Cu Lao Pho lich su va van hoa 2-5 :: Books 2010

Expand document

Collapse document

Cu Lao Pho lich su va van hoa 2-5

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

3 Pages 21-30

3.1 Page 21

3.2 Page 22

3.3 Page 23

3.4 Page 24

3.5 Page 25

3.6 Page 26

3.7 Page 27

3.8 Page 28

3.9 Page 29

3.10 Page 30

4 Pages 31-40

4.1 Page 31

4.2 Page 32

4.3 Page 33

4.4 Page 34

4.5 Page 35

4.6 Page 36

4.7 Page 37

4.8 Page 38

4.9 Page 39

4.10 Page 40

Cu Lao Pho lich su va van hoa 2-5

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

Thӡi 21 năm ÿánh Mӻ, ӣ Cù Lao Phӕ có trӗng mӝt ít giӕng dѭa cӫa Mӻ, cӫa Ĉài

Loan (vì ӣ ÿây là thí ÿiӇm cӫa Sài Gòn nên làm ÿiӇm ÿӇ phә biӃn trong tӍnh Biên Hòa

và các nѫi khác):

Gi͙ng Su - g˯ - bê - bi (Sugarbaby): Giӕng dѭa cho trái nһng tӯ 5 ÿӃn 7 kg, trái

tròn, ruӝt ÿӓ, ngӑt, vӓ xanh ÿұm.

Sha - lét - tôn - Gͥ - rây (Charleston Gray) : Mӛi trái nһng 14, 15 kg, ruӝt ÿӓ

tѭѫi rҩt ngӑt.

Ĉích - xi - Quyn (Dixie Queen): Trái nһng tӯ 14, 15 kg, ruӝt ÿӓ rҩt ngӑt.

Công - gô (Congo): Trái tӯ 17, 18 kg, có khi 20 kg, vӓ ÿen rҩt ngӑt.

D˱a Ĉài Loan có Hoàng Kim (trái nhӓ nhѭng ngӑt), Phú Quang nһng tӯ 14 - 15

kg.

Các thӭ này dân Cù Lao Phӕ chӍ chuӝng Sugar baby vì nhӓ trái tiӋn dөng. Còn

các thӭ khác trӗng ÿӇ bán.

4. Các loҥi cây “gia vӏ” ӣ Cù Lao Phӕ không có gì ÿһc sҳc. CǊng hành, h́,

gͳng, ngh͏, ri͉ng và ng̫i; t͗i hҫu nhѭ không thҩy trӗng và tiêu thì mӟi có lҿ tҿ tӯ vài

năm nay.

III. CÂY ĂN 75ÈI.

Trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám, tӯ xӭ Cù Lao Phӕ ngѭӧc sông Ĉӗng Nai ÿӃn Trӏ

An, là nhӳng làng có trӗng các loҥi bѭӣi ngon nhѭ: Thanh Trà, b˱ͧi ÿ˱ͥng, bu͝i ͝i.

Nên ÿӃn mùa thu hoҥch tӯ rҵm tháng tám kéo dài ÿӃn ra giêng tҩp nұp ngѭӡi mua kҿ

bán: Dѭӟi sông, rҥch xuӗng ghe các loҥi cái lӟn nhӓ chӣ bѭӣi ÿi bán hay ÿi mua vӅ

các chӧ lӟn chӧ nhӓ ÿӇ bán; trên các ÿѭӡng rҧi ÿá, hay ÿѭӡng mòn ÿi vào xóm ngѭӡi

ngѭӡi gánh tӯng gánh tӯ trong vѭӡn ra chҩt lên xe bò, xe ngӵa, xe hàng ÿӇ ÿi bán gҫn

xa... CǊng tӯ ÿó bѭӣi Biên Hòa nәi danh cҧ xӭ Nam kǤ...

Các mҧnh vѭӡn cây ăn trái ҩy cǊng trӗng mӝt sӕ cây khác, nhѭng không ÿѭӧc

ngon và ít, so tӹ lӋ bѭӣi thì vào hàng thӭ yӃu. Lҫn hӗi vӅ sau, các loҥi cây ăn trái mӟi,

ngon ÿѭӧc nhân giӕng (có mӝt phҫn hӑ ÿҥo Lái Thiêu và các nѫi) nên nay có nhӳng

vѭӡn măng cͭt, chôm chôm, s̯u riêng, bòn bon, dâu, táo, nho, mít t͙ nͷ. Bên cҥnh

ÿó, mӝt sӕ cây ăn trái hoang dã vүn còn và ÿѭӧc ÿӗng bào khai thác ÿem bán cǊng

nәi danh nhѭ ÿ˱ͥi ˱˯i, dͳa n˱ͣc, chà là, trái vi͇t, trái th͓, trái c˯m ngu͡i, gu͛i...

Ĉây là mҧnh ÿҩt có nhiӅu cây ăn trái hoang dã vào bұc quan trӑng nhҩt cӫa Nam bӝ.

Các loҥi cây sau này là cây trӗng, lúc buәi ÿҫu khai hoang có thӇ ÿã có không ít là

chuӕi, me, dӯa. Rӗi năm 1698 trӣ ÿi khi lѭu dân ӣ miӅn Trung vào Nam khai hoang

lұp ҩp mӟi ÿem mӝt sӕ giӕng cây ăn trái quý giá - trong ÿó có bѭӣi Thanh Trà xӭ

HuӃ trӗng ӣ Cҧng Thӏ Cù Lao Phӕ và sau ÿó nhân ra, dân ӣ hai bên bӡ sông Ĉӗng

Nai, cӭ thӃ dài dài lên trung nguӗn thành nәi tiӃng là “Xӭ Bѭӣi Biên Hòa”

1.Cây b˱ͧi: là ÿһc sҧn cӫa Biên Hòa không biӃt là tӯ thӡi ÿiӇm nào, nhѭng

chúng ta thҩy nó ÿi vào ca dao trӳ tình thӡi cuӕi thӃ kӹ XIX ÿҫu thӃ kӹ XX khi chӳ

quӕc ngӳ ÿã phә biӃn ӣ mӭc nào ÿó.

Gi̭y Tây bán m̭y

1.2 Page 2

▲back to top

Mua ḽy m͡t tͥ

Ĉ͉ th˯ qu͙c ngͷ

Th̫ xu͙ng gian hàng

C̫ kêu ng˱ͥi nghƭa trong nhà

Xu͙ng sông vͣt b˱ͧi lên nhà coi th˯.

Bѭӣi Thanh, tên gӑi tҳt cӫa bѭӣi Thanh Trà, có lӁ là loҥi bѭӣi có sӟm nhҩt ӣ

Biên Hòa, ӣ Cù Lao Phӕ. Ĉһc ÿiӇm là ÿӃn lúc chín da vүn còn xanh, ngӑt thanh, tӭc

có pha ít chua phӟt qua. Trái ra hàng niên, rҩt kinh tӃ. Mӛi cây ra 200 trái/năm, cá

biӋt 300 trái.

Năm 1929, cây bѭӣi Thanh “lão tә” ӣ làng Nhӭt Hòa (xã HiӋp Hòa) còn sӕng

hѫn mӝt ngѭӡi ôm không xuӇ, nhѭng cây biӃn chҩt: trái chua là không ăn ÿѭӧc. Bѭӣi

này ngày trѭӟc nhiӅu nên bán ra ngoài thӏ trѭӡng, còn bѭӣi Ĉѭӡng hiӃm (vì trӗng ít)

phҧi ÿӃn vѭӡn mua mӟi có.

Biên Hòa có B˱ͧi Thanh Trà;

Thͯ Ĉͱc nem n˱ͣng, Ĉi͏n Bà Tây Ninh.

B˱ͧi ͝i: Trái bѭӣi ÿӇ khô teo nhѭ trái әi, rӗi có các ngѭӡi không biӃt gì hӃt cǊng

giҧng: Nhӓ nhѭ trái әi và có mùi әi chín.

Ĉһc biӋt là bѭӣi bҿ ÿӇ lâu cҧ quý không hѭ thút, xҿ ra ăn vүn còn hѭѫng vӏ cӫa

bѭӣi. NӃu chín ӣ trên cây bҿ ӣ xuӕng ăn rҩt dӣ. Bѭӣi này, ngày trѭӟc, Hoa thѭѫng

mua trӳ, ÿӃn TӃt tung ra bán vӟi bao bì có chӳ Hoa và màu lòe loҽt… mҥo nhұn là

bѭӣi B̷c Th̫o - thӭ này ӣ “bên Tàu mӟi ÿem qua” ÿӇ gҥt ÿӗng bào ӣ ÿô thӏ.

Và bên cҥnh có mӝt thӭ bѭӣi nӳa ÿӭng hàng thӭ tѭ: Ĉó b˱ͧi ÿi͉u hay b˱ͧi son,

gӑi trҥi (không hiӇu tҥi sao): b˱ͧi y͇n.

B˱ͧi ÿ˱ͥng: Là loҥi bѭӣi có vӏ ngӑt lӏm hѫn các loҥi bѭӣi. Ӣ Cù Lao Phӕ có hai

loҥi: Bѭӣi ÿѭӡng Da Cóc (da xù xì) và bѭӣi ÿѭӡng Da Láng (thӭ này có loҥi trái lӟn

lҳm bҵng trái dӯa bӏ. Cây nhӓ hѫn cây bѭӣi Thanh, nên trái ít hѫn, mӛi cây không

hѫn 100 trái/mùa.

2. Ngoài bѭӣi, các loҥi cây ăn trái ӣ Cù Lao Phӕ ÿѭӧc trӗng ÿӫ loҥi tӯ dӯa, mít,

xoài, cam, quýt, nhãn, mҧng cҫu, măng cөt.. ÿӃn các loҥi trái giӕng mӟi nhѭ chôm

chôm, mtt tӕng nӳ. Tuy nhiên, vѭӡn cây ăn trái ӣ Cù Lao Phӕ ÿa phҫn là vѭӡn tҥp,

trӗng mӝt ít ÿӇ ăn chѫi hoһc lôi ra bán thêm kiӃm ít tiӅn chӧ mà không mҩy ai ÿӇ tâm

chuyên canh loҥi cây ăn trái nào mӝt cách tұp trung và ÿҫu tѭ nhiӅu vӅ công sӭc và

tìm tòi vӅ phѭѫng pháp chăm bón và giӕng.

Trong vѭӡn cây tҥp ÿó xѭa kia còn nhiӅu loҥi cây ăn trái hoang dã nhѭ trâm,

vi͇t, th͓, c˯m ngu͡i, bͱa, gu͛i, tr˱ͥng... Tҩt cҧ nhӳng loҥi “trái rӯng” này cùng vӟi

trái cây ăn trái trӗng trong vѭӡn tҥo thành mӝt nguӗn dinh dѭӥng phө trӧ cho con

ngѭӡi mà tұp quán coi là thú “ăn chѫi” mà chѭa ÿѭӧc nhұn thӭc ÿҫy ÿӫ nhѭ thӡi sau

này: sinh tӕ. Tҩt nhiên, ӣ ÿây mӝt sӕ loҥi cây trái có sӕ lѭӧng ÿáng kӇ FǊng có vai trò

kinh tӃ và tiêu dùng nhѭ chuӕi, Ptt, và kӇ thêm vào ÿó là me, dӯa - nhӳng trái rҩt cҫn

cho nhu cҫu nҩu các món chua và có nѭӟc cӕt dӯa ÿһc biӋt hӧp khҭu vӏ vӟi ngѭӡi dân

1.3 Page 3

▲back to top

ӣ ÿây.

VӅ chu͙i: Trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám ӣ tӍnh Biên Hòa có ít ra 20 loҥi, tҥi Cù

Lao Phӕ QJjy nay còn mӝt sӕ giӕng ҩy.

Chu͙i lá tr̷ng, chu͙i lá ÿen, chu͙i tiêu: Loҥi chuӕi dành cho ngѭӡi bӋnh ăn.

Chu͙i và cui, chu͙i và h˱˯ng, chu͙i và lùn. Loҥi chuӕi kinh tӃ có giá trӏ trên thӏ

trѭӡng thӃ giӟi.

Chu͙i h͡t: Loҥi chuӕi ít ai ăn vì hӝt nhiӅu mà dùng bҳp chuӕi làm dѭa, ăn sӕng,

nҩu canh…

Chu͙i vong: Trái chín ÿen, nҩu ăn mӟi ngon.

Chu͙i sáp: Dҿo nhѭ sáp chín nҩu ăn mӟi ngon.

Chu͙i nanh heo: Loҥi chuӕi ngon, hình dáng cӫa trái giӕng nanh heo.

Chu͙i non n˱ͣc: Lӟn trái không ngon.

Chu͙i sͱ, chu͙i xiêm: Loҥi chuӕi ÿa dөng: sӕng làm bӝt, chín ăn sӕng, luӝc ép

làm chuӕi khô, ép nhúng bӝt chiên.

Chu͙i m̵t: Lúc chín màu ÿӓ nhѭ mұt ÿѭӡng.

Chu͙i ba n̫i: Mӛi quày chӍ có 3 nҧi lӟn ÿáng kӇ.

Chu͙i chà: Loҥi chuӕi ngon có thӭ hѫi chua, có khi nhiӅu bӝt.

Chu͙i cau: Loҥi chuӕi tiӃn dâng Vua.

Chu͙i ngà: Loҥi chuӕi trái lӟn.

Chu͙i len: Giӕng nhѭ chuӕi nanh heo, nhѭng có ÿӕm, trái tròn.

Chu͙i ng͹ hay Táo qua: Loҥi chuӕi không trә bҳp chuӕi thông thѭӡng, mà

buӗng ra cuӕi cùng trên ngӑn, trái lӟn ăn không ngon chӍ luӝc ăn mӟi tҥm ÿѭӧc.

Chuӕi là loҥi cây lѭѫng thӵc sau gҥo, nӃp, ngǊ cӕc. NhiӅu nѭӟc dùng chuӕi thӃ

ngǊ cӕc vì chuӕi lѭӧng dinh dѭӥng ngang thӏt và khoai tây. Chuӕi phѫi khô trong mӛi

285 gr có 100 gr ÿҥm - nghƭa là hѫn thӏt 2 lҫn. Chuӕi có 3 lҫn sҳt nhiӅu hѫn sӳa và

nhiӅu thӭ khác nӃu phân tách tӍ mӍ.

Nhӳng thӭ mít có mһt ӣ tӍnh Biên Hòa (trong ÿó có Cù Lao Phӕ) là nhӳng thӭ

mít có tӯ lâu ÿӡi :

Mít ráo: Múi mít ráo không nhão.

Mít ˱ͣt: Khác mít ráo, nó nhão, nhѭng vӏ lҥi ngӑt.

Mít ngh͏: Thӏt màu nhѭ nghӋ.

Mít dͳa: Thӭ mít múi màu trҳng.

Mít qu̫ng nhãn: Tӭc loҥi mít nhiӅu hӝt.

Mít nài: Loҥi trái nhӓ dùng ÿӇ nҩu canh.

Và vӅ sau có thêm mít t͙ nͷ và mít không h͡t hay hӝt lép có mùi thѫm - loҥi mít

1.4 Page 4

▲back to top

bán cân theo ký lô.

Cây mít sӕng lâu trên 50 năm. Cây dùng tҥc tѭӧng thӡ, hӝt mít chӃ biӃn làm bӝt

dinh dѭӥng. Ӣ thành phӕ Biên Hòa xѭa có Xóm V˱ͥn Mít không phҧi vì nѫi ÿây

trӗng nhiӅu cây mít nhҩt, ÿó chѭa phҧi chánh ÿӇ gӑi tên, thuӝc phѭӡng Bình Trѭӟc

chuyên sҧn xuҩt bӝt hӝt mít. Nay còn tên ÿӇ gӑi mӝt vùng có dân làm bӝt mít - cǊng

nhѭ ӣ Cù Lao Phӕ có thôn Tân Giám chuyên sҧn xuҩt Bӝt, ngày xѭa gӑi là bong

(không có dҩu trên chӳ o).

3.Các loҥi cây trӗng tҥo ra sҧn phҭm có tính chҩt hàng hóa có thӇ kӇ là mía,

thu͙c lá và tr̯u, cau.

Mía ÿѭӧc trӗng ӣ Cù Lao Phӕ có lӁ khá sӟm vì nѫi ÿây là mӝt trung tâm sҧn

xuҩt các loҥi ÿѭӡng ÿӇ tiêu thө và bán ra nѭӟc ngoài. Ĉѭӡng tán là sҧn phҭm phә

biӃn, kӃ ÿó là ÿѭӡng phәi và ÿѭӡng phèn. Theo ghi chép tӯ Ĉ͓a b̩ Minh M̩ng, thì

diӋn tích canh tác mía thҩy có ӣ các thôn xã trên Cù Lao Phӕ. Theo ký ӭc các bô lão,

ӣ ÿây ÿã có các giӕng mía sau ÿây:

Mía b̷p, mía de: Mía nhӓ cây mà cӭng vӓ, nѭӟc có nhiӅu ÿѭӡng.

Mía b̯u, mía m˱˯ng: Tên chӳ Côn Lôn Giá. Cây mía mӅm dùng ăn sӕng.

Mía cò ke: Mía có vӓ ÿӓ và cӭng.

Mía ÿ͗: Vӓ ÿӓ, nѭӟc ngӑt, dùng nҩu ÿѭӡng.

Mía Gò Cát: Mía lӟn cây vàng vӓ, mӅm nhiӅu nѭӟc, lҥt.

Mía gián: Vӓ trҳng ÿӓ xen lӝn.

Mía lau: Cây ӕm trӗng ÿҩt gò, dùng nҩu ÿѭӡng là chánh (ngày trѭӟc) ÿѭӡng ҩy

gӑi ÿѭӡng tán.

Ḿ già nh˱ chu͙i Già H˱˯ng

Nh˱ xôi x͇p m͡t, nh˱ ÿ˱ͥng Mía Lau.

Mía mây: Thӭ mía vӓ trҳng mӕc, dài cây nhiӅu nѭӟc.

Mía s˯n d͓u: Cây lӟn và cao, vӓ có vӃt hoһc vӓ tѭѫi, mӅm ngӑt, thѭӡng dùng ăn

sӕng.

Mía voi: Mía cây thұt lӟn, nhһt mҳt nѭӟc lҥt.

Mía vàng: Mía cây mұp, vӓ vàng, mӅm, nhiӅu nѭӟc, dùng ăn sӕng.

Thuӕc lá có trӗng ӣ Cù Lao Phӕ - gӑi là thuӕc gò vì trӗng trên giӗng. Ĉó là

giӗng thuӕc lá Tân Hu͏, nhѭng không “ngon” và không nhiӅu bҵng xӭ này:

Tr̯u bai B͇n Cá

Thu͙c lá Tân Hu͏

Tѭѫng tӵ tr̯u và cau ӣ Cù Lao Phӕ cǊng không có tiӃng tăm. Nh̭t thóc nhì cau,

câu tөc ngӳ xѭa phә biӃn ӣ ÿҩt Ĉӗng Nai ÿã chӍ ra giá trӏ kinh tӃ cӫa hai loҥi sҧn

phҭm này. Trҫu cau là mһt hàng thӡi thѭӧng ÿѭӧc dùng trong giao tiӃp, lӉ thӭc. Ӣ

Ĉӗng Nai, trҫu bai Tân TriӅu và cau Ĉӗng Môn là nәi tiӃng. Tr̯u bai lá vàng, mùi

1.5 Page 5

▲back to top

thѫm; trҫu bai quӃ là loҥi trҫu bai thѫm và cay; ngoài ra còn có tr̯u ĺt (còn gӑi chà

ĺt, hay xà - ĺt) là loҥi trҫu lá xanh sұm, rҩt cay.

Cau có các giӕng: Cau Ĉ͛ng Môn (ÿѭӧc coi là loҥi cau có chҩt lѭӧng nhҩt), cau

xiêm (cây to, trái lӟn), cau rӯng (trái nhӓ, cây nhӓ), cau ͣt (trái nhӓ). Ӣ Cù Lao Phӕ,

trѭӟc ÿây, cau trӗng tѭѫng ÿӕi nhiӅu bán ra cau tѭѫi lүn cau khô.

Nói chung, viӋc trӗng trӑt các loҥi rau màu và cây trái ӣ Cù Lao Phӕ hҫu nhѭ

chѭa ÿѭӧc chú ý ÿúng mӭc: Vѭӡn ÿa phҫn là vѭӡn tҥp không có mҩy hӝ chuyên canh

mӝt loҥi cây trái nào nhҩt ÿӏnh. Ngoài viӋc canh tác lúa nѭӟc, các ngành nghӅ chѭa

có ngành nghӅ nào phát triӇn mӝt cách có quy mô và chuyên nghiӋp.

IV. CH¬I LUӞI V¬ SĂN BҲT

Ĉҩt Cù Lao Phӕ cy vӏ trí tӕt cho viӋc chài lѭӟi, săn bҳn thú rӯng và chim

muông. ViӋc này trѭӟc khi thӵc dân Pháp chiӃm ÿóng tӍnh Biên Hòa (1861) và sau

ÿó cǊng còn tӗn tҥi mӝt thӡi gian ÿӃn trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám. Còn ngày nay

chӍ kӇ lҥi vang bóng mӝt thӡi.

1.Theo các bô lmo thuӝc các kiӃng hӑ cӕ cӵu ӣ các thôn Bình Trѭӟc, Hѭng Phú,

Bình Kính, Bình Quan, Hòa Quӟi… kӇ lҥi thì lúc ҩy ӣ ÿây có phѭӡng săn, phѭӡng

chji tùy mùa ÿi săn bҳt muông thú ӣ các vùng lân cұn bên kia Rҥch Cát hay sông

Ĉӗng Nai; dѭӟi sông lӟp chài, lӟp lѭӟi, lӟp ÿăng quanh Rҥch Cát, sông Ĉӗng Nai

hay xa hѫn lên tұn Rҥch Ĉông, xuӕng ÿӃn sông Nhà Bè ÿӇ bҳt.

Nói ÿӃn chài lѭӟi, săn bҳn hay săn bҳt thú rӯng ӣ Cù Lao Phӕ có nhiӅu chuyӋn

khá lý thú, nhѭng tìm lҥi nhӳng hình ҧnh ҩy không ÿѭӧc ÿҫy ÿӫ và nhӳng dөng cө ÿi

săn: lѭӟi, vǊ khí, bүy và ÿһc ÿiӇm giӕng chó săn ҩy thuӝc giӕng nào... nay ÿã không

còn. Cҧ ngѭ cө cá cǊng vұy, trong ÿó có nhӳng lѭӥi câu, lѭӟi và các loҥi xuӗng câu

còn giӳ kiӇu dáng bҧn ÿӏa nhѭ thӃ nào, nhҩt ÿӏnh nó hoàn toàn không giӕng ngày nay

và cǊng không hҷn là thuyӅn ÿӝc mӝc.

Rӗi nhӳng bài hát cӫa phѭӡng săn, phѭӡng lѭӟi thѭӡng hát lúc “xuҩt quân” và

lúc trӣ vӅ trong chiӃn thҳng cǊng không còn! Cҧ nghi lӉ cǊng vұy, chӍ còn rѫi rӟt lҥi

tөc lӋ mà dân thôn Hòa Quӟi nay còn giӳ là cúng Rái Cá - tӭc Lang Lҥi mà văn tӃ

thҧo vӟi mӻ hiӋu là: Ĉông Nam sát h̫i Lang L̩i Ĉ̩i T˱ͣng Quân chi th̯n. Truy ra

không cùng sӵ tích.

Mӻ hiӋu này cӫa rái cá theo truyӅn thuyӃt liên quan ÿӃn thӡi kǤ “Gia Long tҭu

quӕc”; rái xóa dҩu chân cӫa NguyӉn Ènh khiӃn quân Tây Sѫn không truy bҳt ÿѭӧc.

Thӵc ra, tөc thӡ rái cá vӕn là tín ngѭӥng cӫa ngѭ dân Trung bӝ ra ÿӃn NghӋ 7ƭnh,

Thanh Hóa; mһt khác, theo kinh nghiӋm nѫi nào có nhiӅu rái cá là nѫi ÿó “dӉ bӅ làm

ăn” - tӭc môi trѭӡng tӵ nhiên thuұn lӧi cho viӋc ÿӏnh cѭ, thӫy sҧn dӗi dào.

Rái cá ӣ trên sông Ĉӗng Nai và khúc sông ÿi ngang Cù Lao Phӕ (dài non 3 km

ÿoҥn rӝng nhҩt góc ÿông nam 1 km); còn Rҥch Cát (dài hѫn 6 km là sông nәi tiӃng

nhiӅu cá. ViӋc thӡ rái cá thҩy ӣ miӉu Vҥn (Bình Lӧi, Vƭnh Cӱu) và các bô lão ӣ Cù

Lao Rùa thì ai cǊng nhҳc ÿӃn viӋc ngày trѭӟc rái cá thѭӡng di chuyӇn tӯ dѭӟi lên

vùng trên nhiӅu ÿoҥn lҳm.

Trong lúc phѭӡng chài lѭӟi thì thӡ rái cá, còn phѭӡng săn thì thӡ ai? Cӑp? Chúa

1.6 Page 6

▲back to top

Sѫn Lâm! Theo truyӅn thuyӃt các phѭӡng săn trѭӟc khi ÿi có khҩn ÿѭӧc con mӗi (tùy

lӟn nhӓ) sӁ cúng “thҫn”, các miӃng thӏt, mӛi bӝ phұn con thú mӝt lát, cho ÿӫ bӝ “ÿҫu

- ÿuôi - thӫ - vƭ”.

Phѭӡng săn chuҭn bӏ lên ÿѭӡng cǊng ÿѫn giҧn. Ngày xѭa phѭӡng săn ÿông cҧ

chөc ngѭӡi, có cҫm ÿҫu, thѭӡng giӓi võ, nhiӅu kinh nghiӋm; ngѭӡi trong ÿoàn

thѭӡng con cháu hay bà con lӕi xóm. Ngoài lѭӟi săn, mҩy con chó, ngѭӡi ÿi có vǊ

khí gұy gӝc, lѭng gùi gҥo (sau này không còn dùng gùi vì ÿi ngҳn ngày). Thѭӡng ÿi

hai hѭӟng: bên Rҥch Cát lên Tân Phong, Bình é và Núi Lò Gҥch hay ÿi Bình Ĉa,

Vƭnh Cӱu ÿӃn Núi Ĉài (Phѭӟc Tân) ÿӇ săn: heo rӯng, nai, cheo, mӉn, kǤ ÿà, trăn...

còn hѭӟng bên kia sông Ĉӗng Nai: Bình Thҳng, Tân Vҥn, Bình Long ÿӃn núi Châu

Thӟi, thú nhiӅu nhҩt là khӍ, kǤ ÿà...

Riêng Cӑp thì chѭa bao giӡ nghe các phѭӡng săn ӣ Cù Lao Phӕ săn ÿѭӧc con

nào - có lӁ không phҧi sӣ trѭӡng. ChӍ nghe thôn Tân Phong xѭa nәi tiӃng săn cӑp

bҵng kh̩i - lӕi săn cӑp sӣ trѭӡng cӫa thӡi khai hoang: nhiӅu tҩm NKҥi làm bҵng cұt

cây cau già, lӟn ÿӝ 1 m X 2 m.

Mӝt ÿiӅu cҫn nói là khӍ lúc ҩy nhiӅu lҳm, ӣ rӯng dҫu ӣ Cù Lao Phӕ cǊng có,

nhѭng không bҵng vùng núi Châu Thӟi ÿӃn Bình Thung, Bình Thҳng... KhӍ hàng ÿàn

phá phách dӳ lҳm! ĈӃn thӡi Pháp thuӝc vүn còn khӍ nhiӅu.

Mөc ÿích ÿi săn ÿi bҳt thú là lӕi săn bҳt truyӅn thӕng song song vӟi chài lѭӟi khi

ông cha tӯ miӅn Trung ÿӃn khai hoang lұp ҩp ӣ Cù Lao Phӕ, vӟi ÿӏa bàn rӝng hѫn là

trên các cánh rӯng quanh thành phӕ Biên Hòa ngày nay, và vùng ÿánh bҳt cá lӟn là

“Kính hӗ” tӭc hӗ Biên Hòa. Nhѭng cǊng có nhӳng sӵ hy sinh mҩt mát ÿôi khi xҧy ra:

tai nҥn chìm ghe hay bӏ tӱ thѭѫng, bӏ sát thѭѫng vì thú dӳ, vì rҳn ÿӝc.

Dѭӟi thӡi Pháp thuӝc phѭӡng săn không tӗn tҥi, phѭӡng chài lѭӟi tӗn tҥi dài

hѫn ӣ các thôn tӯ Bình Kính ÿӃn Hòa Quӟi.

Bҩy giӡ ngѭӡi có súng săn (có giҩy phép và ÿóng thuӃ súng, ÿóng thuӃ khi bҳn

ÿѭӧc thú) là nhà tѭ sҧn Trѭѫng Văn H. - nguyên thѭ ký sân bay Tân Phong, chӫ lò

gҥch ӣ Bình Tӵ. Tҥi nhà thӡ kiӃng hӑ Trѭѫng ӣ Bình Tӵ có mҩy ÿҫu nai chà và ÿҫu

min, ÿó là thành tích săn bҳn cӫa tә tiên gia ÿình này.

2. Săn bҳt không phҧi là mөc ÿích thӵc dөng mà là mӝt thú phong lѭu thôn dã.

Ĉһc biӋt ӣ Cù Lao Phӕ là bҳt chim vӅ nuôi ÿӇ dҥy chúng biӃt nói ! Ĉó là các loҥi

c˱ͩng (cѭӥng bông và cѭӥng sành), nh͛ng (cǊng gӑi là chim s̫nh, nәi tiӃng là nhӗng

ӣ 7Uҧng Bom, Ĉӏnh Quán, Bù Ĉáp), khͱu (giӕng sáo nhѭng nhӓ), sáo (gӗm sáo ngà

mӓ trҳng, sáo nghӋ mӓ vàng, sáo sành mӓ xám, sáo nâu mӓ ÿen, sáo trâu ѭu ÿӭng

trên lѭng trâu ăn ÿӍa)... Gҫn ÿây, viӋc nuôi chim ngҧ qua chim kiӇng thӡi thѭӧng: h͕a

mi, chích chòe ÿ̭t, chích chòe than, b̩c má, két... Ĉó là thú vui khác xѭa: mua ngoài

chӧ ÿem vӅ nuôi, thұm chí thӭc ăn, lӗng chim, cóng ÿӵng nѭӟc cǊng là hàng chӃ tҥo

sҹn.

Ngѭӡi Cù Lao Phӕ trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám còn cái thú ÿi gác cu - tiêu

biӇu nét phong lѭu thӡi xa xѭa.

Cu ӣ ÿây có hai thӭ: thӭ nhӓ sҳc da ngҧ qua hӗng ÿӓ, gáy không to, gӑi cu ngói;

1.7 Page 7

▲back to top

thӭ ӣ cә có hҥt cѭӡm ÿҽp và gáy tiӃng to gӑi là cu ÿ̭t, cu c˱ͥm. Lҥi có giӕng cu sҳc

lөc gӑi là cu xanh, ăn trái cây trong rӯng sâu. Ĉánh lѭӟi cu xanh là mӝt nghӅ theo

mùa. Nuôi cu ÿӇ ÿi gác cu là cái thú tӕn nhiӅu thì giӡ và công sӭc: nuôi cho cu lӟn,

gáy, làm lӗng, ÿi nhӱ khҳp nѫi... Thú vui này do không kinh tӃ nên xӃp vào mӝt trong

4 “cái ngu”.

Ĉó là ÿôi nét ÿһc thù vӅ nuôi chim, bҳt chim ngày trѭӟc, ӣ ÿâu cǊng có, nhѭng

tҥi Cù Lao Phӕ vүn có nét riêng và lâu ÿӡi nhҩt.

CǊng ӣ khúc sông chҧy qua Cù Lao Phӕ, trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám dân chài

lѭӟi ҩp Hòa Quӟi ÿã có lҫn câu ÿѭӧc con cá sҩu cӥ bҵng chiӃc xuӗng tam bҧn (bҵng

mӗi vӏt) tҥi vàm Bà Lӗ (nay là phѭӡng Tân Vҥn). Ĉây là viӋc không mҩy gì lҥ vì

ngày trѭӟc ngѭӡi dân phѭӡng Hòa Quӟi tӯng câu sҩu ӣ rӯng Sác ÿem vӅ bӃn Cù Lao

Phӕ ÿӇ bán thӏt. Có dҥo, mӝt con cá ÿuӕi lӟn gҫn nӱa chiӃc ÿӋm phѫi lúa bӏ mҳc dàn

câu giăng ӣ gҫn cҫu Gjnh. ViӋc ҩy chӭng tӓ ngѭӡi dân Hòa Quӟi cǊng là dân thiӋn

nghӋ câu các loҥi cá, cҧ sҩu. CǊng ngѭӡi Hòa Quӟi kӇ: ông bà xѭa nhiӅu lúc câu

ÿѭӧc cá mұp con trên ÿoҥn sông Nhà Bè - cǊng nѫi ÿây có cá ngon nәi tiӃng là cá

chìa vôi - giӕng này không còn mҩy ӣ ÿoҥn sông Nhà Bè. CǊng nhѭ cá thu nѭӟc ngӑt

ngày trѭӟc chӍ có ӣ Rҥch Ĉông và nay không còn nӳa.

3. ViӋc bҳt ͙c g̩o và h͇n ӣ Rҥch Cát, thѭӡng ÿӃn trѭӟc TӃt kéo dài ra giêng ÿӃn

tháng hai, tháng ba. Lúc này Rҥch Cát nѭӟc ròng, lúc ròng sát có ÿoҥn có thӇ bѫi qua

Cù Lao Phӕ nѭӟc chӍ tӟi bөng. Lúc ҩy nѭӟc ròng thì cҧ hai bên - Cù Lao Phӕ và Bình

Trѭӟc - ngѭӡi ngѭӡi, nhҩt là trҿ em, ÿàn bà xúc bҳt ӕc gҥo và hӃn.

Nguӗn lӧi này không biӃt có tӯ lúc nào?

Ӕc gҥo xѭa ӣ trong các rҥch bên kia làng Bình Trѭӟc: rҥch Bà Miên, rҥch

Trѭӡng Tàu, sông Ĉӗng Trjm… ra ÿӃn rҥch Cát. Nay ÿã không còn nhѭ xѭa, vì khai

thác vô tә chӭc, bҳt thӫ công bҵng mò lһn chѭa ÿӫ còn cào bҵng ghe máy... thì ӕc gҥo

và hӃn nào còn và sӁ bӏ tuyӋt chӫng.

Ngoài ӕc gҥo còn có hӃn nhiӅu vô kӇ, không chӍ ӣ Rҥch Cát, ӣ các cӗn nhѭ cӗn

Cӓ (ӣ trên Rҥch Các), cӗn Gáo (nay không còn, xѭa gҫn cҫu Mӟi, thuӝc làng Bình

Trѭӟc). Riêng ӣ vàm Rҥch Lò Gӕm xѭa nhiӅu, nay còn rҩt ít. Nѫi ÿây giai ÿoҥn trѭӟc

vùng nѭӟc mһn ra nѭӟc lӧ, nay ÿã ngӑt… nên còn sót mӝt ít cây dӯa nѭӟc.

Nhӳng ngѭӡi dân ӣ ÿây cǊng ÿi xuӕng rӯng Sác khai thác con nha làm mҳm.

Ngày nay không còn ai làm vì tәn phí và giá cҧ không bao nhiêu, và cách làm thua

mҳm ba khía ӣ bãi Xju (xѭa kia, nghӅ này mӝt thӡi nәi tiӃng: “Ba khía Bãi ;ju”,

khҳp xӭ Lөc TӍnh, rӗi Nam KǤ). Ngoài bҳt con nha ӣ rӯng Sác czn nghӅ câu cua mӟi

ÿӝc ÿáo. Cua ӣ rӯng Sác ngoài cách ÿào hang ÿӇ bҳt có lӕi câu nhѭ câu tôm.

V. CHĂN NUÔI

Chăn nuôi ӣ Cù Lao Phӕ hiӋn nay vӅ căn bҧn là chăn nuôi gia ÿình thuӝc loҥi

tiӇu quy mô, chѭa phҧi là ngành chăn nuôi lӟn. Mһc dù cǊng có chăn nuôi gà, cút, cҧ

heo và cá có chuӗng trҥi, có ao hӗ; nhѭng chӍ là kinh tӃ phө, nӃu so vӟi các ÿӏa

phѭѫng khác nhѭ nghӅ nuôi heo ӣ các phѭӡng Tam Hòa, Hӕ Nai, Tân Biên, Tân Hòa,

hay nhѭ nghӅ nuôi cá (bè) nhѭ ӣ phѭӡng Tân Mai.

1.8 Page 8

▲back to top

Cái ÿáng nói là các giӕng thú ӣ Cù Lao Phӕ hiӋn giӡ là giӕng cǊ hay thoái hóa.

Nhѭng ngày trѭӟc ÿã có mӝt thӡi tuyӇn chӑn loҥi thích hӧp vӟi ÿһc tính và hoàn

cҧnh. Theo lӡi tөc truyӅn, trâu ӣ Cù Lao Phӕ là giӕng chӏu ÿӵng sӭc bӅn, không lӟn

con; giӕng trâu Qjy có gӕc ӣ rӯng Sác. Ngӵa xѭa là ÿѭӧc tuyӇn tӯ giӕng tӕt dành cho

Nӷ binh Trҩn Biên, ÿӃn trҩn Biên Hòa: Ngӵa chiӃn ÿӅu gӕc Biên Hòa… ĈӃn giӕng gà

nòi ÿӕi vӟi dân chѫi gà ÿӅu biӃt tiӃng gà Biên Hòa. Ĉó là phҫn lӏch sӱ. Ӣ ÿây, vӟi

nhӳng nét lӟn, chúng tôi cӕ trình bày mӝt sӕ thú ÿѭӧc nuôi ӣ Cù Lao Phӕ, gӗm: thú

giӳ nhà nhҩt lj chó; gia cҫm gӗm gà, vӏt; tiӇu gia súc là heo; và ÿҥi gia súc là ngӵa,

trâu.

1. Chó: Nhӳng năm ÿҫu kháng chiӃn 9 năm ÿánh Tây, có hai con th~ bӏ ta giӃt

và Tây diӋt: Ĉó là chó và trâu. Chó bӏ ta giӃt không nѭѫng tay, vì ÿêm ÿêm du kích,

bӝ ÿӝi hành quân ÿӃn xóm nào ÿӅu bӏ chó sӫa náo ÿӝng cҧ lên... NhiӅu làng ӣ gҫn

ÿӗn bót giһc ÿѭӧc lӋnh ӫy ban Hành chánh Kháng chiӃn giӃt chó hӃt! Rӗi thҵng Tây

ÿi bӕ, vô làng hӗi nào không ai hay vì ÿâu còn chó ÿӇ báo ÿӝng! Rӗi ÿѭӧc lӋnh nuôi

chó trӣ lҥi... Cҧnh này ӣ Cù Lao Phӕ và các làng ÿӏch hұu ӣ thӏ xã Biên Hòa vүn có

nét giӕng nhau.

Chó ӣ Cù Lao Phӕ ngày trѭӟc toàn chó bҧn ÿӏa: chó săn, chó ngao (thӭ lӟn hѫn

hӃt), chó c͗. Còn hôm nay thì ÿӫ các giӕng chó…

Ngày nay ӣ Cù Lao Phӕ ít ngѭӡi biӃt ngày xѭa - ít ra trѭӟc khi Tây chiӃm thành

Biên Hòa (1861) có tөc phѭӡng săn ÿi săn nhӳng ngày áp TӃt, chó săn ÿһc biӋt ÿѭӧc

nuôi nҩng tӱ tӃ.

Lúc ÿó rӯng còn nhiӅu. Tҥi Cù Lao Phӕ rӯng dҫu chҥy dài tӯ thôn Bình Kính

ÿӃn thôn Tân Giám - nhѭng thú ӣ ÿây chӍ có khӍ và chim cò, trѭӟc Cách Mҥng Tháng

Tám còn có chim quӕc. Các vùng quanh Cù Lao Phӕ thì rӯng bҥt ngàn tӯ Bình

Thung, Bình Thҳng, Tân Vҥn ÿӃn núi Châu Thӟi lên vùng Tân Hҥnh phía sông Ĉӗng

Nai. Còn bên kia Rҥch Cát tӯ thôn Bình Ĉa ÿӃn Vƭnh An, Bình Trѭӟc, Tân Phong,

Bình Thành lên miӋt núi Lò Gҥch muông thú còn nhiӅu: nai, kǤ ÿà, ch͛n, cheo, vô s͙

kh͑ lүn thú dӳ: c͕p, heo rͳng, voi...

Phѭӡng săn ӣ Cù Lao Phӕ tӕp năm, tӕp ba ÿi các nѫi săn thú vӟi: chó săn, l˱ͣi,

ÿo̫n ÿao, rӗi lên ÿѭӡng, rӗi lҫn lѭӧt trӣ vӅ: kҿ thành công ngѭӡi thҩt bҥi cùng chung

vui vӟi nhӳng ngày giáp TӃt.

Ĉó là lúc thiên nhiên còn ѭu ÿãi ngѭӡi dân Cù Lao Phӕ và các dân thôn, xã,

phѭӡng khác. VӅ sau, rӯng ngày càng kiӋt quӋ, thú rӯng hiӃm, viӋc ÿi săn không còn

tӗn tҥi và mһt khác giһc Pháp cҩm dân chúng di chuyӇn vӟi vǊ khí e có nhӳng viӋc

mҩt trұt tӵ an ninh. ViӋc ÿi còn dành cho nhӳng ngѭӡi giàu có, quyӅn thӃ có súng có

ÿóng thuӃ và kiӇm tra chһt chӁ. Chó săn tӯ ÿó cǊng không còn quý trӑng nӳa, ngѭӡi

ta nuôi chó giӳ nhà ÿӇ sӫa ngѭӡi qua kҿ lҥi:

Trách lòng con chó sͯa dai

Ĉêm năm canh vi͇ng b̩n, sͯa dài sáng ÿêm.

2. Gà: Ӣ Cù Lao Phӕ thӃ kӹ XIX, dân chúng nuôi các giӕng: gà nòi, gà ta, gà

tàu, gà tre, gà ác, gà trͭc, gà ri, gà bông... Rӗi tùy theo sҳc lông mà gӑi tên: Gà tía,

1.9 Page 9

▲back to top

gà xám, gà nh̩n, gà ô, gà qu̩... tӍ mӍ hѫn thì có:

Gà b˱ͣm: Sҳc lông lӕm ÿӕm nhѭ bѭѫm bѭӟm.

Gà bông: Sҳc lông màu ÿen lүn màu trҳng trә nhѭ bông.

Gà bông lau: Sҳc lông nhѭ hoa lau.

Gà bông dâu: Mӝt loҥi gà bông.

Gà bông trích: Loҥi gà bông, mzng nhѭ con trích.

Gà bông nh̩n: Loҥi gà bông, nhѭng màu trҳng nhiӅu.

Gà chu͙i: Lông pha màu ÿӑt chuӕi.

Gà Ngô Tru̵t: Lông màu chocolat.

Gà ÿi͉u: Lông màu ÿӓ sұm.

Gà ÿi͉u lau: Lông ÿӓ sұm, pha ÿӕm trҳng nhѭ cӓ lau

Gà hoe: Lông vàng có ÿiӇm ÿӓ hay trҳng.

Gà nh̩n: Lông trҳng phau, cҷng vҧy trҳng xen kӁ ÿӓ, mӓ trҳng, mҳt bҥc

Gà lau: Lông màu bông lau

Gà mái lai: Vӕn gà trӕng, lông nó to sӧi hѫn lông gà mái.

Gà y: Lông nhѭ lông ó, cǊng gӑi là ó Ma Lai

Gà ô: Lông ÿen tuyӅn.

Gà ô mái lai: Lông ÿen mà to sӟ nhѭ gà mái.

Gà xám: Lông xám tro

Gà [im ô: Lông vӯa xám vӯa ÿen.

Trong các giӕng gà có giӕng gà nòi Biên Hòa thuӝc loҥi gà nәi tiӃng ӣ xӭ Nam

KǤ. Theo Vѭѫng Hӗng SӇn, gà Biên Hòa (nay là Ĉӗng Nai) ít lông, to xѭѫng, cә dài,

chân ÿá chұm mà chҳc ÿzn.

Theo Vѭѫng Hӗng SӇn phân tích thì gà trӕng nòi Biên Hòa ÿá chân trѫn hay vô

cùng, sӭc chӏu ÿӵng tuyӋt ÿӕi (ÿá ÿӃn chӃt thì ÿӭng tҥi chӛ mà chӃt không bӓ chҥy);

và gà mái thì: dѭӟi cҵm có túm lông nhѭ râu, giӳ con rҩt giӓi, diӅu ÿӅu nӇ; gһp gà

trӕng vӯa ý thì cho ÿҥp, bèn không thuұn thì ÿá tӟi ÿӃn khi mӋt thì nҵm “chӏu trұn”

chӭ không bӓ chҥy. Nhұn xét là nhѭ vұy, chӭ ca dao Cù Lao Phӕ nói vӅ gà thì có câu:

Gà c͛ lông m˱ͣt, c͹a ngà,

Ĉá ÿâu thua ÿó bán nhà mà chung.

3. Vӏt: Tҥi Cù Lao Phӕ ngày trѭӟc nghӅ nuôi vӏt ÿã có mӝt thӡi phát triӇn vì

sông nѭӟc tҥi chӛ có nhiӅu ӕc nhҩt ӕc gҥo, hӃn ӣ bên kia Rҥch Cát.

Vӏt ӣ Cù Lao Phӕ tӯ lâu có các giӕng bҧn ÿӏa: V͓t ta, v͓t tàu v͓t r̹n, v͓t cà cu͙ng,

v͓t sen. Hôm nay có thêm nhiӅu giӕng, giӕng “vӏt lai kinh tӃ” cho trӭng thӏt, lông…

Nhѭng ngành này vүn chѭa phát triӇn mҥnh. Trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám ӣ ÿây có

1.10 Page 10

▲back to top

trҥi nuôi vӏt cӫa bà Năm Cҩm (ngѭӡi Minh Hѭѫng, mҽ ngѭӡi Cù Lao Phӕ, cha ngѭӡi

Phѭӟc KiӃn) có tiӋm buôn bách hóa ӣ chӧ Biên Hòa, chӫ vӵa hӝt vӏt duy nhҩt ӣ chӧ

Biên Hòa lúc ҩy.

NghӅ nuôi vӏt ӣ Cù Lao Phӕ là nuôi thҧ, cҫn mӝt ngѭӡi chăn, ban ngày lùa vӏt ÿi

ăn trên các cánh ÿӗng, xuӕng sông, xuӕng rҥch, xuӕng ao ăn tôm, tép, ӕc... Ĉêm vӅ ӣ

lán trҥi giӳa ÿӗng. Sáng dұy lҩy trӭng và lùa ÿi ăn.

4. Heo: Loҥi "lӧn" nhӓ con nhѭng thӏt rҩt ngon, ÿó là con pabwei cӫa ngѭӡi

Chăm: tӯ ÿó gӑi lӧn thành heo. Nhѭng lúc ăn bánh cӫa ngѭӡi Bà Ba thì, có lӁ hӑ gӑi

tên gì khó nói, nên ta vүn gӑi bánh "da lӧn" vì có nhiӅu lӟp nhѭ da lӧn. Ĉây là tӯ kép

còn giӳ tӯ "lӧn" truyӅn thӕng, còn cӭ cái con lӧn, dù giӕng thì ӣ ÿây ÿӅu gӑi là heo:

Heo nuôi ÿӇ ăn thӏt, heo t͇ ÿӇ cúng ÿình, heo quay, heo lu͡c…

Con heo trong cúng ÿình thì phҧi con heo ÿen tuyӅn, cúng heo sӕng ÿӇ trên cái

tӧ. Chӟ không bao giӡ cúng heo quay nhѭ ngѭӡi Hoa lúc ҩy. ViӋc cúng heo quay là

ҧnh hѭӣng cӫa ngѭӡi Hoa thӡi Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ: nhân ngày lӉ Quan VǊ hӑ cúng

heo quay! ViӋc này có nét khác biӋt giӳa ngѭӡi Hoa và ngѭӡi ViӋt. VӅ sau trong

nhӳng cuӝc cúng trҧ lӉ mӟi có cҧnh ngѭӡi ViӋt cúng heo quay. Ĉó là kӃt quҧ giao lѭu

văn hóa Hoa - ViӋt.

Con heo thӡi Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ, trong các lӕi làm món ăn nét ÿһc thù: ngѭӡi

Hoa thì quay heo (cҧ vӏt) rҩt là nghӋ thuұt và ÿӝc quyӅn làm món này thôi. Ngѭӡi

Kinh thì thӏt heo luӝc cháo lòng rҩt ѭ nghӋ thuұt mà vӅ sau ӣ Chӧ ĈӋm là “ÿӍnh cao”

nәi tiӃng cҧ xӭ Nam KǤ. Xét vӅ gӕc là thӏt heo "Bái Ĉáp" ӣ Thuұn Hóa.

Bҩy giӡ chѭa có nuôi heo công nghiӋp, nuôi thӫ công nên thӏt nó luӝc (hay các

thӭ khác: nem, giò... ÿӅu ngon) ÿӃn trình ÿӝ nghӋ thuұt, vì ÿã có nhiӅu quán bán thӏt

heo luӝc, cháo lòng.

Nuôi heo, không phҧi nhà nào cǊng có ÿiӅu kiӋn (cҧ ngày trѭӟc) nên có cҧnh ӣ

Cù Lao Phӕ nuôi heo rӁ mà trong tiӇu thuyӃt Hӗ BiӇu Chánh thѭӡng nói ÿӃn. Vұy

nuôi heo rӁ là nuôi thӃ nào? Nuôi heo rӁ là ngѭӡi bҫn nông lãnh heo con cӫa mӝt

ngѭӡi quen hay hàng xóm - thѭӡng là trung nông. Trong lúc ngѭӡi nuôi phҧi lo liӋu

tӯ tҩm, cám, bèo, rau ÿӇ nuôi heo mau lӟn. Khi heo lӟn ÿúng lӭa bán, ÿiӅu ÿáng nói

là ngѭӡi nuôi heo không có quyӅn ÿӏnh; ÿӃn lúc nào bán nói chӫ heo (trên 1 tҥ, tҥ ta

60 kg) lúc chia tiӅn chӫ “tӭ” ngѭӡi nuôi “lөc” là thông thѭӡng. Nuôi heo rͅ là kiӇu

“lao ÿӝng gia công”, không rõ có tӯ lúc nào ӣ Cù Lao Phӕ?

Tҥi Cù Lao Phӕ ÿӃn thӃ kӹ XIX, heo có các giӕng bҧn ÿӏa: heo cúi, heo m͕i

(thѭӡng giҧi thích theo ngѭӡi dân tӝc ít ngѭӡi: cúi là loҥi thú hoang dã giӕng con

heo), heo voi (lӟn xác, lông nhiӅu), heo bông, heo lang, heo Thu͡c Nhiêu.

5. Trâu ӣ Cù Lao Phӕ thuӝc loҥi nhӓ con, chӏu ÿӵng nһng nhӑc, ăn uӕng không

kén là nhӡ lai tҥo giӕng trâu rӯng Sác. Giӕng này do ngѭӡi bҧn ÿӏa hay ngѭӡi Kinh

ÿem vào, ÿó là ÿiӅu cҫn tìm hiӇu hѫn. Cái ÿһc tính giӕng lai này gӕc ӣ xӭ rӯng Sác cӓ

hiӃm, nѭӟc lӧ: trâu thѭӡng sӕng không nәi, chӍ có giӕng ҩy chӏu ÿӵng ÿѭӧc nѭӟc

mһn, muӛi mzng...

Trâu, bò ӣ Cù Lao Phӕ không nhiӅu. Toàn tӍnh Biên Hòa năm 1930 - theo Ĉӏa

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

Cht Biên Hòa - là: 13.000 trâu (dùng cày bӯa, kéo bè), 800 bò ÿӵc và bò cái (ÿӇ kpo

xe). Riêng vӅ trâu lúc ҩy ӣ vùng ngѭӡi dân tӝc Mҥ, toàn trâu lӟn nên dùng sӭc kéo

bè.

Giá mӝt con trâu ÿӡi nhà NguyӉn 5 quan. Truy ra viӋc phҥt vҥ ӣ tӍnh Biên Hòa

xѭa là 1 trâu giá 5 quan... Con trâu giai ÿoҥn ÿҫu 9 năm ÿánh Tây... là nҥn nhân cӫa

quân Pháp, mӛi lҫn ÿi “bӕ” là có bҳn giӃt trâu! Ӣ & Lao Phӕ không bӏ sӵ “tàn

sát”này vì Cù Lao Phӕ bӏ giһc chiӃm trѭӟc, ÿӕi diӋn mӝt con Rҥch Cát là chiӃn khu

Vƭnh Cӱu hay ӣ ChiӃn khu Ĉ, trâu bӏ chúng bҳn không nѭѫng tay, ÿӇ ta không có sӭc

kéo lúc làm vө mùa... rӗi bӓ làng bӓ xóm ra sӕng bên ÿӗn bót. Nhѭng suӕt 9 năm trâu

chӃt nhiӅu, tҥo nhӳng ÿiӅu kiӋn khác: chuyӇn trâu các nѫi khác vӅ, tұp trâu thích ӭng

vӟi hoàn cҧnh bӕ ráp, tránh pháo...Nên sӭc trâu có kém mà sӭc sҧn xuҩt vүn ÿӫ sӕ

cҫu.

Trâu bò ӣ Cù Lao Phӕ trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám là giӕng thѭӡng:

Trâu cò: Trâu có lông trҳng.

Trâu c͝: Trâu ÿӵc to con, vai rӝng cә lӟn, thұt mҥnh.

Trâu cui: Trâu sӯng móc trӣ xuӕng, sӭc thұt ӣ mҥnh

Trâu FK̫ng: Trâu sӯng dài mà bành rӝng ra rҩt dӳ, nên ít dùng.

Bò thì có các “loҥi” - phân biӋt theo lӕi coi mһt bҳt hình dong:

Bò hóng: Bò da và lông ÿen bóng.

Bò kh˱u: Bò da không ÿen nhѭng lông ÿen.

Bò u: Bò có cөc u nәi giӳa hai bҧ vai.

Bò vá: Bò lông có vá trҳng ÿen hay trҳng xám.

Bò vàng: Bò lông vàng lӧt.

N̹m ÿây chͣ có ngͯ ÿâu,

Thͱc mà giͷ ḽy con trâu, con bò

N̹m ÿây nào ÿã ngͯ cho,

Thͱc mà giͷ ḽy con bò, con trâu.

Câu ca dao sѭu tҫm ӣ Cù Lao Phӕ cho thҩy trâu bò ÿѭӧc ngѭӡi dân ӣ ÿây bҧo vӋ

kӻ lѭӥng nhѭ thӃ nào. Xѭa dân trӝm trâu, thѭӡng là xuҩt phát tӯ Tân Khánh, hay lò

mò ӣ các vùng kӃ cұn, ÿâu ÿâu cǊng ngán. Song theo lӡi tөc truyӅn thì ÿám trӝm ÿҥo

này không bao giӡ xuӕng “hành nghӅ” ӣ Cù lao Phӕ vì ӣ ÿây có mӝt ÿҥo luұt bҩt

thành văn: bҳt ÿѭӧc kҿ trӝm tӯ xӭ khác ÿӃn thì ÿem ra sông xӱ trҩn nѭӟc cho ÿӃn

chӃt.

6. Ngӵa Biên Hòa tӭc ngӵa nòi có tiӃng thӡi Trҩn Biên ngӵa ÿѭӧc dùng trong

quân sӵ, tѭӟng lãnh nào cǊng có ngӵa hay. ChuyӋn xѭa tích cǊ thӡi Trҩn Biên còn

ÿѭӧc sӱ sách ghi lҥi: Con ngӵa cӫa Cai bҥ NguyӉn Cѭ Cҭn - năm 1747 ÿã hy sinh

trong cuӝc khӣi loҥn cӫa Hoa thѭѫng Lý Văn Quang nhѭ sau: “Trѭӟc kia Cҭn có mӝt

con ngӵa NKRҿ, gӣi nuôi ӣ chӛ khác. Ĉêm ҩy, nhà chӫ mӝng thҩy Cҭn vӝi vàng ÿӃn

2.2 Page 12

▲back to top

lҩy ngӵa, tӍnh dұy ra chuӗng ngӵa xem thì ngӵa ÿã chӃt rӗi! Nhà FKӫ lҩy làm lҥi vӝ,

ÿi báo tin cho Cҭn biӃt, thì Cҭn ÿm chӃt tӯ canh hai ÿêm ҩy! ĈӃn lúc tra tҩn bӑn giһc

(bӑn Lý Văn Quang) chúng ÿӅu nói: “ÿѭѫng ÿêm thҩy Cҭn cӥi ngӵa, múa ÿao, ÿón

ÿánh, cho nên không trӕn vào ÿâu ÿѭӧc!” Ai cǊng cho là thiêng bèn lұp ÿӅ thӡ Cҭn

ngay ӣ ÿây”21

Lúc NguyӉn Ènh còn ӣ xӭ Gia Ĉӏnh có ÿѫn vӏ kӷ binh ÿiêu luyӋn, toàn ngӵa ӣ

trҩn Biên Hòa.

Năm 1898, chiӃm tӍnh Biên Hòa ÿѭӧc 35 năm, Phip lұp Hӝi Ĉua Ngӵa (Société

des Courses du Ĉӗng Nai) là có ý ÿӗ chӟ không chӍ lo viӋc ÿua ngӵa. Hӝi lúc ҩy có

400 hӝi viên Pháp và ViӋt. Năm 1930, theo Ĉ͓a Cht Biên Hòa, toàn tӍnh có 900 con

ngӵa.

Ngӵa ӣ Cù Lao Phӕ nói riêng, ӣ tӍnh Biên Hòa ÿӃn trѭӟc Cách Mҥng Tháng

Tám rҩt quan trӑng. Lúc này xe hѫi chѭa nhiӅu - nhҩt xe con, còn xe ÿò thì ÿâu phҧi

chҥy liên hӗi, mà phҧi ÿӧi chuyӃn hàng giӡ là thѭӡng. ĈӃn nhӳng năm Nhұt vào

Ĉông Dѭѫng, xăng chҥy xe hiӃm nên chҥy cӗn và chҥy than... Xe thông dөng tӯ làng

này qua làng khác hay lên tӍnh là các loҥi xe ngӵa vӟi tên: Xe th͝ m͡, xe giàn, xe

ki͇ng; nhà giàu có xe mây, xe song mã là sang lҳm... Bên cҥnh ÿó có xe kéo, xe bò.

Thӡi 9 năm ÿánh Tây ӣ ChiӃn khu Ĉ dùng ngӵa ÿӇ liên lҥc, ÿây là phѭѫng tiӋn

giao thông tiӋn lӧi.

Bͥ sông xanh chi͉u hôm nay bu͡c ng͹a,

Ki͇m g͙i ÿ̯u, theo gió th̫ h͛n cao.

(HuǤnh Văn NghӋ)

VI. CÈC NG¬NH NGHӄ THӪ CÔNG Ӣ CÔ LAO PHӔ

Dѭӟi thӡi Trҩn Biên Hòa có câu phѭѫng ngôn ghi ÿѭӧc mӝt sӕ ngành nghӅ nәi

tiӃng:

Nhͱt g͙m,

Nhì ÿ˱ͥng,

Tam bong,

Tͱ ÿá

Câu phѭѫng ngôn ÿӃn ngày hôm nay vүn còn giá trӏ, và có nhiӅu ngành phát

triӇn hѫn xѭa, ÿó là gӕm, ÿѭӡng, ÿá.

Trѭӟc ÿó thӡi Trҩn Biên, ӣ Cù Lao Phӕ ÿã có gӕm Cù Lao Phӕ và ÿѭӡng Cù

Lao Phӕ. Riêng ÿá lúc này khai thác ÿá ong, thì ngѭӡi thӧ Cù Lao Phӕ sang bên kia

Rҥch Cát ÿӃn thôn Bình Ĉa khai thác - nghӅ làm ÿá thu hút mӝt sӕ lao ÿӝng ӣ ÿây.

Tên BӃn Ĉá, phía Bình Ĉa, là nѫi ghe thuyӅn ÿӃn mua ÿá chӣ ÿi khҳp xӭ Nam .Ǥ.

NghӅ này vүn tiӃp tөc ÿӃn thӡi Trҩn Biên Hòa, tӍnh Biên Hòa vӟi tên ÿá Biên Hòa.

21 Ĉ̩i Nam li͏t truy͏n

2.3 Page 13

▲back to top

Ĉá này góp phҫn xây thành lǊy sáu tӍnh thӡi nhà NguyӉn, và góp phҫn xây dӵng các

công trình kiӃn trúc khác - cҧ ӣ ÿӗng bҵng sông Cӱu Long.

Cùng lúc ҩy, ӣ Cù Lao Phӕ nѫi hӝi tө nhiӅu ngành nghӅ khác: rèn, mӝc, ÿҳp

tѭӧng, ÿóng ghe nhѭng nay nghӅ không còn, chӍ còn nhӳng công trình và di tích.

Sau 1776, không còn mӝt thӡi vàng son, sҧn xuҩt gӕm vүn tiӃp tөc, nghӅ làm

ÿѭӡng và trӗng bѭӣi vүn tӗn tҥi ÿӃn thӡi Pháp thuӝc. Nhӳng phҫn viӃt vӅ ngành nghӅ

cӫa Cù Lao Phӕ dѭӟi ÿây chӍ là bѭӟc ÿҫu tìm hiӇu - trong sӕ ngành nghӅ cǊ ÿã bӏ mai

mӝt, nhҽ vӅ kӻ thuұt nhѭng cӕt nói lên ÿѭӧc nét ÿһc thù cӫa Cù Lao Phӕ vұy.

1. Ngh͉ làm b͡t:

Con th˯ tay ̽m tay b͛ng,

Tay d̷t ḿ ch͛ng ÿ̯u ÿ͡i thúng bong

Trong 2 câu này, chӳ bong (viӃt o chӭ không phҧi là chӳ ô) - nghƭa là gì? Trong

Ĉҥi Nam Quӕc Âm Tӵ Vӏ giҧng: "B͡t bong: V̵t tan nát: n͇p g̩o tan ra nh˱ bͭi".

Ĉó là tiӃng cә, bong tӭc là b͡t. Ӣ thành phӕ Biên Hòa, tҥi xã Tân Hҥnh có R̩ch Lái

Bong (các lái bán bӝt ngày xѭa) ӣ ÿây nәi tiӃng vӅ bӝt bánh tráng.

Bӝt ӣ xӭ Gia Ĉӏnh xѭa có nhiӅu thӭ, làm bҵng gҥo nӃp, cӫ, trái v.v... Ӣ tҥi Cù

Lao Phӕ ÿӃn thӃ kӹ XIX ÿã có nhiӅu thӭ bӝt:

B͡t năng: Làm tӯ cӫ huǤnh tinh, nên cǊng có tên b͡t huǤnh tinh. Ĉһc tính là

dҿo, ÿѭӧc dùng pha chӃ vӟi bӝt gҥo, bӝt nӃp ÿӇ làm bánh mһn, bánh ngӑn, nҩu chè,

nѭӟc sӕt thӃ bӝt mì cӫa Pháp.

B͡t n˱a: Làm tӯ bӝt cây nѭa - hӑ khoai môn, tàu xanh, nhám có nhiӅu ÿӕm

trҳng.

B͡t ÿoác: Làm tӯ cә hǊ cây ÿoác - loҥi hӑ cây dӯa.

B͡t l͕c: ChӍ thӭ bӝt làm tӯ gҥo, tinh chӃ công phu.

B͡t chu͙i: Làm tӯ trái chuӕi sӭ, chuӕi chà, ÿây là bӝt dinh dѭӥng cho trҿ em.

B͡t h͡t mít: Làm tӯ hӝt mít, xѭa ӣ xóm Vѭӡn Mít (thӡi nhà NguyӉn, ӣ gҫn

thành thuӝc thôn Tân Lân) có sҧn xuҩt bӝt này, loҥi bӝt dinh dѭӥng cao cҩp

B͡t ÿ̵u: TiӃng gӑi các thӭ bӝt bҵng ÿұu các loҥi nhѭng chánh yӃu là bӝt ÿұu

xanh.

B͡t khoai: Làm tӯ cӫ khoai mì. Bӝt làm thành miӃng cҳt phѫi khô ÿӇ nҩu chè,

nҩu kiӇm.

B͡t sam: Làm tӯ cӫ khoai mì. Bӝt nҩu rӗi làm tӯng viên rӡi nhѭ trӭng con sam,

nên cǊng có tên gӑi là bӝt bán, dùng ÿӇ nҩu chè, hay chѭng chuӕi sӭ nѭӟc cӕt dӯa.

B͡t mì: Làm tӯ cây lúa mì. Thӡi Cҧng Thӏ Cù Lao Phӕ mӣ cӱa, lúa mì do tàu

Nhұt ÿem tӟi bán, rӗi sau mӟi có bӝt mì cӫa Pháp.

Có bӝt cҫn có bӝt cái, bӝt nәi. Trong mӝt sӕ loҥi bánh ÿӅu cҫn có bӝt này. Ĉó là

hai cách vүn tӗn tҥi ӣ Cù Lao Phӕ:

Dùng men rѭӧu gҫy. Kӻ thuұt này các lò nҩu rѭӧu ít khi bán ra ngoài. Nên

2.4 Page 14

▲back to top

thѭӡng mua men ӣ ngoài thӏ trѭӡng tuy kém phҭm chҩt hѫn, cách làm ra: Hai thӭ:

a. Men khô có thӇ bҧo quҧn 6 tháng trong ÿiӅu kiӋn bao bì kín, khô và nhiӋt ÿӝ

thҩp.

b. Men ép có ÿӝ ҭm 38 - 45% trҥng thái bҧo quҧn trong nhiӋt ÿӝ thҩp.

NӃu không dùng men khô hay men ép thì dùng nѭӟc cѫm rѭӧu, sӳa chua ÿӇ gҫy

bӝt nәi. Hai cách này hiӋn nay vүn còn tiӃp tөc ӣ Cù Lao Phӕ.

Mӝt ÿһc ÿiӇm trong nghӅ làm bánh là b̷t trùng. ChӍ bӝt gҥo mӟi dùng phѭѫng

pháp này, nӃu không bӝt gҥo lúc gói bánh bӝt không dính. Cách làm cǊng ÿѫn giҧn:

bӝt gҥo pha nѭӟc bҳt lên bӃp quҩy vӟi sӭc nóng vӯa phҧi, ÿem xuӕng rӗi làm bánh

khi hҩp nó nhѭ ý muӕn.

Tӯ bӝt ÿҿ ra các thӭ bánh, cái nôi Cù Lao Phӕ mӣ rӝng ra các nѫi, vӟi các loҥi.

Bӝt còn dùng làm bún.

Bún này là bún Cù Lao

Bún dây bún v̷t, bún nào cǊng ngon

Rӗi thêm sҧn phҭm: Bánh h͗i, bánh ngh͏, bánh tâm, bánh canh... thұt là ÿa

dҥng. Ngѭӡi Cù Lao Phӕ nhiӅu kiӃng hӑ, nhiӅu ÿӡi sӕng bán các thӭ bӝt nәi tiӃng vӅ

bánh trái. HiӋn nay, sҧn phҭm bánh (bánh tét, bánh ít, bánh thuҭn, xôi vӏt, cѫm rѭӧu

và bún các loҥi) cӫa ngѭӡi Cù Lao Phӕ vүn ÿѭӧc các chӧ quanh vùng ÿánh giá cao.

2. Ngh͉ làm ÿ˱ͥng:

Ĉi ngang lò mía th˯m ÿ˱ͥng

Mu͙n vô k͇t nghƭa cang th˱ͥng vͣi em

Qua thѭ tӏch cә thì thӃ kӹ XVI, vùng Ĉàng Trong cӫa Chúa NguyӉn, theo linh

mөc A - lӃch - xăng - Ĉӡ - Rӕt thì ӣ Ĉàng Trong có bӕn sҧn phҭm ÿӭng ÿҫu cӫa Nam

È: vàng, t˯, tiêu, ÿ˱ͥng.

Theo Ĉӏa bҥ Minh Mҥng (1836) ÿҩt trӗng mía ӣ Cù Lao Phӕ ÿã chiӃm mӝt tӹ

lӋ quan trӑng so vӟi ÿҩt trӗng dâu.

Trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám, tҥi Cù Lao Phӕ sҧn xuҩt nhiӅu loҥi ÿѭӡng:

Ĉ˱ͥng tán: Ĉѭӡng ÿә khuôn hình nhѭ nӱa móng trâu, hay trái thұn, dày 1 cm,

màu vàng.

Ĉ˱ͥng WK̓: Ĉѭӡng ÿә trên ÿӋm rӗi vҥch theo hình thҿ chӳ nhӵt và bҿ ra tӯng

miӃng, mӓng hѫn ÿѭӡng tán, màu vàng sұm.

Ĉ˱ͥng kh̩p: Ĉѭӡng nҩu tӟi không ÿә ra khuôn mà ÿә vào khҥp ÿӇ dӵ trӳ, hay

vұn chuyӇn ÿi xa. Lúc ăn, lҩy dao nҥo tӯ tӯ ÿӇ dùng.

Ĉ˱ͥng Thao Lao: Loҥi ÿѭӡng vӕn sҧn xuҩt ӣ xӭ Thao Lao, phӫ Phѭӟc Tuy.

Ĉây dҩu vӃt ÿѭӡng Hҥ xѭa: tròn tán nhѭ ÿѭӡng thӕt nӕt, thѫm ngon.

Ĉ˱ͥng khay: Ĉѭӡng nҩu tӟi, ÿә vào cái khuôn hình khay rѭӧu, nên gӑi tên nhѭ

vұy.

2.5 Page 15

▲back to top

Ĉ˱ͥng mi͇ng: Ĉѭӡng nҩu ÿә vô khuôn y nhѭ miӃng gҥch tàu nên lҩy ÿó gӑi tên.

Tҩt cҧ loҥi ÿѭӡng trên gӑi là ÿ˱ͥng H̩, loҥi ÿѭӡng do ngѭӡi Hҥ (hiӇu là Hҥ

Châu) làm ra.

Ĉ˱ͥng cát: Ĉѭӡng nҩu tӟi, ÿә vô muӛng sau lót giҩy ÿә nѭӟc bùn, mұt rút

xuӕng ÿít muӛng thành ÿѭӡng cát. Theo thӭ tӵ tӕt xҩu tӯ ÿáy muӛng tính lên:

a. Ĉ˱ͥng cát ÿen hay ÿ˱ͥng B̩ch ba, tӭc loҥi ÿѭӡng còn nhiӅu mұt màu vàng

sүm.

b. Ĉ˱ͥng cát mͩ gà hay ÿ˱ͥng B̩ch hai, tӭc ÿѭӡng cát màu vàng nhѭ mӥ gà,

tӭc còn ít mұt.

c. Ĉ˱ͥng cát tr̷ng hay ÿ˱ͥng B̩ch nh̭t, ÿѭӡng thұt trҳng.

Ĉ˱ͥng trͧ: Là ÿѭӡng chӃ biӃn tӯ ÿѭӡng cát thành loҥi ÿѭӡng ÿһc biӋt hay cao

cҩp:

a. Ĉ˱ͥng ph͝i: Có hình nhѭ lá phәi cҳt ra, xӕp, trҳng tinh, ÿӇ lâu không mӅm.

b. Ĉ˱ͥng phèn: Tӭc ÿѭӡng cөc trong nhѭ cөc phèn chua có màu ngà ngà vàng.

Kӻ thuұt làm ÿѭӡng có nhiӅu tӯ không giҧi nghƭa không mҩy ngѭӡi hôm nay -

trên ÿѭӡng công nghiӋp hóa - hiӇu ÿѭӧc.

Ĉo̩n ÿ˱ͥng: Dùng che ÿӇ ép mía ra nѭӟc mía.

Ṋu ÿ˱ͥng: Dùng nѭӟc mía nҩu ra thành "mұt", gӑi là chè, nѭӟc chè hai, chè ba.

Thí chè: Mía ép chҧy xuӕng cái ÿӗ ÿӵng. Trong Nam gӑi là thí chè, còn Quҧng

1Jmi gӑi là th~y. Mӝt thí, hai thí là ÿѫn vӏ ÿong ÿӃm.

Chè hai: Nѭӟc mía ép ra ÿem nҩu trên chҧo rӗi ÿә vô thùng lӟn, ÿem nҩu lҫn thӭ

hai, gӑi nѭӟc ҩy chè hai.

Mu͟ng: Nhѭ cái ҧng nhѭng ÿít nhӑn hình cái phӉu, có lӛ dѭӟi ÿít ÿӇ thoát mұt

lúc làm ÿѭӡng cát

3. Ngh͉ tr͛ng dâu d͏t lͭa:

Cù Lao Phӕ ngày xѭa là xӭ trӗng dâu nuôi tҵm dӋt lөa. Ĉҥi Nam nhҩt thӕng chí,

mөc Thә sҧn tӍnh Biên Hòa ӣ có ghi: “Lͭa, trͳu: s̫n ͧ huy͏n Ph˱ͣc Chánh. Lãnh:

s̫n ͧ huy͏n Ph˱ͣc An, m͉m d͓u, láng bóng, ÿͱng ÿ̯u trong n˱ͣc”.

Nhѭ vұy, lөa Cù Lao Phӕ cǊng ÿã góp phҫn cho sҧn phҭm thӫ công cӫa tӍnh

Biên Hòa, ít ra dѭӟi thӡi nhà NguyӉn. Trong 13 xã, thôn ӣ Cù Lao Phӕ lúc ҩy có ÿӃn

6 xã thôn sau ÿây có trӗng dâu (tәng sӕ diӋn tích không rõ vì ghi gӝp chung diӋn tích

mía, dâu): Bình Tӵ, Bình Xѭѫng, Hѭng Phú, Tân Giám, Bình Hòa, Long Quӟi.

Ngày nay, vѭӡn dâu ӣ ÿây không còn, nhѭng ӣ hai ӣ thôn Tân Giám và Bình Tӵ

trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám còn nhiӅu nhà giӳ khung dӋt lөa, dӋt vҧi. Xa hѫn mӝt

con rҥch, ӣ phѭӡng Tân Mai còn tên xóm Vѭӡn Dâu, chӭng tӓ xѭa ӣ ÿây nghӅ tҵm tѫ

phát. Dâu lúc ҩy có dâu sҿ (thӭ nhӓ lá) và dâu Tàu (lӟn lá).

NghӅ dӋt ӣ Cù Lao Phӕ sҧn xuҩt các mһt hàng nào, vӅ tѫ lөa khó tìm ÿѭӧc dҩu

vӃt ÿӇ chӭng minh tay nghӅ cӫa ÿӏa phѭѫng ÿҥt ÿӃn trình ÿӝ nào.

2.6 Page 16

▲back to top

4. Ngh͉ d͏t chi͇u:

Lúc Cҧng thӏ Cù Lao Phӕ là thѭѫng cҧng sҫm uҩt, có ÿӫ thӭ hàng thì xã Hѭng

Phú là làng nӝi ÿӏa lӟn nhҩt, bán ÿӫ thә sҧn tӯ miӅn núi ÿӃn miӅn biӇn. Riêng mһt

hàng phөc vө cho tàu buôn và dân ÿi biӇn, ÿi sông có các loҥi chiӃu, ÿӋm, buӗm. Tên

ngôi chӧ ӣ Cù Lao Phӕ gӑi là chӧ ChiӃu, không rõ có phҧi ÿã xuҩt hiӋn tӯ thӡi ÿó hay

không, chӍ thҩy ghi trong Ĉ͓a b̩ thͥi Minh M̩ng. ChiӃu ӣ chӧ ChiӃu, lӟp ngѭӡi xѭa

kӇ lҥi có nhiӅu loҥi, ít ra 12 loҥi:

Chi͇u manh: Loҥi chiӃu mӓng, xҩu, giá rҿ hѫn hӃt.

Chi͇u nôi: Loҥi chiӃu nhӓ khә ÿӇ cho con nít nҵm trong nôi.

Chi͇u bông, chi͇u hoa: Loҥi chiӃu dӋt sӧi lác nhuӝm màu tҥo ra hình dҥng bông

hoa, chӟ chѭa biӃt cách thӭc in bông hoa nhѭ ÿӡi sau.

Chi͇u k͇: Loҥi chiӃu viӅn có kӃt vҧi màu.

Chi͇u b̩ch ÿinh: Loҥi chiӃu trҳng xanh cǊng gӑi chi͇u nhͱt

Chi͇u du: Loҥi chiӃu dӋt kӻ trѫn nhѭ mӥ (HuǤnh 7ӏnh Paulus Cӫa giҧng nhѭ

trên, còn T͹ ÿi͋n Khai trí Ti͇n Ĉͱc thì ÿó là loҥi chiӃu dӋt bҵng tѫ).

Chi͇u ngà, chi͇u tre: ChiӃu dӋt bҵng tre là ngj chҿ tѭӟc tӯng sӧi rӗi kӃt lҥi bҵng

sӧi tѫ.

Chi͇u mây: ChiӃu dӋt bҵng sӧi song mây, chҿ ra chuӕt nhӓ. Loҥi này ngày trѭӟc

ӣ Phú Xuân tiêu thө mҥnh.

Chi͇u lá: ChiӃu dӋt bҵng lác (cói).

Chi͇u ti͇p: ChiӃu dӋt kӻ, vұt liӋu là tre Oj ngà hay song mây.

Chi͇u c͟: Loҥi chiӃu bông, khә nhӓ, xӃp lҥi ÿѭӧc, cuӕn tròn, thѭӡng dùng trҧi

trên bӝ ván ÿӇ ăn cӛ.

Chi͇u h͛i văn: Loҥi chiӃu bông, xem bӅ nào cǊng ÿҽp, nhӡ hoa văn liên hoàn.

Vài ÿiӅu cҫn nói thêm: Ngày xѭa có tөc lӋ, ÿám ma nhà giàu, kҿ quyӅn thӃ

thѭӡng dùng chiӃu trҧi ÿѭӡng (mӝt ÿoҥn nào ÿó) vô ÿӃn mӝ. Thӡi nhà NguyӉn, ӣ

thôn Phѭӟc Lѭ (thӏ trҩn: Dinh Trҩn Biên và Trҩn Biên Hoj) có ÿám ma cӫa Bà ĈiӅn

(ThiӋu Trӏ năm thӭ 6: 1848) vӧ Trҩn thӫ Vƭnh Thanh NguyӉn È Thái mҩt ӣ Vƭnh

Long ÿem vӅ chôn ӣ quê nhà. Tӯ bӃn ÿò (dѭӟi Rҥch Cát) ÿem lên chôn ӣ vӏ trí hiӋn

nay gӑi gò Bà ĈiӅn. Ĉoҥn ÿѭӡng này dài hѫn 1 km trҧi chiӃu cho ÿҥo tǤ khiêng quan

tài có hò ÿѭa linh.

Vұt liӋu dӋt chiӃu thӡi ÿó nhiӅu lҳm, tӯ BӃn Gӛ lên ÿӃn Rҥch Cát và vùng lân

cұn có lác, bàng nhiӅu lҳm. Ĉó chѭa kӇ chiӃu các nѫi ÿem ÿӃn bán.

Có mӝt loҥi chiӃu lá buông mӟi ÿһc biӋt, chiӃu sӧi nhӓ 5 ly trӣ lҥi, viӅn vҧi ÿiӅu.

Nҵm mát nhҽ hѫn hӃt. Xѭa nhà ông bà cӕ chúng tôi ӣ làng Bình Thҧo (BӃn Cá) có

dùng không r} nѫi sҧn xuҩt là ÿâu? Có lӁ ӣ huyӋn Long Thành (nѫi nәi tiӃng ÿӋm

buӗm, nón lá...) làm ra chăng và ӣ chӧ ChiӃu có sҧn phҭm này chăng?

5. Ngh͉ ÿúc:

2.7 Page 17

▲back to top

Trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám, ӣ quұn Châu Thành, Biên Hòa (nay mӝt phҫn

lӟn thuӝc thành phӕ Biên Hòa) có hai lò ÿúc chuông ӣ ҩp Thành Hѭng, thuӝc Cù Lao

Phӕ: lò Khѭѫng Văn Mӝt và lò Hai Thҭm. Các lò này nәi tiӃng và tӗn tҥi rҩt lâu. Mӛi

lò có thѭӡng trӵc 2 ÿӃn 3 thӧ chánh, lúc ÿông lên ÿӃn 10 ngѭӡi phө viӋc.

Nhӳng cái chuông ÿӗng cӫa lò này hiӋn ӣ ÿâu? Hҫu hӃt chuông tân tҥo thӡi

Pháp thuӝc ÿѭӧc các chùa lӟn trong WӍnh ÿһt hàng và nhiӅu nѫi khác không phҧi ít.

Nhѭng con sӕ làm ra không rõ bao nhiêu.

Lò ÿúc chuông ӣ ÿây có mӝt lӧi thӃ là ngѭӡi thӧ làm sҧn phҭm có gӕc xuҩt thân

tӯ Trѭӡng Bá nghӋ Biên Hòa (tiӅn thân Trѭӡng Mӻ thuұt trang trí Ĉӗng Nai). Trѭӡng

này tӯ năm 1907 - 1945 ÿã ÿào tҥo không biӃt bao nhiêu thӧ trung cҩp vӅ gӕm và

ÿӗng mà sҧn phҭm làm ra ÿѭӧc toàn Ĉông Dѭѫng biӃt tiӃng và qua các kǤ triӇn lãm

hӝi chӧ vӅ tiӇu công nghӋ ӣ Pháp, ӣ Nhұt, ӣ Vӑng Các v.v... nhҩt là ÿӗ ÿӗng và gӕm.

Ngѭӡi thӧ ÿӗng cӫa Trѭӡng Bá nghӋ có mӝt phҫn ÿóng góp công sӭc tҥo mүu

và kӻ thuұt ÿúc. Lò ÿúc ӣ ҩp Thành Hѭng tӗn tҥi và nәi danh mӝt thӡi. Mùa thu 1945,

ngѭӡi thӧ lò ÿúc chuông “nóp vӟi giáo mang ngang vai” ÿi kháng chiӃn vào chiӃn

khu góp phҫn chӃ tҥo vǊ khí ӣ binh công xѭӣng... Bên cҥnh các anh em công nhân

Trѭӡng Bi nghӋ, hãng máy cѭa Tân Mai, sӣ Trѭӡng TiӅn v.v...

Sҧn phҭm cӫa 2 lò ÿúc chuông không chӍ làm ra chuông, ngoài ra có nhӳng sҧn

phҭm khác nhѭng không nhiӅu: mӝt sӕ tѭӧng Phұt, ÿӗ pháp khí khác.

Sau ngày giҧi phóng, có mӝt nhóm tѭ nhân ÿѭӧc chính quyӅn ÿӏa phѭѫng hӛ trӧ

ÿã tiӃn hành lұp tә hӧp sҧn xuҩt ÿӗ ÿӗng... chӍ tӗn tҥi mӝt thӡi gian vì thiӃu thӏ

trѭӡng. Ĉây là tình trҥng chung. Ngay trѭӡng Mӻ thuұt trang trí Ĉӗng Nai cǊng có

lҫn phөc hӗi ngành ÿӗng truyӅn thӕng vүn không thành, vì nhiӅu lý do khách quan và

chӫ quan... Trong tѭѫng lai có thӇ trѭӡng phөc hӗi ÿѭӧc ngành này, thì viӋc sҧn xuҩt

ÿӗ ÿӗng ӣ Cù Lao Phӕ mӟi triӇn vӑng.

6. Ngh͉ làm ÿ͛ g͙m:

M˱ͫn n͛i không tr̫, ÿòi l̩i trách

B͋ ̭m, ÿ͉n siêu, cãi l͡n om

Câu ÿӕi dán tҥi mӝt lò gӕm ӣ Biên Hòa ngày trѭӟc, trên ÿây ÿã chӍ ra 3 loҥi sҧn

phҭm gӕm có nguӗn gӕc khác nhau ÿã có mһt ӣ Biên Hòa: nӗi và ҩm cӫa ngѭӡi ViӋt;

trá, trách, om gӕc cӫa ngѭӡi Chăm; và siêu cӫa ngѭӡi Hoa. Vào buәi ÿҫu khҭn hoang,

viӋc sҧn xuҩt ÿӗ gӕm ӣ Cù Lao Phӕ nhѭ thӃ nào là vҩn ÿӅ mà tài liӋu thѭ tӏch Hán

Nôm không ghi lҥi. Theo nhӳng gì còn tӗn tҥi ӣ Cù Lao Phӕ, chúng ta thҩy gӕm ÿã

ÿѭӧc sҧn xuҩt ӣ bӡ rҥch Lò Gӕm và ÿѭӧc vұn chuyӇn ÿi các nѫi tӯ bӃn MiӃng Sành.

Căn cӭ vào các mҧnh vӥ nay còn tӗn tҥi mӝt khӕi lѭӧng lӟn ӣ hai ÿӏa ÿiӇm nói trên,

chúng ta thҩy ӣ ÿây ÿã sҧn xuҩt các loҥi lu và khҥp loҥi trung, ghè loҥi nhӓ - ÿһc biӋt

là loҥi ghè ӕng và tiӇu sành thuӝc loҥi gӕm da ÿá, tӭc nung ӣ ÿӝ nung cao, gҫn nhѭ

ôn ÿӝ lò lu hiӋn nay. Xét vӅ hình dáng các chӫng loҥi và dҥng hoa văn lѭӧc chҧi hình

sóng cho phép chúng ta ÿoán ÿӏnh ÿó là gӕm có nguӗn gӕc tӯ Trung bӝ. Ĉây là di

tích gӕm Trung bӝ ӣ Nam bӝ.

Năm 1679, nhóm ngѭӡi Hoa ÿӃn lұp nghiӋp ӣ ÿây có xây mӝt lò sҧn xuҩt ÿӗ

2.8 Page 18

▲back to top

gӕm hay không là mӝt câu hӓi chѭa có cӭ liӋu xác thӵc ÿӇ trҧ lӡi. Mһc dù công nghӋ

gӕm cӫa ngѭӡi Hoa nӱa cuӕi thӃ kӹ XIX ÿóng vai trò quan trӑng ӣ Biên Hòa và Lái

Thiêu, Thӫ Dҫu Mӝt. Mӝt giҧ ÿӏnh có thӇ chҩp nhұn ÿѭӧc là nhóm ngѭӡi Hoa gӕc

Quҧng Ĉông theo Trҫn Thѭӧng Xuyên ÿӃn Cù Lao Phӕ lұp lò sҧn xuҩt ÿӗ gӕm: gҥch,

ngói, lu, vҥi... nhѭng sau biӃn cӕ 1776, hӑ ÿã rӡi bӓ nѫi này ÿӇ vӅ Sài Gòn (hiӇu là

Chӧ Lӟn ngày nay) ÿӇ sinh sӕng, mӝt sӕ ÿã lұp lò ÿã sҧn xuҩt gӕm ӣ xóm Lò Gӕm

(Phú Lâm - thành phӕ Hӗ Chí Minh). Hӑ sҧn xuҩt ÿӗ gia dөng, gҥch ngói và các sҧn

phҭm thuӝc loҥi "công nghӋ miӃu vǊ” (tѭӧng thӡ, tiӇu tѭӧng và sҧn phҭm tҥo hình ÿӇ

trang trí các kiӃn trúc tôn giáo - tín ngѭӥng) - ÿѭӧc gӑi chung là gӕm Cây Mai. Rӗi

cuӕi thӃ kӹ XIX, vì vùng Phú Lâm cҥn ÿҩt nguyên liӋu, các lò gӕm ӣ ÿây dӡi vӅ lҥi

Biên Hòa, Lái Thiêu, Thӫ Dҫu Mӝt. Lúc này, ngoài thӧ gӕm Minh Hѭѫng còn có mӝt

sӕ lѭӧng ÿông ÿҧo thӧ gӕm Hoa kiӅu mӟi nhұp cѭ: Quҧng, Hҽ, TriӅu Châu, Phѭӟc

KiӃn. Hӑ ÿã xây lò sҧn xuҩt gӕm làm cho Biên Hòa, Thӫ Dҫu Mӝt và Lái Thiêu

thành các xӭ sҧn xuҩt gӕm phát triӇn ӣ Nam kǤ. Cuӕi thӃ kӹ XIX ÿҫu thӃ kӹ XX Cù

Lao Phӕ chӍ Fy Yji Oz Jҥch, gӕm gia dөng và mӻ thuұt nҵm ӣ ngoài ÿӏa Ejn Cù Lao

Phӕ.

Ĉҫu thӃ kӹ này, Trѭӡng Bá nghӋ Biên Hòa có mӣ khoa Gӕm. Mӝt sӕ thanh niên

ӣ Cù Lao Phӕ theo hӑc và tӕt nghiӋp thành nhӳng nghӋ nhân gӕm có tiӃng tăm:

NguyӉn Văn Sáu (Sáu U), Ĉào Văn Lѭѫng, NguyӉn Văn Sҧnh, NguyӉn Văn Lào ...

Mһc dù có ÿӝi ngǊ nghӋ nhân có trình ÿӝ, nhѭng Cù Lao Phӕ ÿã không còn nhӳng

ÿiӅu kiӋn thuұn lӧi ÿӇ lұp lò sҧn xuҩt gӕm nhѭ trѭӟc, nên ӣ ÿӏa bàn này không thành

lұp mӝt lò gӕm nào ÿӇ sҧn xuҩt ÿӗ gӕm nhҩt là gӕm nghӋ thuұt. Các nghӋ nhân quê

quán ӣ ÿây phҧi hành nghӅ cho các lò nѫi khác. Hӑ trӣ vӅ quê ÿҳp mӝt vài pho tѭӧng

Phұt (chùa Phѭӟc Long), góp phҫn trang trí ngoҥi thҩt cho mӝt hai ngôi ÿình, chùa và

nhӳng sҧn phҭm do hӑ tҥo tác mѭӡi món chӍ còn lѭu giӳ vài món ӣ gia ÿình nhѭ

nhӳng kӹ vұt nghӅ nghiӋp. Chính vì vұy mà ngày nay, FK~ng ta gһp khó khăn tìm

hiӇu vӅ thành tӵu cӫa Kӑ.

VII. HOҤT ĈӜNG THѬѪNG NGHIӊP

“Nông N̩i Ĉ̩i Ph͙ ͧ ÿ̯u phía tây C Lao Ĉ̩i Ph͙ l~c ÿ̯u thai thác, ki͇n thi͇t

ph͙ xá, mái ngói t˱ͥng vôi, l̯u cao quán r͡ng, G͕c theo bͥ sông li͉n l̩c tͳ năm

d̿m. Chia v̩ch làm 3 ÿ˱ͥng ph͙. Ĉ˱ͥng ph͙ lͣn lót ÿá tr̷ng, ÿ˱ͥng ph͙ ngang lót

ÿá ong, ÿ˱ͥng ph͙ nh͗ lót ÿá xanh. Ĉ˱ͥng r͡ng b̹ng ph̻ng.

K̓ buôn tͭ t̵p, ghe thuy͉n lͣn ͧ bi͋n và ͧ sông ÿ͉u ÿ̵u neo liên ti͇p nhau, ̭y

là m͡t ch͟ ÿ̩i ÿô h͡i. Nhͷng nhà buôn bán lͣn, duy ͧ ÿây là nhi͉u h˯n.

X˱a nay, thuy͉n buôn ÿ͇n ÿây h̩ neo xong khách lên bͥ thuê ph͙ ͧ, r͛i ÿ͇n nhà

chͯ v͹a kê khai nhͷng hàng Kya thuy͉n vͳa c̭p lên. Chͯ v͹a mua hàng ÿ͓nh giá

mua bao ṱt c̫ hàng hóa t͙t x̭u, không b͗ sót l̩i thͱ gì. Ĉ͇n QJjy tr˱˯ng bu͛m trͧ

v͉ Tàu, g͕i là h͛i ÿ˱ͥng, chͯ thuy͉n có yêu c̯u mua gi~p v̵t gì, thì chͯ v͹a cǊng

chi͉u ê ˱ͣc ÿón mua dùm cho ÿ͇n tr˱ͣc kǤ giao h́n. Hai bên FKͯ khách tính hóa ÿ˯n

thanh toán, r͛i cùng nhau ÿjn ca vui ch˯i, ÿã ÿ˱ͫc n˱ͣc QJ͕t t̷m r͵a s̩ch sͅ l̩i

không lo trùng hà ăn lͯng ván thuy͉n, khi trͧ v͉ chͧ ÿ̯y thͱ hàng khác r̭t thu̵n

lͫi”

Tình hình phát triӇn thӏnh mұu cӫa Cù Lao Phӕ ÿѭӧc tác giҧ Gia Ĉ͓nh thành

2.9 Page 19

▲back to top

thông chí miêu tҧ trong ÿoҥn trích dүn trên ÿây là vào thӃ kӹ XVIII - giai ÿoҥn trѭӟc

1747, khi Lý Văn Quang khӣi loҥn. Hoҥt ÿӝng thѭѫng mҥi cӫa Cù Lao Phӕ trong giai

ÿoҥn này nhѭ vұy gӗm 2 viӋc: nhұp hàng hóa, “mua bao tҩt cҧ nhӳng hàng hóa tӕt

xҩu, không bӓ sót thӭ gì” ÿӇ bán ra khҳp xӭ tӯ miӋt dѭӟi Mӛi Xuy, Nhà Bè bao gӗm

cҧ các ÿӏa phѭѫng thuӝc huyӋn Tân Bình (hiӇu là ÿӏa phұn thành phӕ Hӗ Chí Minh

ngày nay), lên miӋt trên bao gӗm cҧ hӳu ngҥn và tҧ ngҥn sông Ĉӗng Nai, vùng trung

lѭu thұm chí bán ra cho các man sách, các dân tӝc ít ngѭӡi ӣ thѭӧng nguӗn sông

Ĉӗng Nai.

Công viӋc thӭ hai cӫa hoҥt ÿӝng thѭѫng mãi Cù Lao Phӕ là thu gom hàng hóa

ÿӇ cung cҩp cho thӏ trѭӡng. Hӑ mua nhӳng gì, ӣ ÿâu thì các thѭ tӏch cә không ÿӅ cұp

cө thӇ. Tuy nhiên, qua nhӳng ghi chép trong Phͯ Biên t̩p lͭc và sau ÿó, trong Gia

Ĉ͓nh thành thông cKt chúng ta có thӇ phác hӑa ra ÿôi nét lӟn.

Thӭ nhҩt, theo lӡi cӫa Trùm Chân trong Phͯ Biên t̩p lͭc thì hӑ thu mua lúa

gҥo tӯ các nѫi.

Thӭ hai, các thuyӅn buôn nhҩt là thuyӅn buôn Ĉӗ Bj (Java) mua cau, các loҥi

dѭӧc thҧo, lâm sҧn, măng khô, ngà voi, sӯng tê giác, da tê giác, gân nai, da rái, thӏt

voi khô, da trâu... Ĉó là các "thә sҧn linh tinh" mà tác giҧ Gia Ĉ͓nh thành thông chí

có liӋt kê ra (tұp hҥ trang 42 - 47).

Thӭ ba, ghe thuyӅn thѭѫng buôn trong xӭ ta và nѭӟc ngoài có thӇ mua các thӭ

mà ӣ Ĉӗng Nai sҧn xuҩt nhiӅu nhѭ ÿѭӡng, sҳt, ÿá ong, lãnh, là, vҧi, lөa (lăng, la, bӕ,

Eҥch)22.

Các thѭѫng lái ÿi thu mua tӯng ÿӏa phѭѫng hoһc các tө ÿiӇm rҧi rác ÿây ÿó ÿѭӧc

hình thành. Ӣ thѭӧng nguӗn có trѭӡng giao dӏch ӣ miӋt thác Trӏ An, rӗi chӧ Cá (Bình

Thҧo), chӧ Băng Bӝt (ӣ tәng Bình Chánh)... MiӋt dѭӟi có chӧ Bà Lӏ (Long Thành

xѭa) hay chӧ Bình Quý (ӣ huyӋn Bình An) và các quán Bình Ĉҵng, Bình Ĉin... Ĉó là

các chӧ, quin mà tác giҧ Gia Ĉ͓nh thành thông chí vào hӗi ÿҫu thӃ kӹ XIX, nhѭng

chҳc chҳn là ÿã hình thành trѭӟc ÿó mà giҧ ÿӏnh là sau cái mӕc 1698 - tӭc vào thӃ kӹ

XVIII.

Ӣ Cù Lao Phӕ có các chӧ khác nhѭ ӣ xóm BӃn Lò Gӕm, chӧ ChiӃu. Có lӁ ÿây là

chӧ nhӓ. Chӧ ChiӃu thҩy có khi trong Ĉ͓a b̩ Minh M̩ng và theo tên gӑi có lӁ ÿây là

chӧ chuyên doanh các sҧn phҭm làm bҵng cói, bàng và lá buông: chiӃu, ÿӋm, bao cà

ròn ÿӵng muӕi, buӗm ghe, quҥt ÿӋm, nón lá, và nӃu có thêm là ÿӗ ÿan bҵng mây tre.

Ĉây là chӧ “ÿҫu mӕi” vì Cù Lao Phӕ không có nghӅ dӋt chiӃu phát ÿҥt và cǊng không

có ruӝng cói ÿӇ cung ӭng nguyên liӋu cho nghӅ thӫ công này. Chӧ ӣ rҥch Lò Gӕm có

lӁ là chӧ bӃn, nѫi ghe xuӗng ÿӃn mua lu, hǊ, trҧ, trách mà ngày nay quanh ÿó và ӣ

bӃn MiӇng Sjnh còn lѭu lҥi nhiӅu dҩu tích cӫa gҥch xây lò và các mҧnh vӥ.

Chúng ta không thӇ khҷng ÿӏnh chҳc niên ÿҥi cӫa các chӧ này là các chӧ cӫa

thӡi Cù Lao Phӕ phát ÿҥt; tuy nhiên, ÿѭa ra ÿây ÿӇ làm ví dө vӅ mҥng lѭӟi chӧ, quán

22 7U͓nh +Rji Ĉͱc – Sÿÿ, t̵p K̩, Fy FKpp: 1) Huy͏n Ph˱ͣc &Kinh Biên Hòa Fy V̫n xṷt ÿ˱ͥng Fit, ÿ˱ͫc ph͝i, ÿ˱ͫc

phen m͟i năm Ein h˯n 600.000 cân cho Fic th˱˯ng thuy͉n (trang 39); 2) ͦ Long 7Kjnh Thi͇t tr˱ͥng Omnh tr˱ng ÿjo,

ṋu s̷t (trang 39); 3) ͦ tr̭n Biên Hòa khai WKic ÿi ong Gng xây Yich t˱ͥng, sân Kq, Nq bͥ sông, m͡ (trang 40); 4)

Lăng, la, b͙, E̩ch ͧ ÿâu FǊng Fy; duy ͧ Ph˱ͣc An Biên Hòa Fy thͱ Omnh ÿen, m͉m Oing Yj t͙t ÿ͏ nh̭t trong F̫ n˱ͣc

(trang 42)…

2.10 Page 20

▲back to top

lӟn nhӓ mà chҳc chҳn tác giҧ Gia Ĉ͓nh thành thông chí không sao ghi chép ÿҫy ÿӫ

ÿѭӧc. Nói cách khác, có mӝt hӋ thӕng chӧ quán tӗn tҥi ÿáp ӭng nhu cҫu trao ÿәi cӫa

các thôn làng, các ÿӏa phѭѫng và cǊng là nѫi tiêu thө và tұp trung hàng hóa, nông lâm

sҧn cho trung tâm thѭѫng mҥi Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ.

ViӋc buôn bán ӣ Cù Lao Phӕ suy yӃu dҫn tӯ sau cuӝc khӣi loҥn cӫa Lý Văn

Quang, ÿһc biӋt, là cuӝc tàn phá có tính chҩt triӋt hҥ Cù Lao Phӕ mà có lӁ Tây Sѫn

coi là cѫ sӣ hұu cҫn quan trӑng cӫa NguyӉn Ènh vào năm 1776, song, trong Phͯ

Biên t̩p lͭc (viӃt năm 1776), theo lӡi cӫa Trùm Chân, ngѭӡi ÿã tӯng buôn bán 10

chuyӃn ӣ phӫ Gia Ĉӏnh thì: “... ĈӃn xӭ VǊng Tàu, ӣ ÿҫu cõi Gia Ĉӏnh là chӛ hҧi ÿҧo,

có dân cѭ hҥ buӗm ÿұu lҥi, h͗i thăm n˯i nào ÿ˱ͫc mùa, n˯i nào m̭t mùa mͣi ÿ͇n.

Trên thì có c͵a bi͋n C̯n Gìͥ, ͧ giͷa thì vào c͵a Soài R̩p, d˱ͣi thì vào c͵a Ĉ̩i, c͵a

Ti͋u...” (chúng tôi nhҩn mҥnh - HNT). Ĉoҥn trích trên chӍ ra rҵng giӟi thѭѫng buôn

vào nhӳng năm trѭӟc 1776, năm mà Cù Lao Phӕ bӏ triӋt hҥ, ÿã có nhiӅu chӛ ÿӇ ÿӃn

mua thóc (và buôn bán) cҧ miӋt trên, miӋt giӳa và miӋt dѭӟi chӭ không phҧi chӍ mӛi

ӣ xӭ Ĉӗng Nai nhѭ buәi ÿҫu khai hoang. Nói cách khác, Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ là xӭ ÿô

hӝi ÿѭӧc hình thành và phát triӇn và tàn ӣ lөi là do tiӃn trình khai hoang lұp nghiӋp ӣ

vùng ÿҩt phѭѫng Nam quyӃt ÿӏnh.

CHѬѪNG II

&ÈC ĈҺC ĈIӆM /ӎCH SӰ ; HӜI

&Ô LAO PHӔ

Cù Lao Phӕ là vùng ÿҩt có nhiӅu thôn làng ÿѭӧc khai thác sӟm và nhanh chóng

ÿón nhұn các luӗng dân cѭ khác nhau ÿӇ phát triӇn thành mӝt trung tâm thѭѫng mҥi,

mӝt ÿҥi phӕ, ÿӇ rӗi trӣ thành mӝt ÿiӇm nóng cӫa nhӳng xung ÿӝt quyӅn lӵc và chiӃn

tranh... Do vұy, ÿһc ÿiӇm lӏch sӱ xã hӝi cӫa Cù Lao Phӕ là sӵ biӃn ÿәi liên tөc, trong

ÿó có nhӳng ÿӭt gãy ÿӝt xuҩt mà mӑi nӛ lӵc nӕi kӃt lҥi ÿӇ tìm hiӇu tiӃn trình cӫa tӯng

vҩn ÿӅ là ÿiӅu nan giҧi. Ĉһc ÿiӇm này, biӇu hiӋn trên hҫu hӃt các vҩn ÿӅ tӯ thân tӝc

ÿӃn thôn xã, tӯ các ÿӝ thuӃ khóa ÿӃn chӃ ÿӝ sӣ hӳu ruӝng ÿҩt.

I. THÂN TӜC V¬ THÔN XÏM

1. Ӣ Cù Lao Phӕ sӕ kiӃng hӑ chánh yӃu cӫa ngѭӡi ViӋt, qua kӃt quҧ ÿiӅu tra, các

hӑ Phan, Trҫn, Ĉһng, Võ, Ĉӛ… chӍ xuҩt hiӋn lӕi 200 năm nay. NhiӅu kiӃng hӑ có

nhà có vѭӡn, có mӗ mҧ ông bà chôn chung trong ÿҩt ҩy, hӓi ra ÿó là mӝ ông nӝi, bà

nӝi; còn ông cӕ, ông sѫ hay mӝ ông Tә... thì chҷng có ai. Nhѭ vұy, vì có nhiӅu biӃn

cӕ lӏch sӱ nên nhiӅu kiӃng hӑ phҧi ra ÿi tìm ÿҩt mӟi. Trên mҧnh ÿҩt này có nhiӅu biӃn

chuyӇn lӟn cӫa lӏch sӱ:

* Năm 1747 có cuӝc bҥo loҥn cӫa thѭѫng gia ngѭӡi Hoa: Lý Văn Quang, nên

nhiӅu gia ÿình phҧi bӓ ÿi vì có liên hӋ hay liên quan - trong ÿó ngѭӡi Hoa nhiӅu nhҩt.

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top

* Năm 1776, khi QJKƭa quân Tây Sѫn Yjo xӭ Gia Ĉӏnh lҫn ÿҫu diӋt FK~a

NguyӉn, chiӃn cuӝc nә ra ӣ dinh Trҩn Biên và Cҧng thӏ Cù Lao Phӕ. Ngѭӡi dân Cù

Lao Phӕ phҧi di tҧn ÿi nѫi khác.

* Tӯ năm 1776 tӟi 1785 chiӃn sӵ diӉn ra cҧ xӭ Gia Ĉӏnh, Trҩn Biên nhiӅu lҫn

ÿәi chӫ nên dinh Trҩn Biên không còn nguyên vҽn, dân chúng xa lánh ÿi tӭ tán.

* Năm 1833-1834 cuӝc nәi dұy Fӫa Lê Văn Khôi, ÿҩt Biên Hòa hai lҫn ÿәi

FKӫ…

* Năm 1861, quân Pháp và Tây Ban Nha ÿánh lên chiӃm thành Biên Hòa. Nhân

dân 13 làng xã ӣ Cù Lao Phӕ ÿi theo tiӃng gӑi cӫa non sông, nhiӅu làng không còn

ngѭӡi ӣ lҥi...

Ĉó là nhӳng nguyên nhân làm cho cӝng ÿӗng dân cѭ bӏ xáo trӝn, ÿӭt quãng.

Ӣ ҩp Bình Tӵ (xӭ Xóm Chùa, thôn Bình Tӵ) có 4 kiӃng hӑ lӟn: Lê, Trѭѫng,

HuǤnh và NguyӉn.

…Hӑ NguyӉn truyӅn ÿѭӧc 5 ÿӡi, thông gia vӟi hӑ Lê, lúc gҧ con gái có hӗi môn

ruӝng ÿҩt. KiӃng hӑ này còn mӝ cӫa ông bà: Mӝ xây ô dѭӟc, ÿá ong, ÿһc biӋt mӝ có

lӧp ngói ÿӇ che mѭa nҳng, mӝ song hӗn có bình phong có hình con nai... Trө mӝ có

hoa văn cӫa dây lá, bia không còn ÿӑc ÿѭӧc vì khҳc trên ô dѭӟc. Theo truyӅn thuyӃt

có chôn bӕn ngѭӡi Mӑi ӣ bӕn gӕc. Niên ÿҥi ѭӟc tính: sӟm nhҩt là ÿӡi Gia Long.

… Hӑ Lê truyӅn ÿѭӧc 6 ÿӡi, chuyên sӕng vӅ nghӅ nông. Ông Lê Văn Ĉӏnh làm

xã trѭӣng (giai ÿoҥn ÿҫu Pháp thuӝc), ông kêu gӑi dân xã Nhӭt Hòa ÿóng góp ÿӇ

trùng tu ÿình Bình Tӵ và chùa Phѭӟc Hӝi. Ông cúng hұu cho ÿình 7 ha và chùa 6 ha.

Ӣ ҩp Hѭng Phú (xӭ chӧ ChiӃu, thôn Hѭng Phú). Có kiӃng hӑ NguyӉn truyӅn 6

ÿӡi. Ông cha sӕng nghӅ Ĉông y. Theo lӡi ông NguyӉn Duy KǤ thì ông cӕ ÿã làm thҫy

thuӕc, ông nӝi là lính nhà NguyӉn. Cha là NguyӉn Văn Có là thҫy thuӕc cuӕi cùng

cӫa kiӃng hӑ, chӃt năm 1913, lúc 50 tuәi.

Ӣ ҩp Tân Mӻ (thôn Tân Mӻ). Tҥi ÿây còn con FKiu ngѭӡi Hoa (Minh Hѭѫng) ÿã

lai mҩy ÿӡi. Chѭa có cӭ liӋu chӭng minh là lӟp ngѭӡi Hoa thӡi Trҫn Thѭӧng Xuyên

(cuӕi thӃ kӹ XVII) còn tӗn tҥi ӣ Cù Lao Phӕ ÿӃn ngày nay. Dѭӟi ÿây các kiӃng hӑ

Minh Hѭѫng (có thӇ cha TiӅu mҽ ViӋt, cha Quҧng mҽ ViӋt).

* KiӃng hӑ Bì: Bì Văn Lâu tӵ nhұn ông cha là ngѭӡi Hoa lҩy vӧ ViӋt. Ông cӕ Bì

Hӳu Lành thӡi Tӵ Ĉӭc làm cai tәng (tәng Phѭӟc Vinh) có giҩy khen viӋc ÿào kinh

Vƭnh TӃ (?) Ông nӝi là Bì Văn Nhu, cha là Bì Văn Quí là thѭѫng nhân ÿi buôn gҥo ra

HuӃ.

* KiӃng hӑ Tӕng Ĉình cǊng vұy. Hӑ này ÿӃn ÿӡi Tӕng Ĉình Dөc thì tuyӋt tӵ, vӧ

là ngѭӡi hӑ NguyӉn mӟi xin ÿӭa cháu là NguyӉn Hӳu Chí vӅ làm con tӭc Tӕng Ĉình

Huê.

Ĉó là hai kiӃng hӑ Minh Hѭѫng, ngoài ra ӣ ÿây còn kiӃng hӑ NguyӉn Hӳu:

* KiӃng hӑ NguyӉn Hӳu là kiӃng hӑ lӟn, nghӅ thҫy ÿӗ dҥy hӑc. Hai hӑ NguyӉn

Hӳu và Tӕng Ĉình là sui gia.

Ӣ ҩp Tân Giám (thôn Tân Giám):

3.2 Page 22

▲back to top

* KiӃng hӑ Trѭѫng, truyӅn 5 ÿӡi. Ông Trѭѫng Văn Sáu sӕng cùng thӡi vӟi con

ông Lê Văn Ĉӏnh là Lê Văn Ba, Lê Văn Lung.

* KiӃng hӑ HuǤnh truyӅn 5 ÿӡi, thành phҫn nông dân, rӗi chuyӇn thành thѭѫng

nhân, có ghe ÿi khҳp /өc WӍnh.

Nhѭ vұy các kiӃng hӑ xѭa nhҩt ӣ Cù Lao Phӕ là gҫn ÿây, còn các kiӃng hӑ cǊ

thӡi dinh Trҩn Biên ÿӅu ly Win các nѫi.

Bên cҥnh các kiӃng hӑ vӯa kӇ trên và các kiӃng hӑ lӟn (sӁ nói sau, cǊng không

còn con cháu) có thêm Fic kiӃng hӑ mӟi, lúc giao thӡi Pháp thuӝc, cuӕi thӃ kӹ XIX

nhѭ hӑ Ĉào ӣ ҩp Tân Giám. Ông Ĉào Hҥnh Thông gӕc tӯ miӋt trên Bình Sѫn ÿӃn ÿây

lұp nghiӋp, ngѭӡi có xe ÿò ÿѭa hành khách Sài Gòn - Biên Hòa sӟm nhӭt tӍnh. Con là

Ĉào Hҥnh Nhѫn, kinh lý, nhân sƭ yêu nѭӟc chӕng Pháp, chӕng 0ӻ…

Nói chung, các gizng hӑ khác hiӋn ӣ Cù Lao phӕ FKӍ hai ba ÿӡi là chiӃm ÿa sӕ.

Các tӝc hӑ thӡi khai hoang, thӡi Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ ÿӅu không thҩy.

2. Ngѭӡi Hoa ӣ Cù Lao Phӕ ban sѫ là gia ÿình vj binh cӫa Trҫn Thѭӧng Xuyên

và Trҫn An Bình tӵc lӵc lѭӧng Cao - Lôi - Liêm là chánh. Lӵc lѭӧng này có mһt tӯ

năm 1679. Nhѭng sau ÿó có thêm ngѭӡi Phѭӟc KiӃn, trong ÿy có kiӃng hӑ bên nӝi và

bên ngoҥi Trӏnh Hoài Ĉӭc. Vj năm 1747 cy thêm cánh hӑ Lý, nhѭng cánh này sau

cuӝc nәi ORҥn năm 1747 thì không còn tӗn tҥi, bӏ trөc xuҩt hay trӕn thoát khӓi Cù Lao

Phӕ.

HiӋn ӣ Cù Lao Phӕ có mӝt sӕ Minh Hѭѫng (cha 4Xҧng Ĉông, Phѭӟc KiӃn,

TriӅu Châu, mҽ ngѭӡi ViӋt) nhѭng hӑ cǊng là lӟp sau, chӟ chѭa phҧi lӟp ÿҫu năm

l679. Tҥi làng Bình Trѭӟc (tӍnh lӷ Biên Hòa) dѭӟi thӡi 3Kip thuӝc có mӝt sӕ ngѭӡi

Hoa, ngѭӡi Minh Hѭѫng cǊng là lӟp ngѭӡi Hoa nhұp cѭ cuӕi thӃ kӹ XIX.

Năm 1679 gia ÿình và binh sƭ thuӝc lӵc lѭӧng Trҫn Thѭӧng Xuyên và Trҫn An

Bình ÿѭӧc chúa NguyӉn cho tӏ nҥn chính trӏ và lұp nghiӋp ӣ Cù Lao - nѫi ÿó ÿã có

con FKiu các vua Hùng dӵng các xóm ít ra mӝt thӃ hӋ:

* Xym Chùa, sau này thôn Bình Tӵ.

* Xym Chӧ ChiӃu, sau này thôn Hѭng Phú.

* Xym rҥch Lò Gӕm, sau này thôn Hòa Quӟi và Yng lân cұn xóm Rҥch Cát

(sau này thôn Phѭӟc Lѭ).

* Xóm Bà Lӗi (tӭc Bà Lӗ sau này là thôn Tân Vҥn).

* Xóm Suӕi Cӕc (sau này là phѭӡng Bình Trѭӟc).

* ;ym chӧ Lò (sau này thôn Bình Tiên)...

Hӑ ӣ nhiӅu nѫi, bên cҥnh ngѭӡi Kinh, nhѭng nhiӅu nhҩt là khu vӵc quanh chùa

ông / MiӃu Quan ĈӃ, nѫi ÿó Fy các Hӝi quán cӫa hӑ: Hӝi quán Phúc Châu và Hӝi

quán Quҧng Ĉông.

Tӯ năm 1679 ÿӃn 1732 gia ÿình kiӃng hӑ cӫa Trҫn Thѭӧng Xuyên, em Trҫn An

Bình, con Trҫn Ĉҥi Ĉӏnh, cháu Trҫn Thҥnh là gia tӝc lӟn.

Tӯ năm 1684 ÿӃn 1776 là kiӃng hӑ Trӏnh và hӑ Lâm (tӭc bên nӝi và ngoҥi Trӏnh

3.3 Page 23

▲back to top

Hoài Ĉӭc). KiӃng hӑ này ÿӃn sau:

* Hӑ Trӏnh tӯ xã Minh Hѭѫng, Thuұn Hya vào khoҧng năm 1684, hay trѭӟc mӝt

ít. Năm này, ÿiӋn Quan ĈӃ mӟi cҩt, ngѭӡi ÿóng góp công cӫa lұp miӃu có tên Trӏnh

Hӝi (ông nӝi Trӏnh Hoài Ĉӭc).

* Hӑ Lâm, Lâm Tә Quan cǊng là dân xã Minh Hѭѫng, Thuұn Hóa. Thӡi chúa

NguyӉn Ph~c Khoát (1738 - 1765) ông còn ӣ tҥi HuӃ. Nên mӟi vô Cù Lao Phӕ có lӁ

sau cuӝc nәi loҥn cӫa Lý Văn Quang.

Hai kiӃng hӑ này, ÿӃn năm 1776 , không còn ӣ Cù Lao Phӕ, mà chҥy vӅ dinh

Phiên Trҩn làm dân xã Minh Hѭѫng. Trӏnh Hoài Ĉӭc tӯ ÿó sinh sӕng và làm quan ӣ

Phiên An, ӣ Ĉӏnh Tѭӡng...

Năm 1747, Lý Văn Quang cǊng mӝt "ÿҥi gia" có uy thӃ trong giӟi thѭѫng nhân

và chánh quyӅn ӣ Trҩn Biên... Không biӃt kiӃng hӑ này nhѭ thӃ nào, khi bè ÿҧng làm

bҥo loҥn bӏ dүn ÿӝ vӅ Trung Quӕc.

Nói chung, qua tài liӋu ÿiӅu tra thӵc tӃ và tài liӋu thѭ tӏch vӅ các dòng hӑ quan

lҥi và giàu có ӣ Cù Lao Phӕ, rҩt dӉ nhұn thҩy rҵng khҧ năng các dòng hӑ cѭ trú ӣ ÿây

tӯ thӃ kӹ XVII, XVIII phát triӇn thành mӝt ÿҥi tӝc ÿông ÿúc, cѭ trú ӣ ÿây nhiӅu ÿӡi là

hҫu nhѭ không thҩy xҧy ra. ĈiӅu này giҧi thích sӵ thiӃu vҳng các tӝc hӑ 7, 8 ÿӡi ӣ Cù

Lao Phӕ. Nhӳng biӃn ÿӝng chính trӏ kéo theo sӵ di dӡi dân cѭ Yj hӝi nhұp các nguӗn

dân cѭ mӟi khiӃn cho quan niӋm vӅ tông tӝc, sӵ phân biӋt ÿҥi tӝc và tiӇu tӝc không rõ

rӋt. Mӝt sӕ các tӝc hӑ ÿѭӧc gӑi là lӟn ӣ Cù Lao Phӕ, ÿa phҫn ÿӃn trө ӣ ÿây tӯ thӃ kӹ

XIX.

* Tӝc hӑ NguyӉn (ông Tәng Thi): ông tә (NguyӉn Thanh) là ngѭӡi ÿѭӧc coi là

ngѭӡi khai phá khu vӵc này thuӝc Tam Hòa vào khoҧng l810.

* Tӝc hӑ Tӕng Ĉình: khoҧng 1855.

* Tӝc hӑ NguyӉn (Nhӭt Hòa): khoҧng 1859.

* Tӝc hӑ Trѭѫng (Bình Tӵ): khoҧng 1868.

* Tӝc hӑ Lê (Bình Tӵ): khoҧng 1865.

* Tӝc hӑ Ĉinh (Tam Hòa): khoҧng 1861.

Qua phӓng vҩn các tӝc trѭӣng hiӋn coi giӳ các tӯ ÿѭӡng thì cây gia phҧ mӟi

ÿѭӧc lұp trong nhӳng năm gҫn ÿây, tӭc sӵ ý thӭc vӅ dòng hӑ cǊng có phҫn nӅ nӃp và

cӕ kӃt dòng hӑ ÿѭӧc hình thành nhѭ mӝt nӛ lӵc phөc hӗi truyӅn thӕng.

Trong thӵc tӃ, dòng hӑ không ÿҧm bҧo giá trӏ tinh thҫn có các thành viên cӫa nó,

tҩt nhiên, trong cҧm thӭc thì coi anh A chӏ B là thuӝc dòng hӑ này dòng hӑ nӑ nên

ÿáng hay không ÿѭӧc coi trӑng. Sӵ tôn trӑng hay không tùy thuӝc vào ÿҥo ÿӭc, gia

thӃ và ÿӏa vӏ xã hӝi cӫa mӝt ngѭӡi nәi bұt nào ÿó trong dòng hӑ vjo thӡi cұn ÿҥi hѫn

là bҳt nguӗn tӯ mӝt truyӅn thӕng gia phong lâu ÿӡi.

Tұp tөc cúng giӛ, ngay cҧ các tӝc ÿѭӧc coi là lӟn ӣ Cù lao phӕ cǊng chӍ ÿӃn ÿӡi

thӭ ba. ViӋc tӃ tӵ không thҩy U} vai WUz Fӫa trѭӣng nam Pj Fy nhiӅu trѭӡng hӧp Oҥi Oj

con, FKiu Jii. 'zng Kӑ Wө tұp ҩm F~ng FKӫ yӃu Yjo giӛ ông nӝi Fӫa thӃ hӋ Ego (tôi)

ÿѭѫng thӡi Yj lӉ Wҧo mӝ, FKҥp Pҧ (Yjo WKing FKҥp) Yj QJjy TӃt. Cѫ sӣ kinh tӃ ÿӇ duy

3.4 Page 24

▲back to top

WUu Fic Kunh thӭc Wө hӧp Fӫa cӝng ÿӗng Gzng Kӑ Oj ruӝng hѭѫng hӓa hoһc ngѭӡi trong

tӝc Kӑc ÿyng Jyp.

Cù Lao Phӕ, nay Oj [m HiӋp Hòa, hay trѭӟc kia Oj 3 [m Nhҩt +za, 1Kӏ +za, Tam

+za, WKu ÿy Oj mӝt [m nhiӅu thôn (sau Qjy WKjnh ҩp, NKym) Oj mӝt cӕ kӃt NKi bӅn

vӳng. Mһc G Fic cҩp Kjnh FKtnh thay ÿәi, thôn ӣ Cù Lao Phӕ Oj mӝt cӝng ÿӗng dân

cѭ Fy lӏch sӱ chung, Fy thiӃt chӃ văn KRi – Wtn ngѭӥng riêng Yj cѫ cҩu [m hӝi Oj tұp

hӧp Fic tӝc Kӑ. Ӣ ÿây Fy tӝc Kӑ lӟn Pj uy Wtn ÿѭӧc coi WUӑng. &Ktnh Yu vұy, ӣ Cù Lao

Phӕ Fy ngѭӡi JLju ÿm F~ng Yjo ÿunh mӝt sӕ ruӝng nhѭ ÿӇ mua hұu, nhѭng trѭӟc hӃt

Wӓ U} hҵng tâm Fӫa Punh vӟi thôn Ojng (xem phҫn sau). Mӝt sӕ ngѭӡi Jyp công Yj Wji

năng Fӫa Punh Yjo viӋc xây dӵng ÿunh, hay Wҥc tѭӧng ӣ FKa Ojng (trѭӡng hӧp ÿunh

%unh +za Yj FKa Phѭӟc Long). 1yi Fich NKic sӵ gҳn Ey Fӫa ngѭӡi dân, Pj trѭӟc

hӃt vӟi tѭ Fich Oj WKjnh viên Fӫa mӝt tӝc Kӑ, ÿӕi vӟi thôn [ym biӇu hiӋn U} rӋt hѫn Oj

ÿӕi vӟi [m. Thôn Eҧo lѭu Wtnh chҩt tӵ WUӏ ÿӕi vӟi QKj nѭӟc FǊng nhѭ lӋ Wөc riêng Fӫa

Qy NKi bӅn vӳng. &ic tӝc Kӑ lӟn Fy ҧnh hѭӣng ÿӃn cѫ cҩu quyӅn lӵc Oj ӣ cҩp Qjy Yj

sau ÿy mӟi ÿӃn [m. /j mӝt [m ven WKjnh WKӏ, ngѭӡi dân Cù Lao Phӕ, QJRji nghӅ nông

Fzn Fy mӝt bӝ phұn ÿi Ojm Fic nghӅ WKӫ công, hay công nhân, viên chӭc ӣ Biên Hòa

Yj Yng kӃ cұn. Xѭa ӣ ÿây Fy lz Jҥch, Oz ÿ~c ÿӗng, xong FKӍ Oj nhӳng xѭӣng WKӫ

công Pj sӕ lѭӧng công nhân tt ӓi nên không Fy tә chӭc phѭӡng hӝi. Tә chӭc Ein

chính thӭc là hӝi miӉu (ÿunh), ban trӧ táng (hӗi ҩp): ban hӝ niӋm (chùa) là tә chӭc

tѭѫng tӃ và ÿӗng ÿҥo có tính chҩt văn hóa - xã hӝi. Hӑ liên kӃt lҥi vì yêu cҫu thӵc tiӉn

cӫa thôn xóm cǊng nhѭ nhu cҫu tình cҧm và tín ngѭӥng.

II. SӴ +ÎNH 7+¬NH V¬ BIӂN ĈӘI CHӂ ĈӜ H¬NH &+ËNH

1. S͹ hình thành thôn xóm vào bu͝i ÿ̯u kẖu hoang:

Tӯ 1698 vӅ trѭӟc, xӭ Cù lao phӕ là vùng ÿҩt bӓ ngӓ cӫa "xӭ Bra Kanÿa” thҩy

ghi trên minh văn cӫa tҩm bӕi quang trên tѭӧng Visnu ӣ chùa Bӱu Sѫn, ÿang tàn lөi

mà có lӁ ÿây ÿó là các tӝc ngѭӡi Mҥ, Châu-ro, Xtiêng, Tà Mun... rҧi rác và thѭa thӟt.

Con cháu các vua Hùng trên ÿѭӡng ÿi khai hoang, ÿӃn xӭ Rí - Rang rӗi ÿӃn Nai - Rӏa

ÿӇ lұp nghiӋp.

Trên nhӳng cù lao trên sông Ĉӗng Nai - nhӭt là ӣ trung nguӗn có 4 cù lao: tính

tӯ trên trӣ xuӕng có cù lao Bҥch Ĉҵng, cù lao Thҥnh Hӝi, cù lao Tân TriӅu và cù lao

Phӕ, và các vùng ÿҩt liӅn, các thӃ hӋ tiӅn phong ÿã ÿӗn trú chân, khai hoang. Các

xóm mà tên còn bҧo lѭu ÿӃn nay nhѭ xóm Chùa, xóm chӧ ChiӃu, xóm Rҥch Lò Gӕm

có lӁ là nhӳng xóm tiӅn thân các thôn làng cӫa huyӋn Phѭӟc Long thuӝc phӫ Gia

Ĉӏnh, rӗi dinh Trҩn Biên.

Nhӳng cѭ dân ҩy lúc còn di dân tӵ do, hӉ chӑn chӛ nào ÿҩt lành chim ÿұu, ÿҩt

không lành thì bӓ ÿi. Tҥi Cù lao Phӕ lúc ҩy ÿã ÿông dân nên khi phӫ Gia Ĉӏnh ra ÿӡi

các xóm trên có ÿiӅu kiӋn thành thôn mӟi, và cǊng ÿã có ít ÿình, chùa, chӧ, bӃn; nông

nghiӋp, tiӇu - thӫ công v.v... ÿm phát triӇn. Ngày nay ÿӃn các ҩp: Bình Tӵ (xѭa xóm

Chùa, rӗi thôn Bình Tӵ), Hѭng Phú (xѭa xóm Chӧ ChiӃu, rӗi xã Hѭng Phú) Hòa

Quӟi (xѭa xóm Rҥch Lò Gӕm rӗi thôn Hòa Quӟi) có ÿӫ nhӳng cái ÿã nói. Năm 1679,

có thêm ngѭӡi Hoa, hӑ ӣ rҧi rác nѫi nay gӑi ҩp Tân Giám, Tân Mƭ, Tân Hѭng, Hòa

Quӟi, Bình Kính... góp nhân lӵc tài lӵc tҥo ra trung tâm thѭѫng mãi Cù Lao Phӕ.

3.5 Page 25

▲back to top

Rӗi phӫ Gia Ĉӏnh ra ÿӡi xӭ Cù Lao Phӕ là lӷ sӣ cӫa chánh quyӅn quân sӵ - kéo

dài tӯ 1698 ÿӃn 1776 và bѭӟc tiӃp ra ÿӡi trҩn Biên Hòa; rӗi ÿӃn 1832 mӟi thành tӍnh,

có chӃ ÿӝ hành chính dân sӵ thӵc sӵ. ChӃ ÿӝ ruӝng ÿҩt do cá nhân tӵ do phát triӇn lҥi

có thêm lao ÿӝng mӟi là nhӳng "ngѭӡi Mӑi" mua trên nguӗn... Ruӝng ÿҩt tҥi Cù Lao

Phӕ không nhiӅu thì lҩn các chӛ lân cұn.

Trѭӡng hӧp ngѭӡi Hoa, tài liӋu cǊ nói thành lұp phӫ Gia Ĉӏnh có hai huyӋn,

riêng mӛi huyӋn có mӝt xã cӫa hӑ: Tҥi huyӋn Phѭӟc Long có xã Thanh Hà, ӣ huyӋn

Tân Bình có xã Minh Hѭѫng.

Hai xã ҩy trên thӵc tӃ là “siêu xã”. Tӭc xã có tên nhѭng không có lãnh thә. Có

thӇ là siêu xã hѫn là xã nhѭ xã ngѭӡi Kinh! Ӣ tҥi Cù Lao Phӕ, ngѭӡi Hoa, năm 1679

không nhiӅu, phҫn chánh là lӵc lѭӧng quân sӵ; năm 1688 thì cánh Trҫn Thѭӧng

Xuyên sáp nhұp vӟi cánh Long Môn và thѭӡng trӵc ӣ sông TiӅn, chӭ ӣ Cù Lao Phӕ

không ÿông. VӅ sau, lҫn hӗi ÿông vì lҩy vӧ Kinh hay các nѫi khác ÿә vӅ: Minh

Hѭѫng, HuӃ, Hӝi An, Hà Tiên... nhѭng hӑ ӣ nhiӅu nѫi, tҥi Cù Lao Phӕ có mӝt ít, ӣ

Tân Hѭng lұp tiӋm buôn, vӵa hàng hóa, ӣ Tân Giám, Tân Mƭ, Bình Kính và vùng lân

cұn: xӭ Chӧ Ĉӗn (tên cǊ Bình Tiên, tên mӟi phѭӡng Bӱu Hòa), xӭ Lò Gҥch (tên cǊ

phѭӡng Bҥch Khôi, tên mӟi phѭӡng Bӱu Long), ngay ӣ cù lao Thҥnh Hӝi cǊng Fy

mһt hӑ nӳa.

Nhѭ vұy gӑi xã Thanh Hà là nѫi ÿã có mӝt sӕ ngѭӡi Hoa mӣ thѭѫng nghiӋp có

danh bӝ, nѫi tө hӝi ÿӇ hӑ làm nghƭa vө: ÿóng thuӃ và các sѭu dӏch khác mà Hӝi quán

Phúc Châu và Hӝi quán Quҧng Ĉông ӣ hai bên chùa ông MiӃu Quan ĈӃ23 là trө sӣ,

thӵc thi viӋc quҧn lý hӑ theo chӃ ÿӝ “lãnh sӵ quán”.

2. Thôn xã Cù Lao Ph͙.

Dinh Trҩn Biên có bao nhiêu thôn xã? Theo 3Kͯ Biên t̩p lͭc thì sӕ thôn huyӋn

Phѭӟc Long là 250 thôn, dân sӕ chӯng 8000 ngѭӡi. Thì xӭ Cù Lao Phӕ lúc ҩy có ít

nhҩt 7 xã thôn ÿѭӧc biӃt:

1 ) Bình Kính.

2) Bình Hòa.

3) Bình Quan.

4) Long Quӟi.

5) Bình Xѭѫng.

6) Bình Tӵ.

7) Hòa Quӟi.

Trong ÿó có thôn Bình Tӵ, Hòa Quӟi. Bình Kính là nhӳng xóm cӫa lӟp ngѭӡi

khai hoang lұp ҩp trѭӟc khi có SKӫ Gia Ĉӏnh.

&zn [m Thanh +j mӝt [m không Fy ÿҩt ÿai canh Wic cӫa ngѭӡi Hoa năm 1679.

Gia ÿunh Yj binh Vƭ Cao - Lôi - Liêm cӫa Trҫn Thѭӧng Xuyên và Trҫn An %unh ÿóng

23 Gia Ĉ͓nh 7Kjnh thông FKt, t̵p K̩, trg 110

3.6 Page 26

▲back to top

lúc ÿҫu ӣ thôn %unh .tnh 24 rӗi vӅ ÿây Fy BӃn 7ju25.

Tә chӭc Kjnh FKtnh nhѭ thӃ Qjo? &y thӇ giӕng nhѭ ÿӡi sau? Ӣ ÿây FKӍ thuҫn

nhӭt Oj thôn không Fy Fic ÿѫn Yӏ NKic nhѭ [m, JLip [m, JLip thôn, phѭӡng, thuӝc,

thuyӅn, ҩp… Tên gӑi chung các thôn ҩy là: "Xӭ Cù Lao Phӕ”.

Giai ÿRҥn hұu Trҩn Biên (1766 - 1788) Oj giao ÿRҥn tranh chҩp giӳa QKj Tây

Sѫn - chúa NguyӉn rӗi QKj NguyӉn.

Xӭ Cù Lao Phӕ không Fzn Oj trung tâm WKjnh WKӏ ӣ SKta Nam, xӭ Ĉjng Trong.

/~c Fy trҩn Biên Hòa, xӭ Cù Lao Phӕ xuӕng cҩp, Oj Yng nông thôn nҵm trong

tәng An 7Kӫy. &y tҩt Fҧ Fic thôn [m:

1 ) Bình Kính Ĉông

2) Bình Quan.

3) Long Quӟi.

4) Bình Quӟi

5) %unh Xѭѫng

6) Tân *Lim

7) Tân Mƭ.

8) Tân Hѭng (xã).

Riêng xm Thanh Hà không còn nhҳc ÿӃn, thêm 3 thôn Tân Giám. Tân Mƭ, Tân

Hѭng nѫi xѭa có nhiӅu ngѭӡi Hoa sinh sӕng, buôn bán.

Năm 1832 các thôn có tên gӑi cǊ Cù Lao Phӕ, theo Ĉ͓a B̩ Minh M̩ng (1836)

có tҩt cҧ 13 thôn xã. Ĉһc ÿiӇm các thôn xã này phҫn lӟn cұn Rҥch Cát hay sông Ĉӗng

Nai, trӯ thôn Bình Hòa:

1) Bình hoành (tên cǊ Bình Kính).

2) Bình Hòa.

3) Bình Quan.

4) Bình Tӵ.

5) Bình Xѭѫng.

6) Hѭng Phú.

7) Long Quӟi.

8) Tân Giám.

9) Tân Hѭng (xã).

10) Tân Mƭ.

11) Thành Ĉӭc.

24 Ĉi͏n Quan Ĉ͇ Fy niên ÿ̩i xây d͹ng 1684

25 B͇n Wju Fy tên chͷ Ĉ̩i Ph͙ – tͱc &̫ng WK͓, sau n̹m trong [m Tân H˱ng ÿͥi sau

3.7 Page 27

▲back to top

12) Vinh Long.

13) Hòa Quӟi.

Mѭӡi ba thôn, xã này ÿӃn ÿӡi Tӵ Ĉӭc không thêm bӟt.

Trҩn Biên Hòa lúc ҩy ӣ thôn Phѭӟc Lѭ cách Cù Lao Phӕ mӝt con rҥch, chuyӇn

vӅ thôn Tân Lân. Lӷ sӣ trҩn rӗi tӍnh Biên Hòa vүn ӣ ÿây ÿӃn thӡi Pháp thuӝc và Mӻ...

Xӭ Cù Lao Phӕ thành thôn ngoҥi thành, vùng ven.

3) T͝ chͱc hành chánh c̭p c˯ sͧ là thôn, t̩i xͱ Cù Lao Ph͙ có hai lo̩i

H˱˯ng chͱc:

1) H˱˯ng chͱc thành ph̯n ch͑ huy.

1. Hѭѫng Cҧ: ÿӭng ÿҫu, vì lý do có hҵng sҧn, thâm niên.

2. Hѭѫng chӫ: dѭӟi Hѭѫng cҧ, nhѭng phҧi biӃt chӳ.

3. Hѭѫng sѭ: giҧi thích luұt lӋ, lo viӋc giáo dөc trong làng

4. Hѭѫng trѭӣng: nhiӋm vө nhѭ hѭѫng sѭ nhѭng ít quan trӑng hѫn.

5. Tham trѭӣng: trách nhiӋm vӅ cҧnh sát và ÿѭӡng sá.

6. Hѭѫng lão: chӭc hàm danh dӵ cho ngѭӡi già có nhiӅu ÿӭc tính ÿáng ÿѭӧc tôn

kính hѫn hӃt.

7. Hѭѫng nhӭt, hѭѫng nhì: hai chӭc này trѭӟc kia thӃ hѭѫng hào, hѭѫng thân;

làng nào không có hѭѫng thân hay hѭѫng hào mӟi có hai chӭc này.

8. Hѭѫng chánh: cӕ vҩn cӫa các hѭѫng chӭc.

9. Hѭѫng lӉ: chӫ tӑa các buәi lӉ.

10 Hѭѫng văn: soҥn thҧo các văn tӃ, câu ÿӕi ÿӇ tӃ thҫn.

11. Hѭѫng quan: chӭc hàm danh dӵ, cӕ vҩn thôn hӝi và giúp ý kiӃn lên cҩp tӍnh.

12. Hѭѫng ҭm: chӭc hàm danh dӵ, chӫ tӑa danh dӵ trong các viӋc ҭm thӵc, lo tә

chӭc các tiӋc lӉ.

13. Hѭѫng thân: giҧi thích nhӳng chiӃu chӍ, sҳc chӍ hay công văn tӍnh cho thôn

hӝi.

14. Hѭѫng hào: trách nhiӋm vӅ cҧnh sát, giúp xã trѭӣng và hѭѫng thân thu thuӃ.

15. Thӫ bӝ: giӳ các sә thuӃ và soҥn thҧo nhӳng sҳc thuӃ.

16. Thӫ chӍ: giӳ văn khӕ.

17. Thӫ bә : thӫ quƭ.

18. Thӫ khoán: giӳ tài sҧn cӫa làng.

19. Câu ÿѭѫng: nhiӋm vө thҭm phán trong làng. Báo cáo cho các hѭѫng chӭc

biӃt kӃt quҧ cӫa nhӳng viӋc ÿã ÿiӅu tra thҭm vҩn.

20. Cai ÿình: trông nom giӳ gìn chùa miӃu.

3.8 Page 28

▲back to top

21. Thôn trѭӣng hay Xã trѭӣng: giӳ con dҩu (mӝc; con dҩu làng lúc ҩy bҵng cây

nên có tiӃng ÿóng mӝc) làng, trung gian giӳa làng và chánh quyӅn cҩp trên, giӳ viӋc

thu thuӃ.

2) H˱˯ng mͭc:

- Phө tá: Hѭѫng thân, hѭѫng hào và thôn trѭӣng.

22. Lý trѭӣng hay phó lý, phó thôn, phó xã: phө tá cho thôn trѭӣng.

23. Ҩp trѭӣng.

24. Trùm dӏch: nhiӋm vө ÿi liên lҥc giҩy tӡ cӫa thôn trѭӣng vӟi các hѭѫng chӭc

và dân chúng.

25. Cai tuҫn: nhiӋm vө coi viӋc tuҫn hành ban ÿêm.

26. Cai thӏ: coi viӋc cҧnh sát ӣ chӧ.

27. Cai binh: (làng nào ÿông dân mӟi có chӭc này) phө tá thôn trѭӣng trong viӋc

binh lính.

28. Cai thôn: giӳ công ӕc trong làng.

29. Trѭӣng: phө tá thôn trѭӣng. Khi thôn trѭӣng muӕn thi hành chӍ thӏ cӫa cҩp

trên mà không có ngѭӡi giúp tҥm trong viӋc ÿó, thì ngѭӡi ÿӭng ra lãnh tҥm ÿӇ thi

hành chӍ thӏ ÿó gӑi là trѭӣng.

- Phө tá Hѭѫng lӉ:

30. Tri lӉ:

31. Hӑc trò lӉ hay lӉ sinh.

- Phө tá Cai Ĉình.

32. BiӋn ÿình: giӳ sә thu chi cӫa ÿình.

33. Tri văn (làng nào không có hѭѫng văn thì mӟi có chӭc này) soҥn thҧo các

văn tӃ, câu ÿӕi ӣ trong các kǤ cúng ÿình.

34. Ông tӯ: trông coi nhang ÿèn trong ÿình.

35. Tri sӵ: giúp sӱa soҥn các viӋc cúng.

36. Tri khách: lo tә chӭc các tiӋc tùng ӣ ÿình miӃu.

37. BiӋn lҥi: coi viӋc phân phát biên lai và giӳ sә toàn làng.

Nhѭ vұy mӛi thôn ӣ Cù Lao Phӕ có 37 viên chӭc các lRҥi lo viӋc hành chánh và

cúng tӃ ÿình miӃu. Nhѭ vұy, 13 thôn tӭc cҫn ÿӃn 481 ngѭӡi - mӝt con sӕ khá lӟn chӭ

không nhӓ...

4. Dѭӟi thӡi Pháp thuӝc (1861 - 1945 và 1945 - 1954) xӭ Cù Lao Phӕ tӯ năm

1861 - 1869 nҵm trong chӃ ÿӝ “quân quҧn” cӫa Biên Hòa do giӟi quân sӵ toàn quyӅn

hành ÿӝng (thu thuӃ và xӱ án nhӳng ngѭӡi chӕng lҥi chúng). Tәng cӝng có 6 sƭ quan

hҧi quân hay bӝ binh cҩp bӵc cao nhӭt trung tá và thҩp nhӭt thiӃu úy - trong ÿó có 1

thanh tra sӵ vө bәn sѭ xen kӁ chӍ kéo dài tӯ 27 - 5 - 1868 ÿӃn 21 - 4 - 1869... thì các

thôn, xã ӣ ÿây giӳ nhѭ thӡi Tӵ Ĉӭc.

3.9 Page 29

▲back to top

Mãi ÿӃn năm 1874 dѭӟi ÿӡi tham biӋn các sӣ dân chánh: Fauvelie mӟi sáp nhұp

13 thôn xã ÿӡi Tӵ Ĉӭc thành 3 xã mӟi:

1) Nhӭt Hòa: Bình Tӵ, Bình Xѭѫng, Hѭng Phú, Tân Giám.

2) Nhӏ Hòa: Bình Hoành, Thành Ĉӭc, Tân Hѭng, Tân Mƭ.

3) Tam Hòa: Bình Hòa, Bình Quan, Long Quӟi, Hòa Quӟi: thuӝc tәng Phѭӟc

Vinh Thѭӧng, quұn Châu Thành.

Nhѭng thành phҫn hành chánh cǊng chѭa thay ÿәi. Mãi ÿӃn năm 1904. Thӕng

ÿӕc Nam KǤ quyӃt ÿӏnh QJjy 27 - 8 - 1904 mӛi Ban Hӝi TӅ gӗm 11 ngѭӡi:

- Hѭѫng cҧ, Hѭѫng chӫ, Hѭѫng sѭ, Hѭѫng trѭӣng, Hѭѫng chánh, Hѭѫng giáo,

Hѭѫng quҧn, Hѭѫng bӝ, Hѭѫng thân, Xã trѭӣng hay Thôn trѭӣng, Hѭѫng ÿào.

- ĈӃn ngày 30 - 10 - 1927 có Nghӏ ÿӏnh cӫa Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng qui ÿӏnh

Ban Hӝi TӅ có 12 ngѭӡi:

- Hѭѫng cҧ hay Ĉҥi hѭѫng cҧ, Hѭѫng chӫ, Hѭѫng sѭ, Hѭѫng trѭӣng, Hѭѫng

chánh, Hѭѫng giáo, Hѭѫng quҧn, Hѭѫng bӝ hay Thӫ bӝ, Hѭѫng thân, Xã trѭӣng hay

Thôn trѭӣng, Chánh lөc bӝ.

Bҳt ÿҫu tӯ năm 1928 ba xã Nhӭt Hòa, Nhӏ Hòa, Tam Hòa nhұp lҥi mӝt: Xã HiӋp

Hòa.

Nhѭng chѭa hӃt, năm 1944 có Nghӏ ÿӏnh ngày 5-1 cӫa Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng

bә túc Nghӏ ÿӏnh ngày 30 - 10 - 1927: qui ÿӏnh thành phҫn Ban Hӝi TӅ là nhӳng

ngѭӡi: ĈiӅn chӫ, có gia sҧn, có bҵng cao ÿҷng tiӇu hӑc, công chӭc thuӝc ngҥch trung

ÿã nghӍ hѭu, cùng tѭ chӭc, quân nhân hӗi hѭu hay giҧi ngǊ, vӟi cҩp bұc ít nhҩt là

trung sƭ hay có huy chѭѫng quân sӵ. Thành phҫn Ban Hӝi TӅ vүn 12 ngѭӡi (thêm Phó

Lөc bӝ). Ngoài hѭѫng chӭc hӝi tӅ, còn có hѭѫng chӭc hӝi hѭѫng.

Chín năm kháng chiӃn chӕng Pháp, xã HiӋp Hòa là vùng Pháp chiӃm ÿóng. Suӕt

thӡi kǤ này hành chánh cҩp tӍnh là dân sӵ: trong ÿó có 5 Tham biӋn ngѭӡi pháp 26 và

3 TӍnh trѭӣng ngѭӡi ViӋt do Pháp ÿѭa lên 27.

Năm 1950, Ban Hӝi tӅ xã HiӋp Hòa cǊng nhѭ các xã trong vùng Pháp chiӃm

ÿóng ÿѭӧc ÿәi tên Hӝi ÿӗng hѭѫng chánh gӗm 11 ngѭӡi:

- Chӫ tӏch.

- Phó chӫ tӏch.

- Tәng thѭ ký.

- Các ӫy viên: Giáo dөc, Y tӃ, Hӝ tӏch, Cҧnh sát (không còn gӑi là Hѭѫng

Quҧn), Tài chánh, ThuӃ vө, Công chánh và Canh nông.

CǊng nhѭ các xã khác, xã HiӋp Hòa không ÿӫ thành phҫn dù xã tҥm chiӃm - vì

dân HiӋp Hòa kháng chiӃn ÿông mҥnh. Ĉêm ÿêm ӫy ban nhân dân xã, các ÿoàn thӇ:

26 Tham bi͏n các Sͧ dân chánh hay Phó tham bi͏n các thu͡c ÿ͓a: Bélisaire 9plisarios; Le Garreres; Guévini

. Mominique; Péter Jules Morand Giorges, Praccues Julien

27 Các Ĉ͙c phͯ sͱ: +XǤnh Văn Ĉ̱u, Henri Bùi Quang Ân, Nguy͍n Hͷu H̵u

3.10 Page 30

▲back to top

ViӋt Minh, Thanh niên, Phө nӳ, Công an tӯ ChiӃn khu Vƭnh Cӱu - Bình Ĉa vӅ vұn

ÿӝng không làm "tӅ" nên các ngѭӡi làm rӗi phҧi trӕn chui trӕn nhӫi vô ÿӗn bót ngӫ...

Còn nhӳng tên ác ôn thì mӡi ÿi vào khu ÿӇ giáo dөc, nӃu hӕi cҧi cho chuyӇn vùng

hay tha vӅ.

5) Thӡi 21 năm ÿánh Mƭ, xã HiӋp Hòa có chi bӝ mұt, cǊng nѫi ÿây nuôi dҩu các

ÿӗng chí TӍnh ӫy Biên +za, huyӋn 9ƭnh Cӱu mӝt thӡi gian Gji thӡi kǤ Mұu Thân

1968 và Kӹ Dұu (1969) HiӋp Hòa là mӝt ÿiӇm nóng.

Suӕt tӯ năm 1945 ÿӃn QJjy JLҧi phóng xã HiӋp Hòa O~c ÿҫu Fzn ӣ chӃ ÿӝ dân

sӵ: tӯ năm 1954 ÿӃn 1957 vӟi các tӍnh trѭӣng dân sӵ là Ĉӕc phӫ sӭ 28. Rӗi tӯ năm

1961 ÿӃn 1975 là chӃ ÿӝ quân ÿӝi nҳm quyӅn, cҩp bӵc tӯ thiӃu Wi ÿӃn ÿҥi Wi 29.

;m HiӋp Hòa năm 1961, ÿӡi WӍnh trѭӣng +Rjng 0ҥnh Thѭӡng trӣ ÿi Fy 3 ҩp

chiӃn lѭӧc (Nhӭt +Rj, 1Kӏ +za, Tam +za). ThӃ Oj QJRji Hӝi ÿӗng hѭѫng FKinh Fy

thêm Ban WUӏ sӵ ҩp (3 ban). Mӛi Ban WUӏ sӵ ҩp Fy trѭӣng ҩp Yj hai SKy trѭӣng ҩp (mӝt

ngѭӡi lo an ninh, mӝt ngѭӡi lo tuyên văn)

Rӗi ҩp chiӃn lѭӧc Eӏ SKi tan Wjnh, [m HiӋp Hòa tuy [m Wҥm chiӃm, dân FK~ng gӥ

Kjng Ujo không Fzn cô lұp nhѭ xѭa:

Năm 1966 [m HiӋp Hòa thay ÿәi tә chӭc:

1) Trên Oj Ӫy ban Kjnh FKinh [m Fy 6 ngѭӡi:

- &Kӫ Wӏch kiêm hӝ Wӏch

- Phó chӫ tӏch kiêm kinh tài.

- Các ӫy viên: An ninh, Tuyên văn, Xã hӝi, Canh nông.

2) Mӛi ҩp vүn có Ban trӏ sӵ ҩp

Sau TӃt Mұu Thân (1968) chӃ ÿӝ Sài Gòn mӝt lҫn nӳa thay ÿәi tә chӭc và tên

gӑi. Xã HiӋp Hòa thuӝc xã A (trên 5000 dân, xã dѭӟi 5000 dân gӑi là xã B). Tә chӭc

xã A lúc ҩy :

a) Hӝi Ĉӗng Nhân Dân có 9 ngѭӡi: Xã trѭӣng, hai Phó xã trѭӣng (1 ngѭӡi phө

trách hành chánh, 1 ngѭӡi phө trách an ninh). Và các ӫy viên: Quân sӵ, Canh nông,

Cҧi cách ÿiӅn ÿӏa, Kinh tài, Hӝ tӏch, Xã hӝi văn hóa, ThuӃ vө.

b) Ban trӏ sӵ ҩp: Mӛi Ban trӏ sӵ có: Trѭӣng ҩp, hai Phó trѭӣng ҩp (l kiêm hành

chánh, 1 kiêm an ninh) và 2 nhân viên phө trách vӅ quân sӵ và thông tin chiêu hӗi.

Sau ngày giҧi phóng ÿӃn nay, xã HiӋp Hòa là 1 trong 3 xã và 24 phѭӡng nҵm

trong thành phӕ cҩp II Biên Hòa.

Tә chӭc hành chánh:

- 5 năm bҫu cӱ Hӝi Ĉӗng Nhân Dân.

- Hӝi Ĉӗng Nhân Dân bҫu cӱ ra ӫy Ban Nhân Dân.

28 7͑nh tr˱ͧng ÿ͙c SKͯ xͱ: H͛ %̫o 7Kjnh, Nguy͍n Văn Ĉ͑nh, Nguy͍n 7K~c Lang

29 7͑nh tr˱ͧng quân s͹: Thi͇u Wi +Rjng 0̩nh T˱ͥng, thi͇u Wi Tr̯n Văn Ĉƭnh, trung Wi 3K̩m Văn Tân, trung Wi 0m

Sanh Nh˯n, trung Wi Tr̯n Văn Hai, ÿ̩i Wi Lâm Quang &Ktnh, ÿ̩i Wi L˱u Y͍n

4 Pages 31-40

▲back to top

4.1 Page 31

▲back to top

Bên cҥnh Ӫy ban và Hӝi ÿӗng, có các ÿoàn thӇ Mһt trұn, Thanh niên, Phө nӳ,

Nông hӝi, Hӝi cӵu chiӃn binh, Nông dân... các tә chӭc xã hӝi: Chӳ thұp ÿӓ, Hӝi phө

huynh v.v... gӗm mӝt lӵc lѭӧng ÿông ÿҧo, lúc bình thѭӡng là huy ÿӝng nhân dân

trong xã các viӋc cҫn thiӃt.

Vҩn ÿӅ trӏ an có Công an và lӵc lѭӧng an ninh ӣ các ҩp qua các tә trѭӣng.

III. THUӂ 9¬ SѬU DӎCH

ChӃ ÿӝ thuӃ khóa và sѭu dӏch mà ngѭӡi dân Cù Lao Phӕ phҧi ÿóng, sau buәi

ÿҫu khai phá có lӁ bҳt ÿҫu tӯ 1698. khi NguyӉn Hӳu Cҧnh tұp phӫ Gia Ĉӏnh. Song

các Wji liӋu thѭ tӏch cӫa thӡi kǤ này không ghi chép ÿiӅu gì cө thӇ.

1. Dѭӟi thӡi chúa NguyӉn Phúc Thuҫn, năm Kӹ Sӱu (1767), theo Lê 4~i Ĉôn

ghi chép trong Phͯ Biên t̩p lͭc, thuӃ thu ÿѭӧc tӯ dinh Quҧng Nam ÿӃn xӭ Gia Ĉӏnh

gӗm: ÿinh 165.000; hҵng năm thu 6.048.500 thăng lúa, 782.000 thăng gҥo, tiӅn hѫn

241.900 quan; các sác thuӃ nguӗn, tҩn, ÿҫm, ao, tuҫn, ty, chӧ, ÿò là 76.400 quan, 148

lѭӧng vàng, 1450 lѭӧng bҥc. Nhѭ vұy khu vӵc này có sӕ thuӃ thu ÿѭӧc ngang ngӱa

vӟi Thuұn Hóa và chúng ta không rõ, sӕ thuӃ thu ÿѭӧc cө thӇ ӣ Gia Ĉӏnh, cǊng nhѭ

Cù Lao Phӕ.

Các chúa NguyӉn, lúc ÿҫu ӣ Ĉàng Trong thu thuӃ theo qui chӃ ÿӡi Hӗng Ĉӭc,

gӗm có thuӃ sai dѭ tӭc ÿҥi thӇ là khoҧn thu vӅ sai dӏch (gҫn nhѭ thuӃ thân), theo các

hҥng khác nhau. Cӭ nhѭ ӣ Quҧng Nam thì hҥng Tráng nӝp 2 quan, Quân (lính dӵ bӏ)

nӝp 1 quan 7 tiӅn, Dân: 8 tiӅn, Lão (ngѭӡi già): 9 tiӅn, Cӕ (ngѭӡi làm thuê) 3 tiӅn;

Ĉào (bӓ trӕn): 2 tiӅn. Ĉó là dân chính hӝ, còn khách hӝ thì thuӃ thu có phҫn nhҽ hѫn:

Tráng: 1 quan, Quân: 1 quan, Dân: 6 tiӅn, Lão: 6 tiӅn, Tұt: 4 tiӅn, Cùng và Ĉào ÿѭӧc

miӉn. 1JRji ra, dân còn ÿóng các khoҧn khác nhѭ: tiӅn TiӃt liӋu (lӉ TӃt), tiӅn Thѭӡng

tân (lӉ cѫm mӟi), tiӅn Cѭӟc mӉ (phí vұn chuyӇn lúa ÿóng thuӃ). VӅ thuӃ ruӝng chia

làm ba hҥng: Nhҩt ÿҷng nӝp 40 thăng / mүu / năm; Nhӏ ÿҷng: 30 thăng / mүu / năm;

Tam ÿҷng: 20 thăng / mүu / năm.

Do là các thӭ thuӃ hӗi thӃ kӹ XVIII mà dân chúng tӯ Quҧng Nam ÿӃn Gia Ĉӏnh

phҧi ÿóng. Chҳc hҷn dân Cù Lao Phӕ phҧi ÿóng thuӃ nhѭ vұy ít ra là kӇ tӯ khi phӫ

Gia Ĉӏnh ÿѭӧc thành lұp (1698).

1.1. Trong Phͯ Biên t̩p Oͭc có vài sӕ liӋu liên quan ÿӃn dinh Trҩn Biên trong

ÿó có Cù Lao Phӕ.

- Ӣ huyӋn Phѭӟc Long, ruӝng thӵc trѭng 787 mүu 6 sào 11 thѭӟc 7 tҩc 30. Thóc

thuӃ là 15.756 thѭng, 3 cáp,8 thѭӧc. Còn nӝp vӅ ÿҩt trӗng dâu, trӗng mía, vѭӡn trҫu;

tiӅn nӝp thay vӅ ruӝng quan ÿӗn ÿiӅn lãnh canh không tính vào, ruӝng núi thuӝc vӅ

các sách, chiӃu cӕ ÿӏnh nӝp thuӃ thì tính riêng.

- HuyӋn Phѭӟc Long, ruӝng núi thӵc nӝp là 245 ngѭӡi, thóc thuӃ 570 hӝc.

- HuyӋn Phѭӟc Long, gҥo cung ÿӕn thӵc ÿҫu mүu và hҥng gҥo thѭӡng dân, gҥo

cánh trҳng cӝng là 113 bao, 32 thѭng, 5 cáp, 3 thѭӧc.

30 Trong O~c ̭y ͧ huy͏n Tân %unh (Phiên Tr̭n) 1464 m̳u Fy d˱. 7Kyc thu͇ 29.085 th˱ng Fy d˱. Ru͡ng Q~i thu͇ n͡p 751

ng˱ͥi, WKyc thu͇ 1902 h͡c. *̩o cung ÿ͙n dân mang Oj 300 bao, 34 th˱ng 4 Fip. Ti͉n Oj 10 quan, 3 ti͉n, 36 ÿ͛ng.

4.2 Page 32

▲back to top

Con sӕ ҩy, ӣ & Lao Phӕ nhѭ thӃ Qjo không U}. Cù Lao Phӕ có ÿҩt trӗng dâu,

trӗng mía, vѭӡn trҫu.

1.2. Tҥi dinh Trҩn Biên theo Phӫ Biên tҥp tөc thì không có thuӃ nguӗn, mà

thuӝc vӅ Phiên Trҩn. Nhѭng thuӃ các Tuҫn, Chӧ, BӃn ÿò rҩt lӟn:

1 ) Tuҫn Ĉӗng Tranh, tiӅn thuӃ 3 quan 5 tiӅn.

2) Chӧ Rҥch Cát, tiӅn thuӃ 81 quan (có lӁ chӧ Dinh mӟi).

3) BӃn ÿò MiӃu Quan ĈӃ, tiӅn thuê 373 quan.

4) Ĉò dӑc tӯ An Lâm ÿӃn BӃn Nghé, tiӅn thuӃ 89 quan 3 tiӅn.

5) Chӧ và ÿò Ĉӗng Nai, tiӅn thuӃ 60 quan.

6) Ĉò nhӓ chӧ Lò (lò giҩy) tiӅn thuӃ 55 quan 3 tiӅn.

7) Chӧ và ÿò Dinh cǊ, tiӅn thuӃ 30 quan 3 tiӅn.

Riêng Cù Lao Phӕ lúc ҩy có:

1) BӃn ÿò ÿiӋn Quan ĈӃ, tӭc Thҩt Phӫ cә miӃu.

2) Chӧ và ÿò Ĉӗng Nai, tӭc bӃn cҧng Cù Lao Phӕ.

3) Chӧ và ÿò Dinh cǊ.

Ĉó là các bӃn, chӧ loҥi lӟn ӣ Cù Lao Phӕ, còn bӃn nhӓ:

1) Chӧ Rҥch Cát.

Và bên kia sông Ĉӗng Nai có:

2) Ĉò nhӓ chӧ Lò (nay phѭӡng Bӱu Hòa).

Nhѭ vұy chӭng tӓ Cù Lao Phӕ lúc ҩy có nhiӅu bӃn ÿz lӟn nhӓ tӯ ÿây tӓa ÿi các

nѫi: Ĉò dӑc An Lâm ÿӃn BӃn Nghé (tiӃng dân gian bӃn ÿò Kho ӣ Rҥch Cát).

Ĉӕi vӟi Hoa kiӅu, lúc ҩy thuӝc xã Thanh Hà nhѭ thӃ nào? Có lӁ viӋc thu thuӃ

giӕng xã Minh Hѭѫng ӣ Thuұn Hóa chăng:

“D˱ͣi thͥi chúa Nguy͍n, ph͙ Thanh Hà ph̫i n̩p các thu͇ kho̫n k͋ ra h˯i nh́.

Cͱ theo lá ÿ˯n ḇm quan năm &̫nh H˱ng thͱ XIV (1754) ÿã d̳n ra trên ÿây, thì tͳ

QJjy thành l̵p ph͙ ÿ͇n năm Vƭnh Tr͓ thͱ V (1678) Ĉ̩i Minh khách ph͙ ch˱a ÿ͓nh

ngành thu͇, k͓p ÿ͇n năm ̭y mͣi ÿ͓nh sṷt 7 thăng 1úa”31

Trong thӵc tӃ, trѭӟc năm 1792, các chúa NguyӉn cho lұp toàn cõi Gia Ĉӏnh 9

trѭӡng biӋt nҥp ÿӇ thu thuӃ ngѭӡi Minh mà mӝt trong 9 trѭӡng biӋt nҥp nay còn lѭu

lҥi dҩu vӃt là ӣ bӃn ÿò Kho và do ÿó, thôn Bình Ĉa ÿѭӧc Ĉӏa bҥ Minh Mҥng gӑi là

“xӭ Cӵu khӕ”

2. Dân sӕ tӍnh Biên Hòa thӡi nhà NguyӉn 32

- TriӅu Gia Long: 10.600 suҩt ÿinh.

- TriӅu Minh Mҥng: 10.212 suҩt ÿinh.

31 Tr̯n Kim +Rj: /jng Minh H˱˯ng Yj ph͙ Thanh +j thu͡c W͑nh Thͳa Thiên, Tân È K͕c Eio, cu͙n thͱ IV, 1-8-1959

32 Ĉ̩i Nam FKt, châu E̫n, Qu͙c tri͉u FKinh biên WRit y͇u.

4.3 Page 33

▲back to top

- TriӅu Tӵ Ĉӭc: 16.949 suҩt ÿinh.

Riêng Cù Lao Phӕ có 13 thôn, xã có thӇ là trên 2.800 ngѭӡi.

2. 1 ThuӃ thân: Ĉӡi Gia Long cӭ 5 năm có duyӋt ÿӏnh mӝt lҫn, bҳt buӝc các

làng ghi vào sә ÿinh ÿàn ông 18 tuәi ÿӃn 60. Cách thӭc làm sә ÿinh ÿѭӧc qui ÿӏnh rõ

rӋt trong Dө Gia Long thӭc 6. ĈӃn năm 1839 thêm Dө Minh Mҥng sӱa ÿәi các hҥng

theo các hҥng tӯ Quҧng Bình ÿӃn Gia Ĉӏnh:

1) Tráng hҥng (chánh hӝ) : 1 quan 6 tiӅn, khách hӝ 1 quan 4 tiӅn.

2) Quân hҥng: chánh hӝ 1 quan 4 tiӅn; khách bӝ 1 quan 2 tiӅn.

3) Dân hҥng: chánh hӝ 1 quan 2 tiӅn; khách hӝ 1 quan, tiӅn dҫu ÿèn và tiӅn

chuӛi mây 1 tiӅn.

4) Dân ÿinh hҥng và lão tұt: chánh hӝ 8 tiӅn: khách hӝ 7 tiӅn, tiӅn dҫu ÿèn và

chuӛi mây 30 ÿӗng.

Ĉó thuӃ thân nói chung, ngѭӡi Cù Lao Phӕ cùng chung sӕ thuӃ ҩy. Riêng ngѭӡi

Hoa kiӅu ӣ Cù Lao Phӕ cǊng chia hai hҥng:

1) Hӳu lӵc hҥng: ngѭӡi có tài sҧn, buôn bán, làm ruӝng: 6 quan 5 tiӅn.

2) Vô lӵc hҥng: ngѭӡi chѭa có kӃ sanh nhai chҳc chҳn: làm mѭӟn, phҧi nӝp

phân nӱa. Ngѭӡi già trên 60 tuәi ÿѭӧc miӉn.

ĈӃn năm 1820, Minh Mҥng ÿӏnh mӭc Minh Hѭѫng xã ӣ Hӝi An:

1) Dân trai tráng mӛi năm nӝp 2 lѭӧng bҥc và 12 thѭӟc vҧi sѭu.

2) Bán cұp tráng và kҿ già, có tұt: phҧi nӝp 1 lѭӧng bҥc.

3) Các nhân sƭ trúng khoa thi ÿѭӧc châm chѭӟc miӉn nӝp thuӃ thân cùng vҧi

sѭu.

Nhѭ vұy, trên thuӃ thân cӫa C Lao Phӕ mӛi năm là 1 quan 3, thì ngѭӡi Hoa,

nӃu cǊng theo mӭc này phҧi ÿóng 2 lѭӧng bҥc và 12 thѭӟc vҧi sѭu.

2.2 Ӣ xӭ Ĉӗng Nai tӯ Gia Long ÿӃn Tӵ Ĉӭc có bao nhiêu ruӝng ÿҩt và chánh

sách thuӃ má nhѭ sau:

1) Tӏch ÿiӅn: Thѭӡng loҥi ruӝng ÿҩt lҩy ra tӯ công ÿiӅn. Mӛi tӍnh có 3 mүu 3

sào, và chӑn thêm 4 hay 5 mүu trӗng dâu.

Thӡi Minh Mҥng có 31 tӍnh, mӛi tӍnh có l0 mүu Wӏch ÿiӅn. TӍnh Biên Hòa tӯ

năm 1816 chuyӇn lên thôn Tân Lân. Nên ӣ Cù Lao Phӕ không có loҥi ruӝng này.

2) Quân ÿiӅn, quan trҥi: Ruӝng ÿҩt này thӡi trҩn Biên +za ӣ thôn Phѭӟc Lѭ, sau

chuyӇn vӅ thôn Tân Lân. Tҥi Cù Lao Phӕ loҥi này cǊng không có.

3) Tӵ ÿiӅn: Tӭc ruӝng ban cho ÿӇ cúng lӉ. Ӣ Cù Lao Phӕ Fy chùa Ĉҥi Giác và

chùa Phѭӟc Hӝi có loҥi rӝng do chùa canh tác. Tuy nhiên: không rõ các khoҧnh ÿҩt

này ÿѭӧc miӉn thuӃ hay không.

4.4 Page 34

▲back to top

Ӣ Cù Lao Phӕ có nhiӅu mӗ mҧ, dân ÿӏa phѭѫng gӑi Lăng vô chӫ! Ngay ӣ thôn

Bình .tnh có mӝ huyӅn táng NguyӉn Hӳu Cҧnh. Có thӇ loҥi ÿҩt này trѭӟc là tӵ ÿiӅn,

nhѭng không rõ. Nói chung, ÿҩt “mӝ ÿӏa” - gӑi là "ÿҩt c~ng”, không ÿóng thuӃ.

4) Ĉӗn ÿiӅn: Dѭӟi thӡi nhà NguyӉn các ÿӗn ÿiӅn ӣ Gia Ĉӏnh - Lөc tӍnh có hai

loҥi: Do binh sƭ canh tác: ÿѭӧc nhà nѭӟc cҩp nông cө ÿӇ khai hoang cày cҩy. Sҧn

phҭm làm ra nӝp cho ÿӗn ÿiӅn và loҥi khác ÿo dân mӝ canh tác: Nӝp sѭu thuӃ mӛi

năm 6 hӝc thóc.

Theo tài liӋu cǊ cho biӃt: Biên Hòa khҭn 300 mүu, thu ÿѭӧc 4600 hӝc lúa ÿѭӧc

thѭӣng 400 quan vұy ÿӗn ÿiӅn ÿӃn ÿӡi nhà NguyӉn có phát triӇn tҥi Biên Hòa.

CǊng ÿѭӧc biӃt năm 1789 có chӭc quan ĈiӅn Tuҩn ra ÿӡi. Ngô Tùng Châu tӯng

làm ĈiӅn Tuҩn (sau làm kí lөc) ӣ trҩn Biên Hòa (trҩn ÿóng ӣ bên kia Rҥch Cát thôn

Phѭӟc Lѭ). Dân Cù Lao Phӕ và các vùng khác ÿѭӧc ông giúp: vӕn, giӕng, sӭc kéo ÿӇ

ÿҭy mҥnh sҧn xuҩt...

ThuӃ ruӝng ÿҩt dѭӟi thӡi nhà NguyӉn

TriӅu ÿҥi

Ruӝng QKj nѭӟc

Ruӝng công

Ruӝng tѭ

Gia Long

6 hӝc (336 Eit)

120 Eit

40 Eit

Minh 0ҥng

205 thăng

80 thăng

26 thăng

Tӵ Ĉӭc

122 thăng

80 thăng

26 thăng

BiӇu thuӃ năm 1803 (Gia Long) chia cҧ nѭӟc gӗm 4 khu vӵc: Khu vӵc IV

(Bình Thuұn, Biên Hòa, Gia Ĉӏnh, Ĉӏnh Tѭӡng, Vƭnh Long, An Giang, Hà Tiên),

thuӃ ÿiӅn qui ÿӏnh nhѭ sau:

Ruӝng

ThuӃ O~a

*ҥo QJө lӝc

&ic thu tiӅn SKө

Ruӝng Q~i Kҥnh 188 thѭng

nhӭt

hӝc (hӧp)

4 5 thѭng &ic thӭ tiӅn: thuӃ suҩt,

QJө lӝc 5 tiӅn 50 ÿӗng

Ruӝng Q~i Kҥng QKu 141 thѭng 3 hӝc

5 thѭng

&ic thӭ tiӅn: thuӃ suҩt,

QJө lӝc tiӅn chiӃc cau

Yj Oi 8 tiӅn

Ruӝng Q~i Kҥng ba 94 thѭng 2 hӝc

5 thѭng

&ic thӭ tiӅn NKic/; 6

tiӅn 53 ÿӗng

Ruӝng Fӓ Kҥng 282 thѭng 6 hӝc

nhӭt

5 thѭng TiӅn thu NKic: 12 tiӅn

Ruӝng Fӓ hҥng QKu 188 thѭng 4 hӝc

5 thѭng TiӃn thu NKic: 10 tiӅn

Ruӝng Fӓ Kҥng ba 141 thѭng 3 hӝc

5 thѭng TiӅn thu NKic: 5 tiӅn

Ruӝng muӕi

7 phѭѫng muӕi

Nӝp thay tiӅn WKu mӛi

phѭѫng 4 tiӅn

4.5 Page 35

▲back to top

Ĉӡi Minh Mҥng ÿәi ra thu bҵng tiӅn, trӯ viӋc trӗng tiêu và làm muӕi.

3. Cù Lao Phӕ, năm 1930 dân sӕ lên 4000 là sӕ dân ÿӭng hàng thӭ hai, sau làng

Bình Trѭӟc là làng tӍnh lӷ có dân sӕ 5000 ngѭӡi (tәng Phѭӟc Vƭnh thѭӧng, quұn

Châu Thành). Tәng sӕ thu thuӃ cǊng lӟn, cǊng quan trӑng.

3. 1 Ngѭӡi thu thuӃ là xã trѭӣng, sӕ thu nhiӅu thì có thѭӣng ÿi kèm: Thu thuӃ

thân tӯ 101 tӟi 200 dân ÿѭӧc thѭӣng 20 ÿӗng. Tӯ 1001 ÿӃm sҩp lên ÿѭӧc thѭӣng 44

ÿӗng33.

Mӛi thuӃ thân. Nghӏ ÿӏnh ngày 3 - 2- 1886 qui ÿӏnh:

1) ThuӃ vӅ quҧn hҥt: 1 $

2) ThuӃ phө trӝi cho ÿӏa hҥt: 0,5 $

3) TiӅn chuӝc 5 ngày công sѭu cho ÿӏa hҥt:

Mӛi ngày phӓng ÿӏnh 0,5 $: 2,5 $

4) ThuӃ phө trӝi cho công nho cӫa Ojng: 0,l $

5) Chuӝc canh gác: 2,5 $

Phӓng ÿӏnh: 6,6 $

Nhѭ vұy trong thuӃ thân có cҧ tiӅn ÿi xâu, canh gác

Mӛi ngѭӡi dân Cù Lao Phӕ phҧi ÿi xâu 5 ngày (Yu tӍnh Biên Hòa có rӯng cҩm,

thì phҧi ÿi xâu mӛi năm. Không ÿi vì có ÿóng thuӃ rӗi, chӟ không phҧi không Fy

chuyӋn ÿi xâu. Ngoài ÿi xâu còn canh gác cǊng ÿóng chung trong thuӃ thân tҩt cҧ 5

$... trong sӕ tiӅn ÿóng Oj 6.6$. ChuyӋn ÿi xâu ÿӃn nhӳng năm 1940 vүn còn.

"Thͥi Pháp thu͡c nam giͣi ph̫i ÿóng thu͇ thân. Mͱc thu͇ chia hai h̩ng: Dân

vô s̫n 2,5 ÿ͛ng (không tính ti͉n ÿi xâu và ÿi canh); ng˱ͥi có tài s̫n 4,5 ÿ͛ng (sau

Qjy tăng ít nhi͉u). Không ph̫i ng˱ͥi dân Cù Lao nào cǊng Fy ti͉n ÿóng thu͇, m͟i vͭ

có hàng chͭc tráng ÿinh b˯i xu͛ng qua sông vào rͳmg ho̿c ng˱ͥi nhà bên làng

khác lánh t̩m. Ng˱ͥi tr͙n thu͇ thân không dám ÿi chͫ biên Hòa sͫ E͓ SK~ – Ott

(c̫nh sát) b̷t b͗ tͳ 15 ngày.

Ĉi xâu là nӛi khә cӵc cӫa ngѭӡi nông dân “ăn cѫm QKj Yic W và hàng tәng”.

Mӛi khi tuҫn ÿi theo lӏnh Ban Hӝi TӅ sӭc xuӕng bҳt ÿi xâu, dân làng la truyӅn tӯ ҩp

này qua ҩp khác:

Bҳt xâu!

Thì trai tráng chҥy trӕn hҫu hӃt.

Hѭѫng giáo ViӋt là ngѭӡi hӕng hách, hay ÿánh dân. Ngѭӡi trӕn xâu lұu thuӃ rѫi

vào tay hҳn bӏ sai ÿóng trăn. Mùa khô năm 1941 do bӏ ӭc hiӃp, ông Ray Uunh chém

Hѭѫng giáo ViӋt lúc sáng sӟm ӣ Bunh Tӵ, khi hҳn ra ÿi xe ÿҥp ngang qua34.

33 1JK͓ ÿ͓nh 3-2-1886

34 Ĉjo Ti͇n Th˱ͧng, Nguy͍n Yên Tri, sÿÿ

4.6 Page 36

▲back to top

Ngày ҩy thӵc dân Pháp có nghӏ ÿӏnh, chân tri qui ÿӏnh không thuӃ hay ÿóng trӉ:

"Mӛi năm, kì cho tӟi ngày 30 tháng tѭ là ngày rӕt FKyt cҧ thҧy nhӳng ngѭӡi có

chӏu thuӃ phҧi ÿóng cho tҩt.Qua ngày ҩy nӃu ngѭӡi nào tӯ chѭa ÿóng thuӃ thì bӏ phҥt

W, tӯ mӝt ngày tӟi năm ngày, và tiӅn tӯ mӝt quan tӟi 15 quan tiӅn Tây. NӃu ÿã bӏ

phҥt mӝt lҫn, mà còn bӏ bҳt vì chѭa chӏu ÿóng thuӃ phҧi bӏ phҥt tù chҷng ÿһng tha!

Ngѭӡi nào bӏ ӣ tù và ÿӃn ngày 30 tháng 4 không ÿyng thuӃ kӏp, thu khi mãn tù

ra... cho thêm mӝt kǤ nӳa hai WKing ÿһng kiӃm công viӋc ÿһng lo mà ÿóng thuӃ thân.

0mn kǤ hai tháng ÿó, mà thuӃ chѭa ÿóng thì bӏ phҥt tiӅn và phҥt tù nhѭ ÿã nói trên

ÿây.

Ngѭӡi ӣ xӭ này ÿi qua xӭ khác35 và bӏ bҳt vì trӉ hҥn chѭa ÿóng thuӃ thân trong

năm thì bӏ bҳt giҧi vӅ xӭ cӫa nó! Trong khi bӏ bҳt mà nӃu ngѭӡi ÿã có ÿӫ sӕ tiӅn ÿóng

thuӃ thì có thӇ trao lҥi quan tham biӋn tҥi tӍnh ÿһng gӱi vӅ xӭ ÿóng thuӃ giùm”.

Ĉó là thuӃ ÿinh và sѭu ÿӏch cӫa ngѭӡi ViӋt ӣ Cù Lao Phӕ, còn ngѭӡi Hoa - ӣ Cù

Lao Phӕ còn mӝt sӕ ngѭӡi Hoa - hӑ sӁ vào sә bӝ các bang ÿӇ ÿóng thuӃ:

“Ngѭӡi khách trú trong xӭ Nam KǤ, khi ÿúng 18 tuәi phҧi chӏu thuӃ thân. Ngѭӡi

nào qua 55 tuәi thì khoá thuӃ, công sѭu.

Nhӳng ngѭӡi kӇ ra sau ÿây ÿһng miӉn thuӃ thân:

1) Ĉàn bà, con trai, con gái dѭӟi 18 tuәi.

2) Ngѭӡi tàn tұt và nhӳng ngѭӡi quá 60 tuәi không còn ÿӫ sӭc lӵc làm công viӋc

nӳa.

… Giҩy thuӃ thân cӫa ngѭӡi khách trú thì ÿӏnh mӛi năm là 15 $.

3. 2 ThuӃ thә cѭ, trong thuӃ ÿҩt cҩt nhà (ӣ châu thành có giá biӇu tӯ hҥng nhҩt

ÿӃn hҥng ba, ӣ ngoҥi thành thuӃ các nhà gҥch ngói, nhà ván lӧp ngói. Nghƭa là ÿóng

thuӃ tҩt cҧ, các trѭӡng hӧp sau ÿây ÿѭӧc giҧm thuӃ:

1) Giҧm thuӃ: nhà lá, nhà tranh, nhà cây ván, nhà trҥi dӵng vӅ viӋc canh nông:

kho, tàu ngӵa, vӵa lúa...

2) Ĉѭӧc miӉn thuӃ: chùa ÿình, miӉu.

Nhѭ vұy ӣ Cù Lao Phӕ ÿӃn trѭӟc Cách Mҥng Tháng, nhà nào cǊng bӏ thuӃ thә

cѭ - trӯ chùa, ÿình, miӉu.

Riêng khu vӵc chӧ Mӟi (xѭa là xóm Chӧ ChiӃu) có mҩy căn phӕ gҥch lӧp ngói

cho thuê lұp tiӋm buôn, tiӋm may, hӟt tóc, thuӕc bҳc, sӱa bán máy hát, sӱa bán xe

ÿҥp... nhӳng căn phӕ ҩy theo ngҥch thuӃ ÿҩt quұn Châu Thành.

- Mӛi căn phӕ trӋt, thuӃ 2 ÿӗng / năm, loҥi Jҥch lӧp ngói.

- Mӛi căn phӕ vách ván lӧp ngói: 0,8 ÿӗng / năm.

Vӟi sӕ tiӅn 0,8 ÿӗng ÿӃn 2 ÿӗng lúc ҩy 36 trӏ giá tӯ 1 ÿӃn 2 giҥ lúa.

3.3 Toàn xӭ Nam KǤ có 6 hҥng ÿҩt canh tác phҧi chӏu thuӃ:

35 Hi͋u Oj Fic NǤ: Nam NǤ, Trung NǤ, B̷c NǤ (thu͡c Vi͏t Nam Yj Ai Lao, Campychia)

36 1JK͓ ÿ͓nh 25 WKing 10 năm 1920 Fͯa 7Rjn quy͉n Ĉông D˱˯ng

4.7 Page 37

▲back to top

1) Thѭӧng hҥng: mӛi mүu huê lӧi tӯ 100 giҥ trӣ lên.

2) Hҥng nhӭt: mӛi mүu huê lӧi tӯ 60 giҥ lên ÿӃn 100 giҥ.

3) Hҥng nhì: mӛi mүu huê lӧi tӯ 35 giҥ lên ÿӃn 60 giҥ.

4) Hҥng ba: mӛi mүu huê lӧi tӯ 25 giҥ lên ÿӃn 35 giҥ.

5) Hҥng tѭ: mӛi mүu huê lӧi tӯ 25 giҥ trӣ xuӕng.

6) Hҥng năm: ruӝng ÿѭѫng khai phá thì theo gii bán sӕ ruӝng này tính thuӃ.

Ӣ ÿây cǊng lѭu ý rҵng: ĈiӅn chӫ ÿóng thuӃ cho chính quyӅn và tá ÿiӅn ÿóng tô

cho chӫ ÿҩt mà tá ÿiӅn không trӵc tiӃp ÿóng thuӃ.

ThuӃ qui ÿӏnh nhѭ sau:

1) Ruӝng thѭӧng hҥng: mӛi mүu 2 ÿӗng.

2) Ruӝng hҥng nhӭt: mӛi mүu 1 ÿӗng 50 xu.

3) Ruӝng hҥng nhì: mӛi mүu 1 ÿӗng.

4) Ruӝng hҥng ba: mӛi mүu 0 ÿӗng 50 xu.

5) Ruӝng hҥng tѭ: mӛi mүu 0 ÿӗng 25 xu

6) Ruӝng hҥng năm: mӛi mүu 0 ÿӗng 10 xu.

3.4 ThuӃ sanh ý, ÿӕi vӟi ngѭӡi buôn bán hay sҧn ӣ xuҩt 37có tҩt cҧ 6 mӭc:

1) Ngoҥi hҥng: Có hҥng nhӭt 12.000 ÿӗng ÿӃn Kҥng năm 4.000 ÿӗng.

2) Khoҧn nhӭt: Có hai hҥng: Nhӭt: 4.000 ÿӗng, nhì 3.000 ÿӗng.

3) Khoҧn nhì: Có tӯ hҥng nhӭt 2.500 ÿӗng ÿӃn hҥng tám 1.000 ÿӗng.

4) Khoҧn ba: Có hҥng nhӭt 800 ÿӗng ÿӃn hҥng Eҧy 200 ÿӗng.

5) Khoҧn tѭ: Tӯ hҥng nhӭt 160 ÿӗng ÿӃn hҥng năm 80 ÿӗng.

6) Khoҧn năm: Tӯ hҥng nhӭt 50 ÿӗng ÿӃn hҥng chín 2 ÿӗng.

Tҥi Cù Lao Phӕ lúc ҩy các ngành nghӅ và tiӋm buôn phҧi ÿóng thuӃ sanh ý hàng

năm:

1) Thӧ mӝc làm sѭӡn nhà: Có tҩt cҧ 14 hҥng sanh ý, tӯ 2 ÿӗng ÿӃn 160 ÿӗng tùy

chӫ.

2) Thӧ hӟt tóc có bán phө tùng: Có tҩt cҧ 13 hҥng, tӯ 3 ÿӗng, ÿӃn 160 ÿӗng

thuӃ.

3) Ngѭӡi bán xe ÿҥp; Có 14 hҥng, tӯ 6 ÿӗng ÿӃn 130 ÿӗng thuӃ.

4) Ngѭӡi cho mѭӟn xe ÿҥp: Có 7 hҥng, tӯ 6 ÿӗng, ÿӃn 50 ÿӗng thuӃ.

5) Thӧ ÿúc: Có 16 hҥng, tӯ 2 ÿӗng, ÿӃn 300 ÿӗng thuӃ.

6) Thӧ rèn: Có 14 hҥng, tӯ 2 ÿӗng, ÿӃn 160 ÿӗng.

7) TiӋm bán lҿ hàng xén: Có 14 hҥng, tӯ 2 ÿӗng ÿӃn 160 ÿӗng thuӃ.

37 &y nhi͉u 1JK͓ ÿ͓nh: 27 WKing 2 năm 1892, 30 WKing 12 năm 1923

4.8 Page 38

▲back to top

8) Ngѭӡi phѭѫng Ĉông (hiӇu ngѭӡi Hoa) Ojm thҫy thuӕc: Có 13 hҥng, tӯ 3

ÿӗng, ÿӃn 160 ÿӗng thuӃ.

9) Thӧ sӱa máy: Có 14 hҥng, tӯ 2 ÿӗng, ÿӃn 160 ÿӗng thuӃ.

10) Thӧ lãnh may mѭӟn: Có 9 hҥng, tӯ 2 ÿӗng, ÿӃn 50 ÿӗng thuӃ.

11) TiӋm thuӕc bҳc cӫa khách trú: Có 20 hҥng, tӯ 2 ÿӗng ÿӃn 800 ÿӗng thuӃ.

12) Lò ÿѭӡng: Có 8 hҥng, tӯ 50 ÿӗng, ÿӃn 300 ÿӗng thuӃ.

13) Trҥi cѭa, cѭa tay : Có 15 hҥng, tӯ 10 ÿӗng, ÿӃn 500 ÿӗng.

14) Thӧ may ÿӗ tây: Có 14 hҥng tӯ 2 ÿӗng, ÿӃn 100 ÿӗng.

4) Trên ÿây, lѭӧc qua các thӭ thuӃ, sѭu dӏch mà ngѭӡi dân Cù Lao Phӕ phҧi

ÿóng. Ngoài ra, còn mӝt thӭ "thuӃ", ngoài tô tӭc ngѭӡi nông dân ÿóng cho chӫ ÿҩt, là

công lӉ. Ĉây là mӝt thӭc "nghƭa Yө” có khi ÿѭӧc hiӇu là tӓ rõ ân nghƭa, nhѭng thӵc sӵ

ÿó là thӭ thuӃ ÿóng theo lӋ, chӭ không theo luұt.

Ӣ Cù Lao Phӕ ÿӃn trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám, bҫn nông, cӕ nông phҧi ÿi lӉ

cho ÿiӅn chӫ nhѭ sau: Công lӉ là loҥi "xâu,' không văn bҧn mà nhӳng tá ÿiӅn phҧi trҧ

cho chӫ ÿiӅn (nӃu còn mѭӟn ruӝng ÿӇ làm nhӳng năm kӃ tiӃp). Hҫu hӃt các tá ÿiӅn

không có ÿҩt hay có mӝt phҫn ÿҩt nhӓ, phҧi ÿi mѭӟn ruӝng ÿӇ làm ra hӝt lúa sӕng

qua ngày .

Ӣ Cù Lao Phӕ lúc ҩy có ba hҥng:

- Ruӝng thѭӧng hҥng, mӛi mүu trung bình sҧn xuҩt ÿѭӧc 100 giҥ mӝt vө thì chӫ

ÿiӅn cho mѭӟn là 60 giҥ.

- Ruӝng hҥng nhӭt, mӝt mүu trung bình sҧn xuҩt ÿѭӧc 85 giҥ, thì chӫ ÿiӅn cho

mѭӟn 50 giҥ.

- Ruӝng hҥng nhì, mӝt mүu trung bình sҧn xuҩt mӝt vө 75 giҥ thì chӫ ÿiӅn cho

mѭӟn 45 giҥ lúa...

Vì ràng buӝc nhѭ vұy 10 công lӉ mӛi năm ngoji lӉ TӃt tá ÿiӅn phҧi theo 38.

LӉ TӃt lúc ҩy có thông lӋ cӭ 2 mүu trӣ lên tá ÿiӅn phҧi ÿi:

1 ) Mӝt thúng gҥo trҳng.

2) Hai thúng gҥo lӭc.

3) Mӝt nan sáp ÿӇ làm ÿèn cҫy cúng ông bà.

4) Cһp vӏt thұt mұp, con mҳt nháy lҽ (nӃu lҩy tay lêu mà mҳt con vӏt nháy không

lanh lҽ là bӏnh ÿӇ dành ÿӃn TӃt không ÿѭӧc)

Mѭӡi công lӉ ҩy, ÿӕi vӟi tá ÿiӅn là 10 ngày ra giêng ÿӃn nhà chӫ ÿiӅn làm thí

công. Ĉó là nhӳng công viӋc rҩt nһng nhӑc: móc mѭѫng, lҩp vѭӡn, rào giұu, ÿӕn cӫi,

sӱa sang nhà cӱa. Gһp chӫ ÿiӅn nào không hà khҳc thì ÿӥ nӃu khҳc nghiӋt thì tӵ chӏu

38 Ru͡ng Cù Lao Ph͙ th˱ͫng K̩nh Yj K̩nh nhͱt r̭t tt, công l͍ Fzn t͛n W̩i, Oj m˱ͣn ru͡ng mu͡n, nh˱ng so QJjy v̳n 10

công! L͍ T͇t WKu v̳n nh˱ v̵y, nh˱ l͏ Fic n˯i NKic

4.9 Page 39

▲back to top

ÿӵng. Bҳt làm viӋc nһng nhӑc, tӟi bӳa ăn cѫm: gҥo xҩu, mҳm kho, mҳm nêm mãn

mùa... Công lӉ là mӝt thӭ xâu mà ÿӃn nay còn nhiӅu ngѭӡi còn nhҳc ÿӃn nhiӅu nhҩt.

IV. SӴ CHIӂM HӲU RUӜNG ĈҨT Ӣ CÔ LAO PHӔ:

Ruӝng ÿҩt & Lao Phӕ, ÿӃn trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám và ngày giҧi phóng

có: công ÿiӅn (trong ÿó có ruӝng hұu ӣ chùa ӣ ÿình miӃu, và thông) và tѭ ÿiӅn tӭc

ruӝng tѭ nhân. Nhӳng ngѭӡi có ruӝng thuӝc loҥi ÿiӅn chӫ không mҩy ngѭӡi:

1) Nói ÿiӅn chӫ là theo lӕi gӑi thông thѭӡng, chӭ nhѭ ông Trѭѫng Văn TriӅu,

ruӝng tҥi Cù Lao Phӕ chӍ có vài chөc mүu, còn sӕ còn lҥi nghe nói ÿӃn cҧ trăm là nѫi

khic! Nhѭng kiӃng hӑ này chѭa phҧi kiӃng hӑ trú ngө lâu ÿӡi.

Tәng Thi (cӵu cai tәng Phѭӟc Vƭnh Thѭӧng) có tҩt cҧ 80 mүu, nhѭng ӣ Cù Lao

Phӕ chӍ có 10 mүu.

Ông Ba Sô (sinh ra phӫ (hàm) Mum, ông nӝi phán DiӋp) có hàng trăm mүu ӣ

phѭѫng xa, còn tҥi Cù Lao Phӕ chӍ có khoҧng chөc mүu.

Tәng Dұu và Phó tәng Chi ruӝng ít hѫn.

Nhѭ vұy ÿiӅn chӫ ӣ Cù Lao Phӕ là 10 mүu ruӝng có sә bӝ, còn ngoài ra con sӕ

trăm mүu chѭa có bҵng chӭng hay ÿiӅn bӝ cө thӇ. Tӯ lâu, ӣ Cù Lao Phӕ ÿã có lӕi làm

ruӝng tҥi chӛ theo vө mùa và xâm canh, nhҩt ӣ Long Thành. Có thӇ hiӋn tѭӧng này là

do diӋn tích ÿҩt ӣ Cù Lao Phӕ có phҫn hҥn chӃ. Nên khi muӕn có ÿҩt canh tác phҧi

tìm ÿӃn nѫi khác.

“Ҩp nào cǊng có mӝt sӕ bҫn cӕ nông chuyên ÿi làm ruӝng mѭӟn. Nông dân

xuӕng miӋt Vàm Cái Sӭc. %j Chèo, Xóm Ĉăng, Rҥch MiӉu làm mùa muӝn. Cӭ cuӕi

thing sáu âm lӏch thì hӑ cѫm ghe bè bҥn kpo ÿi, cày cҩy tӟi tháng 9 ta lҥi vӅ lo thu

hoҥch vө Pa sӟm ӣ quê nhà. Ăn TӃt xong, ra giêng hӑ ÿi gһt lúa mùa muӝn. Giӳa

tháng hai tҩp nұp chӣ kpo vӅ xuӗng ghe khҷm thóc vàng, nhiӅu ngѭӡi thu hҵng

“thiên” ÿѭӧc 4.5 tҩn lúa, có ngѭӡi thu tӟi hai chөc tҩn mӝt vө”.39

ViӋc làm ruӝng muӝn ӣ Long Thành, trѭӟc Cách Mҥng Tháng Tám không phҧi

chӍ có Cù Lao Phӕ mà ӣ Chӧ Ĉӗn (nay phѭӡng Bӱu Hòa) cǊng có ngѭӡi ÿi, cҧ Xóm

Ga (nay phѭӡng Thӕng Nhҩt) cǊng ÿi làm ruӝng muӝn. Có thӇ ÿó là tұp quán xâm

canh ngày trѭӟc rҩt phә biӃn... ĈiӅu này, có thӇ ÿҩt Cù Lao Phӕ hҽp, lҥi là ÿҩt khai

phá sӟm và là nѫi tө hӝi hoҥt ÿӝng thѭѫng mãi nên dân ÿông, có tiӅn mua ruӝng phҧi

mua ӣ nѫi khác. Và mһt khác, nhu cҫu sҧn xuҩt lúa gҥo ӣ ÿây không chӍ nhҵm cung

ӭng cho ÿòi hӓi tӵ túc lѭѫng thӵc, mà gҥo thóc ÿã sӟm trӣ thành hàng hóa xuҩt khҭu

và bán ÿi các xӭ, tұn Phú Xuân. Chính yêu cҫu khai hoang ÿӇ sҧn xuҩt lúa gҥo lӟn

nên buӝc phҧi có nhiӅu nhân công.

2) “Phӫ Gia Ĉӏnh, ÿҩt Ĉӗng Nai, tӯ các cӱa biӇn Cҫn Giӡ, Soài Rҥp, cӱa Ĉҥi,

cӱa TriӅu, toàn là rӯng rұm hàng mҩy nghìn dһm. Hӑ NguyӉn chiêu mӝ nhӳng dân có

vұt lӵc ӣ xӭ Quҧng Nam các phӫ ĈiӋn Bàn. Quҧng 1Jmi, Qui Nhѫn cho dӡi tӟi ӣ

ÿây, phát chһt mӣ mang, hӃt thҧy thành bҵng phҷng, ÿҩt ÿai màu mӥ, cho dân tӵ

chiӃm, trӗng cau và làm nhà cӱa.

39 Ĉjo Ti͇n Th˱ͧng, Nguy͍n Yên Tri, sÿÿ

4.10 Page 40

▲back to top

/ҥi thu con trai con Jii ngѭӡi 0ӑi ӣ Fic ÿҫu nguӗn, ÿem Ein Ojm nô WǤ (ngѭӡi

ÿen tyc quăn Oj ngѭӡi 0ӑi thӵc, JLi tiӅn 20 quan, hѫi trҳng, JLi tiӅn chi hѫn 10

quan)40 cho tӵ lҩy nhau, sinh ÿҿ WKjnh ngѭӡi Fjy ruӝng Ojm nghӅ nghiӋp, do ÿy Pj

WKyc rҩt nhiӅu.

Ngѭӡi JLju Fy ӣ Fic ÿӏa phѭѫng hoһc 40, 50 QKj, hoһc 20, 30 QKj, mӛi QKj Fy

ÿiӅn nô ÿӃn 50, 60 ngѭӡi, trâu Ez hoһc ÿӃn 300, 400 con, Fjy bӯa, cҩy gһt, rӝn Ujng

không rӛi. Hҵng năm ÿӃn WKinh 11, WKing FKҥp thѭӡng JLm WKjnh Jҥo, Ein lҩy tiӅn ÿӇ

ăn tӃt. Tӯ sau WKing giêng trӣ ÿi Oj không Ojm công viӋc xay JLm.

%unh thӡi FKӍ Ein ra 3K~ Xuân ÿӇ ÿәi lҩy Kjng bҳc: “Oөa, Omnh, trӯu, ÿRҥn, io

quҫn tӕt ÿҽp, tt Fy Yҧi bӕ” (3Kͯ Biên W̩p Oͭc).

Nhѭ vұy, chӃ ÿӝ ÿm Fy Yj SKit triӇn Pҥnh tӯ giai ÿRҥn ÿҫu WKjnh lұp SKӫ Gia

Ĉӏnh. Qua ÿy cho FK~ng ta thҩy nhӳng ÿiӅn nô (ngѭӡi nô lӋ Ojm ruӝng cho FKӫ ÿҩt

chӭ không SKҧi cho QKj nѭӟc). Mӝt ÿiӅu cҫn lѭu ê Oj Fic ÿiӅn FKӫ ӣ Fic xӭ 4Xҧng

Nam, Fҧ 3K~ Xuân, Yjo khai hoang lұp ҩp ӣ xӭ Ĉӗng Nai QJRji viӋc mua ngѭӡi

“0ӑi” trên nguӗn WKu không U} Fy ÿem theo ÿiӅn nô Fӫa Punh Yjo ÿҩt mӟi không. Bӣi

Yu tұp Wөc Qjy vӕn Fy ӣ xӭ 4Xҧng. Tҩm bia cә nhan ÿӅ 3K~ +Rj ;m Bi dӵng Yjo năm

&Kinh +Rj thӭ XVIII (1677) ӣ xã Phú Hòa huyӋn Tam KǤ (Quҧng Nam - Ĉà Nҹng)

ÿã xác nhұn ÿiӅu ÿó41.

Có lӁ viӋc sӱ dөng nô lӋ ӣ vùng Quҧng Nam ÿã ÿѭӧc ÿѭa vào Gia Ĉӏnh. Chánh

quyӅn chúa NguyӉn không ngăn cҩm viӋc sӱ dөng lao ÿӝng nô lӋ, thұm chí còn tҥo

ÿiӅu kiӋn cho nó phát triӇn thuұn lӧi, và mһt khác chӃ ÿӝ nô lӋ (tù nhân trong chiӃn

tranh và mua bán) vào lúc bҩy giӡ còn thӏnh hành trong các tӝc ngѭӡi bҧn xӭ ӣ ÿӏa

bàn Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh - ÿһc biӋt tұp tөc mua Ein nô lӋ và cѭӟp bҳt nô lӋ cӫa ngѭӡi

Xtiêng là thӵc tӃ mà các nhà dân tӝc hӑc ÿã xác ÿӏnh là còn tӗn tҥi ÿӃn trѭӟc 1975.

Nêu ra các cӭ liӋu ÿӇ phân tích trên ÿây là nhҵm ÿѭa ra giҧ thiӃt vӅ nguӗn gӕc

chӃ ÿӝ ÿiӅn nô thӡi khai hoang ӣ xӭ Ĉӗng Nai mà dҩu vӃt cӫa nó còn ÿӑng lҥi ít

nhiӅu trong Yji truyӅn thuyӃt ӣ Cù Lao Phӕ: Mã Ông Èn, Rҥch Mӑi…

Nói chung, viӋc chiӃm hӳu ruӝng ÿҩt ӣ Cù Lao Phӕ là không biӇu lӝ sӵ chênh

lӋch quá lӟn vì các biӃn cӕ chính trӏ - lӏch sӱ diӉn ra khá liên Wөc, không cho phép sӵ

tích lǊy ruӝng ÿҩt - tài sҧn lâu dài nhiӅu ÿӡi. Hѫn nӳa ÿҩt hҽp lҥi là vùng ngoҥi thành

nên luôn ÿông ngѭӡi ӣ. Mһt khác cѫ cҩu nghӅ nghiӋp ӣ ÿây phong phú nên ngѭӡi

nông dân ít ra cǊng có lӕi thoát bҵng các hѭӟng khác mà không phҧi chӍ bám vào ÿҩt

ruӝng... Và nӃu có thӇ, chúng ta cҫn lѭu ý ÿӃn mӝt yӃu tӕ khác là sӵ sùng tín ÿҥo Phұt

cӫa cӝng ÿӗng cѭ dân ӣ ÿây ÿã tӵ nó coi trӑng mӝt cách sӕng ÿҥo lý là vun bӗi phѭӟc

ÿҩt hѫn là khҳc bҥc ÿӇ tӵ tѭ tӵ lӧi. Ĉһc ÿiӇm này khiӃn cho viӋc chiӃm hӳu ruӝng ÿҩt

cǊng không ÿѭӧc phát triӇn mҥnh mӁ và thô bҥo nhѭ các vùng ÿҩt NKic.

40 %̫n G͓ch Fͯa Vi͏n S͵ K͕c (1976) Fy FK~ WKtch. %̫n Vi͏n S͵ K͕c FKpp O̩i r̹ng: Ng˱ͥi Wyc ÿen quăn Oj gi͙ng 0͕i, JLi

26 quan, ng˱ͥi Epo tr̷ng Oj gi͙ng Kinh, JLi 60 quan, tͱc 10 tên ÿ͇n 100 tên JLi trên h˯n 1000 quan

41 Bia ghi: C͝ lâm h̯u Nguy͍n Ĉͱc +za, nho Xê ͧ &Kinh Dinh, ÿ͋ O̩i 43 m̳u ru͡ng Ojm h˱˯ng K͗a ͧ Fic xͱ… nh˱

ghi trong ÿ͓a E̩, ÿ͋ ng˱ͥi sau thͥ SKͭng, con FKiu không ÿ˱ͫc t͹ ê mua Ein. Giao cho nô WǤ Fjy c̭y, SKͭng thͥ h˱˯ng

l͵a b̭t tuy͏t. &K͕n trong nô nam, WǤ nͷ m͡t ng˱ͥi c̯n m̳n ÿͱng ÿ̯u ÿ͋ trông nom. Nô WǤ Yj nhͷng ng˱ͥi ͧ WU̩i Liên

7Uu Fjy c̭y ru͡ng h˱˯ng KR̫…. Con FKiu không ÿ˱ͫc b̷t FK~ng Ojm t͹ nô, ai không tuân theo nh˱ trong bia WKu cho

E̫n t͡c ÿ˱ͫc ÿu͝i ÿi nh˱ ng˱ͥi QJRji K͕. Nô WǤ ͧ WU̩i Liên 7Uu FK̩y tr͙n ra [m NKic, cho E̫n t͡c ÿ˱ͫc tra th͹c b̷t v͉…

không ÿ˱ͫc thu̵n Wunh dung W~ng