loҥi lúa mùa, lúa sӟm, lúa lӥ truyӅn thӕng:

1) Lúa mùa có các giӕng?

•

Cúc Cao Thҳng: 143 ngày.

•

Nàng Sұu (Phan ThiӃt): 170 ngày.

•

Cà Dung (Phan Rang): 165 ngày.

•

Sóc Nâu: 190 ngày.

•

Nàng thѫm: 195 ngày.

•

Gòn (Phú Yên): 195 ngày.

•

Gié Vàng, Ba Trúc: 200 ngày.

•

Nàng Ve (Rҥch Giá, Kiên Giang ngày nay): 210 ngày.

•

Nàng Ĉm To (lúa sҥ): Tӯ 220 ÿӃi 230 ngày

•

Tàu Hѭѫng hay là Njng Hѭѫng: 235 ngày.

•

Tàu Binh (lúa sҥ) Móng Chim: 165 ngjy.

2) Lúa sӟm có các giӕng:

•

Tung xa: 140 ngày.

•

Puang Ngeon: 130 ngày.

•

Samo rҵn: 135 QJjy

•

Sóc xo, Dissi, Rat nai, Samo trҳng: 140 ngày.

3) Lúa lӥ có các giӕng:

•

Nàng Quӟi: 150 ngày.

•

Cà Dung kӃt: 170 ngày.

•

Nàng Tra: 175 ngày.

•

Trҳng Ĉӕc, Tҩt Nѫ, Nàng Cho, Nàng Keo, Lwa Tѭӧng, Chѭn Rít, Trҳng

Cөt: 180 ngày.

•

Nàng Tây (lúa sҥ): 210 ngày.

Gҥo, nӃp ӣ Cù Lao Phӕ là nhѭ thӃ tùy nѫi, tùy lúc, tùy ÿҩt mà có chӫ ruӝng

trӗng thӭ này, thӭ kia... Chѭa ai tәng kӃt có tҩt cҧ bao nhiêu giӕng. Ngày trѭӟc dân

Cù Lao Phӕ không có lúa sҥ, vì không phҧi vùng trǊng, ngày nay trӗng lúa sҥ - mӝt

phѭѫng pháp giao thҷng vӟi kӻ thuұt mӟi, nên tùy lúc mà ruӝng lúa cҩy hay sҥ. Và

cho ÿӃn nhӳng năm 60, 70 cӫa thӃ kӹ này, nông lӏch ӣ Cù Lao Phӕ vүn còn duy trì

4.6 Page 36

▲back to top

tұp quán cǊ và có tính chҩt “quá ÿӝ”.

Tӯ khi trӗng các loҥi lúa Thҫn Nông khoҧng 1966 - 1967, ngѭӡi dân Cù Lao

Phӕ bҳt ÿҫu tiӃp thu khoa hӑc; kӻ thuұt canh tác mӟi, có máy cày, có Piy bѫm, có

thuӕc trӯ sâu… nên có năng suҩt cao, không bӏ ҧnh hѭӣng bӣi quang kǤ hay ngày

dài, ngày ngҳn - có thӇ bҩt cӭ thӡi tiӃt nào vүn không cҧn trӣ viӋc gieo trӗng. ChӍ có

mӝt ÿiӅu thích hӧp là: Làm chӫ ÿѭӧc nѭӟc, ÿӫ phân bón (hóa hӑc hӳu cѫ) và thuӕc

sát trùng là cӭ sҧn xuҩt ra lúa, tӯ mӝt vө ngày trѭӟc ÿӃn 2 vө 3 vө. Ĉó là bѭӟc phát

triӇn sau ngày giҧi phóng.

Sau năm 1975, có diӋn tích ÿҩt trӗng trӑt các loҥi là 262 ha vӟi 1322 hӝ và 7122

nhân khҭu (thành phҫn tѭ sҧn và ÿiӅn chӫ chiӃm 2,04%; nӃu tính trung nông thì

chiӃm 18%, dân nông nghiӋp vӟi 96% diӋn tích ÿҩt trӗng).

Ngày 25 tháng 9 năm 1976 có 65 hӝ vӟi 436 nhân khҭu ÿã vào 5 Tә ÿoàn kӃt

vҫn ÿәi công.

Ngày 20 tháng 3 năm 1978, 5 Tә ÿoàn kӃt tiӃn hành thành lұp Tұp ÿoàn I và Tұp

ÿoàn II và sau ÿó Tұp ÿoàn III, Tұp ÿoàn IV tiӃp tөc ra ÿӡi.

Vө ÿông xuân 1978 - 1979, 4 tұp ÿoàn I, II III, IV gieo trӗng 155 ha lúa thu

ÿѭӧc 528 tҩn 490 kg, năng suҩt ÿҥt 3,4 tҩn/ha. Cҧ năm, toàn xã cҩy 435 ha ÿҩt, tәng

sҧn lѭӧng 1305 tҩn, năng suҩt 5 tҩn/ha.

Riêng Tұp ÿoàn I ÿѭӧc ӫy ban nhân dân tӍnh công nhұn là Chim ÿ̯u ÿàn, ÿѭӧc

Hӝi ÿӗng Nhà nѭӟc tһng Huân chѭѫng lao ÿӝng hҥng III.

CǊng tӯ ÿó, tӍnh ÿҫu tѭ xây dӵng các trҥm bѫm Tân Giám và Bình Kính. Xã huy

ÿӝng nhân dân ÿào ÿҳp 19.000 m3 kinh mѭѫng (tѭӟi cho Tұp ÿoàn III và Tұp ÿoàn

IV), ÿҳp 630 m3 bӡ vùng, ÿào ÿҳp 4.000 m3 các hҫm ao. Các Tұp ÿoàn mua 3 ghe ÿһt

máy bѫm lѭu ÿӝng. Do ÿó, công tác thӫy lӧi tiӃn triӇn, hӋ sӕ ÿҩt sӱ dөng tăng 2,6 lҫn.

Trӗng trӑt phát triӇn thì chăn nuôi cǊng phát triӇn. Năm 1980, tәng sӕ ÿҫu heo

trong xã 1.517 con (riêng Tұp ÿoàn có 300 heo con bán cho Tұp ÿoàn viên 290 con

vӟi giá 20 ÿӗng/con). Năm 1981, ÿàn heo tiӃp tөc tăng 1.623 con. Ĉӗng thӡi, thҧ cá

42.000 cá bӝt ÿӇ chăn nuôi.

Ngày 20 tháng 11 năm 1982, 4 Tұp ÿoàn nông nghiӋp chuyӇn thành Hӧp tác xã

nông nghiӋp quy mô toàn xã. DiӋn tích ruӝng ÿҩt 222 ha, sӕ xã viên 602 ngѭӡi thuӝc

383 hӝ, tài sҧn cӕ ÿӏnh 2.102.960 ÿӗng ngân hàng. Năm 1983, Hӧp tác xã trӗng

412,96 ha lúa ÿҥt sҧn lѭӧng so vӟi năm 1981 tăng 30%. Hӝi ÿӗng Nhà nѭӟc thѭӣng

Huân chѭѫng lao ÿӝng hҥng III vӅ thành tích lá cӡ ÿҫu trong sӱ dөng cѫ giӟi trong

sҧn xuҩt nông nghiӋp. Ĉó là nhӳng bѭӟc phát triӇn ÿҫu tiên cӫa nông nghiӋp xã HiӋp

Hòa.

II. TRӖNG TRӐT HOA 0¬U

Tҥi Cù Lao Phӕ, viӋc trӗng màu song song vӟi lúa ÿã lâu ÿӡi. Màu là cây lѭѫng

thӵc vào hҥng thӭ hai sau lúa, nӃp; còn các loҥi rau thì có giá trӏ vӅ nhiӅu mһt. Ông

cha ta biӃt lұp vѭӡn rau thành tӫ thuӕc dân gian gia ÿình, nên nhà nào cǊng có mӝt

vѭӡn rau bên cҥnh nhà, chҷng mҩy khi có ngѭӡi bӋnh: cҧm, trһc chân, trһc tay, cùng

bӋnh thѭӡng thì có nhӳng cây thuӕc gӕc là cây lá ӣ vѭӡn nhà, nӃu không có chҥy qua

4.7 Page 37

▲back to top

nhà hàng xóm là có ngay. Màu và rau là thành tӕ quan trӑng trong cѫ cҩu cây trông ӣ

Cù Lao Phӕ, có vai trò thiӃt thӵc trong ÿӡi sӕng cӫa con ngѭӡi - nhҩt là thӡi kǤ xa

xѭa chѭa có sӵ lѭu thông hàng hóa rӝng rãi và mҥnh mӁ nhѭ ngày nay.

1.Nông lӏch trong Gia Ĉ͓nh thành thông chí cho ta biӃt ÿӇ tham khҧo là thә sҧn

cӫa hai tәng Phѭӟc Vinh và Chánh Mӻ:

Ĉ̵u: tháng 4 tӍa, tháng 10 thu hoҥch; B̷p: tháng 4 tӍa, tháng 10 thu hoҥch;

Khoai: tháng 10 trӗng, ÿӃn tháng 10 sau ÿào cӫ. Nhѭ vұy, so vӟi lӏch thӡi vө, theo kӻ

sѭ Ĉӛ Quang Giao, trѭӟc 1975 có nhiӅu thay ÿәi khác:

B̷p: Mùa ÿҫu, trӗng hҥ tuҫn tháng 5 và tháng 6, hái trái tháng 8, tháng 9. Mùa

sau trӗng tháng 9, hái trái hҥ tuҫn tháng 11, tháng chҥp.

Khoai lang: Trӗng tháng 5, tháng 6, bӟi cӫ tháng 10, tháng 11.

Khoai mì: Trӗng vào tháng 5, bӟi cӫ tháng 11, tháng 12.

Khoai môn: Trӗng vào tháng 5, bӟi cӫ tháng 11, tháng chҥp.

Ĉ̵u phͭng: Trӗng vào tháng 2, tháng 3, nhә ÿұu tháng 6.

Ĉ̵u nành: Trӗng vào tháng 8, tháng 9, hái tháng chҥp, tháng giêng.

Các thͱ ÿ̵u xanh, ÿen, ÿ͗, tr̷ng: Trӗng vào tháng 9, tháng 10, tháng 11, hái trái

tháng chҥp, tháng giêng, tháng 2.

Ĉ̵u ve: Trӗng vào tháng 4, tháng 5, hái trái tháng 7.

Ĉây là các loҥi màu ngѭӡi Cù Lao Phӕ ÿã và ÿang trӗng tӯ trѭӟc ÿӃn ngày nay.

Tҩt nhiên, ngày nay, có nhiӅu giӕng mӟi và kӻ thuұt canh tác mӟi nên kӃt quҧ cao

hѫn.

VӅ b̷p, ӣ ÿây có:

B̷p bún: Loҥi bҳp hӝt nhӓ, ci to, cǊng gӑi b̷p n͇p.

B̷p ÿá; Loҥi bҳp hӝt to, ci ӕm, trӗng ÿӇ lҩy hӝt.

B̷p m͕i: Loҥi bҳp mà hӝt có vӓ rҩt mӓng: gӑi là bҳp mӑi có lӁ là do trái nhӓ

hoһc là giӕng bҳp vӕn cӫa các thә dân bҧn ÿӏa mà ngѭӡi ViӋt tiӃp thu.

Riêng vӅ ÿ̵u, ӣ ÿây có thӭ lҩy hҥt nhѭ cây lѭѫng thӵc, có thӭ dùng nhѭ rau,

thuӝc ÿӗ “thanh bông”.

Ĉ̵u b̷p cǊng gӑi cà bҳp: cây cao 2 mӝt, trái dài và nhӑn có khía và lông mӏn.

Ăn luӝc, xào, hҩp, nҩu canh.

Ĉ̵u ÿǊa / ÿ̵u bún, ÿ̵u th˱ͣc: tùy loҥi giӕng cho trái dài tӯ 30 ÿӃn 90 cm. Ӣ Cù

Lao Phӕ có trӗng ÿұu ÿǊa giӕng Ĉài Loan (thӡi 21 năm ÿánh Mӻ) trái lӟn hѫn ÿұu

ÿǊa ta (bҵng ngón tay, màu tím) và dài cҧ 1m. Xào mӝt dƭa chӍ 2 trái. Ĉây là ÿұu loҥi

ngon nhѭng giӕng lҥ và lӟn quá ít ai dùng nên giӕng này nay tuyӋt giӕng. Ĉây là

giӕng ÿұu ÿǊa có giá trӏ kinh tӃ nhҩt so vӟi các loҥi ÿұu ÿǊa tӯ trѭӟc ÿӃn nay.

Ĉ̵u Hòa Lan: Trái dài tӯ 6 ÿӃn 10 cm, luӝc ăn rҩt ngon.

Ĉ̵u móng chim: Trái dài 10 cm, trái nhӑn cong vút.

4.8 Page 38

▲back to top

Ĉ̵u r͛ng: Trái dài cӥ 20 cm, ăn trái non. Ӣ Indonesia ngѭӡi ta ăn cӫ, hӝt ÿӇ già

nҩu nѭӟc uӕng thay trà.

Ĉ̵u nành Tàu: Loҥi dây 2 - 3 m, trái ăn tѭѫi hoһc ÿӇ khô dùng hӝt.

Cù Lao Phӕ tӯ xѭa ÿã trӗng các loҥi khoai, trӯ khoai Tây và khoai Mӻ chӍ mӟi

có dѭӟi thӡi Pháp thuӝc nay là cây kinh tӃ. Các loҥi khoai ngày trѭӟc gӗm có:

Khoai bͧ: Mӝt giӕng khoai lang nhiӅu bӝt.

Khoai lang: Tùy loҥi, ruӝt trҳng, vàng, tím mà có nhiӅu tên gӑi khác.

Khoai mài: Loҥi dây leo, cӫ ăn ÿѭӧc, bào mӓng phѫi khô thành Hoài Sѫn.

Khoai mͩ: Loҥi dây bò, cӫ lӟn, ruӝt trҳng hoһc tím dùng nҩu canh.

Khoai ngà: Loҥi khoai lang cӫ trҳng.

Khoai ngh͏: Loҥi khoai lang ruӝt vàng; còn gӑi khoai mұt

Khoai sáp: Thӭ khoai sӑ, ruӝt vàng mà dҿo nhѭ sáp.

Khoai tͳ: Loҥi dây leo, mӛi dây có nhiӅu cӫ có lông.

Khoai tͳ ci: Loҥi khoai cӯ, cӫ dҽp có nhiӅu ӣ nhánh ngҳn nhѭ bàn tay ci.

Khoai môn: Có nhiӅu loҥi; thӭ trӗng trên giӗng: môn sӑ (môn Tàu), môn cánh

tiên, môn cau, môn sáp, môn sen; loҥi mӑc dѭӟi nѭӟc có môn nѭӟc (cӫ nhӓ bҵng

ngón chân, tàu ăn ngӭa, chӍ dùng nҩu cho heo), môn ngӑt (lá có ÿӕm ÿӓ, cӫ bҵng

ngón chân cái, ăn tàu ngó và cҧ cӫ)...

Các loҥi cӫ, hҥt lҩy dҫu hay ăn bҵng cách rang, nҩu, giã vӟi muӕi ÿӇ làm thӭc ăn

kèm vӟi cѫm, xôi, chè, gӗm có ÿұu phөng và mè. Mè ӣ ÿây là loҥi mè trҳng (gӑi là

bҥch ma) và mè Ĉen (gӑi là mè ác, tên chӳ Hán là hӗ ma).

2. Vѭӡn rau ӣ Cù Lao Phӕ gӑi “Vѭӡn rau cӓ” có nhiӅu loҥi rau có nhiӅu công

dөng: Chҩt ÿӝn, vӏ thѫm, gia vӏ và trӏ bӋnh. Có thӇ nói vѭӡn rau là vѭӡn thuӕc Nam,

mà ngѭӡi Kinh ÿã tích lǊy không biӃt bao nhiêu ÿӡi, ÿã ÿúc kӃt thành giá trӏ nhѭ vұy.

Hãy ÿi ÿӃn mӝt vѭӡn rau có tә chӭc: các liӃp rau theo mùa theo thӭ tӵ: Cái ăn cái bán

cho ngѭӡi lӕi xóm, hay mӛi khi có ngѭӡi ÿi chӧ mua ÿӗ, thì gánh mӝt gánh rau (tùy

loҥi nhiӅu ít) ra ngӗi ÿӇ bán, xong có tiӅn ÿi mua cái khác, thӵc là tiӋn lӧi... lúc xã hӝi

nông nghiӋp khép kín. Xét danh mөc các thӭ rau mà Lê Văn Ĉӭc nêu trong ViӋt

Nam tӵ ÿiӇn (xuҩt bҧn năm 1970), chúng ta thҩy hҫu nhѭ ÿӅu có mһt ӣ Cù Lao Phӕ:

1. Rau c̯n: Sách thuӕc gӑi Thӫy Anh, Sӣ Quy. Có mùi thѫm, ăn sӕng hay xào

cҧ cӑng lүn lá. Kích thích tiӇu tiӋn.

2. Rau c̯n c˯m: Mӑc bӡ mѭѫng. Giúp tiêu hóa, lӧi tiӇu tiӋn.

3. Rau c̯n dày lá: Cao lӕi 50 cm. Trӏ phӃ quҧn, viêm, kinh phong, cҧm, ho,

suyӉn.

4. Rau c̯n ông: Rau cҫn cѫm.

5. Rau c̯n ta.

6. Rau c̯n tàu.

4.9 Page 39

▲back to top

7. Rau ḓp: Rau trҩp.

8. Rau di͇c: Loҥi cӓ hѫi bò, có trái, lá ăn ÿѭӧc.

9. Rau di͇c bò: Loҥi cӓ bò.

10 Rau di͇p: Sách thuӕc: Khә Cӵ, Thiên Hѭѫng Thái. Loҥi rau Winh lҥnh, ăn

sӕng ÿѭӧc nhҽ ngѭӡi, ÿiӅu hòa ÿѭӧc 12 kinh mҥch, lӧi ngǊ tҥng, trӏ ác sang và nӑc

rҳn, trӏ mұt và huyӃt heo.

11. Rau dͳa: Hӧp dҫm ÿu ÿӫ tía và trӏ sài, ghҿ và các bӋnh ngoài da.

12. Rau ÿ̷ng: Mӑc nѫi ҭm ѭӟt, vӏ ÿҳng, ăn sӕng, luӝc hoһc nҩu canh, lӧi tiӇu

tiӋn.

13. Rau ÿ̷ng ÿ̭t: Loҥi cӓ bò , ÿâm ÿһt mҳt nhұm và vú ÿau.

14. Rau d͉n g͛m nhi͉u lo̩i: DӅn ÿuôi chӗn, DӅn ÿiӅu, DӅn ÿuôi ngҳn, DӅn gai,

DӅn tay, DӅn xanh.

15. Rau húng nhi͉u lo̩i: H~ng cay, Húng dәi, H~ng lӫi, Húng quӃ, H~ng sҧ,

H~ng láng, H~ng lìu.

16. Rau huyên: Sách thuӕc gӑi Vӑng Ѭu, Nghi Nam, Ĉan Cúc. Bөi lá dài 20 cm.

Lá non luӝc chín ăn ÿѭӧc, hoa phѫi khô thành Kim Châm.

17. Rau lang: Dӑt dây khoai lang. Ĉӑt non ta ăn, lá già và dây cho heo ăn.

18. Rau má: Trӏ hoá có thӇ trӏ bӋnh ci.

19. Rau mác: Sách thuӕc gӑi là Minh Thái, Xích Thái. Mӑc dѭӟi nѭӟc lá non ăn

ÿѭӧc nhѭng ăn rӗi hay buӗn ngӫ.

20. Rau m˯: Sách thuӕc gӑi là Bông Lan, ăn sӕng hay nҩu chín, có lánh cánh

cѭӡng dѭѫng.

21. Rau mu͙ng: Sách thuӕc gӑi Ung Thái. Chӫ tri các bӋnh vӅ sinh ÿҿ.

22. Rau mu͙ng tr̷ng: Trӗng trên 1íp.

23. Rau m˱˯n: Loҥi cӓ cao 1 m.

24. Rau ng͝. Loҥi rau dѭӟi nѭӟc hay dӵa bӡ. Có mùi thѫm ngon, nhân nhүn.

25. Rau ngúc hay rau nhúc, rau thu̯n: sách thuӕc gӑi; Thӫy Quӹ, thông lӧi ÿҥi

tiӇu tiӋn.

26. Rau om: Loҥi cӓ bò dѭӟi nѭӟc hay nѫi ҭm ѭӟt, dùng làm gia vӏ.

27. Rau răm: Có mùi thѫm nӗng kích thích, ÿѭӧc dng trӝn vӟi nhiӅu loҥi rau

khác ÿӇ ăn sӕng hay xҳt nhӓ làm gia vӏ.

28. Rau sam: Sách thuӕc gӑi Mã - XӍ - Hiên. Thân ăn ÿѭӧc. Lá tѭѫi trӏ ÿѭӧc

bӋnh mҳt, nhӭc ӣ răng, kiӃt lӏ.

29. Rau sam l͛i hay sam nh͗.

30. Rau s͡p: Ĉӑt cay sӝp, chát chát.

31. Rau s˯n: Lá non.

4.10 Page 40

▲back to top

32. Rau t̯n hay t̯n dày lá: Sách thuӕc gӑi Tҫn ӣ Dӏch Lê.

33. Rau trai: Mӑc theo ruӝng nѭӟc.

34. Rau tráp hay Rau dip, Rau ḓp cá hay Rau tr̭p ci: Sách thuӕc gӑi Ngѭ

Linh Thái. Có mùi thѫm dùng ăn sӕng nhѭ các loҥi rau khác. Trӏ ÿau răng, sӕt rét.

Nói chung ÿӃn nay qua ÿiӅu tra chúng ta có thӇ ÿѭӧc biӃt khá rõ viӋc dùng các

loҥi rau thiên nhiên trong bӳa ăn nhѭ rau sam, rau d͉n, m͛ng t˯i, giá thau/ kèo nèo,

ÿ͕t chi͇c, lá lͭa, lá vͳng, tàu cây n˱a, m͙p… Ĉó là các thӭ rau tӗn tҥi trong “ký ӭc

khҭu vӏ” cӫa ngѭӡi dân ӣ ÿây theo thӡi gian cǊng có các loҥi rau ÿұu mӟi nhѭ xà

lách, ÿұp cô-ve, “xà - lách xoon”…

3. B̯u, bí, m˱ͣp, kh͝ qua cǊng ÿѭӧc trӗng trong vѭӡn.

Bҫu có các loҥi: B̯u lùi (trái dài, leo trên giàn), b̯u Ĉ̭t (trái tròn, bò dѭӟi ÿҩt),

bҫu Eo (còn gӑi là bҫu Thҳt vì giӳa có “thҳt eo”), bҫu Ng͹a (còn gӑi bҫu Thѭӟc vì

trái dài mà ӕm), bҫu Ve (ӕm nhӓ giӕng cái ve chai), bҫu Thúng (trái tròn dài, ÿѭӡng

kính bҵng 2/3 chiӅu dài)...

Bí có các OR̩i: Bí rӧ, bí rӧ bánh xe, bí rӧ tӝ, bí rӧ ngô; bí ÿao, có loҥi bí ÿao

chanh (trái nhӓ), bí ÿao thѭӟc (trái lӟn, dài có khi ÿӃn 1 mét, ÿѭӡng kính ÿӝ 20 phân,

dùng làm mӭt).

M˱ͣp ӣ Cù Lao Phӕ có các loҥi:

M˱ͣp h͝: loҥi trái nhӓ, bҵng ngón tay cái, dài hѫn 1 m, da có sӑc xanh, vӏ ngӑt -

tên nhѭ hә qua.

M˱ͣp h˱˯ng: trái to bҵng cánh tay, dài lӕi 80 cm, thӏt xӕp và thѫm.

M˱ͣp khía: trái xanh, vӓ cӭng, nhiӅu khía, tròn, dài, ÿҫu thon, nӣ lӟn ӣ khúc

bөng. Nҩu nѭӟc ngӑt hѫn mѭӟp hѭѫng nhѭng không thѫm.

D˱a có nhiӅu giӕng:

D˱a h˱ͥng: có lӁ là giӕng dѭa lâu ÿӡi; viӋc gӑi tên nhѭ vұy vì khi “chín” ruӝt

có màu hӗng. Chӫ ӣ vѭӡn thѭӡng tӍa bӟt trái sai ÿӇ bán dùng ÿӇ nҩu canh.

* Ḿ mong J̫ thi͇p v͉ v˱ͥn

Ăn bông bí lu͡c, d˱a h˱ͥng ṋu canh.

* Gió ÿ˱a gió ÿ̱y v͉ r̳y ăn còng

V͉ sông ăn cá, v͉ gi͛ng ăn d˱a

D˱a leo hay d˱a Bà Cai: Giӕng trái lӟn, trái tròn dài, xanh láng, hѫn ӱng sӑc

lúc non.

D˱a chu͡t: Loҥi dѭa leo giӕng nhӓ trái.

D˱a gang: Loҥi dây bò, thân có nhánh ra trái, trái to da trҳng, ruӝt trҳng. ChӍ

trӗng ÿѭӧc ӣ ÿҩt cát.

D˱a h̭u: Loҥi dây bò, trái tròn, hӝt dài, da xanh ÿұm có ӱng sӑc hoһc trҳng

trѫn, cӭng vӓ, sҳc ÿӓ hay vàng, vӏ ngӑt nhiӅu nѭӟc.