Lich su giai cap cong nhan o Dong Nai 1-8 :: Books 2010

Expand document

Collapse document

Lich su giai cap cong nhan o Dong Nai 1-8

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

3 Pages 21-30

3.1 Page 21

3.2 Page 22

3.3 Page 23

3.4 Page 24

3.5 Page 25

3.6 Page 26

3.7 Page 27

3.8 Page 28

3.9 Page 29

3.10 Page 30

4 Pages 31-40

4.1 Page 31

4.2 Page 32

4.3 Page 33

4.4 Page 34

4.5 Page 35

4.6 Page 36

4.7 Page 37

4.8 Page 38

4.9 Page 39

4.10 Page 40

Lich su giai cap cong nhan o Dong Nai 1-8

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

1.2 Page 2

▲back to top

NHӲNG NGѬӠI THӴC HIӊN Ĉӄ TÀI

BAN CHӌ ĈҤO

1. Lê Hӗng Phѭѫng, UVTV TӍnh uӹ, Chӫ tӏch Liên ÿoàn Lao ÿӝng tӍnh Ĉӗng Nai,

Trѭӣng ban.

2. HuǤnh Tҩn KiӋt, phó Chӫ tӏch Liên ÿoàn Lao ÿӝng tӍnh Ĉӗng Nai, phó Trѭӣng

ban.

3. Trҫn Ĉình Thành, phó Bí thѭ Thѭӡng trӵc TӍnh uӹ Ĉӗng Nai, phó Trѭӣng ban.

4. HuǤnh Văn Tӟi, TӍnh uӹ viên, phó Chӫ tӏch Uӹ ban nhân dân tӍnh Ĉӗng Nai, Uӹ

viên.

BAN CHӪ NHIӊM

1. Lê Hӗng Phѭѫng, UVTV TӍnh uӹ, Chӫ tӏch Liên ÿoàn Lao ÿӝng tӍnh Ĉӗng Nai,

Trѭӣng ban.

2. HuǤnh Tҩn KiӋt, phó Chӫ tӏch Liên ÿoàn Lao ÿӝng tӍnh Ĉӗng Nai, phó Trѭӣng

ban.

3. Ngô Anh Tuҩn, phó Ban Tѭ tѭӣng Văn hoá Liên ÿoàn Lao ÿӝng tӍnh Ĉӗng Nai, Uӹ

viên.

BAN BIÊN SOҤN

1. Trҫn Quang Toҥi, Thҥc sƭ, Chӫ biên.

2. Hoàng anh Khiêm, Cӱ nhân, thành viên.

3. Trҫn Văn Thao, Cӱ nhân, thành viên.

4. Ngô Anh Tuҩn, Cӱ nhân, thành viên.

5. Phҥm Thӏ Kim Thanh, Cӱ nhân, thành viên.

Cӝng tác viên: NguyӉn Yên Tri

1.3 Page 3

▲back to top

LӠI CҦM ѪN

Trong quá trình nghiên cӭu biên soҥn ÿӅ tài Lӏch sӱ giai cҩp công nhân ӣ Ĉӗng

Nai, chúng tôi ÿã nhұn ÿѭӧc sӵ giúp ÿӥ và ÿóng góp ý kiӃn bә ích cӫa Hӝi ÿӗng Khoa

hӑc công nghӋ tӍnh Ĉӗng Nai, ViӋn Nghiên cӭu Công ÿoàn và Giai cҩp công nhân,

Trѭӡng Ĉҥi hӑc Công ÿoàn, các nhà khoa hӑc trong và ngoài tӍnh, các ÿӗng chí cách

mҥng lão thành, các ÿӗng chí nguyên là cán bӝ lãnh dҥo phong trào công nhân cӫa

Khu uӹ miӅn Ĉông Nam bӝ, tӍnh Biên Hoà, Bà Rӏa – VǊng Tàu (cǊ) và ÿông ÿҧo cán

bӝ công ÿoàn gҳn bó vӟi phong trào công nhân qua các thӡi kǤ cách mҥng. Xin chân

thành cҧm ѫn các ÿӗng chí.

Liên ÿoàn Lao ÿӝng tӍnh Ĉӗng Nai.

1.4 Page 4

▲back to top

LӠI GIӞI THIӊU

Giai cҩp công nhân ӣ Ĉӗng Nai là mӝt bӝ phұn cӫa dân tӝc và giai cҩp công

nhân ViӋt Nam. Xuҩt thân tӯ giai cҩp nông dân, giai cҩp công nhân ӣ Ĉӗng Nai manh

nha tӯ nhӳng năm cuӕi thӃ kӹ XIX, chính thӭc ra ÿӡi khi thӵc dân Pháp thӵc hiӋn

công cuӝc khai thác thuӝc ÿӏa ӣ ÿӏa phѭѫng nhӳng năm ÿҫu thӃ kӹ XX.

Vӟi truyӅn thӕng ÿҩu tranh cӫa dân tӝc, ngay khi ra ÿӡi giai cҩp công nhân ӣ

Ĉӗng hai ÿã liên tөc ÿҩu tranh chӕng áp ӭc bóc lӝt cӫa tѭ bҧn. Khi có Ĉҧng Cӝng sҧn

ViӋt Nam lãnh ÿҥo, công nhân Ĉӗng Nai tӯ ÿҩu tranh tӵ phát vѭѫn lên ÿҩu tranh tӵ

giác, trӣ thành giai cҩp tiên tiӃn, là lӵc lѭӧng quan trӑng trong ÿҩu tranh giҧi phóng

dân tӝc; ÿҩu tranh chӕng thӵc dân Pháp, ÿӃ quӕc Mӻ xâm lѭӧc, giҧi phóng miӅn Nam

thӕng nhҩt Tә quӕc.

Sau ngày miӅn Nam hoàn toàn giҧi phóng, cùng vӟi nhân dân Ĉӗng Nai giai

cҩp công nhân ӣ ÿӏa phѭѫng vӟi truyӅn thӕng yêu nѭӟc, gҳn bó chһt chӁ vӟi dân tӝc,

nӛ lӵc và ÿã giành nhiӅu thành quҧ trong viӋc khҳc phөc hұu quҧ chiӃn tranh, xây

dӵng và bҧo vӋ Tә quӕc ViӋt Nam xã hӝi chӫ nghƭa. Trong công cuӝc ÿәi mӟi, giai

cҩp công nhân ӣ Ĉӗng Nai tiӃp tөc phát triӇn vӅ sӕ lѭӧng và chҩt lѭӧng, tӯng bѭӟc trӣ

thành giai cҩp “công nhân trí thӭc” góp phҫn vào viӋc xây dӵng và phát triӇn kinh tӃ

ÿӏa phѭѫng, là nòng cӕt xây dӵng khӕi ÿoàn kӃt công nhân - nông dân - trí thӭc trong

tӍnh ngày càng bӅn vӳng hѫn.

Ĉѭӧc sӵ chӍ ÿҥo cӫa TӍnh ӫy, Ӫy ban nhân dân tӍnh Ĉӗng Nai, Liên ÿoàn Lao

ÿӝng tӍnh triӇn khai ÿӅ tài nghiên cӭu “Lӏch sӱ giai cҩp công nhân ӣ Ĉӗng Nai” nhҵm

ghi lҥi quá trình hình thành và phát triӇn cӫa giai cҩp công nhân ӣ Ĉӗng Nai trҧi qua

nhӳng chһng ÿѭӡng lӏch sӱ, qua ÿó khҷng ÿӏnh vai trò, vӏ trí và sӭ mӋnh cӫa giai cҩp

trong sӵ nghiӋp xây dӵng tӍnh Ĉӗng Nai giàu mҥnh, công bҵng, dân chӫ, văn minh;

giáo dөc giai cҩp công nhân trong tӍnh phát huy truyӅn thӕng cách mҥng trong sӵ

nghiӋp công nghiӋp hóa - hiӋn ÿҥi hóa tӍnh nhà.

Chúng tôi chân thành cҧm ѫn TӍnh ӫy, Ӫy ban nhân dân tӍnh, Sӣ Khoa hӑc

công nghӋ - Môi trѭӡng tӍnh Ĉӗng Nai ÿã tҥo nhiӅu ÿiӅu kiӋn thuұn lӧi cho viӋc hoàn

thành ÿӅ tài; Hӝi ÿӗng Khoa hӑc công nghӋ tӍnh Ĉӗng Nai ÿã có nhӳng ý kiӃn ÿóng

góp cө thӇ vӅ khoa hӑc ÿӇ ÿӅ tài hoàn thiӋn hѫn. Chân thành cҧm ѫn các ÿӗng chí

nguyên là cán bӝ lãnh ÿҥo Khu ӫy miӅn Ĉông, TӍnh ӫy, nhӳng ÿӗng chí nguyên là cán

1.5 Page 5

▲back to top

bӝ Ban Công vұn, Công ÿoàn Khu miӅn Ĉông và hai tӍnh Biên Hòa, Bà Rӏa - Long

Khánh ÿã ÿӑc và góp nhӳng ý kiӃn xác thӵc ÿӇ bә sung vào bҧn thҧo ÿӅ tài.

Lӏch sӱ giai cҩp công nhân ӣ Ĉӗng Nai là ÿӅ tài khoa hӑc lӟn có tính lý luұn và

thӵc tiӉn. Ĉӝi ngǊ biên soҥn tuy có nhӳng cӕ gҳng và nӛ lӵc nhѭng chҳc hҷn còn

không ít nhӳng thiӃu sót. Ban Chӫ nhiӋm ÿӅ tài mong muӕn ÿѭӧc ÿông ÿҧo nhӳng

nhà khoa hӑc, nghiên cӭu, nhӳng nhân chӭng lӏcn sӱ có thêm ý kiӃn ÿӇ ÿӅ tài tiӃp cұn

nhiӅu hѫn vӟi sӵ thұt lӏch sӱ.

BAN CHӪ NHIӊM

MӢ ĈҪU

1.6 Page 6

▲back to top

ĈӖNG NAI ĈҨT NѬӞC – CON NGѬӠI – TRUYӄN THӔNG

Ĉӗng Nai, mӝt tӍnh cӫa miӅn Ĉӗng Nai bӝ, vùng ÿҩt chuyӇn tiӃp giӳa cӵc Nam

Trung bӝ, Tây nguyên và ÿӗng bҵng Nam bӝ; phía Ĉông nam giáp thành phӕ Hӗ Chí

Minh (cách 30 km); tây bҳc giáp tӍnh Bình Dѭѫng, Bình Phѭӟc; ÿông giáp tӍnh Bình

Thuұn; ÿông bҳc giáp tӍnh Lâm Ĉӗng và nam giáp tӍnh Bà Rӏa – VǊng Tàu. TӍnh

Ĉӗng Nai có 8 huyӋn: Tân Phú, Ĉӏnh Quán, Long Khánh, Xuân Lӝc, Long Thành,

Nhѫn Trҥch, Thӕng Nhҩt, Vƭnh Cӱu và thành phӕ Biên Hòa – trung tâm chính trӏ,

kinh tӃ, văn hóa, xã hӝi cӫa tӍnh.

Ĉӗng Nai, ÿѭӧc Trung ѭѫng xác ÿӏnh cùng vӟi thành phӕ Hӗ Chí Minh, các

tӍnh Bình Dѭѫng, Bà Rӏa – VǊng Tàu hӧp thành tӭ giác ÿӝng lӵc, trӑng ÿiӇm kinh tӃ

cӫa phía Nam, có diӋn tích 5.864,77km2, chiӃm 1,76% diӋn tích tӵ nhiên cҧ nѭӟc và

25,5% diӋn tích tӵ nhiên vùng Ĉông Nam bӝ, dân sӕ 1.989.541 ngѭӡi1 vӟi 40 dân tӝc,

trong ÿó ngѭӡi Kinh chiӃm tӹ lӋ 98%. Các dân tӝc bҧn ÿӏa ÿѭӧc xác ÿӏnh gӗm: Ch’ro,

S’tiêng, Mҥ…

Ĉӗng Nai là tӍnh có nhiӅu tiӅm năng vӅ tài nguyên thiên nhiên, ÿҩt ÿai, khoáng

sҧn2; thӡi tiӃt3 vӟi hai mùa mѭa, nҳng thuұn lӧi cho canh tác nông nghiӋp, nuôi trӗng

thӫy sҧn, các loҥi cây công nghiӋp có giá trӏ cao (nhѭ cao su, tiêu, ÿiӅu, cà phê,

mía...). Tài nguyên rӯng cӫa Ĉӗng Nai khá phong phú vӟi hai loҥi rӯng giӗng và rӯng

ngұp mһn. Ĉһc biӋt, rӯng cҩm Nam Cát Tiên ÿѭӧc công nhұn là vѭӡn quӕc gia4. khu

sinh quyӇn cӫa ÿҩt nѭӟc.

Ĉӗng Nai có hӋ thӕng giao thông thӫy, bӝ thuұn tiӋn. Nhӳng quӕc lӝ quan

trӑng ÿӅu chҥy qua tӍnh vӟi tәng chiӅu dài 244,5 km: quӕc lӝ 1 nӕi liӅn Biên Hòa vӟi

thành phӕ Hӗ Chí Minh ra miӅn Trung; quӕc lӝ 20 tӯ ngã ba Dҫu Giây lên Lâm Ĉӗng,

Tây nguyên; quӕc lӝ 51 (15 cǊ) nӕi Biên Hòa vӟi tӍnh Bà Rӏa - VǊng Tàu... HӋ thӕng

ÿѭӡng bӝ trong tӍnh có tәng chiӅu dài 3.339 km5.

1 Theo k͇t qu̫ ÿi͉u tra dân s͙ ngày 1-4-1999

2 Nh˱ kim lo̩i quý (vàng), kim lo̩i màu (bauxit), ÿá quý, kaolin, v̵t li͏u xây d͹ng, than bùn, n˱ͣc khoáng, ÿ̭t sét...

3 Nhi͏t ÿ͡ bình quân hàng năm tͳ 25-260C, giͥ n̷ng trung bình tͳ 5-9, 6-8 giͥ/ngày

4 Di͏n tích rͳng 174.762 ha; trong ÿó rͳng t͹ nhiên 128.224 ha, rͳng tr͛ng 46.538 ha.

5 Trong ÿó có 700km ÿ˱ͥng nh͹a

1.7 Page 7

▲back to top

HӋ thӕng ÿѭӡng sҳt quӕc gia ÿi ngang tӍnh Ĉӗng Nai dài 87,5 km rҩt thuұn tiӋn

cho vұn chuyӇn hành khách, hàng hóa. Sông Ĉӗng Nai bҳt nguӗn tӯ cao nguyên Lâm

Viên (Lâm Ĉӗng), là con sông nӝi sinh lӟn nhҩt ӣ ViӋt Nam, vӟi nhiӅu chi lѭu, là

ÿѭӡng thӫy quan trӑng tӯ Ĉӗng Nai vӅ các tӍnh Tây Nam bӝ, nӕi thông vӟi biӇn

Ĉông, thuұn tiӋn cho viӋc giao thông, cung cҩp nѭӟc sinh hoҥt tiêu dùng, ÿӗng thӡi là

mӝt thҳng cҧnh. Sông có nhiӅu bұc thӅm vӟi nhiӅu thác có thӇ xây dӵng nhӳng công

trình thӫy ÿiӋn6 phөc vө quӕc kӃ dân sinh. Sông Ĉӗng Nai và nhӳng chi lѭu cӫa nó,

hiӋn nay ÿѭӧc xây dӵng nhӳng cҧng sông quan trӑng nhѭ cҧng Long Bình Tân. Gò

Dҫu A, Gò Dҫu B.

Ĉӗng Nai hiӋn nay là mӝt tӍnh công nghiӋp, tӹ trӑng công nghiӋp chiӃm ÿӃn

54,2% trong tәng GDP cӫa tӍnh (tính ÿӃn tháng 12-2000). Tӯ chӛ chӍ có 1 Khu Kӻ

nghӋ Biên Hòa, nay là Khu Công nghiӋp Biên Hòa I ÿѭӧc xây dӵng tӯ năm 1963 vӟi

335 ha, ÿӃn nay tӍnh Ĉӗng Nai ÿã quy hoҥch ÿѭӧc 17 khu công nghiӋp, trong ÿó có 10

khu ÿã ÿѭӧc ÿѭa vào hoҥt ÿӝng7. Sӵ xuҩt hiӋn cӫa nhӳng khu công nghiӋp thu hút

mӝt lѭӧng lӟn vӕn ÿҫu tѭ nѭӟc ngoài, ÿӗng thӡi là tác nhân ÿӇ phát triӇn nhanh sӕ

lѭӧng ÿӝi ngǊ giai cҩp công nhân ӣ Ĉӗng Nai.

Qua công tác khai quұt khҧo cә có thӇ nói Biên Hòa-Ĉӗng Nai là vùng ÿҩt có

con ngѭӡi sinh sӕng tӯ lâu ÿӡi. Nhӳng kӃt quҧ khai quұt khҧo cә cho thҩy nhӳng

ngành nghӅ thӫ công tӯ xѭa ÿã rҩt phát triӇn. Và ÿi cùng nhӳng ngành nghӅ thӫ công

này, mӝt ÿӝi ngǊ thӧ thӫ công ÿã xuҩt hiӋn. Nhӳng ngѭӡi thӧ thӫ công tài hoa này

chính là nhӳng tiӅn ÿӅ rҩt quan trӑng cho viӋc xuҩt hiӋn tҫng lӟp thӧ thӫ công (chuyên

hoһc không chuyên).

Nhӳng di chӍ khҧo cә khai quұt ӣ Phѭӟc Tân, Trҧng Bom, Võ Dõng, Sông Ray,

Núi Gӕm, Hàng Gòn, Suӕi Linh... cho thҩy trên ÿҩt Biên Hòa - Ĉӗng Nai xѭa cách

ÿây hàng ngàn năm ÿã xuҩt hiӋn nhiӅu cѫ sӣ chӃ tác ÿá. Các di chӍ thӡi ÿҥi kim khí

tiêu biӇu nhѭ Dӕc Chùa, Long Giao... vӟi nhӳng rìu ÿӗng, qua ÿӗng, giáo mác, nhӳng

khuôn ÿúc ÿӗng... Di chӍ Suӕi Chӗn, mӝ chum Phú Hòa, Hàng Gòn vӟi nhӳng lѭӥi rìu

sҳt, dao, kiӃm sҳt, cuӕc, lѭӥi cày chӭng tӓ cách ÿây hѫn 2.000 năm nghӅ ÿúc ÿӗng và

6 Tiêu bi͋u nh˱ công trình thͯy ÿi͏n Tr͓ An, xây d͹ng tͳ năm 1984 – 1986, công sṷt 400.000KW

7 Các khu công nghi͏p: KCN Biên Hòa I 335ha; KCN Biên Hòa II 365ha; KCN Long Bình (AMATA 760ha); KCN Loteco

100ha; KCN Nh˯n Tr̩ch 2.700ha; KCN Gò D̯u – Vedan 308ha; KCN H͙ Nai 523ha; KCN Sông Mây 471ha; KCN Ông

Kèo 800ha; KCN Tam Ph˱ͣc 380ha; KCN An Ph˱ͣc 800ha; KCN Th̩nh Phú 186ha; KCN Bàu Xéo 215ha; KCN Long

Khánh 100ha; KCN Xuân L͡c 100ha; KCN Ĉ͓nh Quán 50ha; KCN Tân Phú 50ha

1.8 Page 8

▲back to top

nhӳng ngѭӡi thӧ ÿúc ÿӗng, ÿúc gang tài hoa ÿã tӯng hiӋn diӋn, sinh sӕng trên mҧnh

ÿҩt này. Rӗi nhӳng hiӋn vұt gӕm tìm thҩy ӣ rҥch Lò Gӕm (HiӋp Hòa); nhӳng phát

hiӋn vӅ kiӃn trúc thӡ bҵng ÿҩt nung, kiӃn trúc nhà ӣ bҵng gӛ tìm thҩy ӣ Rҥch Ĉông,

gò Chiêu Liêu,Cái Ván, Cái Lăng, Rҥch Lá...là nhӳng chӭng tích cho thҩy dҩu vӃt cӫa

các công trѭӡng chӃ tác ÿá nghӅ làm gҥch ngói, nghӅ gӛ vӟi nhӳng ngѭӡi thӧ thӫ

công ÿã xuҩt hiӋn khá sӟm ӣ vùng ÿҩt này.

Qua khҧo cә cho thҩy ÿҩt Ĉӗng Nai hiӋn diӋn các dòng gӕm ViӋt, Chăm, Hoa

và sӵ dung hӧp nhӳng dòng gӕm này ÿã tҥo thành truyӅn thӕng gӕm Ĉӗng Nai ÿӇ rӗi

hình thành nên nhӳng làng nghӅ thӫ công gӕm nhѭ Tân Vҥn, Bӱu Hòa, Cù Lao Phӕ,

Hóa An, BӃn ÿò Trҥm...

Hѫn 300 năm trѭӟc, Ĉӗng Nai ÿã là vùng ÿҩt hӝi tө nhân dân tӯ mӑi miӅn ÿҩt

nѭӟc vӅ chung tay xây dӵng và phát triӇn cuӝc sӕng: “Nhà Bè nѭӟc chҧy chia hai. Ai

vӅ Gia Ĉӏnh, Ĉӗng Nai thì vӅ”. ĈӇ tránh cuӝc chiӃn tranh phi nghƭa cӫa hai tұp ÿoàn

phong kiӃn Trӏnh - NguyӉn, tӯ thӃ kӹ 17, nhӳng ngѭӡi nông dân nghèo khә tӯ miӅn

NgǊ Quҧng ÿã lҫn hӗi theo ÿѭӡng bӝ, ÿѭӡng biӇn vào Nam. Ĉҩt Biên Hòa - Ĉӗng Nai

ÿӏa ÿҫu Nam bӝ, vӟi thiên thӡi, ÿӏa lӧi trӣ thành nѫi dӯng chân khai phá cӫa hӑ. Vùng

ÿҩt sôi ÿӝng hѫn khi vào cuӕi thӃ kӹ 17, nhӳng ngѭӡi Hoa “phҧn Thanh phөc Minh”

do Trҫn Thѭӧng Xuyên dүn ÿҫu ÿѭӧc chúa NguyӉn Phúc Tҫn bӕ trí ÿӏnh cѭ ӣ Cù Lao

Phӕ. Sӵ cӝng cѭ, giao lѭu văn hóa giӳa tӝc ngѭӡi bҧn ÿӏa, ngѭӡi ViӋt, ngѭӡi Hoa ÿã

tҥo nên mӝt sӭc sӕng mӟi cho vùng ÿҩt trù phú, màu mӥ này. Ngoài truyӅn thӕng văn

hóa, tín ngѭӥng ViӋt, Hoa, cѭ dân bҧn ÿӏa còn tiӃp nhұn nhӳng nghӅ thӫ công truyӅn

thӕng nhѭ nghӅ gӕm, ban ÿҫu chӍ làm ra gҥch ngói, lu, hǊ, trã, trách… Ĉһc biӋt, tӯ thӃ

kӹ thӭ XVIII, thѭѫng cҧng Cù Lao Phӕ hình thành, là nѫi tұp trung nhiӅu ngành nghӅ

thӫ công phong phú nhѭ: nghӅ dӋt chiӃu, dӋt tѫ lөa, nghӅ gӕm, nghӅ ÿúc ÿӗng, nghӅ

nҩu ÿѭӡng mía lau, nghӅ mӝc, pháo thăng thiên...Nhӳng ÿӏa danh “chӧ ChiӃu, chӧ

xóm Cӫi, xóm Lò Ĉúc, rҥch Lò Gӕm... chính là nhӳng dҩu ҩn xѭa còn lҥi cho thҩy sӵ

phát triӇn cӫa nhӳng ngành nghӅ thӫ công xѭa ӣ Biên Hòa.

Ĉҫu thӃ kӹ XX, Trѭӡng Mӻ nghӋ thӵc hành ÿѭӧc thành lұp (tháng 3-1903). Sӵ

kӃt hӧp hài hòa giӳa kӻ thuұt gӕm truyӅn thӕng và công nghӋ phѭѫng Tây, ÿһc biӋt

vӟi hai nghӅ gӕm và ÿúc ÿӗng, thӧ thӫ công ÿӏa phѭѫng ÿã làm nhӳng sҧn phҭm ÿòi

hӓi kӻ thuұt, mӻ thuұt cao hѫn. Sҧn phҭm gӕm mӻ thuұt trang trí ÿӝc ÿáo do nhӳng

ngѭӡi thӧ Biên Hòa làm ra vӟi màu men lam nәi tiӃng, giành ÿѭӧc thӭ hҥng cao trong

các cuӝc triӇn lãm trong và ngoài nѭӟc. NghӅ làm ÿá tӯ viӋc khai thác ÿá ong ÿӇ xây

1.9 Page 9

▲back to top

mӝ, làm ÿѭӡng, lát vӍa hè... ÿӃn khi nhӳng ngѭӡi Hoa (Bang Hҽ) vào sinh sӕng, nghӅ

làm ÿá phát triӇn nhanh tұp trung ӣ nhӳng vùng nhѭ: Bӱu Long, Bình Trӏ, Bӱu Hòa...

Ngѭӡi thӧ thӫ công tài hoa ӣ Biên Hòa ÿã làm nên nhӳng sҧn phҭm chҥm, ÿiêu khҳc

ÿá trang trí, xây dӵng ӣ nhӳng cѫ sӣ thӡ tӵ, tín ngѭӥng, nhà cӱa (nhѭ miӃu Tiên sѭ ӣ

Bӱu Long, chùa Ông ӣ HiӋp Hòa...), nghӅ mӝc, chҥm khҳc gӛ cǊng khá phát triӇn.

Nhӳng công trình kiӃn trúc cә nhѭ các ÿình Phú Mӻ, An Hòa, nhӳng ngôi nhà cә ӣ

Vƭnh Cӱu, Biên Hòa, Nhѫn Trҥch...chӭng tӓ sӵ tài hoa cӫa lӟp thӧ thӫ công ӣ Biên

Hòa. NghӅ rèn, ÿúc ÿӗng, gang (gia dөng và dөng cө canh tác) vүn còn ӣ khu vӵc

Bình Thҥnh, Tân Bình, HiӋp Hòa, BӃn Gӛ:.. cho thҩy mӝt lӟp thӧ thӫ công khá ÿông

ÿҧo vӟi trình ÿӝ chӃ tác cao ӣ Biên Hòa ÿã hình thành, ÿӇ có thӇ làm ra nhӳng sҧn

phҭm cung ӭng yêu cҫu vӅ ÿӡi sӕng và sҧn xuҩt không chӍ ӣ ÿӏa phѭѫng mà cҧ Nam

bӝ. Biên Hòa còn nәi tiӃng vӟi nghӅ làm ÿѭӡng thӫ công, ép mía lҩy mұt làm ÿѭӡng

(che mía) ӣ Tân Phong, Vƭnh Cӱu… tӯ ÿó, mӝt lӟp thӧ thӫ công ÿã ÿѭӧc hình thành.

NhiӅu làng nghӅ ÿѭӧc thành lұp (nhѭ Tân Vҥn, HiӋp Hòa, Bӱu Long...)8. Thӧ thӫ

công tài hoa cӫa ÿӏa phѭѫng là nguӗn lao ÿӝng quan trӑng, phong phú có thӇ chuyӇn

hóa khi xã hӝi phát triӇn và có sӵ phân công lao ÿӝng trong xã hӝi ngày mӝt rõ nét

hѫn.

Ngѭӡi Biên Hòa - Ĉӗng Nai vӕn mang trong ngѭӡi truyӅn thӕng cӫa dân tӝc

ViӋt Nam, tӯ miӅn Bҳc, miӅn Trung vào sinh sӕng ӣ vùng ÿҩt mӟi màu mӥ, ÿѭӧc giao

lѭu tiӃp xúc vӟi nӅn văn hóa bҧn ÿӏa, văn hóa ngѭӡi Hoa...; phҧi ÿӕi phó vӟi thiên

nhiên, thú dӳ ÿӇ sinh tӗn nên dӉ dàng gҳn kӃt lҥi vӟi nhau, cҧm thông nӛi niӅm xa xӭ,

giúp nhau trong cuӝc sӕng, lao ÿӝng... Tҩt cҧ ÿã là tác nhân tҥo nên tính cách con

ngѭӡi Biên Hòa - Ĉӗng Nai vӟi tinh thҫn yêu nѭӟc, ý chí thӕng nhҩt dân tӝc, sӕng rҩt

phóng khoáng: cӣi mӣ, trӑng chӳ tín hѫn tiӅn tài, dǊng cҧm và ÿoàn kӃt.

Thӵc dân Pháp nә tiӃng súng xâm lѭӧc ViӋt Nam (1858), ÿánh chiӃm Biên Hòa

(tháng 12-1861), ÿһt ách thӕng trӏ nhân dân ta và tiӃn hành công cuӝc khai thác thuӝc

ÿӏa, là tác nhân ÿӇ thúc ÿҭy, hình thành mӝt giai cҩp cҩp mӟi trong xã hӝi ViӋt Nam

nói chung, Biên Hòa - Ĉӗng Nai nói riêng: GIAI CҨP CÔNG NHÂN.

8 Tinh ÿ͇n cu͙i năm 2000, Ĉ͛ng Nai có 89 doanh nghi͏p s̫n xṷt g͙m, trong ÿó có 2 công ty TNHH, 1 công ty c͝ ph̯n, 1

hͫp tác xã, 37 doanh nghi͏p t˱ nhân, 28 h͡ ÿăng ký kinh doanh, 20 h͡ cá th͋.

1.10 Page 10

▲back to top

Mӣ ÿҫu công cuӝc khai thác thuӝc ÿӏa ӣ ViӋt Nam và Biên Hòa - Ĉӗng Nai,

thӵc dân Pháp tiӃn hành xây dӵng nhiӅu tuyӃn ÿѭӡng giao thông bӝ, ÿѭӡng sҳt, ÿѭӡng

dây thép liên lҥc hӳu tuyӃn, vô tuyӃn (nhà dây thép - bѭu ÿiӋn) phөc vө cho viӋc bóc

lӝt tài nguyên thiên nhiên phong phú trong tӍnh. Nhӳng quӕc lӝ 1, 20, 15, liên tӍnh lӝ

2, ÿѭӡng sҳt Bҳc Nam, cҫu Gành, cҫu Rҥch Cát… ÿѭӧc mӣ tӯ nhӳng năm cuӕi thӃ kӹ

19 ÿҫu thӃ kӹ 20, nguӗn nhân lӵc chính là nhӳng ngѭӡi nông dân Biên Hòa và miӅn

Ĉông Nam bӝ ÿѭӧc thӵc dân Pháp hӧp ÿӗng, bҩy giӡ gӑi là “phu mӝ”. Ĉây là lӵc

lѭӧng tiӅn thân cӫa giai cҩp công nhân Biên Hòa thuӣ sѫ khai, giӳ mӝt vӏ trí quan

trӑng trong viӋc mӣ mang ÿѭӡng sá, xây dӵng hҥ tҫng ban ÿҫu ӣ ÿӏa phѭѫng.

Cuӕi thӃ kӹ 19, ÿһc biӋt tӯ sau ChiӃn tranh thӃ giӟi lҫn thӭ 1 (1914-1918), thӵc

dân Pháp bҳt ÿҫu thӵc hiӋn chính sách khai thác thuӝc ÿӏa ӣ Biên Hòa. Tѭ bҧn thӵc

dân Pháp vӟi chӫ trѭѫng bóc lӝt tài nguyên thiên nhiên và lao ÿӝng thuӝc ÿӏa, phát

triӇn công nghiӋp thuӝc ÿӏa phөc vө cho công nghiӋp chính quӕc, ÿã hình thành nên

mӝt vùng cây công nghiӋp cau su, chuyên sҧn xuҩt mӫ làm nguyên liӋu cho công

nghiӋp chính quӕc.

Năm 1906, tѭ bҧn Pháp chính thӭc thành lұp Công ty Ĉӗn ÿiӅn Suzannah Ӣ

Dҫu Giây (Xuân Lӝc, nay thuӝc huyӋn Thӕng Nhҩt) và sau ÿó là hàng loҥt các công ty

ÿӗn ÿiӅn khác. ĈӇ ÿҧm bҧo lao ÿӝng, tѭ bҧn Pháp thӵc hiӋn chính sách mӝ phu tӯ

nhӳng nông dân nghèo khә bӏ ÿӏa chӫ phong kiӃn áp bӭc bóc lӝt nһng nӅ ӣ miӅn

Trung, miӅn Bҳc, ÿѭa vào các ÿӗn ÿiӅn cao su ӣ miӅn Ĉông. Tӯ cuӝc sӕng và lao

ÿӝng tұp thӇ, ÿҩu tranh chӕng lҥi chӃ ÿӝ áp bӭc, bóc lӝt cӫa tѭ bҧn thӵc dân, nhӳng

phu cao su ÿã dҫn trӣ thành công nhân ÿӗn ÿiӅn.

Năm 1907, thӵc dân Pháp cho xây dӵng Công ty Kӻ nghӋ và Lâm nghiӋp Biên

Hòa (Bien Hoa Industrielle et foresière-BIF) trên cѫ sӣ Nhà máy Cѭa xҿ gӛ Tân Mai

xây dӵng tӯ năm 1897, mӣ 1 tuyӃn ÿѭӡng xe lӱa tӯ Tân Mai lên Cây Gáo, Trҧng

Bѫm ÿӇ vұn chuyӇn cây rӯng khai thác vӅ nhà máy. Năm 1912, nhà máy chính thӭc ÿi

vào hoҥt ÿӝng. Ĉây là cѫ sӣ công nghiӋp ÿҫu tiên ÿѭӧc xây dӵng ӣ Biên Hòa. Mӝt lӟp

công nhân công nghiӋp ÿã hình thành ӣ Biên Hòa.

Sӵ xuҩt hiӋn cӫa giai cҩp công nhân ӣ Biên Hòa là mӝt bѭӟc ngoһt trong phong

trào ÿҩu tranh cách mҥng ӣ tӍnh. Ĉó là giai cҩp xuҩt thân tӯ giai cҩp nông dân, nhѭng

môi trѭӡng lao ÿӝng hoàn toàn khác: Lao ÿӝng vӟi thӡi gian quy ÿӏnh, vӟi mӝt khuôn

khә kӹ luұt nhҩt ÿӏnh theo dây chuyӅn sҧn xuҩt, thành quҧ lao ÿӝng làm ra mà ngѭӡi

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

công nhân ÿѭӧc hѭӣng ÿѭӧc tính theo lѭѫng hàng tháng, hoһc lѭѫng khoán theo sҧn

lѭӧng (phҫn cây cҥo, sҧn lѭӧng mӫ, sӕ mét khӕi gӛ xҿ...); là mӝt ÿiӅu hoàn toàn mӟi

so vӟi ngѭӡi nông dân phҫn lӟn mang tính chҩt sҧn xuҩt tӵ do hѫn. Ĉһc ÿiӇm lao ÿӝng

sҧn xuҩt ÿó góp phҫn tҥo nên tính cách (hoһc ÿһc ÿiӇm) cӫa giai cҩp công nhân Biên

Hòa là tính kӹ luұt, tiên tiӃn và ÿoàn kӃt cao.

Thӡi kǤ Mӻ thӵc hiӋn chính sách thӵc dân mӟi ӣ miӅn Nam ViӋt Nam, Biên

Hòa vӟi vӏ trí ÿӏa lý thuұn lӧi, tài nguyên phong phú, là nѫi Mӻ - ngөy triӇn khai chính

sách bóc lӝt mӟi. Khu Kӻ nghӋ Biên Hòa ra ÿӡi năm 1963, là khu công nghiӋp hiӋn

ÿҥi bҩy giӡ, cùng mӝt loҥt nhӳng căn cӭ quân sӵ lӟn hình thành ÿã góp phҫn phát

triӇn giai cҩp công nhân ӣ Biên Hòa. Ĉó là ÿӝi ngǊ công nhân hiӋn ÿҥi, có tay nghӅ

cao, trình ÿӝ chuyên môn kӻ thuұt ÿѭӧc ÿào tҥo có ý thӭc giác ngӝ dân tӝc và giai

cҩp.

Giai cҩp công nhân ӣ Biên Hòa là mӝt bӝ phұn cӫa dân tӝc, cùng bӏ áp bӭc bóc

lӝt nên luôn luôn có tinh thҫn ÿҩu tranh cao. Ngay khi hình thành, giai cҩp công nhân

ӣ Biên Hòa trѭӟc nhӳng sӵ ÿàn áp, kӹ luұt lao ÿӝng khҳc nghiӋt, nhӳng bӭc xúc vӅ

lao ÿӝng cӵc nhӑc, ÿӡi sӕng khó khăn, tiӅn lѭѫng thҩp kém, ÿã không ngӯng ÿӭng lên

ÿҩu tranh mӝt cách tӵ phát vӟi mөc tiêu ÿòi cҧi thiӋn ÿӡi sӕng, lao ÿӝng và tiӃn dҫn

lên ÿҩu tranh tӵ giác có tә chӭc. Trong ÿó tiêu biӇu nhѭ các cuӝc ÿҩu tranh cӫa công

nhân Ĉӗn ÿiӅn Cao su Cam Tiêm (1926), Phú RiӅng (1928, 1929), Nhà máy Cѭa

BIF... gây tiӃng vang lӟn trong nѭӟc và ngoài nѭӟc. Nhӳng cuӝc ÿҩu tranh ÿó tuy ban

ÿҫu mang tính tӵ phát, nhѭng thӇ hiӋn ÿѭӧc nguyӋn vӑng, ý chí và tinh thân ÿҩu tranh

cӫa giai cҩp công nhân ӣ Biên Hòa. Nhӳng cuӝc ÿҩu tranh ÿó nhѭ nhӳng tұp dѭӧt

bѭӟc ÿҫu ÿӇ khi giai cҩp công nhân ӣ Biên Hòa ÿѭӧc ÿӝi ngǊ tiên phong, tӭc Ĉҧng

Cӝng sҧn ViӋt Nam lãnh ÿҥo ÿã tҥo ra mӝt phong trao ÿҩu tranh rӝng lӟn hѫn.

Tӯ năm 1929, giai cҩp công nhân ӣ Biên Hòa - Ĉӗng Nai khi ÿѭӧc Ĉҧng Cӝng

sҧn ViӋt Nam lãnh ÿҥo ÿã trӣ thành mӝt lӵc lѭӧng chính trӏ quan trӑng có nhiӅu ÿóng

góp trong phong trào ÿҩu tranh giҧi phóng dân tӝc. Ĉһc biӋt, trong nhӳng thӡi ÿoҥn

lӏch sӱ khó khăn nhҩt (1931-1932 và 1939-1943), giai cҩp công nhân ӣ Biên Hòa -

Ĉӗng Nai, nhҩt là công nhân cao su chính là lӵc lѭӧng bҧo vӋ cán bӝ cách mҥng, là cѫ

sӣ ÿӇ khôi phөc, phát triӇn lӵc lѭӧng cách mҥng tiӃn lên dѭӟi ngӑn cӡ cӫa Ĉҧng Cӝng

sҧn ViӋt Nam góp phҫn làm nên thҳng lӧi cӫa cuӝc Tәng khӣi nghƭa giành chính

quyӅn trong Cách mҥng tháng Tám 1945.

2.2 Page 12

▲back to top

Trong hai cuӝc kháng chiӃn chӕng xâm lѭӧc, giai cҩp công nhân ӣ Biên Hòa -

Ĉӗng Nai là lӵc lѭӧng chính ÿӇ xây dӵng lӵc lѭӧng vǊ trang cách mҥng, xây dӵng

căn cӭ ÿӏa, cung cҩp hұu cҫn, ÿӝi ngǊ giao liên, lӵc lѭӧng ÿҩu tranh chính trӏ, binh

vұn góp phҫn làm nên nhӳng chiӃn công có ý nghƭa lӏch sӱ9. Ĉһc biӋt là giai cҩp công

nhân ӣ Biên Hòa - Ĉӗng Nai thӵc hiӋn cuӝc nәi dұy giҧi phóng hoàn toàn Khu Kӻ

nghӋ BiӅn Hòa - Khu công nghiӋp lӟn nhҩt ӣ miӅn Nam và toàn bӝ ÿӗn ÿiӅn cao su

vào thӡi ÿiӇm mùa xuân năm 1975.

Sau ngày miӅn Nam giҧi phóng, ÿҩt nѭӟc thӕng nhҩt ÿi lên chӫ nghƭa xã hӝi,

dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo cӫa Ĉҧng Cӝng sҧn ViӋt Nam và tә chӭc công ÿoàn, giai cҩp công

nhân ӣ Ĉӗng Nai (cҧ công nhân công nghiӋp và công nhân cao su) không ngӯng phát

triӇn vӅ sӕ lѭӧng và chҩt lѭӧng, góp phҫn to lӟn trong viӋc khôi phөc kinh tӃ, әn ÿӏnh

ÿӡi sӕng xã hӝi. Tuy nhiên, trong thӡi kǤ 1975 ÿӃn 1985 do bӏ ràng buӝc trong cѫ chӃ

bao cҩp, lӵc lѭӧng công nhân ӣ Biên Hòa phát triӇn chұm.

Tӯ khi có Nghӏ quyӃt Ĉҥi hӝi Ĉҥi biӇu toàn quӕc lҫn thӭ VI vӟi ÿѭӡng lӕi ÿәi

mӟi toàn diӋn, trong ÿó có ÿѭӡng lӕi chiӃn lѭӧc phát triӇn kinh tӃ nhiӅu thành phҫn và

Luұt Ĉҫu tѭ nѭӟc ngoài, giai cҩp công nhân Ĉӗng Nai có bѭӟc phát triӇn mӟi: Phát

triӇn nhanh vӅ sӕ lѭӧng, ÿa dҥng vӅ thành phҫn xuҩt thân và có mһt trong nhiӅu hình

thӭc sӣ hӳu10, góp phҫn to lӟn trong viӋc chuyӇn dӏch cѫ cҩu nӅn kinh tӃ ӟ tӍnh nhà tӯ

cѫ cҩu nông nghiӋp - công nghiӋp - dӏch vө thành công nghiӋp - dӏch vө - nông

nghiӋp, vӟi tәng giá trӏ công nghiӋp chiӃm 54,2% trong GDP toàn tӍnh.

Có thӇ nói, sӵ ra ÿӡi và phát triӇn cӫa giai cҩp công nhân ӣ Biên Hòa - Ĉӗng

Nai không chӍ là kӃt quҧ tҩt yӃu cӫa con ÿѭӡng phát triӇn công nghiӋp, mà còn là tác

nhân mӣ con ÿѭӡng mӟi ӣ vùng này, chuyӇn tӯ văn minh nông nghiӋp tiӃn lên nӅn

văn minh công nghiӋp vào lúc nѭӟc ViӋt Nam tiӃp nhұn cuӝc cách mҥng khoa hӑc

công nghӋ thӃ giӟi và gia nhұp toàn cҫu hóa ÿӇ trӣ thành mӝt nѭӟc công nghiӋp hiӋn

9 Tͳ Bàu Cá (14-7-1947), La Ngà (1- 3 – 1948), Tr̫ng Bom (20 – 7 – 1951) trong kháng chi͇n ch͙ng th͹c dân Pháp cho

ÿ͇n nhͷng chi͇n th̷ng sân bay Biên Hòa (31 – 10 – 1964), La II (1965), chi͇n d͓ch Xuân M̵u Thân (1968), chi͇n d͓ch

Nguy͍n Hu͏ (1972), ÿ͇n chi͇n d͓ch Xuân L͡c gi̫i phóng th͓ xã Long Khánh (tͳ 9 ÿ͇n 21 – 4 – 1975).

10 Tính ÿ͇n cu͙i năm 2000, giai c̭p công nhân và lao ÿ͡ng ͧ Ĉ͛ng Nai ÿã chi͇m tͽ l͏ g̯n 10% trong t͝ng s͙ lao ÿ͡ng,

trong ÿó phân ra: Công nhân trong các ÿ˯n v͓ qu͙c doanh 24.164 ng˱ͥi; trong các ÿ˯n v͓ có v͙n ÿ̯u t˱ n˱ͣc ngoài

96.783 ng˱ͥi; t˱ nhân 36.097 ng˱ͥi. Giai c̭p công nhân ͧ Ĉ͛ng Nai ÿ˱ͫc t̵p hͫp trong các t͝ chͱc công ÿoàn, ÿ˱ͫc

h͕c t̵p giáo dͭc v͉ ÿ˱ͥng l͙i cͯa Ĉ̫ng, v͉ chính sách, pháp lu̵t Nhà n˱ͣc... nên b̫n lƭnh chinh tr͓, nh̵n thͱc cách

m̩ng ÿ͉u ÿ˱ͫc nâng lên.

2.3 Page 13

▲back to top

ÿҥi.

Ngày nay, thӵc hiӋn ÿѭӡng lӕi công nghiӋp hóa - hiӋn ÿҥi hóa cӫa Ĉҧng, giai

cҩp công nhân Ĉӗng Nai không ngӯng phҩn ÿҩu nâng cao - trình ÿӝ chuyên môn, kӻ

thuұt, trình ÿӝ chính trӏ, tӵ hoàn thiӋn mình ÿӇ trӣ thành giai cҩp tiên tiӃn, xӭng ÿáng

vӟi vai trò, sӭ mӋnh cӫa mình trong công cuӝc xây dӵng ÿҩt nѭӟc “Dân giàu, nѭӟc

mҥnh, xã hӝi công bҵng, dân chӫ, văn minh”.

CHѬѪNG I

CHÍNH SÁCH KHAI THÁC THUӜC ĈӎA VÀ SӴ RA ĈӠI CӪA

GIAI CҨP CÔNG NHÂN Ӣ ĈӖNG NAI

I. ÂM MѬU XÂM LѬӦC CӪA THӴC DÂN PHÁP

Chӫ nghƭa tѭ bҧn Châu Âu manh nha ra ÿӡi tӯ thӃ kӹ XV, ngày càng phát triӇn

nhanh. Giӟi tѭ bҧn công nghiӋp và nhà buôn Pháp, Anh, Hà Lan, Tây Ban Nha, Bӗ

Ĉào Nha, Ĉӭc ÿѭӧc các chính phӫ giúp ÿӥ tính cӵc tiӃn hành thôn tính, xâm lѭӧc các

nѭӟc ӣ các châu Á, Phi, Mƭ, Ĉҥi Dѭѫng ÿӇ bóc lӝt tài nguyên, nguyên liӋu và nhân

công rҿ mҥt nhҵm cung ӭng cho công nghiӋp chính quӕc, mһt khác tҥo ra thӏ trѭӡng

tiêu thө các hàng hóa sҧn xuҩt trong nѭӟc ÿӇ thu lӧi nhuұn cao.

Chӫ nghƭa tѭ bҧn Châu Âu sӱ dөng giáo sƭ các hӝi truyӅn giáo (nhѭ hӝi Thӯa

sai Paris MEP) làm ngѭӡi “tiên khu” ÿӇ thӵc hiӋn chính sách “hҥt tiêu và linh hӗn”.

Mӝt sӕ giám mөc, linh mөc len lӓi vào các nѭӟc còn xa lҥ này tìm hiӇu kӻ mӑi mһt:

thӇ chӃ chính trӏ, thӵc lӵc quӕc phòng, phong tөc, tài nguyên, khҧ năng kinh tӃ rӗi

giӟi thiӋu nhӳng thông tin quí báu trên cho các công ty thѭѫng mҥi, các chính phӫ ӣ

chính quӕc… và sau này dүn ÿѭӡng cho kҿ chinh phөc thuӝc ÿӏa khi có ÿiӅu kiӋn

thuұn lӧi.

Năm 1749, giáo sƭ (kiêm nhà buôn) Pháp Pie Poavrѫ (Pierre Poivre) truyӅn ÿҥo

ӣ Ĉàng Trong nѭӟc ta, khi vӅ nѭӟc ÿã báo cáo: “M͡t công ty mu͙n ÿͱng ÿ˱ͫc ͧ

Ĉàng Trong và có thi͇t b͓ ch̷c ch̷n ÿ͋ buôn bán có lͫi thì c̯n có ph˱˯ng ti͏n ÿ͋

khi͇n ng˱ͥi ta kiêng n͋ và kính tr͕ng. Ta có th͋ chuy͋n ng˱ͥi Ĉàng Trong sang các

thu͡c ÿ͓a cͯa ta ÿ͋ làm thͫ s̫n xṷt ÿ˱ͥng, t˯ lͭa. Ta có th͋ chuy͋n sang c̫ thͫ cày,

2.4 Page 14

▲back to top

thͫ m͡c”11

Ĉây chӍ là mӝt trong nhiӅu báo cáo cӫa giӟi tăng lӳ châu Âu vӟi chính phӫ và

giӟi công thѭѫng nѭӟc hӑ.

Ӣ ViӋt Nam, NguyӉn Ánh nhӡ giám mөc Bá Ĉa Lӝc (Pigneau de Béhaine) ký

hiӋp ѭӟc Vecxay (Versailles) cҫu viӋn chính phӫ Pháp giúp binh lính, súng ÿҥn, tàu

chiӃn ÿӇ chӕng lҥi phong trào Tây Sѫn, tҥo ÿiӅu kiӋn mӣ ÿѭӡng cho tѭ bҧn Pháp thӵc

hiӋn lâu dài âm mѭu, kӃ hoҥch xâm lѭӧc ViӋt Nam. Nѭӟc ta ÿӭng trѭӟc hiӇm hӑa

khôn lѭӡng.

Năm 1802, NguyӉn Ánh lên ngôi hoàng ÿӃ sau khi ÿánh bҥi nhà Tây Sѫn. Ông

ta và các vua kӃ vӏ thi hành hàng loҥt chính sách chuyên chӃ tұp quyӅn ÿӇ giӳ vӳng

quyӅn lӧi dòng NguyӉn Phúc cǊng nhѭ cҧ giai cҩp ÿӏa chӫ phong kiӃn. Xã hӝi ViӋt

Nam lúc ÿó chӍ có hai giai cҩp chính: ÿӏa chӫ phong kiӃn thӕng trӏ, ÿӕi lұp vӟi ÿông

ÿҧo nông dân lao ÿӝng và sӕ thӧ thӫ công còn rҩt ít. Tұp ÿoàn vua quan nhà NguyӉn

có thӵc hiӋn mӝt sӕ ÿiӅu thúc ÿҭy vài mһt kinh tӃ - xã hӝi song nhìn chung, ngѭӡi ta

thҩy nәi bұt mӝt sӕ ÿiӇm:

- Hӑ tăng cѭӡng ÿàn áp, bóc lӝt nhân dân, thi hành chính sách tr͕ng nông ͱc

th˱˯ng, kìm hãm thӫ công nghiӋp, ÿҭy nӅn kinh tӃ vào tình trҥng ngày càng suy thoái.

- Chính sách ÿӕi ngoҥi bӃ quan tӓa cҧng hoàn toàn tӵ hãm ÿҩt nѭӟc vào thӃ cô

lұp (trong khi nѭӟc Nhұt nhӡ mӣ cӱa mà thӵc hiӋn cuӝc Minh tân thҳng lӧi, ÿѭa ÿҩt

nѭӟc thành giàu mҥnh).

- Chính sách cҩm ÿҥo Thiên Chúa tҥo cӟ cho kҿ ÿӏch lӧi dөng khoét sâu mâu

thuүn khӕi ÿoàn kӃt toàn dân trѭӟc nguy cѫ ÿҩt nѭӟc bӏ xâm lѭӧc.

Do bӏ áp bӭt bóc lӝt nһng nӅ, các cuӝc nәi dұy cӫa nông dân liên tiӃp nә ra ӣ

nhiӅu nѫi, nhҩt là ӣ Bҳc kǤ, gây lúng túng cho triӅu ÿình HuӃ tӕn công ÿánh dҽp. Nhà

vua và các quan bҩt lӵc, ÿҩt nѭӟc suy yӃu, nhân tâm ly tán nên hӑ phҧi chӏu trách

nhiӋm vӅ sӵ thҩt bҥi trong cuӝc ÿҩu tranh chӕng thӵc dân Pháp xâm lѭӧc sau này.

Ngày 22 – 4 – 1857, Napôlêông ÿӋ tam (Napoléon III) dӵa vào văn kiӋn hiӋp

ѭӟc Vecxay kí năm 1787 lұp luұn rҵng viӋc ÿánh chiӃm Nam kì tӯ lâu “nҵm trong dӵ

11 Ch.Maybon trích d̳n trong L͓ch s͵ hi͏n ÿ̩i An Nam, t.158

2.5 Page 15

▲back to top

kiӃn cӫa nѭӟc Pháp”, ÿӃn nay thi hành chӍ là tiӃp tөc mӝt “quӕc sách” cǊ. Lҩy cӟ triӅu

ÿình HuӃ không tiӃp nhұn quӕc thѭ cӫa Pháp do phái viên chính phӫ ÿi tàu Catina

(Catinat) ÿѭa trình ngày 16 – 9 - 1856 là “làm nhөc quӕc thӇ Pháp”, mһt khác lҩy cӟ

“bҧo vӋ ÿҥo” ÿӇ tranh thӫ sӵ ÿӗng tình ӫng hӝ cӫa dѭ luұn công giáo Pháp và ViӋt

Nam, tѭ bҧn Pháp quyӃt tâm xâm lѭӧc nѭӟc ta.

Ngày 1 – 9 – 1858, Pháp nә súng ÿánh Ĉà Nҹng nhѭng không chiӃm ÿѭӧc cӱa

biӇn này (chúng rút bӓ sau ÿó ít lâu).

Ngày 10 – 2 – 1859, chúng quay vào Nam kǤ, hҥ pháo ÿài Phѭӟc Thҳng.

Ngày 17 – 2 - 1859, chúng hҥ thành Gia Ĉӏnh sau khi vҩt vҧ ÿánh chiӃm hàng

loҥt ÿӗn cӫa quân triӅu ÿình tӯ cӱa Cҫn Giӡ ngѭӧc sông Lòng Tàu trӣ lên.

Ngày 16 – 12 - 1861 chúng nӕng ra chinh phөc thành Biên Hòa rӗi Ĉӏnh Tѭӡng

...

KӇ tӯ khi xâm lѭӧc nѭӟc ta, thӵc dân Pháp liên tөc vҩp phҧi sӭc kháng cӵ

mãnh liӋt cӫa nhân dân. Bӝ phұn ÿҫu não cӫa triӅu ÿình HuӃ phҫn ÿông chӫ hòa, nhu

nhѭӧc khiӃn giһc lҩn tӟi tӯng bѭӟc. KӃt quҧ bѭӟc ÿҫu cӫa nhӳng sai lҫm cӫa triӅu

ÿình HuӃ: năm l862 ba tӍnh miӅn Ĉông Nam kǤ rѫi vào tay giһc. Và cuӕi cùng, năm

1884, nѭӟc ta hoàn toàn bӏ thӵc dân Pháp thӕng trӏ.

II. THӴC DÂN PHÁP BѬӞC ĈҪU KHAI THÁC Ӣ BIÊN HÒA

ChiӃm xong ba tӍnh miӅn Ĉông Nam kǤ, tӯ năm 1862, Phó Ĉô ÿӕc, thiӃu tѭӟng

Hҧi quân Bôna (Bonard: thiӃu tѭӟng hҧi quân còn gӑi là Phó ÿӅ ÿӕc) ÿѭӧc chính phӫ

Pháp bә nhiӋm ÿӭng ÿҫu bӝ máy sƭ quan trӵc tiӃp cai trӏ cҧ dân sӵ lүn quân sӵ ӣ Nam

kǤ, mӣ ÿҫu thӡi kǤ các ÿô ÿӕc thӕng trӏ khoҧng mӝt thұp niên. Ĉây là giai ÿoҥn quân

quҧn trӵc trӏ, sách Lӏch sӱ Nam kǤ thuӝc Pháp (Histoire de la Cochinchine francaise)

giҧi thích: “Trөc trӏ là ÿiӅu cҫn thiӃt ÿӇ tӵ vӋ, Không thӇ nào tә chӭc bҧo hӝ trong mӝt

xӭ bҩt khuҩt, nѫi mà hҥng ngѭӡi có khҧ năng cai trӏ thì hoһc là vҳng mһt, hoһc là

chӕng lҥi”12

Pháp xâm lѭӧc Nam kǤ ÿã làm thay ÿәi mӑi mһt: chính trӏ, kinh tӃ, văn hóa -

xã hӝi nѫi ÿây.

II.1.Chӫ trѭѫng “dùng ngѭӡi ViӋt trӏ ngѭӡi ViӋt” cӫa thӵc dân Pháp

12 D̳n Tr̯n Văn Giàu và nnk: L͓ch s͵ c̵n ÿ̩i Vi͏t Nam, t.1, tr.192, Nxb Giáo dͭc, H.1962.

2.6 Page 16

▲back to top

Mӝt viên Tham biӋn (inspetteur: Thanh tra) ngѭӡi Pháp ÿӭng ÿҫu bӝ máy cai

trӏ tӍnh Biên Hòa có quyӅn hҥn rӝng rãi nhѭ lãnh chúa, không cҫn luұt lӋ gì, tha hӗ thu

thuӃ, xӱ án, bҳt dân ÿi làm xâu, bә nhiӋm nhân viên, càn quét, bҳt bӟ... ChӍ trong

vòng 8 năm (1861 - 1870), có 9 tham biӋn ÿӅu là sƭ quan, cҩp thҩp nhҩt là trung úy,

cao nhҩt là ÿҥi tá13. Chính quyӅn thuӝc ÿӏa Pháp giӳ các ÿѫn vӏ phӫ, huyӋn, tәng, xã

nhѭ cǊ. Nhҧy ra cӝng tác làm tay sai ÿҳc lӵc cho giһc là vài kҿ có hӑc nhѭng ÿҥo ÿӭc

suy ÿӗi (kiӇu Tôn Thӑ Tѭӡng), phҫn lӟn là bӗi bӃp, culi, thông ngôn, ký lөc hӑc cҩp

tӕc qua loa ӣ trѭӡng dòng, trѭӡng thông ngôn. ĈiӅu này nҵm trong chӫ trѭѫng “dùng

ngѭӡi ViӋt trӏ ngѭӡi ViӋt” quen thuӝc.

Thӵc dân Pháp thӵc hiӋn chính sách cә ÿiӇn “dùng ngѭӡi ViӋt ÿánh ngѭӡi

ViӋt”. Tӯ năm 1861, Bôna ÿһt ӣ mӛi huyӋn mӝt ÿӝi gӗm 50 lính mã tà14 và 100 lính

tұp15. TӍnh Biên Hòa có 1 tiӇu ÿoàn gӗm 6 ÿҥi ÿӝi lính tұp; mӛi ÿҥi ÿӝi có 1 hҥ sƭ quan

Pháp chӍ huy và vài lính Pháp làm nòng cӕt. Bôna ra nghӏ ÿӏnh bҳt lính ӣ tӯng làng,

khi Ĉӡ la Grăngÿie (de la Grandière) thay, ÿһt mӝt sҳc thuӃ ÿһc biӋt ÿài thӑ mӝt chi

tiêu cӫa ÿӝi lính thѭӡng trӵc ÿông ÿҧo này.

ĈӇ thӫ tiêu ҧnh hѭӣng cӫa giӟi nho sƭ, có lúc giѭѫng cao ngӑn cӡ kháng chiӃn,

thӵc dân Pháp hҥn chӃ viӋc cho phép mӣ lӟp dҥy chӳ Hán, ÿѭa chӳ quӕc ngӳ, nhҩt là

chӳ Pháp, thành thӭ chӳ chính thӕng. Mӑi công văn, chӍ thӏ cӫa nhà cҫm quyӅn chӍ

dùng chӳ quӕc ngӳ và chӳ Pháp. Văn miӃu Trҩn Biên bӏ nhà cҫm quyӅn ra lӋnh phá

tan ngay sau khi chiӃm thành Biên Hòa nhҵm thӵc hiӋn chӫ trѭѫng dã man nói trên.

Vài trѭӡng hӑc ÿѭӧc mӣ ӣ Biên Hòa trѭӟc năm 1876 sau tăng dҫn, lúc ÿҫu ÿào tҥo

thông ngôn và nhân viênhành chính cҩp thҩp.

II.2. Chӫ trѭѫng “lҩy chiӃn tranh nuôi chiӃn tranh” cӫa thӵc dân Pháp

Thӡi kǤ “các ÿô ÿӕc chinh phөc châu Á xa xôi, trong ÿó có Nam kǤ, kéo dài

hàng chөc năm, vӅ sau không ÿѭӧc giӟi tѭ bҧn chính quӕc mһn mà ӫng hӝ. Ĉôi khi

các tѭӟng lƭnh, ÿô ÿӕc gһp sӵ lҥnh nhҥt thұm chí phҧn ÿӕi vì chính phӫ và giӟi tѭ bҧn

Pháp sӧ chѭa thu ÿѭӧc lӧi lӝc gì mà phҧi chi tiêu tӕn kém quá khҧ năng cho phép. Do

ÿó hӑ phҧi tìm cách xoay sӣ ÿӇ có tiӅn thӵc hiӋn chinh phҥt thuӝc ÿӏa.

13 Ĉ̩i tá Domenech Diego (tͳ 22-12-1861), thi͇u tá Loubère (tͳ 26-5-1862), thi͇u tá Charlier (tͳ 1-9-1866), ÿ̩i úy

Garrido (?-?), thi͇u tá h̫i quân Philastre (tͳ 9-11-1866). Tham bi͏n Labelleevière (tͳ 27-5-1868), thi͇u tá Chatelier (tͳ

22-4-1869), Tham bi͏n Baulinier (lͳ 5-11-1869), trung úy Salicéti (tͳ (30-12-1869).

14 Garde civile locale: cành sát tr̵t t͹ ÿ͓a ph˱˯ng, tͳ ti͇ng Mã Lai mata mata mà ra.

15 Lính kh͝ xanh chuyên gác b̫o v͏ công sͧ. Còn lính kh͝ ÿ͗ là lính chi͇n ÿ̭u chͯ l͹c c˯ ÿ͡ng

2.7 Page 17

▲back to top

ĈiӇn hình cӫa chính sách “lҩy chiӃn tranh nuôi chiӃn tranh” ÿѭӧc thӵc hiӋn

ngay tӯ khi vӯa hҥ thành Gia Ĉӏnh (16-2-1859), thӵc dân Pháp thӵc hiӋn ngay chӫ

trѭѫng cә ÿiӇn “lҩy chiӃn tranh nuôi chiӃn tranh” bҵng biӋn pháp cho tàu thuyӅn các

nѭӟc tӵ do ra vào cҧng Sài Gòn buôn bán ÿӇ thu thuӃ xuҩt nhұp cҧng16. Quân viӉn

chinh Pháp thu lҥi lӟn nhӡ mӣ cҧng Sài Gòn, bù ÿҳp phҫn lӟn ngân sách chiӃn tranh

xâm lѭӧc Nam kǤ.

ChiӃm xong ba tӍnh miӅn Ĉông, Thӕng ÿӕc Nam kǤ là Bôna ra nghӏ ÿӏnh ngày

20-2-1862, tӏch thu sung công “toàn bӝ ruӝng ÿҩt vô chӫ hoһc ÿang còn nҵm trong tay

dân bҧn xӭ chiӃm giӳ mà không có bҵng khoán”. Nhѭ vұy, tҩt cҧ ruӝng ÿҩt hoang do

chӫ chҥy loҥn cùng sӕ ruӝng ÿҩt không ÿӫ giҩy tӡ hӧp lӋ thì ÿӅu thuӝc quyӅn sӣ hӳu

nhà nѭӟc. Vӟi nghӏ ÿӏnh này, chính quyӅn thӵc dân cho phép mӝt sӕ kiӅu dân (colons)

Pháp chiӃm ÿoҥt ruӝng ÿҩt ӣ nhӳng vùng tӯng có chiӃn sӵ, dân chúng bӓ ÿi17 hoһc ÿҩt

ÿai, vѭӡn tѭӧc cӫa nhӳng ngѭӡi kháng chiӃn tӏ ÿӏa18.

ĈӇ tҥo nên tҫng lӟp tѭ bҧn kiӅu dân làm chӛ dӵa vӳng chҳc, lâu dài cho chӃ ÿӝ

thӵc dân, Soái phӫ Nam kǤ ban hành quyӃt ÿӏnh ngày 3-3-1865 nhѭӧng bán ruӝng ÿҩt

nhà nѭӟc quҧn lý vӟi giá trung bình 10 fr/ha trҧ tiӅn trong hai năm: cuӕi năm thӭ nhҩt

và cuӕi năm thӭ hai. Các chӫ ÿiӅn phҧi nӝp lӋ phí 5 fr/ha. Mӛi colon có chѭa ÿӃn 50

ha chӍ phҧi nӝp thuӃ tӯ năm thӭ năm trӣ ÿi. Ruӝng ÿҩt trên 50 ha thì miӉn thuӃ ba

năm ÿҫu. Vӟi ÿҩt nhѭӧng lӟn hѫn thì tӯ năm thӭ bҧy, chӫ ÿiӅn mӟi phҧi ÿóng thuӃ.

Ngày 5-7-1867, Thӕng ÿӕc Nam kǤ là Ĉô ÿӕc Ĉӡ la Grăngÿie ra nghӏ ÿӏnh vӅ

viӋc bán ruӝng ÿҩt ӣ tӍnh lӝ Biên Hòa, giá lҥi là 5 xu rѭӥi. NӃu nhiӅu ngѭӡi muӕn

mua cùng miӃng ÿҩt thì bán ÿҩu giá; thuӃ ÿҩt ҩn ÿӏnh bҵng 2 phҫn ngàn cho mӛi mét

16 Ngày 22-2-1860, Soái phͯ Nam kǤ ra ngh͓ ÿ͓nh. Ngay năm này, 53.939 tonnô (tonne: ṱn) g̩o ÿ˱ͫc xṷt ÿi, ngoài ra

còn ÿ˱ͥng cát v̫ m͡t s͙ lâm th͝ s̫n cǊng ÿ˱ͫc bán ra n˱ͣc ngoài tr͓ giá kho̫ng 6,6 tri͏u frăng (francs: ti͉n quan Pháp).

H˯n 1 tri͏u frăng hàng nh̵p g͛m: nhi͉u m̿t hàng công nghi͏p mà thu͙c phi͏n chi͇m h˯n m͡t n͵a giá tr͓ nh̵p kẖu.

T͝ng xṷt nh̵p kẖu c̫ năm ÿ̩t 7,7 tri͏u frăng. Năm 1861, xṷt kẖu g̩o gi̫m do chi͇n s͹ lan r͡ng (Pháp ÿánh chi͇m

ba t͑nh mi͉n Ĉông). Năm 1862, l˱ͫng g̩o bán ra n˱ͣc ngoài ch͑ ÿ̩t 42.470 tonnô. Năm 1864 mùa màng bình th˱ͥng,

mͱc xṷt kẖu tăng lên 72 000 tonnô. Năm 1865, ba t͑nh mi͉n Ĉông th̭t mùa nh˱ng v̳n xṷt kẖu 30.000 tonnô g̩o

sang Trung Qu͙c.

17 Ĉ̩i Nam th͹c l͹c chính biên: “Dân c˱ ba huy͏n Nghƭa An, Bình An, Long Thành g̯n ch͟ gi̿c Pháp ÿóng, b͗ tr͙n ÿ͇n

74 thôn” tr.238, t̵p XXVI, Nxb KHXH, H.,1974.

18 Rͥi b͗ vùng ÿã b͓ gi̿c chi͇m, lánh ͧ vùng còn t͹ do ÿ͋ bi͋u th͓ thái ÿ͡ b̭t hͫp tác vͣi gi̿c Pháp cͯa các sƭ phu yêu

n˱ͣc Nam b͡ (Bt).

2.8 Page 18

▲back to top

vuông và trҧ ngay khoҧn này.

ViӋc bán ÿҩt ÿai do nhà nѭӟc quҧn lý mang lҥi cho chính quyӅn thuӝc ÿӏa Nam

kǤ khoҧn thu vѭӧt chi, bù ÿҳp sӣ phí chiӃn tranh xâm lѭӧc; ÿӗng thӡi góp phҫn xây

dӵng mӝt giai cҩp tѭ bҧn Pháp tay sai làm nӅn tҧng cho chính phӫ thuӝc ÿӏa.

II.3.Nhӳng cuӝc kinh doanh khӓi ÿҫu cӫa tѭ bҧn Pháp ӣ Biên Hòa

Ngay sau khi ÿánh chiӃm Gia Ĉӏnh, thӵc dân Pháp ÿã lұp tӭc vѫ vét thóc gҥo ӣ

Nam kǤ xuҩt khҭu thu lӧi. ThӃ nhѭng, khi chiӃm ÿѭӧc 3 tӍnh miӅn Ĉông, trong ÿó có

Biên Hòa, thӵc dân Pháp tìm thҩy ӣ ÿây mӝt vùng ÿҩt nhiӅu tiӅm năng:

- TӍnh Biên Hòa rӝng lӟn, khí hұu nhiӋt ÿӟi gió mùa, nhiӅu vùng thә nhѭӥng

thuӝc loҥi ÿҩt ÿӓ bazan (bazalt) phì nhiêu (Xuân Lӝc, Long Khánh) thuұn lӧi cho viӋc

trӗng khai thác các loҥi cây công nghiӋp.

- TӍnh Biên Hòa có diӋn tích rӝng lӟn (bҩy giӡ gӗm cҧ Bà Rӏa, Bình Phѭӟc,

mӝt phҫn tӍnh Bình Dѭѫng và thành phӕ Sài Gòn trên 12.000 km2). Rӯng trҧi rӝng vӟi

trӳ lѭӧng gӛ dӗi dào nhiӅu chӫng loҥi có thӇ khai thác kiӃm lӡi.

- Mӝt bӝ phұn ngѭӡi dân ӣ Biên Hòa là nhӳng ngѭӡi khéo léo trong sҧn xuҩt,

nhҩt là sҧn xuҩt tiӇu thӫ công nghiӋp vӟi nhӳng ngành nghӅ nhѭ gӕm, ÿiêu khҳc, rèn

ÿúc... ÿã hình thành mӝt sӕ làng nghӅ thӫ công truyӅn thӕng.

- Biên Hòa ӣ mӝt vӏ trí thuұn lӧi trong viӋc giao lѭu, chuyӇn vұn hàng hoá

trong nѭӟc cǊng nhѭ ngoài nѭӟc: Ĉѭӡng thӫy có sông Ĉӗng Nai nói vӅ Nhà Bè Sài

Gòn ra biӇn Ĉông; ÿѭӡng bӝ có thӇ nӕi thông vӟi khu vӵc Tây nguyên, ra miӅn Bҳc,

miӅn Trung... phөc vө cho công cuӝc khai thác thuӝc ÿӏa (Chính vì thӃ tӯ cuӕi thӃ kӹ

19, thӵc dân bҳt ÿҫu mӣ ÿѭӡng sá, cҫu, xây dӵng ÿѭӡng sҳt ӣ Biên Hòa).

ChӍ bӕn năm sau khi chiӃm Nam kǤ, tên thӵc dân ÿҫu tiên ÿӃn làm ăn ӣ Biên

Hòa là Lѫ Phôsѫ (Le Faucheur). Trong cuӕn BӃn Nghé xѭa. Sѫn Nam cho biӃt y

“xuҩt thân lính, tӯng lұp thành tích lúc ÿánh (thành) Gia Ĉӏnh, (ÿҥi ÿӗn Chí Hòa ӣ

Phú Thӑ), ÿã lên Campuchia thám hiӇm sông Mêkông, toan qua xӭ Lào. Rӗi (y) khai

thác hҫm ÿá, hҫm sӓi ӣ Biên Hòa, nhân công bӏ ÿánh ÿұp tàn nhүn”19

19 S˯n Nam: B͇n Nghé x˱a, Nxb Văn ngh͏ thành ph͙ H͛ Chí Minh, 1981, tr. 81

2.9 Page 19

▲back to top

Tӯ lâu, ngѭӡi Hoa ÿã khai thác ÿá dùng trong xây dӵng và ÿá mӻ nghӋ ӣ núi

Bӱu Phong (tên dân gian: núi Lò Gҥch), song hӑ chӍ là thӧ thӫ công làm theo phѭӡng

hӝi, Lѫ Phôsѫ chҳc phҧi sӱ dөng thӧ ngѭӡi Hoa ÿӇ khai thác ÿá và sӓi xây dӵng cǊng

chӍ bҵng phѭѫng pháp thӫ công chӭ chѭa có máy móc. Nhѭng thӧ cӫa Lѫ Phôsѫ hoàn

toàn bán sӭc lao ÿӝng ÿӇ sӕng nên có thӇ nói năm 1865 là m͙c ÿánh ḓu công nhân

Ĉ͛ng Nai manh nha ra ÿͥi. Hӑ bӏ ÿánh ÿұp tàn nhүn chӭng tӓ hӑ bӏ bóc lӝt sӭc lao

ÿӝng rҿ mҥt, ÿҩu tranh tӵ phát lҿ tҿ và bӏ ÿàn áp tàn nhүn. Ĉӏa ÿiӇm khai thác ÿá cӫa

Lѫ Phôsѫ không ÿѭӧc nêu, song chҳc cǊng ӣ vùng núi Bӱu Phong ÿӇ tiӋn vұn chuyӇn

ÿѭӡng thӫy ÿi Sài Gòn hoһc tӍnh lӷ Biên Hòa ...

Năm 1866, Misѫlê (Michelet) xin khai khҭn 716 ha ÿҩt ӣ Lҥc An (tәng Chánh

Mƭ Hҥ, huyӋn Phѭӟc Chánh, nay thuӝc huyӋn Tân Uyên, tӍnh Bình Dѭѫng). Ĉây là

kiӅu dân Pháp ÿҫu tiên kinh doanh nông nghiӋp trên ÿҩt Biên Hòa. Nhӳng năm ÿҫu,

ông ta khai thác 53 ha ruӝng lúa, 4 ha mía, 43 ha cà phê, ca cao, vani, tiêu, quӃ, chuӕi.

Dân phu làm trong sӣ ÿӗn ÿiӅn này có 53 ngѭӡi. Ông ta có 16 con ngӵa, 22 còn trâu

kéo cày. Misѫlê chiӃm hӳu nhiӅu ÿҩt ÿai nhѭng canh tác manh mún (diӋn tích trӗng

rӯng lҥi cây nhӓ, trӗng nhiӅu loҥi cây khác nhau) bҵng lao ÿӝng thӫ công vӟi kӻ thuұt

lҥc hұu nên tҩt yӃu kinh doanh thҩt hҥi vì thu không bù ÿѭӧc chi. Ĉӗn ÿiӅn Misѫlê

phá sҧn hӗi ÿҫu thӃ kӹ XX. Ĉӗn ÿiӅn cӫa Misѫlê là nѫi khai sinh lӟp công nhân nông

nghiӋp ÿҫu tiên ӣ Biên Hòa vì hӑ hoàn toàn bán sӭc lao ÿӝng cho chӫ, không còn là tá

ÿiӅn nӝp tô cho ÿӏa chӫ.

Năm 1870, nhân lúc bên Pháp khan hiӃm ÿѭӡng mía, nhà tѭ bҧn Krétxê

(Kresser) gӑi vӕn cӫa ngân hàng Anh ӣ Hӗng Kông, mua máy móc tӕn kém, lұp nhà

máy ÿѭӡng ӣ Biên Hòa. Quy mô xѭӣng không lӟn, nhѭng nhà máy không ÿӫ nguyên

liӋu ÿӇ sҧn xuҩt, diӋn tích mía tӍnh Biên Hòa lúc ҩy không hѫn 1 500 ha, chӍ ÿӫ cung

ӭng cho hѫn l000 lò ÿѭӡng thӫ công có sҹn. Nhà máy hoҥt ÿӝng không hiӋu quҧ, các

cә ÿông rút vӕn, kӃt quҧ máy móc phҧi tháo gӥ mang ÿi nѫi khác. Krétxê chuyӇn sang

xin trѭng khҭn 25.000 ha ÿҩt ÿӇ trӗng mía (chҳc ÿӇ khҳc phөc viӋc thiӃu nguyên liӋu).

Ông ta nhӡ các hѭӟng chӭc hӝi tӅ làm trung gian cho ngѭӡi trӗng mía vay vӕn, nhѭng

cuӕi cùng cǊng bӏ phá sҧn vì ÿѭӡng và mía thu ÿѭӧc quá ít.

Năm 1876, viên luұt sѭ Vanhxông (Vinson) lұp sӣ trӗng mía ӣ Biên Hòa cǊng

thҩt bҥi.

2.10 Page 20

▲back to top

Năm 1880, Lăngxѫlô (Lancelot) lұp nhà máy ÿѭӡng ӣ Lҥc An, thuê mѭӟn mӝt

sӕ ngѭӡi làm thӧ nhѭng liên tiӃp bӕn năm lӛ to rӗi bӏ cháy. ViӋc kinh doanh cӫa nhà

tѭ bҧn này hoàn toàn thҩt bҥi.

Kinh tӃ Biên Hòa - Ĉӗng Nai hѫn ba thұp niên cuӕi thӃ kӹ XIX chѭa có chuyӇn

biӃn ÿáng kӇ, vүn là kinh tӃ nông nghiӋp lҥc hұu nhѭ trѭӟc. ĈiӇm lҥi thӡi kǤ ÿҫu làm

ăn cӫa mӝt sӕ nhà tѭ bҧn Pháp trên ÿҩt Biên Hòa, hӑ nһng vӅ kinh doanh nông nghiӋp

theo phѭѫng thӭc cǊ nhҵm bóc lӝt sӭc nhân công ÿӏa phѭѫng rҿ mҥt. Sӕ lѭӧng ngӗi

làm thuê cho tѭ bҧn Pháp còn ít ӓi, có thӇ có ÿây là manh nha sѫ khai cӫa công nhân

công nông nghiӋp Biên Hòa - Ĉӗng Nai.

II.4. Công cuӝc kinh doanh ÿá xây dӵng cӫa ngѭӡi Hoa và ngѭӡi ViӋt ӣ

Biên Hòa

Ĉá ông màu nâu ÿӓ ÿѭӧc biӃt dѭӟi cái tên ÿá Biên Hòa nәi tiӃng tӯ xa xѭa20 Kӻ

thuұt khai thác ÿá do ngѭӡi ViӋt ÿi khҭn hoang, mang theo tӯ trung du Bҳc bӝ vào

Ĉӗng Nai rҩt sӟm. Ĉá ong thѭӡng dùng làm mӝ, tѭӡng rào, bӵc bӃn sông, cӝt cao

khoҧng ba, bӕn mét...; ngѭӡi ta còn dùng trҧi ÿѭӡng hoһc lát ÿѭӡng. Sҧn phҭm ÿá ong

Biên Hòa ÿѭa tiêu thө khҳp Nam bӝ tӯ vài trăm năm. Cuӕn Ĉӏa chí tӍnh Biên Hòa

năm 1901 cho biӃt: “C̫ t͑nh có 150 h̯m ÿá, ÿ̿c bi͏t ͧ các làng Bình Ĉa, Bình Ý, Tân

Phong, Tân B̫n, Nh͹t Thanh, Bình D˱˯ng, Long Ĉi͉m, Tân An, Tân Mai, Vƭnh C͵u,

Ph˱ͣc Tân, An Lͫi, Ph˱ͣc Ki͋ng, ng˱ͥi Vi͏t khai thác các h̯m ÿá ong ÿem l̩i lͫi

nhu̵n cho các nhà th̯u khoán Âu hay Tàu ... M͡t mét kh͙i ÿá vͭn giao t̵n chân công

trình giá trung bình 1 ÿ͛ng”

Khai thác ÿá ong chӫ yӃu là thӧ thӫ công ViӋt Nam, hӑ tranh thӫ làm vào lúc

nông nhàn. Hӑ chѭa phҧi là công nhân theo ÿúng nghƭa. Sҧn phҭm làm ra ÿѭӧc các

chӫ thҫu thu gom giá rҿ, rӗi thѭѫng lái dùng ghe chӣ mang ÿi bán khҳp Nam kǤ vӟi

20 Ĉ͓a m̩o b̵c th͉m sông Ĉ͛ng Nai có ÿ̭t phù sa cǊ và ͧ các n˯i ÿ̭t tr͙ng ÿ͛i núi tr͕c do tác ÿ͡ng cͯa khí h̵u nhi͏t

ÿͣi gió mùa (n͵a năm m˱a nhi͉u, n͵a năm khô h̩n), ÿá ong d̯n d̯n hình thành chͯ y͇u do n˱ͣc mao d̳n dâng lên tͳ

g˱˯ng n˱ͣc ng̯m kéo thu ôxyt s̷t trong mùa khô kéo dài. Ĉ͇n m͡t ÿ͡ cao nh̭t ÿ͓nh trong ph̫n di͏n ÿ̭t, ôxyt s̷t k͇t tͯa

thành lͣp, thành kh͙i. Khi còn lͣp ÿ̭t m̿t phͯ thi t̯ng ÿá ong m͉m có th͋ dùng ch͗i (lo̩i thu͝ng lͣn l˱ͣi b́t) x̷n theo

kích cͩ mong mu͙n. Vài ngày ph˯i ra n̷ng gió, ÿá ong r̷n l̩i: m˱a n̷ng sͅ xói ph̯n ÿ̭t m͉m ÿ͋ tr˯ b͡ x˱˯ng ôxýt s̷t

cͱng l͟ ch͟ nh˱ t͝ ong.

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top

giá cao hѫn.

Ĉá xanh (ÿá granit) ÿѭӧc khai thác ÿҫu tiên ӣ núi Bӱu Phong (tӭc núi Lò Gӕm

hoһc ÿӗi Lò Gҥch theo cách gӑi cӫa ngѭӡi Pháp). Ngѭӡi Hoa mang kӻ thuұt khai thác

ÿá này vào ÿҩt Ĉӗng Nai tӯ thӡi lұp Nông Nҥi ÿҥi phӕ cuӕi thӃ kӹ XVII. Sách Ĉӏa chí

tӍnh Biên Hòa năm 1901 viӃt: “Ṱt c̫ các h̯m ÿá ÿ͉u khai thác l͡ thiên. Nhà th̯u

khoán ÿ˱ͫc t͹ do làm, ch͑ ph̫i ch͓u chi phí s͵a là duy tu ÿ˱ͥng vì vi͏c chuy͋n chͧ

cͯa h͕ d̳n ÿ͇n s͹ xu͙ng c̭p... 80 cái h̯m ÿá granit ͧ các làng B̩ch Khôi, Bình

Ĉi͏n, Tân L̩i, Bình Tr͓, Bình Th̩ch. Vi͏c khai thác n̹m trong tay h˯n 400 ng˱ͥi

Hoa. H͕ b̷n ÿá b̹ng thu͙c n͝ r͛i ÿ̵p nh͗ b̹ng công cͭ s̷t”. Thӧ ÿá thӫ công ngѭӡi

Hoa ӣ trong phѭӡng hӝi có nhӳng ràng buӝc không thành văn chһt chӁ chѭa thoát ra

ÿӇ thành giai cҩp công nhân thұt sӵ (tính chҩt lao ÿӝng tӵ do).

Nӱa cuӕi thұp niên 90 thӃ kӹ XIX, mӝt ngѭӡi ViӋt Nam là Võ Hà Thanh, quê

Quҧng Ngãi, ÿã bӓ vӕn thuê nhân công khai thác ÿá xây dӵng và giàu lên nhanh

chóng nhӡ bóc lӝt giá trӏ thһng dѭ lao ÿӝng cӫa thӧ ÿá ViӋt Nam làm cho ông ta. Sӕ

thӧ ÿá này không nhiӅu, khoҧng vài ba chөc ngѭӡi. Sӣ Trѭӡng tiӅn Biên Hòa (tӭc Sӣ

Công chánh) ÿҫu thӃ kӹ XX cǊng cho thҫu khoán mӣ mӝt sӕ hҫm ÿá ÿӇ thu mua ÿá

cөc (mѫlông), ÿá ÿұp nhӓ các cӥ 4x6, 5x7, lx2, 3x4 dùng vào viӋc làm ÿѭӡng bӝ,

ÿѭӡng sҳt. Mӛi năm ngành khai thác ÿá sҧn xuҩt tӟi 100.000m3 ÿá xây dӵng.

Không có con sӕ thӕng kê cө thӇ, song có thӇ ѭӟc ÿoán sӕ thӧ thӫ công khai

thác ÿá ong và ÿá granit dùng cho xây dӵng ӣ Biên Hòa có thӇ lên tӟi vài trăm trong

ÿó có cҧ ngѭӡi Hoa và ngѭӡi ViӋt. Phҫn ÿông trong sӕ hӑ chѭa trӣ thành công nhân

thӵc thө, nhҩt là sӕ ngѭӡi khai thác ÿá ong. Hӑ làm ruӝng là chính, làm nghӅ tay trái

này vào lúc nông nhàn. Do ÿó ÿӇ nông dân kiêm thӧ thӫ công chuyӇn biӃn thành công

nhân còn cҫn nhiӅu thӡi gian; tuy con ÿѭӡng phát triӇn tҩt yӃu cӫa hӑ sӁ trӣ thành

công nhân theo phân công lao ÿӝng xã hӝi. Mӝt sӕ thӧ ÿá ngѭӡi ViӋt cӫa Võ Hà

Thanh và sau ÿó thӧ ÿá Sӣ Trѭӡng tiӅn (tӭc Sӣ Công chánh) gҫn vӟi công nhân

chuyên nghiӋp.

III. TѬ BҦN PHÁP KHAI THÁC TӌNH BIÊN HÒA THEO CHѬѪNG

TRÌNH ĈUME (PAUL DOUMER). GIAI CҨP CÔNG NHÂN Ӣ BIÊN HÒA RA

ĈӠI

3.2 Page 22

▲back to top

ĈӃn cuӕi thӃ kӹ XIX, thӵc dân Pháp căn bҧn hoàn thành công cuӝc bình ÿӏnh

ViӋt Nam. Hӑ bҳt tay vào khai thác qui mô lӟn thuӝc ÿӏa ViӋt Nam cǊng nhѭ toàn

Ĉông Dѭѫng.

Ngày 22-3-1897, Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng Pôn Ĉume (Paul Doumer) trình

mӝt dӵ án chѭѫng trình hoҥt ÿӝng lên Bӝ trѭӣng Bӝ Thuӝc ÿӏa Pháp vӟi nhӳng ÿiӇm

quan trӑng:

1. Tә chӭc mӝt chính phӫ chung cho toàn Ĉông Dѭѫng và tә chӭc bӝ máy cai

trӏ hành chính riêng cho tӯng xӭ trong Liên bang.

2. Sӱa ÿәi chӃ ÿӝ tài chính, thiӃt lұp hӋ thӕng thuӃ mӟi sao cho phù hӧp vӟi

yêu cҫu cӫa ngân sách, nhѭng phҧi dӵa trên cѫ sӣ xã hӝi cө thӇ, và phҧi chú ý khai

thác nhӳng phong tөc, tұp quán cӫa ngѭӡi dân Ĉông Dѭѫng.

3. Chú ý trang bӏ thiӃt bӏ kinh tӃ lӟn cho Ĉông Dѭѫng nhѭ xây dӵng hӋ thӕng

ÿѭӡng sҳt, ÿѭӡng bӝ, kênh ÿào, bӃn cҧng ... rҩt cҫn thiӃt cho công cuӝc khai thác.

4. Ĉҭy mҥnh nӅn sҧn xuҩt và thѭѫng mҥi bҵng viӋc phát triӇn công cuӝc thӵc

dân hóa cӫa ngѭӡi Pháp và bҵng sӭc lao ÿӝng cӫa ngѭӡi bҧn xӭ.

5. Bҧo ÿҧm phòng thӫ Ĉông Dѭѫng bҵng viӋc thiӃt lұp nhӳng căn cӭ hҧi quân

và phҧi tә chӭc quân ÿӝi và hҥm ÿӝi cho thұt vӳng mҥnh.

6. Hoàn thành công cuӝc bình ÿӏnh xӭ Bҳc kǤ, bҧo ÿҧm an ninh vùng biên giӟi

Bҳc kǤ.

7. KhuӃch trѭѫng ҧnh hѭӣng cӫa nѭӟc Pháp, mӣ rӝng quyӅn lӧi cӫa nѭӟc Pháp

ӣ vùng ViӉn Ĉông, nhҩt là ӣ các nѭӟc lân cұn21.

Chѭѫng trình Ĉume có mөc ÿích khai thác thuӝc ÿӏa bҧo ÿҧm thu lӧi cao nhҩt

cho thӵc dân Pháp cҧ ӣ mүu quӕc lүn ӣ thuӝc ÿӏa. Giӟi cҫm quyӅn thӵc dân quyӃt

ÿӏnh chính sách khai thác thuӝc ÿӏa Ĉông Dѭѫng: nӅn sҧn xuҩt (công nghiӋp, nông

21 P. Doumer,L'lndochine francaise (Souvenirs) Ĉông D˱˯ng thu͡c Pháp (H͛i kí) d̳n theo Ĉinh Xuân Lâm và nnk: Ĉ̩i

c˱˯ng l͓ch s͵ Vi͏t Nam, T.II, Nxb Giáo dͭc, H., 1998, tr.96.

3.3 Page 23

▲back to top

lâm nghiӋp) cӫa thuӝc ÿӏa thu gӑn trong viӋc cung ӭng cho chính quӕc các nguyên

liӋu hay nhӳng vұt phҭm mà nѭӟc Pháp không có vӟi giá thұt rҿ; công nghiӋp phát

triӇn trong giӟi hҥn bә sung và không phѭѫng hҥi ÿӃn công nghiӋp chính quӕc (nghƭa

là không ÿѭӧc cҥnh tranh vӟi công nghiӋp Pháp). Mһt khác, Ĉông Dѭѫng là thӏ

trѭӡng tiêu thө sҧn phҭm công nghiӋp Pháp; hàng hóa các nѭӟc bӏ hàng rào thuӃ quan

cao ngăn chһn bӟt.

Giӟi tѭ bҧn Pháp ÿánh giá Ĉume rҩt cao, “là vӏ toàn quyӅn tài giӓi nhҩt, tӯ lâu

xӭ thuӝc ÿӏa này chѭa tӯng có và cǊng sӁ không có”22

III. 1. VӅ công nghiӋp

Năm l898, nhà tѭ bҧn Blông-ÿen (Blondel) mӣ mӝt trҥi cѭa ӣ làng Tân Mai,

tәng Phѭӟc Vinh Trung, quұn Châu Thành. Sӕ thӧ lúc ÿҫu chӍ vài chөc ngѭӡi, khai

thác gӛ tҥi rӯng thuӝc lâm phұn làng Vƭnh Cӱu, xã Bình Trѭӟc (tӍnh lӷ Biên Hòa).

Trҥi cѭa này cung ӭng gӛ xҿ cho thӏ trѭӡng nhѭng chӫ yӃu ÿóng ÿӗ mӝc: bàn ghӃ,

giѭӡng, tӫ bán ӣ Sài Gòn và xuҩt khҭu cҧ vӅ Pháp.

Năm 1899, nhà tѭ bҧn Pelô (Pelleau) mӣ mӝt xѭӣng nhӓ làm sѫn và vécni ӣ

Biên Hòa. Xѭӣng này ÿһt cách tӍnh lӷ Biên Hòa 2 km. Các nguyên liӋu làm sѫn và

vécni ÿӅu mua cӫa dân thu hái trong rӯng, ÿó là dҫu rái và nhӵa vên vên có nhiӅu

thành ÿӕng ӣ gӕc cây. Nhӵa có chҩt lѭӧng tӕt, ÿѭӧc làm vécni, nhà binh sӱ dөng

nhiӅu. Xѭӣng hoҥt ÿӝng ba năm thì ÿóng cӱa năm 1902. Xѭӣng sѫn cӫa Pelô quy mô

nhӓ, sӕ lѭӧng công nhân ít, lao ÿӝng thӫ công chiӃm phҫn chӫ yӃu. Sѫn do Pelô làm

cҥnh tranh vӟi sѫn Pháp nên chҷng bao lâu xѭӣng phҧi ÿóng cӱa.

Năm 1907, trên nӅn trҥi cѭa Blôngÿen, mӝt nhóm tѭ bҧn Pháp hùn vӕn ÿҫu tѭ

xây dӵng Nhà máy Cѭa Biên Hòa23 (Exploitation forestière et industrielle de Bien

Hoa) ÿӃn năm 1912 thì hoàn thành. Nhà máy có các phân xѭӣng: có khí – ÿӝng lӵc,

xҿ gӛ, ÿóng ÿӗ mӝc. Sӕ công nhân lúc ÿҫu khoҧng 300 ngѭӡi. Nhà máy Cѭa Biên Hòa

là mӝt trong các nhà máy hiӋn ÿҥi quy mô lӟn, quan trӑng ӣ toàn Ĉông Dѭѫng ÿѭѫng

thӡi. Nhà máy có riêng hai nhánh ÿѭӡng sҳt khә hҽp: mӝt nhánh tӯ Trҧng Bom lên

BӃn Nôm, mӝt nhánh tӯ Ga Biên Hòa vào Nhà máy Cѭa vӟi 5 ÿҫu máy xe lӱa nhӓ,

22 Arnaud de Vogué: Ainsi la SIPH vint au monde, Paris, 1993.

23 Ít lâu sau ÿ͝i thành Bien Hoa industrielle et torestière, vi͇t t̷t là BIF, ÿ͕c Bíp

3.4 Page 24

▲back to top

hѫn 20 toa chӣ gӛ và cӫi. Năm 1934, nhà máy tăng thêm thiӃt bӏ mӟi thì sӕ công nhân

lên trên 500 cҧ nam lүn nӳ. Công nhân hãng BIF ÿã là công nhân công nghi͏p hi͏n

ÿ̩i thӵc thө.

Ĉҫu thұp niên 20 thӃ kӹ XX, mӝt nhóm tѭ bҧn thuӝc công ty Pháp – Hoa - ViӋt

mӣ xѭӣng gҥch ngói máy công suҩt 120 mã lӵc ӣ ThiӋn Quan (xã Ĉҥi An) mӛi ngày

làm ra 6000 viên ngói, 40.000 viên gҥch. Sӕ thӧ ӣ ÿây chӍ vài chөc.

Prêvôn (Prévol) mӣ xѭӣng làm bàn chҧi nhӓ ӣ làng Phѭӟc Lý, mӛi ngày xuҩt

200 bàn chҧi, 200 chәi bҵng nguyên liӋu cӓ gà mӑc ÿҫy rүy vùng Thành Tuy Hҥ. Sҧn

phҭm tiêu thө ӣ Sài Gòn - Chӧ Lӟn.

Ӣ tӍnh lӷ có xѭӣng xay xát gҥo công suҩt 12 sӭc ngӵa, sӕ thӧ khoҧng chөc

ngѭӡi.

Cuӕi thұp niên 20 thӃ kӹ XX, tӍnh Biên Hòa có chi nhánh Công ty ĈiӋn và

Nѭӟc Ĉông Dѭѫng (CEE: compagnie des eaux et électricité) kinh doanh ÿiӋn và nѭӟc

máy cho tӍnh lӷ Biên Hòa. ĈiӋn kéo tӯ Nhà máy ĈiӋn Chӧ Quán vӅ bҵng ÿѭӡng dây

cao áp năm 1925 nhѭng ÿӃn năm 1927 mӟi kҿo ÿi vài phӕ cho mӝt sӕ hӝ dân. Sau

năm 1927, xí nghiӋp cҩp nѭӟc ÿѭӧc xây dӵng, nѭӟc tӯ song Ĉӗng Nai bѫm lên, qua

lҳng lӑc, khӱ trùng ÿѭӧc dүn theo hӋ thӕng ӕng gang vào các công sӣ và mӝt sӕ nhà

dân các phӕ quanh chӧ Biên Hòa. Sӕ công nhân ngành ÿiӋn và nѭӟc toàn tӍnh chӍ năm

ÿӃn bҧy chөc ngѭӡi.

Năm 1930, mӝt ngѭӡi Pháp là Ĉibua (G. Dibourg) mӣ xѭӣng gӕm Xêÿô

(CÉDO: céramiques du Donnai) ӣ ҩp An Hҧo (nay thuӝc phѭӡng An Bình thành phӕ

Biên Hòa) chuyên làm ҩm, tách, ÿƭa và bӝ ÿӗ bàn ăn ÿӇ xuҩt khҭu vӅ Pháp và vài thӏ

trѭӡng khác. Ông ta mѭӟn ông Cѭӧc, mӝt cӵu hӑc sinh Trѭӡng Mӻ nghӋ Biên Hòa –

sang tác kiӇu dáng, thuê thӧ ÿӕt lò ngѭӡi Hoa, còn viӋc in rót và xoay dùng thӧ ÿӏa

phѭѫng Bình Ĉa, An Hҧo, Cù Lao Phӕ. Tәng cӝng thӧ chӯng vài chөc ngѭӡi. Xѭӣng

dùng vài loҥi máy ÿѫn giҧn ÿӇ lҳng lӑc phӕi trӝn nguyên liӋu ÿҩt, bàn xoay. Vào thұp

niên 40, xѭӣng ÿóng cӱa vì ChiӃn tranh thӃ giӟi thӭ hai nә ra, hàng không xuҩt ra

nѭӟc ngoài ÿѭӧc.

III.2. VӅ giao thông vұn tҧi

3.5 Page 25

▲back to top

Thӵc dân Pháp phát triӇn giao thông vұn tҧi ӣ Biên Hòa nhҵm hai mөc tiêu: mӣ

ÿѭӡng khai thác, vұn chuyӇn tài nguyên phong phú ÿӗng thӡi dӉ ÿàn áp nhӳng cuӝc

nәi dұy lҿ tҿ cӫa nhân dân các dân tӝc trong tӍnh.

Năm 1900, ÿѭӡng sҳt Sài Gòn - Nha Trang bҳt ÿҫu làm tӯ hai ÿҫu ráp lҥi. ĈӇ

hoàn thành nhanh, hӑ rҧi phu tӯng quãng cách nhau năm bҧy cây sӕ. Ngoҥi trӯ khúc

Sài Gòn - Biên Hòa băng qua ÿӏa hình tѭѫng ÿӕi bҵng phҷng, ÿoҥn tӯ Biên Hòa trӣ ÿi

chҥy qua vùng rӯng núi ma thiêng nѭӟc ÿӝc, nhiӅu dӕc, hҫu nhѭ rҩt thѭa dân. Phu làm

ÿѭӡng là nông dân bӏ bҳt xâu theo lӋnh nhà nѭӟc, dùng sӭc cѫ bҳp xҿ núi, ÿào ÿҳp

nӅn ÿѭӡng, ÿѭӧc trҧ công chӃt ÿói. Khi ÿoҥn ÿѭӡng sҳt chҥy qua tӍnh Biên Hòa làm

xong (trѭӟc năm 191024) thì có 10 ga ÿѭӧc lұp: Chӧ Ĉӗn, Biên Hòa, Hӕ Nai, Long

Lҥc, Trҧng Bom, Dҫu Giây, An Lӝc, Xuân Lӝc, Bҧo Chánh, Gia Huynh. Ngoҥi trӯ Ga

Biên Hòa có ÿӅpô là ga lӟn, công nhân ÿông vài chөc ngѭӡi, các ga khác chӍ có vài

công nhân tuҫn ÿѭӡng và sӱa chӳa nhӳng chӛ hѭ hҥi nhҽ. Tәng sӕ công nhân ÿѭӡng

sҳt khoҧng trên dѭӟi mӝt trăm ngѭӡi, ӣ rҧi ra thành hàng chөc ÿiӇm dӑc ÿѭӡng tàu.

Thӵc dân Pháp nhanh chóng mӣ rӝng quӕc lӝ 15 trên cѫ sӣ thiên lí làm tӯ thӡi

các chúa NguyӉn, năm 1902 thì xong ÿoҥn Sài Gòn - Biên Hòa - VǊng Tàu dài trên

100 kilômét.

Thӵc dân Pháp còn mӣ quӕc lӝ 1 tӯ Biên Hòa ÿi Phan ThiӃt, nhiӅu ÿoҥn chҥy

gҫn song song vӟi ÿѭӡng xe lӱa. Ĉoҥn Biên Hòa - Gia Ray xong năm 1909. Tӯ Gia

Ray, lӝ 3 ÿâm sâu lên Võ Ĉҳc, Tánh Linh. Khoҧng thұp niên 20, quӕc lӝ 20 khӣi công

ÿӇ giao thông dӉ dàng tӯ Sài Gòn lên Ĉà Lҥt; con ÿѭӡng này gҫn hѫn ÿѭӡng Sài Gòn

- Phan Rang - Ĉà Lҥt gҫn 100 km, tránh ÿèo Ngoҥn Mөc rҩt dӕc và nguy hiӇm. Các

tӍnh lӝ, hѭѫng lӝ lҫn lѭӧt làm ngang dӑc khҳp tӍnh. Các con ÿѭӡng này ÿâm sâu vào

vùng ÿӗng bào dân tӝc ít ngӯa mҥn Bҳc. Ĉông và Ĉông Bҳc Biên Hòa, nѫi còn có

nhӳng bӝ lҥc chѭa quy phөc Pháp (sách báo cǊ gӑi là Mӑi hoang).

Lӵc lѭӧng làm ÿѭӡng bӝ là nông dân các làng (kӇ cҧ ÿӗng bào dân tӝc ít ngѭӡi)

ÿi xâu ít nhҩt nӱa tháng mӛi năm, song có thӇ kéo dài hàng tháng hoһc hѫn. ChӍ có

phө lөc lӝ cӫa Sӣ Trѭӡng tiӅn (tӭc Sӣ Công chánh) mӟi là công nhân thӵc thө. Sӕ

lѭӧng công nhân giao thông không lӟn lҳm, tұp trung ӣ tӍnh lӷ là chính.

24 Năm 1907, ÿ˱ͥng s̷t thông xe tͣi ga M˱˯ng Mán, có nhánh ch̩y vào t͑nh l͓ Phan Thi͇t.

3.6 Page 26

▲back to top

Không có sӕ liӋu thӕng kê cө thӇ, chӍ ѭӟc ÿoán tәng sӕ công nhân công nghiӋp

và giao thông toàn tӍnh Biên Hòa vào khoҧng 1000 ngѭӡi.

III.3. VӅ nông nghiӋp

Nông nghiӋp nhiӋt ÿӟi là ngành kinh tӃ ÿѭӧc tѭ bҧn Pháp nhҳm vào khai thác

nhiӅu nhҩt vì ÿѭӧc khuyӃn khích, suҩt ÿҫu tѭ thҩp, sҧn phҭm dӉ tiêu thө ӣ thӏ trѭӡng

chính quӕc và phѭѫng Tây...theo Ĉ͓a chí t͑nh Biên Hoà năm 1901, toàn tӍnh có các

colon dѭӟi ÿây:

- Misѫlê ӣ làng Lҥc An trӗng mía, lúa (ruӝng ÿҩt thì lӟn nhѭng khai thác chӍ

khoҧng 1/10 diӋn tích ÿҩt nhѭӧng).

- Công ti Pari (Paris) ӣ làng Phѭӟc Tân trӗng 25.000 cây cà phê.

- Nativen (Nativel) ӣ làng Bình Trѭӟc trӗng lúa và có 10.000 gӕc cà phê.

- Nicôla (Nicolas) trӗng lúa, mía (không nêu ÿӏa chӍ và sӕ lѭӧng trӗng).

- Tôrѫbia (Torrebilla) trӗng cà phê (không nêu ÿӏa chӍ và sӕ lѭӧng).

- Bӕttông (Botton) trӗng ӣ Bình Thҥnh 6.000 gӕc cà phê.

- GiuyӃcghenxen (Jurgensen) trӗng ӣ làng Tân Lӧi tәng Chánh Mӻ Hҥ khoҧng

60.000 gӕc tiêu.

- Crétchiêng (Crestien) trӗng ӣ làng Chánh Hѭng 30.000 gӕc cà phê.

- Bêrăngghiê (Bérenguier) trӗng lúa (không rõ ÿӏa chӍ, diӋn tích).

- Rômăng (Romans) trӗng ӣ làng Bình Dѭѫng tәng Long Vƭnh Thѭӧng 2260

gӕc cà phê.

- Lôrăngdô (Lorenzo) trӗng ӣ làng Xuân Lӝc 3.800 gӕc cà

phê.

- Mugiô (Mougeot) không rõ trӗng gì? diӋn tích? ÿӏa chӍ ?

- Cônhҳc (Cognatq) không rõ trӗng gì? Ӣ ÿâu?

Trong sӕ colon nói trên, ngѭӡi ta biӃt chҳc Nativen trѭӟc ÿó là thѭ ký thí sai

cӫa Tòa bӕ Biên Hòa, Cônhҳc là quan chӭc Soái phӫ Nam kǤ. Nhӳng tѭ bҧn Pháp này

ӣ trong bӝ máy chính quyӅn, viӋc xin trѭng khҭn ÿҩt ÿai rҩt dӉ dàng, ít tӕn phí.

Ӣ Dҫu Giây, vào ÿҫu thӃ kӹ XX có mӝt vùng ÿҩt nhѭӧng badan rӝng mҩy trăm

ha cӫa mӝt sӕ nhà tѭ bҧn Pháp ӣ Sài Gòn. Năm 1901, con ÿѭӡng sҳt Sài Gòn - Nha

Trang khӣi công ÿӗng loҥt ӣ nhiӅu khúc, tӯ hai ÿҫu Sài Gòn và Nha Trang ráp lҥi. Lúc

ҩy, vùng ÿҩt nhѭӧng Dҫu Giây này trӣ thành ÿiӇm picnic chӫ nhұt cho các viên ÿӕc

3.7 Page 27

▲back to top

công và ngѭӡi chӍ ÿҥo công trình ÿѭӡng sҳt Pháp nghӍ ngѫi hàng tuҫn. Hӑ lұp tҥi ÿây

trang trҥi Dҫu Giây, trӗng thí nghiӋm quy mô nhӓ mӝt sӕ loҥi cây: cà phê, ca cao, tiêu,

cam quít, sҧ, trà, chaulmogras (chӳa cùi), măng cөt, cola... và chăn nuôi mӝt sӕ gia

súc bҧn xӭ. Thí nghiӋm không sinh lӧi nhѭng nhӳng ngѭӡi khӣi xѭӟng không nҧn

chí.

Ĉҫu năm 1904, ÿѭӡng xe lӱa Sài Gòn nӕi thông tӟi ga Xuân Lӝc.

Trѭӟc ÿó dăm bҧy năm, dѭӧc sƭ Belăng (Belland) trӗng thӱ nghiӋm thành công

vài trăm gӕc cao su ӣ Gia Ĉӏnh. Tҥi trҥi suӕi Dҫu (Nha Trang), bác sƭ Yécxanh

(Yersin) cǊng di thӵc cao su thành công. Năm l906, ÿѭӧc sӵ giúp ÿӥ cӫa ông Giám

ÿӕc Thҧo cҫm viên Sài gòn Pie (Pierre), trang trҥi Dҫu Giây thӱ trӗng hѫn 1000 gӕc

cao su ÿҫu tiên ӣ vӏ trí sau này là lô 9 cӫa Ĉӗn ÿiӅn Xuydana (Suzannah). Cao su phát

triӇn tӕt.

Năm 1907, tѭ bҧn Pháp ÿә xô trӗng cao su vì vào thӡi ÿiӇm này, giá cao su

tăng vӑt trên thӏ trѭӡng thӃ giӟi do ngành công nghiӋp ô tô phát triӇn mҥnh tҥi châu

Âu và Hoa kǤ. Nhӳng ngѭӡi hùn vӕn vào trang trҥi Dҫu Giây tiӃp tөc cho trӗng vài

chөc ha thay thӃ dҫn các cây khác ít lӧi nhuұn hѫn sӵ vӟi cao su. Tӯ ÿó, ÿӗn ÿiӅn cao

su ÿҫu tiên thұt sӵ ra ÿӡi ӣ tӍnh Biên Hòa. Năm 1910, ngѭӡi ta gӑi vӕn ÿӇ thành lұp

công ty ÿӗn ÿiӅn vô danh mà chӫ tӏch hӝi ÿӗng quҧn trӏ là Caÿô (Cazeau). Vӕn cӫa

Công ty Ĉӗn ÿiӅn Xuydana (Suzannah)25 trѭӟc năm 1914 lên ÿӃn 1 triӋu frăng ÿem

trӗng cao su. Ĉҫu tѭ vӕn chӫ yӃu vào ÿây là Hӝi Thӯa sai Phu (MEP: Mission

étrangère de Paris) do linh mөc Actip (RP. Artif) ÿҥi diӋn. DiӋn tích cao su tăng nhanh

thành vài trăm ha.

Mӟi ÿҫu, ÿӇ có lao ÿӝng khai hoang, trӗng trӑt và chăm sóc, Công ty Ĉӗn ÿiӅn

Xuydana thuê ngѭӡi ÿӏa phѭѫng, trong ÿó có mӝt sӕ ÿӗng bào dân tӝc Ch'ro. Nhѭng

diӋn tích tăng, ngѭӡi ta phҧi mӝ lao ÿӝng nѫi khác. Năm 1911, do tác ÿӝng cӫa linh

mөc Actip, mӝt cӝng ÿӗng vài chөc hӝ giáo dân Quҧng Trӏ ÿҫu tiên ÿã vào làm phu

ÿӗn ÿiӅn.

Năm 1910, nhà tѭ bҧn phá sҧn Ӕctavѫ Ĉuypuy (Octave Dupny) chҥy sang Nam

kǤ, nhӡ thân quen vӟi soái phӫ nên ÿѭӧc cҩp không 800 ha ÿҩt ÿӓ ӣ Ĉӗng Háp gҫn ga

Xuân Lӝc. Ông ta cho trӗng trên diӋn tích nhӓ mӝt ít cây cao su vӟi sӕ công nhân ít

25 . Ḽy tên con gái ông Cadô là Suzanne Cazeau ÿ͋ ÿ̿t, h˯i MͿ hóa m͡t chút.

3.8 Page 28

▲back to top

ӓi. (Không có vӕn ÿҫu tѭ them, vҧ lҥi chӫ quen thói ăn chѫi ӣ Sài Gòn, ÿӗn ÿiӅn này

sinh lӧi không ÿáng kӇ. Năm 1918, Ĉӗn ÿiӅn Ĉӗng Háp bán lҥi cho Công ty Ĉӗn ÿiӅn

An Lӝc).

Cùng trong năm 1910, thӫ lƭnh Công ÿoàn vàng26 Biêtri (Biétry), sau khi hӃt

vai trò chӕng phá Tәng Liên ÿoàn Lao ÿӝng Pháp CGT, giӟi tѭ bҧn Pháp muӕn tên

tay sai biӃn khӓi Pari, ÿã yêu cҫu chính phӫ Pháp cҩp cho y lô ÿҩt nhѭӧng 20.000 ha

ÿҩt ÿӓ Cam Tiêm cӝng vӟi mӝt sӕ tiӅn mһt. Y tӟi Sài Gòn năm 1913, không quen làm

ăn chân chính nên chӍ cho trӗng lҩy lӋ mӝt diӋn tích nhӓ cao su theo phong trào chung

cӫa colon Pháp lúc ҩy. ĈӇ có tiӅn ăn xài y vay mѭӧn lung tung và gán văn tӵ ÿҩt cho

chӫ nӧ, là giӟi tѭ bҧn Pháp ӣ Sài Gòn. Năm 1924, vùng ÿҩt ÿӓ Cam Tiêm bán lҥi cho

Gira vӟi giá rҿ mҥt ÿӇ nhұp vào Công ty Ĉӗn ÿiӅn Xuydana.

Nhân vұt thӭ ba nhӡ thân quen vӟi giӟi công chӭc cao cҩp Soái phӫ Sài Gòn là

mӝt phө nӳ trҿ ÿһt chân lên bӃn cҧng Sài Gòn năm 1910 vӟi hai bàn tay trҳng. Cô này

lҩy mӝt hoa tiêu là Béctanh Ĉӡ la Xútser (Bertin de la Souchère). Do khéo léo giao

dӏch, năm 1913 bà27 Ĉӡ la Xútser ÿѭӧc cҩp không lô ÿҩt xám 1500 ha ӣ gҫn quұn lӷ

Long Thành. Bà ta cho trӗng hѫn nӱa diӋn tích cao su song thiӃu vӕn nên cây kém

phát triӇn. (Năm 1933, ÿӗn ÿiӅn này sang tay Nhà băng Ĉông Dѭѫng do Rôbe Xôliva

(Robert Soliva) làm Giám ÿӕc).

CǊng trong năm 1910, phӫ Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng cҩp cho công ty BIF vùng

ÿҩt nhѭӧng badan mênh mông 28.000 ha ӣ phía Bҳc và Ĉông Bҳc tӍnh lӷ Biên Hòa ÿӇ

ÿәi lҩy con ÿѭӡng sҳt khә hҽp Trҧng Bom – Bên Nôm do công ty này làm. Do ChiӃn

tranh thӃ giӟi thӭ nhҩt và vì thiӃu kinh phí nên năm 1920, công ty BIF mӟi cân bҵng

thu chi : ÿӃn năm 1926, ÿѭӡng sҳt mӟi làm (phөc vө khai thác gӛ). Viên Giám ÿӕc

BIF là Ĉӡ Xanh Saphray (de Saint Chaffray) bҳt ÿҫu cho trӗng cao su ӣ ba khu Trҧng

Bom, Túc Trѭng, BӃn Nôm ; ít lâu sau, ba khu này thành ba ÿӗn ÿiӅn cao su thuӝc

Công ty Cao su Ĉӗng Nai LCD (Les caoutchous du Donnai). (Tұp ÿoàn BIF năm

1935 gӗm công ty LCD và Nhà máy Cѭa Biên Hòa BIF).

26 Là công ÿoàn tay sai cͯa giai c̭p t˱ b̫n chuyên ch͙ng phá T͝ng liên ÿoàn lao ÿ͡ng Pháp CGT do Ĉ̫ng C͡ng s̫n

Pháp lãnh ÿ̩o.

27 Phͭ nͷ Âu Mƭ ḽy ch͛ng ÿ͉u g͕i là bà (madame) dù còn tr̓; n͇u ch˱a ch͛ng thì dù lͣn tu͝i v̳n g͕i là cô

(mademoiselle).

3.9 Page 29

▲back to top

Năm 1911, Công ty Thѭѫng mҥi và Hàng hҧi ViӉn Ĉông CCNEO ÿҫu tѭ cho

Gira (Girard) sӕ vӕn 3 triӋu frăng ÿӇ khai phá, mӣ Công ty Ĉӗn ÿiӅn Cao su An Lӝc.

Năm 1918, ÿӗn ÿiӅn này mӣ rӝng thêm do mua rҿ ÿѭӧc 800 ha ÿҩt nhѭӧng cӫa

Ӕctavѫ Ĉuypuy (ÿã nói ӣ trên). Ĉӗn ÿiӅn này khá ÿông công nhân mӝ tӵ Bҳc kǤ và

Trung kǤ vào.

Theo Ĉӏa chí tӍnh Biên Hòa năm 1924, toàn tӍnh có khoҧng 30 sӣ cao su lӟn

nhӓ :

- Công ty Ĉӗn ÿiӅn An Lӝc ÿã trӗng 1031 ha/1758 ha tәng diӋn tích.

- Công ty Ĉӗn ÿiӅn Bàu Hang trӗng 170 ha/170 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Béclăng (Berland) 10 ha/10 ha diӋn tích tәng cӝng.

- Công ty Ĉӗn ÿiӅn Bình Trѭӟc 170 ha/400 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Cam Tiên 150 ha/2000 ha tәng diӋn tích

- Công ty Ĉӗn ÿiӅn An ViӉn 680 ha/2471 ha tәng diӋn tích

- Ĉӗn ÿiӅn Cuê (Coúe) 10 ha/198 ha tәng diӋn tích.

- Công ty Cao su Ĉӗng Nai 260 ha/420 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Phôngÿaxen (Fondacel) 10 ha/75 ha tәng diӋn tích.

- Công ty Cao su Gia Nhan 100 ha/450 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Giacômani (Giaccomani) 17 ha/117 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Idido (lsidore) 10 ha/10 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Lá Buông 50 ha/300 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Lê Phát Tân ?/200 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Linhông (Lignon) 30 ha/94 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Macquya (Marcuard) 25 ha/90 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Mƭ Ĉӭc 60 ha/360 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Phѭӟc Hòa 150 ha/1116 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Phѭӟc Hҥnh 100 ha/200 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Phѭӟc Lý 70 ha/425 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Phѭӟc Tân ?/780 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Ximônét (Simonette) 131 ha/790 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn So Hai 20 ha/20 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Ĉӡ la Xutser 700 ha/3300 ha tәng diӋn tích.

- Công ty Ĉӗn ÿiӅn Xuydana 900 ha/3100 ha tәng diӋn tích.

- Ĉӗn ÿiӅn Suӕi Chùa 10 ha, Ĉӗn ÿiӅn Tân Mai 80 ha.

- Ĉӗn ÿiӅn Thành Tuy Hҥ 687 ha/3015 ha tәng diӋn tích.

- Công ty Ĉӗn ÿiӅn Xuân Lӝc 525 ha/2363 ha tәng diӋn tích.

3.10 Page 30

▲back to top

- Ĉӗn ÿiӅn Vêdia & Macgông (Vézia & Margon) 12 ha/40 ha tәng diӋn tích.

- Tam May? 80/380 ha tәng diӋn tích.

Ĉһc ÿiӇm chung: mӛi ÿӗn ÿiӅn cao su chiӃm hӳu diӋn tích ÿҩt rҩt lӟn nhѭng

diӋn tích ÿã trӗng thì nhӓ. Thí dө, Ĉӗn ÿiӅn Phѭӟc Hòa có tӍ lӋ diӋn tích ÿã trӗng

13,4%, Ĉӗn ÿiӅn Ĉӡ la Xutser 21%, Ĉӗn ÿiӅn Xuân Lӝc 22%. Có ÿӗn ÿiӅn quan

trӑng nhѭ Ĉӗn ÿiӅn Phú RiӅng không thҩy ghi trong sách.

Năm 1924, vùng ÿҩt nhѭӧng Cam Tiêm 20.000 ha ÿѭӧc Gira, ÿҥi diӋn quҧn trӏ

cӫa Công ty Ĉӗn ÿiӅn An Lӝc và Xuydana mua lҥi. Ông ta phiêu lѭu kinh doanh mía

ÿѭӡng tӯ năm 1927, kӃt cөc thҩt bҥi thҧm hҥi liên tiӃp mҩy năm 1928-1930 và tӯ

tháng 3-1931 chuyӇn sang trӗng cao su, lҩy tên là Ĉӗn ÿiӅn Ông QuӃ.

Năm 1926, hai ÿӗn ÿiӅn Bình Lӝc và Hêlêna thành lұp. Ĉӗn ÿiӅn Bình Lӝc ӣ

giáp phía Bҳc Ĉӗn ÿiӅn An Lӝc, Ĉӗn ÿiӅn Hêlêna nay ӣ xã Long An, nҵm kӅ phía

Nam Ĉӗn ÿiӅn Ĉӡ la Xutser.

Tӯ năm 1926-1928, ba công ty ÿӗn ÿiӅn mӟi ra ÿӡi: Công ty Nông nghiӋp sông

Ray (SAGRY, chi phӕi luôn Ĉӗn ÿiӅn Xà Bang), Công ty Công nông nghiӋp BӃn Cӫi

(SAIB) và Công ty Cao su Kompong Thom (SCKT ӣ Campuchia).. 28

28 Theo t˱ li͏u cͯa ông Lê Văn Nh͹ng, thông phán tòa b͙ Biên Hòa h͛i tr˱ͣc Cách m̩ng tháng 8-1945 thì cho ÿ͇n năm

1945, c̫ t͑nh Biên Hòa có 60 ÿ͛n ÿ͉n sau ÿây, tính theo tͳng qu̵n:

I- QU̴N NÚI BÀ RÁ có 4 ÿ͛n ÿi͉n:

Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Ĉak Kir Công ty CEXO (Compagnie de cultures d’ Extrême-Orient: Công ty Trong tr͕t Vi͍n Ĉông), Ĉ͛n

ÿi͉n Cao su và Cà phê cͯa qu̵n ÿ˱ͥng Bà Rá. Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Bunhô (Bougnot) thu͡c Công ty Ĉ̭t ÿ͗ (SPTR: Sociélé

des plantations d͍ Terre Rouge), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Thu̵n Lͫi và Phú Riêng thu͡c Công ty Mis˯lanh (Michelin).

II- QU̴N TÂN UYÊN có 13 ÿ͛n ÿi͉n:

Ĉ͛n ÿi͉n Cao su cͯa Công ty Chánh Mƭ H̩ (Société de C. M. H̩), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Ph˱ͣc Hòa, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su

Kécuyêla (Kerhuella) ͧ Bình C˯, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Cuê, ÿ͛n ÿi͉n cao su cͯa Công ty Mƭ Ĉúc, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Acmo

(Armor) cͯa L˯ Brê (Le Bret), ÿ͛n ÿi͉n Luca Lăngdô (Lucas Lanzo) tr͛ng cây sͱ ylang có bông công chúa xṷt qua Nh̵t

c̭t d̯u th˯m, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Nguy͍n Văn Hi͇u (sau này là ÿ̩i tá ch͇ ÿ͡ cǊ), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Xiÿi Ibrahim (Sidi

lbrahim cͯa ÿ̩i tá Xê (Sée), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su cͯa Công ty cao su Ĉ͛ng Nai (Société générale des hévéas du Ĉ͛ng Nai),

Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Gò Lͣn cͯa Métxnê (Messner), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Kh˱u Hòa, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Lí Thành Lang.

III- QU̴N CHÂU THÀNH Có 11 ÿ͛n ÿi͉n:

Ĉ͛n di͉n Cao su Võ Hà Thanh, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Võ Hà Hi͋n, Ĉ͛n ÿ͉n Cao su Nguy͍n Hͷu S͵u, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Etpinát

(Michel Espinasse), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Công ty Bình Tr˱ͣc (Société agricole de Bình Tr˱ͣc), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Công ty

Biên Hòa (Société des plantations de Biên Hòa), Ĉ͛n di͋n Cao su Vedia (Vézia), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su su͙i Chùa cͯa Ghêri &

Giacômôni (Guéry& Giacomoni), Ĉ͛n ÿi͉n L˯ Ghiÿéc (Le Guidec) tr͛ng cây vani ḽy b͡t vani và ch͇ r˱ͫu mùi, Ĉ͛n ÿi͉n

Cao su Tr̫ng Bom thu͡c Công ty LCD (Les caoutchoucs du Ĉ͛ng Nai).

IV. QU̴N LONG THÀNH có 19 ÿ͛n ÿi͉n:

Ĉ͛n ÿi͉n Cao su sͧ Bà Ĉ̯m Ĉͥ la Xútser thu͡c Công ty SIPH, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Hêlêna (Heléna) thu͡c Công ty SIPH,

Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Nguy͍n Văn Yên và Tr̯n Văn Ĉôn, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su L̩s˯vr͝tchie (Henry Lachevrotière), Ĉ͛n ÿi͉n Cao

4 Pages 31-40

▲back to top

4.1 Page 31

▲back to top

Các tұp ÿoàn công ty SIPH, SPTR...sӣ hӳu nhӳng ÿӗn ÿiӅn rӝng cҧ ngàn ha trӣ

lên. Nguӗn vӕn ÿҫu tѭ chӫ yӃu là nhà băng Ĉông Dѭѫng và Hӝi Thӯa sai MEP. Các

ÿӗn ÿiӅn tѭ nhân cǊng vay vӕn nhà băng chӯng mӵc nào ÿó.

Các ÿӗn ÿiӅn cao su ӣ Biên Hòa phát triӇn thành ba ÿӧt: ÿӧt 1 tӯ 1907 – 1914,

ÿӧt 2 tӯ 1923 – 1929, ÿӧt 3 tӯ 1934 – 1940, Hai ÿӧt 1 và 2 diӋn tích trӗng cao su tăng

nhanh, trong ÿó ÿӧt 2 tăng mҥnh nhҩt; ÿӧt 3 tăng chұm, chúng lҥi dҫn và әn ÿӏnh

trѭӟc Cách mҥng tháng 8 - 1945. Xen kӁ là hai ÿӧt suy thoái: tӯ năm 1914-1922 bӏ

ҧnh hѭӣng ChiӃn tranh thӃ giӟi thӭ nhҩt (1914-1918), tӯ năm 1929-1933 bӏ ҧnh

hѭӣng suy thoái kinh tӃ toàn cҫu. TӍ lӋ diӋn tích trӗng cao su ӣ Biên Hòa so cҧ nѭӟc

không nhӓ:

- Năm 1918, Biên Hòa có 2.000 ha/7.000 ha cҧ nѭӟc chiӃm tӍ lӋ 26.8%

- Năm 1930, Biên Hòa có 26.168 ha/84.100 ha cҧ nѭӟc, chiӃm tӍ lӋ 31,1%.

Sӕ công nhân cao su năm 1906 chӍ năm bҧy chөc ngѭӡi. ĈӃn năm 1930, ѭӟc

tính sӕ công nhân cao su lên tӟi 12.000 ngѭӡi.

Chính sách khai thác thuӝc ÿӏa cӫa thӵc dân Pháp ÿã làm thay ÿәi nhanh chóng

cѫ cҩu xã hӝi ViӋt Nam vӅ mӑi mһt: chính trӏ, kinh tӃ, văn hóa, xã hӝi. Tҥi Biên Hòa,

chính sách khai thác thuӝc ÿӏa cӫa tѭ bҧn Pháp có mһt tích cӵc: bѭӟc ÿҫu phát triӇn cѫ

sӣ hҥ tҫng trong ÿó có công nghiӋp hiӋn ÿҥi, nông nghiӋp hiӋn ÿҥi, giao thông vұn tҧi

hiӋn ÿҥi. NӅn công nghiӋp và nông nghiӋp kinh doanh theo kiӇu tѭ bҧn chӫ nghƭa ra

ÿӡi ӣ Biên Hòa tҩt yӃu kéo theo sӵ hình thành GIAI CҨP CÔNG NHÂN ӣ ÿӏa

su Pôn (Paul) Lê Văn G͛ng, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Võ Thành Patcan (Pascal), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Võ Văn Thành, Ĉ͛n ÿi͉n Cao

su Muy͇ctanh & Rêvectêga (Murtin & Révertégal), Ĉ͛n ÿi͉n Cây ÿi͉u (ÿào l͡n h͡t macardiers) cͯa Rêvectêga (Bruno

Révertégat), Ĉ͛n ÿi͋n Balăngxi (Balancie) tr͛ng thanh yên (cédratiers) ḽy trái ép n˱ͣc ṋu r˱ͫu mùi, Ĉ͛n ÿi͉n cao su

cͯa H͡i Truy͉n giáo Pari (MEP), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Anôxtô (Anosto), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su cͯa Công ty Thành Tuy H̩, Ĉ͛n

ÿi͉n Cao su Công ty Tay V˱ͫng, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su An Vi͍n, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Caruyél (Caruette), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Bình

S˯n cͯa Công ly SPTR), Ĉ͛n ÿi͉n Cadi (Casi) cͯa Công ty Nông nghi͏p Nam Ĉông D˱˯ng (Société agricole Sud

indochinoise), Ĉ͛n ÿi͉n Ĉͥlagi˯ (Delage) nguyên cͯa c͡ng ÿ͛ng tu sƭ (sau Di͏p Văn C˱˯ng và L˱˯ng Hͷu Th͕ sang l̩i).

V- QU̴N XUÂN L͠C có 13 ÿ͛n ÿi͉n:

Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Cây Gáo cͯa Công ty LCD, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Túc Tr˱ng cͯa Công ly LCD, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Võ Hà

Ĉ̩m, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Tr̯n Văn Phòng, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Linhông, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Phôngÿaxi, Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Phabri

(Fabri), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su B˯lét (Belette), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Xipie (Gaston Sipière), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su su͙i C̫ cͯa Guyonnê

(Alban Guyonnet), Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Xôv˯te (Sauveterre) cͯa bác sƭ Blanc. Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Hàng Gòn tr˱ͣc cͯa Bade

(William Bazé), ti͇p ÿó l̵p Công ty Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Xuân L͡c (SPHXL: Société des plantations d'hévéas de Xuân L͡c),

Ĉ͛n ÿi͉n Cao su Cu͡ct˯nay (Courtenay) cͯa Công ly SPTR.

4.2 Page 32

▲back to top

phѭѫng.

NӅn công nghiӋp và nông nghiӋp tѭ bҧn hiӋn ÿҥi nҵm trong hӋ thӕng tѭ bҧn thӃ

giӟi nên giai cҩp công nhân ӣ Biên Hòa là bӝ phұn cӫa giai cҩp công nhân ViӋt Nam

hiӋn ÿҥi, tuy sӕ lѭӧng còn ít. Hӑ sӕng tұp trung, nhҩt là công nhân nhà máy và công

nhân ÿӗn ÿiӅn. Hӑ bán sӭc lao ÿӝng cho chӫ nhà máy, chӫ ÿӗn ÿiӅn ÿӇ mѭu cҫu cuӝc

sӕng.

NӃu lҩy năm 1865, Lѫ Phôsѫ mӣ hҫm khai thác ÿá thì giai cҩp công nhân công

nghiӋp ӣ Biên Hòa tính ÿӃn Cách mҥng tháng 8-1945 ra ÿӡi vӯa tròn 60 năm. NӃu lҩy

năm 1866, Misѫlê mӣ ÿӗn ÿiӅn trӗng tӍa ӟ Lҥc An thì ÿӝi ngǊ công nhân nông nghiӋp

Biên Hòa ra ÿӡi ÿѭӧc 59 năm tính ÿӃn Cách mҥng tháng 8-1945.

Chính sách khai thác thuӝc ÿӏa là nguyên nhân thúc ÿҭy giai cҩp công nhân

Ĉӗng Nai nhanh chóng hình thành và phát triӇn chӍ trong vòng vài chөc năm.

IV. ĈҺC ĈIӆM LAO ĈӜNG ĈӠI SӔNG CӪA GIAI CҨP CÔNG NHÂN

Ӣ BIÊN HÒA ĈӂN TRѬӞC CÁCH MҤNG THÁNG TÁM 1945

IV.1. Nguӗn gӕc xã hӝi cӫa giai cҩp công nhân ӣ Biên Hòa

Ĉӝi ngǊ công nhân Biên Hòa không ra ÿӡi tӯ quá trình tiӃn hóa lâu dài tӯ lӟp

thӧ công trѭӡng thӫ công ÿӇ trӣ thành ngѭӡi hoàn toàn làm thuê án tѭӣng nhѭ ӣ các

nѭӟc tѭ bҧn châu Âu. TuyӋt ÿҥi bӝ phұn hӑ xuҩt thân tӯ giai cҩp nông dân bӏ bҫn cùng

hóa.

Ӣ Biên Hòa, khi thӵc dân Pháp mӣ rӝng phҥm vi chiӃm ÿóng năm 1861, nông

dân 74 thôn làng gҫn nѫi ÿӏch ÿóng ÿã bӓ ÿi nѫi khác, biӇu thӏ thái ÿӝ yêu nѭӟc không

chung sӕng vӟi giһc. Nhà cҫm quyӅn lҩy cӟ ruӝng ÿҩt ӣ nhӳng nѫi này vô chӫ, ÿem

“nhѭӧng” cho mӝt sӕ tѭ bҧn hoһc tay sai ÿӇ lұp ÿӗn ÿiӅn vӟi giá rҿ nhѭ cho không.

Ruӝng ÿҩt cӫa nông dân nhiӅu nѫi còn bӏ bӑn chӫ ÿiӅn, cѭӡng hào, quan lҥi ngѭӡi

ViӋt dùng nhiӅu âm mѭu thӫ ÿoҥn, lӧi dөng khó khăn nào ÿó (thiên tai mҩt mùa, bӋnh

tұt) ÿӇ chiӃm ÿoҥt. Ӡ vùng ÿҩt ÿӓ, ÿӗng bào dân tӝc ít ngѭӡi: Ch’ro, Mҥ, S’tiêng,

K’Ho bӏ ÿuәi ra khӓi phҥm vi sóc, bòn cӫa hӑ ÿӇ bӑn tѭ bҧn mӣ mang các ÿӗn ÿiӅn.

Ngѭӡi nông dân Biên Hòa, kӇ cҧ ngѭӡi dân tӝc thiӇu sӕ, bӏ mҩt hӃt tài sҧn ruӝng ÿҩt

chӍ còn hai con ÿѭӡng: chӏu thân phұn tá ÿiӅn ӣ lҥi kéo cày thuê hoһc bӓ quê ra ÿô thӏ,

4.3 Page 33

▲back to top

bán sӭc lao ÿӝng trong nhà máy, xѭӣng thӧ, ÿӗn ÿiӅn. ĈiӇn hình nhѭ Ĉӗn ÿiӅn Dҫu

Giây lúc ÿҫu ÿã thuê mӝt sӕ nhân công, Pháp gӑi miӋt thӏ là Mӑi, vào làm cho chúng.

Sau ÿó, mӝt sӕ không ÿông ÿӗng bào Ch’ro, Mҥ, S'tiêng vào ÿӗn ÿiӅn làm culi khai

hoang, làm ngѭӡi cung ӭng cӫi ÿӕt lò hѫi ÿӇ chҥy máy ӣ mӝt sӕ ÿӗn ÿiӅn. Trong giai

ÿoҥn 1926-1936, ngѭӡi ta còn thҩy mӝt sӕ toán ngѭӡi Chăm tӯ miӅn Nam Trung kǤ

vào làm ӣ Ĉӗn ÿiӅn ông quӃ. Hӑ theo ÿҥo Hӗi, vӧ hӑ thѭӡng mһc áo dài màu xanh lá

cây29

Ĉӗng bҵng Bҳc kǤ và dҧi ÿӗng bҵng Trung kǤ nhӓ hҽp ÿҩt chұt, ngѭӡi ÿông,

hӑc giҧ Pháp Guru tӯng nói ÿӃn nҥn nhân mãn tҥi ÿây. Thӵc dân Pháp thӵc hiӋn chính

sách thâm ÿӝc: sѭu cao, thuӃ nһng, cho vay nһng lãi...bҫn cùng hóa ÿông ÿҧo nông

dân. ĈiӅu tҩt nhiên phҧi ÿӃn: ruӝng ÿҩt ít ӓi cӫa nông dân nhanh chóng rѫi vào tay ÿӏa

chӫ, tѭ bҧn, nhà Chung. Hàng trăm ngàn nông dân Bҳc kǤ và Trung kǤ trӣ thành culi

mӓ hoһc phu côngtra Ĉӗn ÿiӅn Nam kǤ và Campuchia nhѭ thӃ ÿó! Nhà thѫ Tӕ Hӳu

ÿã có nhӳng câu thѫ tҧ rõ ÿiӅu này:

“Ôi nhͣ nhͷng năm nào thuͧ tr˱ͣc

Xóm làng ta x˯ rác héo hon

N͵a ÿêm thu͇ thúc tr͙ng d͛n

Sân ÿình máu ch̫y, ÿ˱ͥng thôn lính ÿ̯y.

Cha tr͙n ra Hòn Gan cu͙c m͗

Anh ch̩y vào Ĉ̭t Ĉ͗ làm phu

Bán thân ÿ͝i m̭y ÿ͛ng xu

Th͓t x˱˯ng vùi g͙c cao su m̭y t̯ng!

(Ba mѭѫi năm ÿӡi ta có Ĉҧng)

Phu mӝ Bҳc kǤ ÿѭӧc giӟi tѭ bҧn Pháp ѭa chuӝng. “Rõ ràng m̩nh kh͗e h˯n

dân Trung kì và Nam kì, ch͓u ÿ͹ng ÿ˱ͫc công vi͏c, có th͋ th͹c hi͏n nhͷng công vi͏c

khó nh͕c trong các cu͡c khai hoang và tr͛ng t͑a ͧ nhͷng nh˱ͫng ÿ͓a giͷa rͳng,

ng˱ͥi B̷c kǤ g̯n nh˱ ÿ͡c quy͉n th͹c hi͏n trong nhͷng ÿi͉u ki͏n môi tr˱ͥng r̭t kh̷t

khe khi mͧ kho̫ng 70.000 ha cao su tr͛ng mͣi ͧ mi͉n Nam Ĉông D˱˯ng giͷa các

năm 1925-1929. Không có h͕, không nhͥ ngu͛n l͹c lao ÿ͡ng này thì không bao giͥ

có th͋ ÿ˱a vào khai thác trong thͥi gian ng̷n nh˱ th͇ m͡t di͏n tích ÿ̭t ÿai ÿáng k͋

29 Arnaud de Vogúe:sÿd.

4.4 Page 34

▲back to top

nh˱ th͇”30

Sӕ thӧ thӫ công Biên Hòa phá sҧn rӗi trӣ thành công nhân chӍ chiӃm tӍ lӋ rҩt

nhӓ, nhҩt là ӣ giai ÿoҥn trѭӟc Cách mҥng tháng 8-1945.

Nhѭ vұy, có thӇ nói tҫng lӟp công nhân Biên Hòa hình thành tӯ các nguӗn:

- Nông dân ÿӏa phѭѫng Biên Hòa.

- Ĉӗng bào dân tӝc ít ngѭӡi còn ӣ trong tình trҥng bӝ lҥc, thӏ tӝc.

- Nông dân lao ÿӝng miӅn Bҳc và miӅn Trung vào.

- Thӧ thӫ công phá sҧn.

Cho ÿӃn Cách mҥng tháng 8-1945, ӣ Biên Hòa không có gia ÿình công nhân

nào ba ÿӡi làm thӧ cho tѭ bҧn Pháp.

IV.2. Ĉһc ÿiӇm vӅ lao ÿӝng

Dѭӟi thӡi thӵc dân Pháp cai trӏ, giai cҩp công nhân ӣ Biên Hòa chӫ yӃu lao

ÿӝng vӟi hai hình thӭc:

IV.2.1. Ch͇ ÿ͡ lao ÿ͡ng t͹ do

TuyӇn mӝ nhân công theo chӃ ÿӝ tӵ do chӍ áp dөng trong phҥm vi hҽp, dành

riêng cho các nhân viên văn phòng (thѭ ký, kӃ toán...) và công nhân kӻ thuұt ӣ ÿô thӏ,

nhà máy. Nhӳng ngѭӡi này phҧi có văn hóa hoһc trình ÿӝ kӻ thuұt ӣ mӭc nhҩt ÿӏnh,

ÿáp ӭng ÿѭa yêu cҫu cӫa bӝ phұn quҧn lý cӫa thӡi dân Pháp. Ĉây là hình thӭc tuyӇn

mӝ nhân công ÿһc trѭng cӫa chӫ nghƭa tѭ bҧn (làm công ăn lѭѫng theo thӓa thuұn rõ

ràng). Bӑn chӫ tѭ bҧn thӵc sӵ ngӗi tұn bên Pháp ÿiӅu hành công viӋc kinh doanh ӣ

thuӝc ÿӏa. Chúng thuê ngѭӡi quҧn lý, thѭӡng là ngѭӡi châu Âu ÿӇ trӵc tiӃp trông coi

lao ÿӝng làm viӋc. Nhӳng ngѭӡi quҧn lý ÿѭӧc giao chӭc giám ÿӕc (directeur), ÿҥi

diӋn quҧn trӏ, ÿӕc công (contremaitre)... này làm viӋc theo hӧp ÿӗng, có thӇ bӏ cho

thôi viӋc bҩt cӭ lúc nào nӃu giӟi chӫ xét thҩy hӑ không làm ÿѭӧc viӋc. Công nhân,

viên chӭc ta lҫm tѭӣng tҩt cҧ nhӳng ngѭӡi da trҳng ÿӅu là ông chӫ nhà máy hoһc ÿӗn

ÿiӅn, có quyӅn sinh quyӅn sát thұt sӵ, vӟi tâm lý mһc cҧm tӵ ti ÿã sӧ sӋt nhӳng ngѭӡi

da trҳng cǊng làm công ăn lѭѫng này.

30 Arnaud de Vogué: sÿd

4.5 Page 35

▲back to top

Ӣ nhà máy, công xѭӣng, công nhân ta ÿӅu phҧi trҧi qua thӡi gian hӑc viӋc vài

năm, hѭӣng khoҧn lѭѫng rҩt ít, có khi không lѭѫng, tuy hӑ làm thành thҥo thao tác,

ÿҥt năng suҩt nhѭ mӑi ngѭӡi thӧ khác. ĈӇ trӣ thành thӧ chính thӭc, hoһc muӕn ÿѭӧc

nâng lѭѫng, ngѭӡi công nhân phҧi lӉ lҥt, “biӃt ÿiӅu’’ vӟi cai, xu, sӃp.

Khi ÿã thành nghӅ, ngѭӡi lao ÿӝng ViӋt Nam có khi còn bӏ giӟi quҧn trӏ nhà

máy, ÿӗn ÿiӅn thӵc hiӋn chӃ ÿӝ “ăn công làm khoán”; ÿó là phѭѫng thӭc quҧn lý kinh

doanh tѭ bҧn chӫ nghƭa ӣ thuӝc ÿӏa. Các ÿӗn ÿiӅn cao su là ÿiӇn hình cӫa lӕi bóc lӝt

này. Chúng khoán cho ngѭӡi cҥo mӫ ÿӏnh mӭc 350 ÿӃn 400 cây mӛi ngày; làm xong

viӋc này hӃt nӱa ngày, vào buәi chiӅu ngѭӡi công nhân phҧi dӑn cӓ lô và làm mӝt sӕ

viӋc không tên khác.

Lao ÿӝng vӟi mӭc nhѭ nam giӟi nhѭng lѭѫng phө nӳ thҩp hѫn rõ rӋt. Ӣ Nhà

máy Cѭa Biên Hòa, lѭѫng thӧ nam giӟi ÿѭӧc 0,40 ÿӗng/ngày thì nӳ chӍ ÿѭӧc trҧ 0,30

ÿӗng, vào lúc khӫng hoҧng kinh tӃ 1930-1933, lѭѫng còn sөt bӟt. Ӣ các ÿӗn ÿiӅn cao

su, tình hình không khác gì. Lѭӧng công nhân kӻ thuұt cao hѫn nhѭng so vӟi thӧ kӻ

thuұt châu Âu thì vүn chênh lӋch lӟn. Ông Tѭ Giang (Ĉào Văn Giang), thӧ máy giӓi ӣ

Nhà máy Cѭa Biên Hòa lѭѫng năm 1935 1 ÿӗng/ngày, chӍ bҵng 1/3 lѭӧng thӧ máy

Pháp dù ông và ngѭӡi thӧ Pháp làm cùng công viӋc sӱa máy, có trình ÿӝ tѭѫng

ÿѭѫng. Lѭѫng cӫa nhӳng ngѭӡi quҧn lý nhà máy còn cao gҩp mҩy lҫn, hӑ ÿѭӧc

hѭӣng nhiӅu loҥi phө cҩp mà ngѭӡi công nhân không bao giӡ dám mѫ ÿӃn.

IV.2.2. Ch͇ ÿ͡ công tra31

VӅ hình thӭc, chӃ ÿӝ giao kèo có vҿ công bҵng “thuұn mua vӯa bán” sӭc lao

ÿӝng. Thӵc chҩt, khi ÿһt bút kí/ÿiӇm chӍ (ÿӕi vӟi ngѭӡi mù chӳ) vào bҧn giao kèo làm

thuê cho tѭ bҧn Pháp, ngѭӡi ÿó trӣ thành nô lӋ có thӡi hҥn. Hӑ bán sӭc lao ÿӝng, bӏ

hành hҥ nhѭ nô lӋ; các ÿiӅu ký kӃt trӣ thành vô nghƭa vì nhà cҫm quyӅn bao giӡ cǊng

ÿӭng vӅ phía tѭ bҧn, bênh vӵc bӑn tѭ bҧn. Ngay khi nhұm chӭc. Toàn quyӅn Ĉông

Dѭѫng, Ĉume ban hành nghӏ ÿӏnh ngày 26-8-1899 qui ÿӏnh: thӧ tӵ ý bӓ viӋc thì bӏ

phҥt tù nhҽ tӯ 1 ÿӃn 5 ngày và phҥt tiӅn bҵng 2/3 hoһc mӝt tháng lѭѫng. Thӡi gian

ngӗi tù không tính vào thӡi gian giao kèo. NӃu công nhân bӓ viӋc mà bàn bҥc vӟi

nhiӅu ngѭӡi thì bӏ xӱ theo luұt hình, có thӇ bӏ tù tӟi ba năm, bӏ phҥt tiӅn 3.000 fr

(khoҧng 300 ÿӗng, tѭѫng ÿѭѫng 10 tҩn gҥo!). Ra tù, còn “nӧ” tiӅn thì ngѭӡi thӧ phҧi

31 Contract: giao kèo, hͫp ÿ͛ng

4.6 Page 36

▲back to top

làm ÿӇ trҧ nӧ. Ngѭӡi thӧ bӏ tù có thӇ ÿѭӧc ngѭӡi quҧn lý nhà máy, ÿӗn ÿiӅn Pháp xin

cho ra, chӏu phҥt lѭѫng sung công quӻ. Ĉây là mӝt kiӇu bóc lӝt tinh vi khó thҩy;

ngѭӡi thӧ hàm ѫn sӃp tӕt bөng mà không hiӇu tӯ ÿӏa vӏ ngѭӡi làm thuê ăn lѭѫng

chuyӇn sang ngѭӡi làm thuê không công cho tѭ bҧn.

NguyӉn Ái Quӕc tӕ cáo trong Bҧn án chӃ ÿӝ thӵc dân Pháp: “ÿ˱ͫc c̭p không

ru͡ng ÿ̭t, b͕n chͯ ÿ͛n ÿi͉n còn ÿ˱ͫc c̭p không, ho̿c g̯n nh˱ không, c̫ nhân công

nͷa. Nhà n˱ͣc cung c̭p cho chúng m͡t s͙ tù kh͝ sai làm không công, ho̿c dùng uy

quy͉n ÿ͋ m͡ nhân công cho chúng vͣi m͡t ÿ͛ng l˱˯ng ch͇t ÿói. N͇u dân phu không

ÿͯ s͙ ho̿c t͗ ra b̭t mãn thì ng˱ͥi ta dùng vǊ l͹c, b͕n chͯ ÿ͛n ÿi͉n tóm c͝ hào lý,

ÿánh ÿ̵p, tra ṱn h͕ cho ÿ͇n khi h͕ ch͓u ký giao kèo h́n n͡p ÿͯ s͙ nhân cùng mà

chúng ÿòi h͗i”32.

ĈӇ có nhân công cho các ÿӗn ÿiӅn cao su ӗ ҥt mӣ ra, bӑn chӫ tѭ bҧn câu kӃt vӟi

bӑn cҫm quyӅn thӵc dân và lǊ tay sai dө dӛ sӕ ÿông nông dân ӣ châu thә Bҳc kǤ và

Trung kǤ ÿi phu vào Nam kǤ bҵng lӡi lӁ ÿѭӡng mұt: Nam kǤ là xӭ làm chѫi ăn thұt,

ÿӗn ÿiӅn có sҹn nhà cӱa cho culi, mӛi ngày làm 6 giӡ công 80 xu, mӝt bát gҥo trҳng, 1

lҥng cá, có thӏt, có nѭӟc mҳm ÿѭӧc phát không, ӕm ÿau có thuӕc men, ÿi ba năm làm

có món tiӅn thì quay vӅ quê hѭѫng bҧn quán có cái vӕn làm ăn vӅ sau... Nhҩt là bӑn

tay chân mӝ phu lҥi ӭng trѭӟc cho vài ÿӗng (bҵng giá 1 tҥ gҥo) khi ký côngtra ÿӇ giҧi

quyӃt sѭu thuӃ, ÿói khә trѭӟc mҳt thì làm gì ngѭӡi nông dân phҫn ÿông mù chӳ (sách

báo cǊ gӑi là dӕt nát), ÿang ÿói chҷng cǊng liӅu nhҳm mҳt ÿѭa chân! Ngѭӡi nông dân

chҩt phác nghèo khә bӏ lӯa ký hӧp ÿӗng: “Chúng b̫o ph̫i chͭp hình ÿ͋ trình Nhà

n˱ͣc. Có th͇ sau này h͍ x̫y ra chuy͏n gì, chính phͯ mͣi bênh v͹c cho. Th͇ r͛i chúng

ÿ˱a ng˱ͥi phu ÿi chͭp ̫nh. Chͭp nghiêng, chͭp th̻ng ÿͯ ki͋u. Sau ÿó chúng ÿ˱a

gi̭y b̫o ng˱ͥi ̭y ÿi͋m ch͑ ÿ͋ sau nh̵n ̫nh. Sau mͣi bi͇t té ra gi̭y ÿó l̩i chính là

m͡t tͥ hͫp ÿ͛ng in s̽n. Cái ng˱ͥi b͓ lͳa ̭y không bao giͥ bi͇t là mình ÿã ÿi͋m ch͑

vào gi̭y bán ÿͱt tính m̩ng và t͹ do cͯa mình cho chͯ t˱ b̫n”33. Cӭ mӝt ngѭӡi phu

mӝ thì kҿ mӝ phu ÿѭӧc 10 ÿӃn 12 ÿӗng, chӍ trong vòng mҩy tuҫn lӉ tên mӝ phu có thӇ

kiӃm 300 ÿӃn 400 ÿӗng bҥc.

Lѭѫng tháng cӫa công nhân vài ÿӗng, cao lҳm chѭa ÿҥt hai chөc. Dù tiӋn tһn,

hӑ chҷng dѭ bao nhiêu. ThӃ mà nhӳng ngѭӡi phu cao su không phҧi dân bҧn ÿӏa, hàng

32 D̳n l̩i theo B̫n án ch͇ ÿ͡ th͹c dân Pháp, Nxb S͹ th̵t, H., 1976.

33 Tr̯n T͵ Bình: Phú Ri͉ng ÿ͗, tr.241, Nxb LĈ. H.,1965

4.7 Page 37

▲back to top

năm vүn phҧi bóp bөng gӱi vӅ quê hѭѫng bҧn quán ngoài Trung, ngoài Bҳc ÿóng xuҩt

sѭu vài ba ÿӗng! NӃu không, gia ÿình hӑ sӁ bӏ rҳc rӕi lӟn.

IV.3. Ĉӡi sӕng cӫa công nhân Biên Hòa

IV.3.1. Ĉͥi s͙ng v̵t ch̭t

Ngѭӡi công nhân Biên Hòa, ÿһc biӋt công nhân trong các ÿӗn ÿiӅn cao su vô

cùng khә cӵc vӅ lao ÿӝng và ÿӡi sӕng.

Công nhân Nhà máy Cѭa Biên Hòa hàng ngày phҧi lao ÿӝng không dѭӟi 10

giӡ. Khi còi nhà máy rúc lên, thӧ ÿã phҧi ӣ vӏ trí làm viӋc cai, xu, sӃp Pháp coi các

phân xѭӣng kiӇm tra kӻ, ai tӟi muӝn chҳc chҳn bӏ ÿòn, bӏ cúp lѭӧng.

Nhѭng tiêu biӇu cho lao ÿӝng cӵc nhӑc là ӣ các sӣ cao su. Theo các nghӏ ÿӏnh

cӫa nhà cҫm quyӅn thӵc dân34, phu ÿӗn ÿiӅn mӛi ngày làm viӋc nhiӅu nhҩt 10 giӡ, kӇ

cҧ thӡi gian ÿi và vӅ; mӛi tuҫn nghӍ 1 ngày hay hai tuҫn nghӍ 2 ngày liӅn; TӃt nghӍ 4

ngày; ngày 5 tháng năm và rҵm tháng bҧy âm lӏch cǊng ÿѭӧc nghӍ. Chӫ ÿҧm bҧo cho

ngѭӡi phu tӕi thiӇu ÿҥt 25 công. Phө nӳ sau khi ÿҿ ÿѭӧc nghӍ 1 tháng ăn lѭѫng.

Nhѭng thӵc tӃ, viên thanh tra Ĉӡ Lama viӃt mӝt bài dài ÿăng trên tӡ Phͭc sinh

tháng 12-1928 và tháng 2-1929: “lͥi khai cͯa nhͷng ng˱ͥi phu mà tôi thu th̵p ÿ˱ͫc

ÿ͉u nh̭t trí cho r̹ng giͥ lao ÿ͡ng là nh˱ sau: 3 giͥ sáng thͱc d̵y, 4 giͥ t̵p hͫp.

Nh˱ng vì có hàng ngàn phu ph̫i ÿ͇m nên ch̷c ch̷n là giͥ khͧi hành không th͋ tr˱ͣc

4 r˱ͩi, giͷa ngày ÿ˱ͫc ngh͑ 1 ti͇ng r˱ͩi nh˱ng ṱt cá nhͷng ng˱ͥi phu ÿoán ch̷c

r̹ng ch͑ ÿ͇n t͙i m͓t thì h͕ mͣi ÿ˱ͫc trͧ v͉ nhà”35

Mӝt ngày làm viӋc cӫa công nhân cao su nhѭ sau:

3 giӡ rѭӥi sáng, kҿng nhҩt vang lên. Ngѭӡi phu vӝi bұt dұy nҩu cѫm, kӏp nuӕt

vài chén lót dҥ, mang theo ÿӇ ăn trѭa, chuҭn bӏ thùng ÿӵng mӫ, dao cҥo, giӓ ÿӵng mӫ

bèo, mӫ dăm. 4 giӡ rѭӥi kҿng nhì, hӑ ÿã có mһt ӣ sân ÿiӇm. Ngѭӡi ÿӃn muӝn khi hàng

ngǊ ÿã tӅ chӍnh, chҳc chҳn bӏ gұy cù nèo, roi mây quҩt vào ÿҫu, vào vai. ĈiӇm danh

xong, phu phҧi nhanh chóng ra lô, cҥo cho nhanh và khéo (không bӏ phҥm). Tӯ 5 giӡ

34 Ngh͓ ÿ͓nh ngày 25 – 10 - 1927

35 D̳n theo t͓ch s͵ phong trào công nhân cao su Vi͏t Nam, tr.24, Nxb Tr̓, TPHCM, 1993.

4.8 Page 38

▲back to top

ÿӃn 9 giӡ, mӛi ngѭӡi phu phҧi cҥo xong phҫn khoҧng 400 cây, mӛi cây cách nhau 5-6

mét, nghƭa là ngѭӡi ÿó phҧi di chuyӇn gҫn 3 kilômét. Ngѭӡi phu trѭӟc khi ÿѭӧc giao

cҥo mӫ, ÿѭӧc hѭӟng dүn huҩn luyӋn khoҧng mӝt tuҫn. Cӭ khoҧng 7 công nhân lҥi có

mӝt viên cai kiӇm soát, trên cai có xu coi mӝt kíp vài chөc phu cҥo. HӉ phu có sai

phҥm là bӏ ÿòn ngay, có ngѭӡi bӏ ÿánh chӃt mà không ai dám chӕng lҥi! Cҥo xong

phҫn khoán, phu ÿi trút mӫ, vét cho khéo tӯng chén hӭng (ÿӇ rӟt mӫ thì bӏ ÿòn và phҥt

tiӅn) sau ÿó gánh hai thùng mӫ nӝp ӣ nhà chӭa mӫ. Dù luôn chân luôn tay, phҧi 12

giӡ trѭa mӟi xong mӑi viӋc ÿã nêu. Ngѭӡi phu tranh thӫ ăn cѫm và cá mҳm xong,

uӕng nѭӟc lã, rӗi làm viӋc khác: làm cӓ (gӑi là sҥc lai), ÿҳp ÿê chӕng mѭa cuӕn ÿҩt

màu (vӟi mӭc khoán dài 3 mét, rӝng 0,70 mét, cao 0,4 mét)...

Ngѭӡi phu cao su khi làm viӋc, gһp nhiӅu nguy hiӇm. Phát rӯng khai hoang,

quҫn áo mau rách tѭӟp nên hӑ thѭӡng chӍ ÿóng khӕ. Ngày nay bҥn ÿӑc có thӇ còn

thҩy nhiӅu ҧnh chөp trên sách báo thӡi ÿó, Hӑ có thӇ bӏ cây ÿә ÿè lên. Muӛi, vҳt, kiӃn,

mӕi càng, kiӃn ÿӝc... có mһt khҳp nѫi. KiӃn bù nhӑt (kiӃn vàng) to bám ÿҫy cây, bò

chұt ÿҩt, chích ÿau nhӭc không thua ong chích. Con mòng ÿӓ tía, bҵng hҥt thҫu dҫu,

cҳn vào chân tay gây sâu quҧng (ghҿ hòm) rҩt khó chӳa, mӝt sӕ phҧi cѭa chân tay vì

vӃt loét quá nһng! Mӕi rӯng cҳn vào gây sӕt, có phu lên cѫn sӕt ӣ lô, nҵm bҩt tӍnh bӏ

mӕi ăn chӍ còn bӝ xѭѫng.

Cây cao su trѭӣng thành ÿҫy rүy kiӃn ÿӓ ӣ thân. Bӑn chӫ thuê ÿӗng bào dân tӝc

thiӇu sӕ làm viӋc tӍa cành cao su, sau khi culi ViӋt không chӏu làm. “Dù da ng˱ͥi M͕i

khá dày, h͕ cǊng không ch͓u n͝i s͹ ṱn công cͯa ki͇n. Ng˱ͥi ta th̭y tr˱ͣc h͇t h͕

không ch͓u thua l̵p tͱc vi͏c c̷t cành cây; tr˱ͣc h͇t c̯n tăng ÿáng k͋ ti͉n công, sau

là th͵ cho h͕ m̿c lo̩i qu̯n áo ki͋u thͫ l̿n b̹ng lͭa theo ý ÿ͓nh d͹ ki͇n; nh˱ng ba

lͣp lͭa khá b̭t ti͏n làm v˱ͣng víu ho̩t ÿ͡ng cͯa h͕ và n͇u b͓ móc vào nhͷng ch͟ g͛

gh͉ cͯa cành thì to̩c th˱ͥng xuyên. V̫ chăng ng˱ͥi M͕i thích s͙ng trong không khí

t͹ do h˯n là gò bó trong qu̯n áo. Ph̯n lͣn b͕n h͕ b͗ ki͋u qu̯n áo l̿n, vͣi làn da

tr̯n trͭi, h͕ ÿ͙i m̿t kiên c˱ͥng vͣi ÿàn ki͇n ÿ͗. Tuy nhiên, tính b͉n b͑ cͯa

Phrăngxoa Ĉͥ la Xen (Francois de la Celle), Giám ÿ͙c Ĉ͛n ÿi͉n Ông Qu͇, ch̭m h͇t

vì ng˱ͥi M͕i t͹ nhiên chán ghét công vi͏c này”36

Lao ÿӝng cӵc nhӑc kéo dài, ngѭӡi phu cao su trong các ÿӗn ÿiӅn tѭ bҧn Pháp

còn bӏ ÿánh và cúp lѭѫng vì hàng chөc “tӝi” kê chѭa ÿҫy ÿӫ dѭӟi ÿây:

36 Arnaud de Vogué: sÿd

4.9 Page 39

▲back to top

- Bҳt kiӅng lӋch và không ÿúng kích thѭӟc.

- Ĉһt chén hӭng mӫ hѫi nghiêng/không lau kӻ trong và ngoài chén mӫ.

- Cҥo không ngay, miӋng cҥo không thҷng.

- Cҥo không ÿúng qui ÿӏnh 1 mm (không ÿѭӧc nông hѫn/sâu hѫn).

- Cҥo phҥm xѭѫng cây.

- ĈӇ mӫ rӟt xuӕng ÿҩt vài giӑt mà không vét hӃt.

- Trӡi mѭa ÿӇ mӫ tràn dính cây mà không gӥ kӏp

- Không làm hӃt phҫn cây khoán.

- Dao cҥo không sҳc.

- BӋnh chѭa liӋt giѭӡng mà không ÿi làm.

- Không ÿӫ sӕ mӫ qui ÿӏnh.

- Không biӃt “phҧi, quҩy” vӟi cai, xu.

- Có vӧ xinh mà không dâng cho xu, sӃp.

- ĈӇ gӕc cây bҭn ...

Bӑn cai, xu, sӃp có nhiӅu kiӇu hành hҥ dã man: bҳt qùi rӗi trói vào góc cây mà

ÿánh, bҳt nҵm sҩp chәng cҷng lên rӗi ÿánh vào gan bàn chân sau ÿó bҳt chҥy bӝ hàng

cây sӕ ; phө nӳ có bҫu tӵ ÿào hӕ úp bөng xuӕng ÿӇ ăn ÿòn...Ngѭӡi phu bӏ ÿánh ӣ bҩt

cӭ chӛ nào: sân ÿiӇm, ngoài lô... Ӣ nhiӅu ÿӗn ÿiӅn, mӛi tên cai hàng ngày lƭnh hàng

chөc chiӃc roi; tên sӃp ÿi kiӇm tra roi nӃu thҩy roi còn nguyên thì tên cao ÿó bӏ ÿòn

thӃ mҥng. Vì vұy “sӃp ÿánh cai, cai nhai chӃt phu”.

Nӳ công nhân càng chӏu nhiӅu khә nhөc, ai có chút nhan sҳc thì bӏ ÿiӅu ÿӝng tӯ

nhà riêng cӫa cai, xu, sӃp làm viӋc vһt: quét nhà, tѭӟi vѭӡn... và bӏ giày vò ÿӃn tàn tҥ.

NӃu ngѭӡi chӗng chӕng cӵ, có thӃ bӏ ÿánh chӃt; ngѭӡi vӧ thҧ cho vӅ là ÿã ra ma:

- Vӧ mình là thұt là mình,

Xu, sӃp muӕn lҩy mһc tình chҷng kiêng

- Cao su ÿi dӉ khó vӅ,

Trai thì bӓ xác, gái thì còn xѭѫng

Trong sách Phong trào ÿҫu tranh cách mҥng cӫa công nhân cao su miӅn Ĉông

Nam bӝ, tác giҧ Thành Nam cho biӃt: “Theo m͡t tài li͏u còn ÿ͋ l̩i; t̩i m͡t ÿ͛n ÿi͉n

thu͡c Công ty D͛n ÿi͉n Ĉ̭t Ĉ͗, tính ra cͱ 100 công nhân thì có 37 ng˱ͥi m̷c b͏nh

n̿ng. M͡t tài li͏u còn l˱u giͷ t̩i Ĉ͛n ÿi͉n An L͡c cho th̭p t̩i n˯i ÿây, tu͝i th͕ bình

quân cͯa nam công nhân không quá 30. Còn nͷ công nhân thì có ÿ͇n 95% ch͓ em b͓

4.10 Page 40

▲back to top

s̱y thai ho̿c ͙m ÿau. Nhi͉u tr̓ em mͣi 2, 3 tu͝i ÿã m̷c b͏nh s˱ng lá lách ho̿c phù

th̵n” (tr.27)

Theo quy ÿӏnh cӫa các ÿӗn ÿiӅn, ngѭӡi phu nào ӕm liӋt giѭӡng mӟi ÿѭӧc ÿi

nhà thѭѫng chӳa bӋnh. Giӟi chӫ ra lӋnh cho y, bác sƭ phҧi ÿánh thұt ÿau, qua ÿó xác

ÿӏnh ai bӋnh thұt, ai bӋnh giҧ vì chúng có ÿӏnh kiӃn ngѭӡi phu nói chung lѭӡi biӃng

kiӃm cӟ ÿi nhà thѭѫng ÿӇ nghӍ làm. Ӣ nhà thѭѫng, hӉ phu ăn ÿѭӧc cháo thì hӑ bӏ bҳt

làm các viӋc: lau nhà, xách nѭӟc, làm cӓ vѭӡn hoa...

Ngѭӡi phu ÿӗn ÿiӅn có nhiӅu kiӇu chӃt: chӃt bӋnh, chӃt vì rҳn rӃt, bӏ ÿánh chӃt,

uҩt ӭc quá mà tӵ tӱ... Năm 1935, ӣ Ĉӗn ÿiӅn Ông QuӃ có ngày tӟi 10 ngѭӡi thҳt cә tӵ

tӱ.

Thi hài ngѭӡi chӃt không bao giӡ có hòm riêng. Hӑ chӍ ÿѭӧc bó bҵng chiӃc

chiӃu hӑ nҵm lúc sӕng rӗi cho vào quan tài duy nhҩt dùng chung. ĈӃn nghƭa ÿӏa, bó

chiӃu bӑc xác ÿѭӧc trút xuӕng huyӋt, lҩp ÿҩt: còn quan tài mang vӅ dùng chôn ngѭӡi

chӃt sau.

Nghƭa ÿӏa là vùng ÿҩt trӕng dӑn sҹn, mӛi huyӋt cách nhau 5-6 mét nhìn vuông

nhѭ ô bàn cӡ. Vài tháng sau, trên mӛi mӝ trӗng mӝt cây cao su non. Bӑn quҧn lý giҧi

thích trӗng cây ÿӇ che mái cho ngѭӡi ÿã khuҩt, nhѭng thұt ra là viӋc làm dã man:

Cao su xanh tӕt chӕn này,

Mӛi cây bón mӝt xác ngѭӡi công nhân

Hұn thù trӡi ÿҩt khôn cҫm,

Càng tѭѫi dòng mӫ, cùng bҫm ruӝt gan

Ĉӗng lѭѫng thӧ nhà máy cǊng nhѭ công nhân cao su là ÿӗng lѭѫng chӃt ÿói.

Lѭѫng cӫa phu ÿӗn ÿiӅn có phҫn thҩp hѫn, nhҩt là chӏ em phө nӳ. “Tr˱ͣc khi ͧ B̷c

kǤ ra ÿi, ng˱ͥi ta hͱa phát g̩o không m̭t ti͉n cho phu, nh˱ng khi ÿ͇n ÿ͛n ÿi͉n thì

ng˱ͥi ta trͳ ti͉n g̩o vào l˱˯ng. Vͫ cai, xu (giám th͓) bán ch͓u g̩o vͣi giá 2 ÿ͛ng

m͡t h͡c, g̩o này r̭t x̭u, phu ph̫i t͹ ṋu. Phu ph̫i u͙ng n˱ͣc su͙i hay n˱ͣc ngu͛n

vì không có n˱ͣc u͙ng, vài ng˱ͥi ḽy lá cây rͳng v͉ ṋu u͙ng. Côngtra là ba năm,

nh˱ng công ty tìm cách kéo dài b͙n năm b̹ng cách vin cͣ chͯ nh̵t và nhͷng ngày l͍

phu không ÿi làm. Nh˱ng sau b͙n năm, ng˱ͥi phu may s͙ng sót cǊng không có cách

nào quya v͉ xͱ vì không có ti͉n và qu̯n áo. H͕ bu͡c ph̫i ͧ l̩i và ký thêm côngtra