Luoc su Cu Lao Pho 1-3 :: Books 2010 :: My Greenstone Library

Expand document

Collapse document

Luoc su Cu Lao Pho 1-3

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

3 Pages 21-30

3.1 Page 21

3.2 Page 22

3.3 Page 23

3.4 Page 24

3.5 Page 25

3.6 Page 26

3.7 Page 27

3.8 Page 28

3.9 Page 29

3.10 Page 30

Luoc su Cu Lao Pho 1-3

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

LѬӦC SӰ

1.2 Page 2

▲back to top

CÙ LAO PHӔ

TRUYӄN THӔNG ĈҨU TRANH CÁCH MҤNG

CӪA NHÂN DÂN XÃ HIӊP HÒA

Ban chӍ ÿҥo: Chi ӫy xã HiӋp Hòa, TP. Biên Hòa,

Ĉӗng Nai

Nhóm biên soҥn: Ĉào TiӃn Thѭӣng - NguyӉn Yên Tri.

Vӟi sӵ tham gia: Hӗ Văn Mҥnh

Góp ý sӱa chӳa bҧn thҧo:

ThiӃu tѭӟng HuǤnh Ngӑc Ĉҩu, Chӫ tӏch Hӝi Cӵu chiӃn binh tӍnh Ĉӗng Nai

Ĉӗng chí Hӗ Văn Sѫn, Ӫy viên thѭӡng vө Thành ӫy, Trѭӣng ban Tuyên giáo thành ӫy Biên Hòa

NHÀ XUҨT BҦN ĈӖNG NAI – 1994

VÀI NÉT KHÁI QUÁT

Vӄ XÃ HIӊP HÒA

Tӯ thác Trӏ An ra tӟi biӇn Ĉông, dòng sông Ĉӗng Nai chҧy hiӅn hòa giӳa ÿôi bӡ ÿông vui nhӳng xóm làng trù

phú. Giӳa lòng sông nәi lên hàng chөc cù lao lӟn nhӓ, quanh năm xanh mѭӧt mà cây trái. Nhѭng ÿѭӧc cҧ nѭӟc và

nhiӅu ngѭӡi nѭӟc ngoài biӃt ÿӃn tӯ ba trăm năm trѭӟc là Cù Lao Phӕ, nay là xã HiӋp Hòa, thành phӕ Biên Hòa, tӍnh

Ĉӗng Nai.

Cù Lao Phӕ rӝng 660 ha (6,6km2), diӋn tích vào loҥi trung bình so vӟi hѫn hai mѭѫi phѭӡng xã thuӝc thành phӕ

Biên Hòa. Cù lao có hình dáng chiӃc chuông chùa treo nghiêng, rҥch Cát uӕn vòng phía bҳc tҥo thành thân chuông dài

3,4 km ; ÿáy chuông là dòng chính Ĉӗng Nai rӝng 2,7 km chҧy theo hѭӟng tây bҳc - ÿông nam ; ÿӍnh chuông là ҩp Bình

Tӵ.

Cù lao cách trung tâm tӍnh lӷ hѫn mӝt km. Bên kia sông, phía bҳc là các phѭӡng QuyӃt Thҳng, Thӕng Nhҩt, Tân

Mai ; phía ÿông và ÿông nam là các phѭӡng Tam HiӋp, An Bình ; phía tây và tây nam là Tân Vҥn, Bӱu Hòa.

1.3 Page 3

▲back to top

Ĉѭӡng sҳt và ÿѭӡng sӕ 1 băng ngang mӓm ÿҩt phía tây cù lao. Cҫu Gành và cҫu rҥch Cát xây tӯ năm 1903 nӕi

hai bӡ sông Ĉӗng Nai. Ngѭӡi ta có thӇ ÿi thành phӕ Hӗ Chí Minh hoһc ngѭӧc lҥi ra Thӫ ÿô Hà Nӝi bҵng hai con ÿѭӡng

huyӃt mҥch này ; có thӇ giao lѭu vӟi miӅn Tây nam Bӝ bҵng sông Ĉӗng Nai và nhiӅu sông ngòi kênh rҥch khác.

Suӕt hai thӡi kǤ khánh chiӃn, Cù Lao Phӕ là vùng ÿӏch chiӃm (trѭӟc ÿây ta thѭӡng gӑi là vùng tҥm chiӃm). Là

vùng kӅm nhѭng luôn luôn tӗn tҥi nhӳng cѫ sӣ, nhӳng lõm chính trӏ nuôi chӭa cán bӝ và bӝ ÿӝi hoҥt ÿӝng. Cù Lao Phӕ

là ÿӏa bàn có mӕi quan hӋ chһt chӁ vӟi nӝi ô Biên Hòa, Gò Me, Bình Ĉa, Bӱu Hòa, Tân Vҥn, Hóa An. ChiӃn công cӫa Cù

Lao Phӕ không tách rӡi sӵ hӛ trӧ cӫa các xóm, xã chung quanh và ngѭӧc lҥi, chiӃn công cӫa các xã bҥn ít nhiӅu ÿӅu có

phҫn ÿóng góp cӫa nhân dân cù lao.

PHҪN THӬ NHҨT

CÙ LAO PHӔ THUӢ XѬA

Thӡi tiӅn sӱ, cù lao này tên là gì, không có sӱ sách nào ghi chép. Năm 1679, Trҫn Thѭӧng Xuyên và Trҫn An

Bình - các di thҫn nhà Minh - ÿѭӧc chúa HiӅn cho vào ÿӏnh cѭ ӣ Ĉӗng Nai. Trong sӕ di dân, mӝt sӕ thҥo nghӅ buôn bán,

hӑ mӣ mang xây dӵng Nông Nҥi ÿҥi phӕ. Lâu dҫn, dân ta gӑi tҳt là cù lao Phӕ. Cù lao còn có tên Giҧn Phӕ hoһc Cù

Châu (ÿҩt hình con rӗng có sӯng uӕn khúc giӥn nѭӟc).

Sách Gia Ĉӏnh Thông Chí cӫa Trӏnh Hoài Ĉӭc (viӃt khoҧng năm 1820) không thҩy ghi tên thôn xóm nào cӫa cù

lao. Sҳc thҫn thӡ NguyӉn Hӳu Kính ghi miӉu ӣ thôn Bình Hoành. Sách Ĉҥi Nam Nhҩt Thӕng Chí viӃt : chùa Ĉҥi Giác ӣ

xã Tân Hѭng huyӋn Phѭӟc Chánh tӍnh Biên Hòa. Bҧn ÿӗ Boa-u (in năm 1881) vӁ cù lao có ba làng Nhҩt Hòa, Nhӏ Hòa,

Tam Hòa.

Làng Nhҩt Hòa có bӕn ҩp : Hѭng Phú, Tân Giám, Bình Tӵ, Bình Xѭѫng.

Làng Nhӏ Hòa có ba ҩp : Tân Mӻ, Thành Hѭng, Bình Kính, Bình Hoành ÿәi là Bình Kính, Thành Hѭng do hai ҩp

hӧp lҥi.

Làng Tam Hòa có bӕn ҩp : Bình Hòa, Long Quӟi, Hòa Quӟi, Bình Quan.

Khoҧng năm 1928 ba làng hӧp lҥi thành xã HiӋp Hòa thuӝc tәng Phѭӟc Vinh thѭӧng, quұn Châu Thành, tӍnh

Biên Hòa. Năm 1963 chính quyӅn Sài Gòn ÿһt xã HiӋp Hòa thuӝc quұn Ĉӭc Tu.

VӅ phía ta, do yêu cҫu cӫa chiӃn trѭӡng, năm 1949 xã HiӋp Hòa thuӝc huyӋn Vƭnh Cӱu, năm 1960 nhұp vӅ thӏ

xã Biên Hòa.

Tӯ năm 1976, xã HiӋp Hòa thuӝc thành phӕ Biên Hòa.

Là bãi phù sa bӗi giӳa dòng Ĉӗng Nai, ÿӏa hình cù lao Phӕ bҵng phҷng, ÿӝ cao ghi trên bҧn ÿӗ tӯ 1,4 ÿӃn 1,9

mét. Giӳa cù lao có hai vùng trǊng rӝng hàng chөc ha ÿѭӧc cҧi tҥo ÿӇ trӗng lúa nhѭng mùa lǊ dӉ mҩt trҳng do ngұp sâu

(nên nuôi thҧ cá có lӧi hѫn). Ĉҩt biӅn ven sông thuӝc các ҩp Long Quӟi, Hòa Quӟi hàng năm còn ÿѭӧc bӗi mӝt lӟp phù

sa mӓng, trong khi ÿó ruӝng ÿҩt ӣ Bình Tӵ, Tân Giám cao hѫn, hҫu nhѭ ít bӏ lǊ lөt ÿe dӑa. Trong trұn lөt lӟn tháng 10

năm 1952, phía ÿông Gò Cát và khu vӵc chùa Thӫ Huӗng có cӕt 3,6 mét, là hai nѫi duy nhҩt không ngұp nѭӟc.

Cách ÿây vài trăm năm, rӯng phӫ kín cù lao Phӕ. Tӯ ÿҫu thӃ kӹ 17, ngѭӡi ViӋt tӯ Ĉàng Ngoài phiêu dҥt vào ÿây

làm ăn. TiӃp ÿó, nӱa cuӕi thӃ kӹ này, nhóm di dân ngѭӡi Minh ÿѭӧc chúa NguyӉn cho phép ÿӏnh cѭ trên ÿҩt cù lao. Hai

nhóm này cùng nhau chung sӭc khai phá rӯng hoang, dӵng làng lұp ҩp. Rӯng lҫn lҫn thu hҽp, tӟi năm 1945 chӍ còn vҥt

rӯng chӗi nhӓ ӣ ҩp Tân Mӻ. Muӕn có cӫi chөm, dân cù lao phҧi chèo xuӗng qua sông vào rӯng Bình Ĉa, Vƭnh Cӱu mà

kiӃm. Ven ÿѭӡng xuӕng bӃn ÿò Kho và An Hҧo, rһng cây sao cuӕi cùng bӏ chһt hҥ vào năm ÿҫu chӕng Pháp ÿӇ cҧn

bѭӟc tiӃn cӫa giһc. Ngày nay, ÿình, chùa ӣ các ҩp còn mӝt sӕ cây dҫu cә thө mà thôi.

Cù lao Phӕ chӍ có hai con rҥch. Rҥch mà bҧn ÿӗ ghi là sông Ông Án có vài nhánh, dài tәng cӝng 3 km. Rҥch Lò

Gӕm ngҳn 1 km. Cҧ hai ÿӅu chҧy ngoҵn ngoèo. Hàng ngày thӫy triӅu lên thì diӋn tích mһt nѭӟc hai vùng trǊng lӟn gҩp

vài lҫn khi triӅu xuӕng. Xѭa kia, tôm cá, cua ӕc ӣ hai rҥch này khá nhiӅu, nay không còn bao nhiêu. Trong hai thӡi kǤ

kháng chiӃn, cây bөi mӑc um tùm, rұm rҥp hai bӡ rҥch. Ĉó là nѫi cán bӝ ta có thӇ chém vè, ҭn trú tránh các cuӝc lùng bӕ

cӫa giһc. Nay nhân dân mӣ mang ruӝng ÿӗng khai hoang các lùm bөi nên ҩp nӑ ngó qua ҩp kia dӉ dàng.

Cù lao Phӕ có nhiӅu bӃn ÿò, quan trӑng nhҩt là bӃn ÿò Kho và bӃn ÿò An Hҧo. Hàng ngày ÿông ngѭӡi qua lҥi,

nhҩt là tҫm sáng và lúc tan ca chiӅu cӫa các nhà máy, xí nghiӋp thuӝc khu công nghiӋp Biên Hòa. BӃn ÿò Long KiӇng

sang Tân Mai vҳng khách hѫn. Trong hai thӡi kǤ kháng chiӃn, các bӃn ÿò Kho và An Hҧo ÿѭӧc dӡi xuӕng các ҩp Bình

Xѭѫng, Long Quӟi ÿӇ tránh giһc khi cán bӝ ta qua lҥi căn cӭ du kích Bình Ĉa.

Trѭӟc cách mҥng tháng Tám năm 1945, cù lao Phӕ có khoҧng hai ngàn dân, hѫn bӕn trăm hӝ. Ba làng Nhҩt

Hòa, Nhӏ Hòa, Tam Hòa có sӕ hӝ, sӕ dân không chênh lӋch nhau bao nhiêu. Các dòng hӑ NguyӉn, Lê, Trѭѫng, HuǤnh là

các dòng hӑ lӟn (ÿѭӧc gӑi mӝt cách kính trӑng là kiӃng hӑ) ÿӃn sinh cѫ lұp nghiӋp tӯ lâu ÿӡi, chiӃm tӹ lӋ cao trong xã. Ӣ

Bình Tӵ có ngôi mҧ ngói rҩt xѭa, hӑ NguyӉn nhұn ÿy là mӗ mҧ tә tiên mình. Theo luұn văn “Cù lao Phӕ” cӫa Tӕng Thӏ

ĈiӋp trѭӡng Ĉҥi hӑc Tәng hӧp thành phӕ Hӗ Chí Minh thì các hӑ Phan, Trҫn, Ĉһng, Phҥm, Võ, Ĉӛ, Tӕng, Bì cǊng xuҩt

hiӋn cách nay gҫn ba trăm năm, nhѭng chӍ chiӃm tӹ lӋ nhӓ. Theo tӵ thuұt cӫa ông Bì Văn Lâu thì hӑ Bì gӕc Tàu. Hӑ

Tӕng, Ĉinh cǊng gӕc Tàu, tuyӋt tӵ cách nay gҫn hai trăm năm, ÿӡi ôngTӕng Ĉình Dөc. Vӧ ông Dөc hӑ NguyӉn xin mӝt

ngѭӡi cháu là NguyӉn Hӳu Chi làm con nuôi, ÿәi tên là Tӕng Ĉình Huê.

1.4 Page 4

▲back to top

Cù lao có mӝt ngӑn rҥch mang tên rҥch Mӑi nói lên sӵ có mһt cӫa ÿӗng bào các dân tӝc ít ngѭӡi miӅn Nam tҥi

ÿây tӯ thuӣ xa xѭa. Có thӇ hӑ là dân bҧn ÿӏa, song, cǊng có thӇ hӑ là dân nô lӋ ÿѭӧc mua vӅ. Sách Phӫ Biên Tҥp Lөc

cӫa Lê Quý Ĉôn viӃt : “... lҥi cho hӑ (tӭc là chӫ ruӝng - NYT chú thích) thâu nhұn nhӳng con trai, con gái tӯ trên ÿҫu

nguӗn xuӕng ÿӇ mua làm ÿҫy tӟ, ÿӭa ӣ sai khiӃn hҫu hҥ. Theo mӝt chuyӋn truyӅn miӋng thì tҥi vàm Ông Án có mӝt chӛ

ÿӇ cӫa, hai ngѭӡi dân tӝc - bӏ chôn theo làm thҫn giӳ cӫa. Mӝt ngѭӡi bӏ mә bөng, mӝt ngѭӡi bӏ chôn sӕng. Sau này do

bӡ lҥch bӏ sói lӣ, nѫi ÿӇ cӫa lӝ ra, bà con nhһt ÿѭӧc toàn tiӅn ÿӗng ÿiӃu ÿã rӍ xanh.

Hӗi ÿó, nhà cӱa cӫa dân cù lao chӫ yӃu là nhà tranh hoһc lá dӯa nѭӟc ÿѫn sѫ. Quanh nhà không có hàng rào,

ranh giӟi giӳa nhà nӑ vӟi nhà kia có tính chҩt quy ѭӟc. Ҩp Tân Mӻ, Tân Giám có nhiӅu nhà lӧp ngói âm dѭѫng, vách

ván hѫn các ҩp khác, nay còn sót lҥi hѫn mӝt chөc căn nhà cә. Hai vila ÿҽp, bӅ thӃ, tân kǤ gҫn bӃn ÿò Kho bӏ tiêu hӫy

nhӳng ngày ÿҫu tiêu thә kháng chiӃn.

Tính tình dân cù lao thuҫn phác, hiӃu khách “rұm ngѭӡi hѫn rұm cӫa”, “bà con xa không qua láng giӅng gҫn”.

Trұt tӵ trӏ an rҩt tӕt, xóm làng hҫu nhѭ không có nҥn trӝm cҳp. Mӝt sӕ bô lão thѭӡng nhҳc lҥi câu chuyӋn: hӗi ÿó có mҩy

ngѭӡi Tân Khánh xuӕng vӡ bán thuӕc lá rê ÿӇ dò ÿѭӡng ăn trӝm. Bà con phát hiӋn, mҩy ngѭӡi này vӝi nhҧy xuӕng

xuӗng chèo miӃt chҥy trӕn, sӧ bӏ “neo nѭӟc” (buӝc ÿá rӗi ném xuӕng sông). Không biӃt hình phҥt ÿáng sӧ này ÿã thӵc

hiӋn lҫn nào chѭa, nhѭng lӡi truyӅn miӋng qua nhiӅu thӃ hӋ có tác dөng răn ÿe rҩt lӟn, ngăn chһn thói trӝm cҳp nҧy

sinh.

Dân cù lao Phӕ sӕng bҵng nhiӅu nghӅ. Thuӣ ban sѫ khi các xóm ҩp mӟi tҥo lұp thì nghӅ nông là quan trӑng

hàng ÿҫu vì nó giҧi quyӃt vҩn ÿӅ lѭѫng thӵc - nhu cҫu sӕng còn. Ĉҩt phù sa màu mӥ ÿӇ nѭӟc ngӑt sông Ĉӗng Nai tѭӟi

mát quanh năm. Ruӝng lúa nѭӟc chiӃm gҫn ba trăm mүu, hѫn mӝt phҫn ba diӋn tích ÿҩt tӵ nhiên cӫa cù lao nhѭng ngày

xѭa dân làng chӍ làm mӝt vө mùa nhӡ nѭӟc mѭa mà thôi. Ngoài lúa, bà con còn trӗng mía làm ÿѭӡng, trӗng ÿұu và

bѭӣi... Mӛi nhà ÿӅu có vѭӡn cây ăn quҧ. Cù lao Phӕ thuӣ ҩy là mӝt làng vѭӡn xanh tѭѫi mӛi ÿӝ thu vӅ, quҧ trƭu nһng

trên cành. Bѭӣi tӍnh Biên Hòa (cǊ) là ÿһc sҧn lâu ÿӡi trong ÿó Tân TriӅu nәi tiӃng vӅ loҥi bѭӣi әi và bѭӣi ÿѭӡng da cóc

ngӑt lӏm. Cù lao Phӕ có bѭӣi ÿѭӡng da láng ngӑt sҳc và bѭӣi thanh trà có vӏ dôn dӕt chua ÿѭӧc nhiӅu ngѭӡi ѭa thích.

Bѭӣi là nguӗn thu ÿáng kӇ cӫa tӯng nhà, ÿӭng sau lúa : mӝt phҫn tiӅn bán bѭӣi ÿѭӧc ÿóng góp ӫng hӝ kháng chiӃn.

Chҩt ÿӝc hóa hӑc Mӻ khai quang hӫy diӋt tҩt cҧ các vѭӡn cây trái xum xuê ÿҩt cù lao vào giӳa thұp kӹ 60.

Trѭӟc Cách mҥng tháng Tám, cù lao Phӕ có năm chӫ ÿiӅn có tiӃng. Giàu nhҩt là ông Trѭѫng Văn TriӅu có vài

chөc mүu tҥi làng và hàng trăm mүu ӣ nѫi khác. TәngThi có tҩt cҧ khoҧng tám chөc mүu nhѭng chӍ có mӝt chөc mүu tҥi

làng. Ông Ba Sô sinh ra phӫ hàm Mun, ông nӝi phán DiӋp, tҥi làng chӍ có khoҧng chөc mүu nhѭng có hàng trăm mүu ӣ

phѭѫng xa. Tәng Ĉұu và phó tәng Chí thì ít ruӝng hѫn. Sӕ gia ÿình trung nông có vài ba mүu chiӃm tӹ lӋ lӟn nhҩt. Ҩp

nào cǊng có mӝt sӕ bҫn cӕ nông chuyên ÿi làm mѭӟn. Nông dân cù lao còn rӫ nhau xuӕng miӋt vàm Cái Sӭc, Bà Chèo,

xóm Ĉăng, rҥch MiӉu làm mùa muӝn. Cӭ cuӕi tháng sáu âm lӏch thì hӑ cѫm ghe bè bҥn kéo ÿi, cày cҩy tӟi tháng chín ta

lҥi vӅ lo thu hoҥch vө mùa sӟm ӣ quê nhà. Ăn tӃt xong, ra giêng hӑ ÿi gһt lúa mùa muӝn. Giӳa tháng hai tҩp nұp chӣ

kéo vӅ xuӗng ghe khҷm thóc vàng, nhiӅu ngѭӡi thu hàng “thiên”, ÿѭӧc bӕn năm tҩn lúa ; có ngѭӡi thu tӟi hai chөc tҩn

mӝt vө.

Hӗi ÿó, sӕng cҥnh sông nѭӟc, mӝt sӕ ngѭӡi bӭt choҥi làm ÿăng ÿánh cá lúc nông nhàn, chӫ yӃu kiӃm thӭc ăn

cho gia ÿình. Ӣ Hòa Quӟi, có năm ngѭӡi ÿi câu và chài lѭӟi chuyên nghiӋp : Tѭ Chӡ, Mѭӡi Hѫn, anh em Ba Bӝ,Tѭ Tӏch,

Năm Ai.

NhiӅu nghӅ thӫ công tӯng ÿѭӧc mӣ mang trên ÿҩt cù lao Phӕ. Ĉҩt phù sa trӗng dâu nuôi tҵm rҩt hӧp, nghӅ dӋt

thӫ công mӝt thӡi khá thӏnh vѭӧng. Phҥm vi ҩp Tân Mӻ, Tân Giám xѭa có tên là xóm Cӱi. NghӅ dӋt chҳc hҷn chӃt ÿã lâu

nên nay ít ngѭӡi biӃt ÿӃn.

Chӧ ChiӃu Xѭa (nay là chӧ Mӟi), hӗi ÿó có mӝt sӕ quán lӧp lá là vӵa chuyên bán chiӃu. Theo nghiên cӭu cӫa

Tôn Thӏ ĈiӋp thì tҥi ÿây, nhóm di dân miӅn Trung ÿã làm nghӅ dӋt chiӃu. Cói (lác) lҩy ӣ cù lao Ĉôi gҫn BӃn Gӛ. Ĉҫu thӃ

kӹ 20, cù lao này ÿѭӧc khai khҭn ÿӇ trӗng trӑt, cói không còn nên nghӅ dӋt chiӃu cǊng tiêu vong. Cái tên chӧ ChiӃu chӍ

còn là kӹ niӋm mӡ nhҥi vӅ mӝt nghӅ thӫ công truyӅn thӕng ÿã mai mӝt, lӟp trҿ ngày nay ít biӃt ÿӃn.

NghӅ gӕm cǊng mӝt thӡi phát triӇn, nay chӍ còn lѭu lҥi mӝt sӕ ÿӏa danh : rҥch Lò Gӕm (Bình Quan), Ngӑn Gӕm

(Bình Hòa), bӃn Sành (Long Quӟi). Dân %unh Tӵ ÿã trao cho Tôn Thӏ ĈiӋp ba chiӃc ghè ÿӭng (tiӇu), mà hình dáng, hoa

văn và kӻ thuұt nung giӕng loҥi hiӋn vұt thu ÿѭӧc ӣ khu vӵc Lò Gӕm.

Vào nhӳng năm 30 thӃ kӹ này, cҧ cù lao có bӕn lò gҥch cӫa thҫy Ba HiӋp, ông Hai Bӱu, chú Sѭѫng và ông chӫ

nhұt trình NguyӉn Văn KiӃn. Mӝt sӕ dân làng qua sông làm công cho hãng Xêÿô (hãng gӕm Ĉӗng Nai : Céramiques du

Donnai) ӣ An Hҧo, ÿàn ông bӕn cҳc, ÿàn bà hai cҳc rѭӥi, trҿ con mӝt cҳc rѭӥi mӝt ngày công.

NghӅ ÿúc ÿӗng là nghӅ truyӅn thӕng tӗn tҥi lâu nhҩt, tӟi thӡi kǤ kinh tӃ khӫng hoҧng ÿҫu nhӳng năm 1930 mӟi

hӃt. Thӧ ÿúc ÿӗng ӣ Thành Hѭng ÿúc nhiӅu mһt hàng : tѭӧng Phұt các loҥi, chuông nhӓ cho vào tay nҧi ÿӇ làm ÿám ma

hoһc cúng lѭu ÿӝng, chuông lӟn (ÿҥi hӗng chung) cao gҫn hai mét có hoa văn tӭ linh (long, li, quy, phөng) mӛi khi ÿánh,

tiӃng vang xa hàng cây sӕ.

Thӡi thuӝc Pháp, ÿҩt cù lao có nhiӅu ngѭӡi làm thӧ, anh Ba Tҥi hӑc cѫ khí rӗi làm ӣ ÿӅ-pô Dƭ An, anh Ba LӉ làm

thӧ máy cѭa BIF, Sáu Sҧnh làm thӧ mӻ nghӋ, Sáu U là thӧ gӕm, Năm TruyӅn chuyên cѭa xҿ, thӧ mӝc thì có HuǤnh Văn

Út, Tѭ Khát, Bҧy Yên, Mӝt Ĉâu... Tәng cӝng các loҥi thӧ có thӇ gҫn trăm ngѭӡi. NghӅ nông và nghӅ thӫ công phát triӇn

là cѫ sӣ thúc ÿҭy thѭѫng nghiӋp phát triӇn, nhҩt là tӯ khi thѭѫng nhân ngѭӡi Hoa theo chân Trҫn Thѭӧng Xuyên và

Trҫn An Bình ÿӃn sinh cѫ lұp nghiӋp. Theo các sách Gia Ĉӏnh Thành Thông Chí và Ĉҥi Nam Nhҩt Thӕng Chí thì ÿҩt cù

lao Phӕ thuӣ ÿó có nhiӅu nhà lҫu và cӱa hàng ÿӗng thӡi là kho chӭa hàng, là khách sҥn, cǊng là nѫi vui chѫi giҧi trí.

ThuyӅn buôn nѭӟc ngoài buông neo xong, chӫ thuyӅn và thӫy thӫ lên bӡ mѭӟn phӕ ӣ, rӗi bán hàng hóa cho các tiӋm

buôn. Chӫ thuyӅn cǊng nhӡ chӫ tiӋm mua giùm các hàng cҫn thiӃt. Trѭӟc lúc trѭѫng buӗm trӣ vӅ, hai bên thanh toán

1.5 Page 5

▲back to top

hóa ÿѫn rӗi cùng nhau tiӋc tùng, ÿӡn ca vui vҿ. Hàng xuҩt cҧng chӫ yӃu là gҥo, cá khô, cây làm thuӕc, sáp và mұt ong,

ngà voi. Hàng nhұp chӫ yӃu là tѫ lөa, ÿӗ xa xӍ, nhang ÿèn, giҩy trang kim ám vàng mã, mӝt sӕ gҥch ngói và ÿá ÿӁo xây

cӝt chùa miӉu... Cù lao Phӕ là thѭѫng cҧng sҫm uҩt, tҩp nұp tàu bè các xӭ xa lҥ vào ra mua bán. Ĉѭӡng phӕ lӟn bҵng

phҷng lát ÿá trҳng, ÿѭӡng ngang lát ÿá ong (ÿӓ), ÿѭӡng hҿm lát ÿá xanh. ThuyӅn bè chen nhau ÿұu gҫn khu miӉu thӡ

NguyӉn Hӳu Kính là nѫi nѭӟc sâu.

Dòng hӑ Bì, tӯ ông cӕ Bì Hӳu Lành sӕng tӯ thӡi Tӵ Ĉӭc truyӅn ÿӃn Bì Hӳu Nhu, Bì Văn Quý, Bì Văn Lâu là bӕn

ÿӡi chuyên buôn bán. Ngѭӡi ViӋt cǊng có mӝt sӕ ÿi buôn xa bҵng ghe. Hӑ thѭӡng mang gҥo ra bán ngoài Phú Xuân.

Nhѭng lái buôn ngѭӡi ViӋt không nәi tiӃng lҳm, sau này nghӅ buôn mҥt dҫn do chính sách trӑng nông ӭc thѭѫng cӫa

triӅu ÿình và do tӋ nҥn cӡ bҥc :

Anh ÿi ghe rͭi1 chín chèo,

T̹i anh thua b̹c, chín chèo còn ba

Cù lao Phӕ tuy chѭa nәi tiӃng là ÿҩt văn vұt nhѭng thӡi nào cǊng sҧn sinh mӝt sӕ trí thӭc. Cách ÿây trên mӝt

trăm năm, ông Ĉào Văn Thông ÿӛ ÿҥt, trӣ thành quan hàn lâm trong triӅu. Dòng hӑ NguyӉn Hӳu ӣ Tân Mӻ là mӝt dòng

hӑ lӟn chӫ yӃu làng thҫy ÿӗ. Thӡi thuӝc Pháp, mӝt sӕ thҫy giáo ÿѭӧc cҧ xã biӃt tiӃng : thҫy giáo ThiӋt, thҫy Thӡi thҫy

Trinh, thҫy Ngói, thҫy Sѫn, cô Nhàn... Mӝt sӕ công chӭc ÿѭӧc dân (nâng lên) chӭc thông phán : ông phán Cҧnh làm sӣ

Trѭӡng TiӅn giao thông công chánh, ông phán Ĉӝ phát tiӅn thӫ quӻ sӣ công chính, ông phán DiӋp làm ӣ Sài Gòn, ông

phán Hҧi và ông thông ThӍnh làm sӣ dây thép (bѭu ÿiӋn)... thҫy Ba HiӋp và ông Tѭ Thөc làm trong sân bay, ông chӫ

nhӵt trình KiӃn viӃt báo... Mӝt sӕ nhà giàu bӓ tiӅn mua cho hàm : ông già kinh lý Nhѫn mua hàm hàn lâm, ông Mѭa mua

phӫ hàm, ông Tӱu mua huyӋn hàm…

Tóm lҥi : trѭӟc cách mҥng tháng Tám 1945 dân cù lao Phӕ làm nhiӅu nghӅ khác nhau, trong ÿó ÿông nhҩt là làm

ruӝng.

Ngѭӡi cù lao thӡ cúng ông bà tә tiên theo tұp tөc lâu ÿӡi. Tín ÿӗ ÿҥo Phұt thӵc thө không ÿông nhѭng cҧ xã có

chín ngôi chùa và hai tӏnh xá.

Chùa Ĉҥi Giác dӵng sӟm nhҩt, theo truyӅn thuyӃt thì có tӯ năm 1412 ÿӡi Trҫn Giҧn Ĉӏnh ÿӃ, do hòa thѭӧng

Trѭӡng Thӑ Trҥch ngѭӡi Quҧng Ĉông lұp nên. Song các nhà nghiên cӭu Phұt hӑc chѭa thӯa nhұn niên ÿҥi này, mà

theo giáo hӝi Phұt giáo Ĉӗng Nai thì chùa xây cҩt cuӕi thӃ kӹ 17 sau hai chùa Long ThiӅn và Bӱu Phong. Chùa có mӝt

tҩm hoành phi vӟi ba chӳ nho lӟn (Ĉҥi Giác Tӵ) và hàng chӳ lҥc khoҧn ghi : “Minh Mҥng nguyên niên mҥnh ÿông cӕc

nhұt, tiên triӅu hoàng nӳ ÿӋ tam công chúa NguyӉn Thӏ Ngӑc Ánh phөng cúng” ÿӇ tҥ ѫn chùa cho tӏ nҥn năm 1779. Thӡi

kháng chiӃn chӕng Pháp, hòa thѭӧng ĈiӅu tӯng nuôi, chӭa cán bӝ ta tҥi ÿây.

Chùa Chúc Thӑ (tên cǊ Chúc Ĉҧo) gӑi nôm là chùa Thӫ Huӗng do Võ Hӳu Hoҵng - mӝt thѭ lҥi, chuyên cho vay

lãi cҳt cә - lұp ÿҫu thӃ kӹ 19. Theo các chuyӋn kӇ lҥi thì vӧ chӃt sӟm, không có con, trong quãng ÿӡi còn lҥi, ông ta hӕi

hұn vì ÿã làm nhiӅu ÿiӅu bҥc ÿӭc. Ông trҧ lҥi rӝng ÿҩt cho ngѭӡi cҫm cӕ, bӓ tiӅn cӫa bӕ thí cho ngѭӡi nghèo và xây ngôi

chùa nay mang tên ông. Ngѭӡi ÿӡi sau thêu dӋt chuyӋn vua Ĉҥo Quang nhà Thanh cung tiӃn chùa ba pho tѭӧng thӃp

vàng vì lòng bàn tay vua khi mӟi sinh có dòng chӳ son “ViӋt Nam, Gia Ĉӏnh, Thӫ Hoҵng”. Loҥi trӯ sӵ thêu dӋt trên, sӵ

tích chùa Thӫ Huӗng phê phán tӋ nҥn bóc lӝt nһng nӅ thӡi ÿó, phҧn ánh ÿҥo lý cә truyӅn cӫa nhân dân hѭӟng vӅ cát

thiӋn, răn dҥy mӑi ngѭӡi ăn ӣ sao cho phҧi ÿҥo.

Bҧy chùa : Hoàng Ân, Thҳng Liên Hoa, Phѭӟc Long, Phѭӟc Hӝi, Tӏnh Lâm, chùa Ông (thӡ Quan Công, còn gӑi

là chùa Thҩt phӫ cӫa bҧy bang ngѭӡi Tàu), chùa Cao Ĉài bӱu cҧnh (mӟi xây xong năm 1972) xây dӵng vào thӡi ÿiӇm

khác nhau, mӛi chùa ÿӅu có mӝt vài chuyӋn huyӅn hoһc hòng thu hút lòng sùng tín cӫa dân làng và khách thұp phѭѫng.

Trình ÿӝ dân trí còn thҩp cӫa dân cù lao là nguӗn gӕc cӫa mê tín dӏ ÿoan ÿôi khi dүn ÿӃn thiӋt hҥi không ÿáng có.

Làng xóm ViӋt Nam nào cǊng thѭӡng có mӝt ngôi ÿình thӡ thành hoàng, ÿó là nѫi dân làng hàng năm hӝi hӑp,

cúng tӃ cҫu mong mѭa thuұn gió hòa, mùa màng tѭѫi tӕt sӭc khӓe và trӏ an tӕt ÿҽp. Ĉáng lӁ mӛi làng Nhҩt Hòa, Nhӏ

Hòa, Tam Hòa xѭa chӍ có mӝt ngôi ÿình, thì ÿҩt cù lao có tӟi 11 ngôi ÿình, ÿó là hiӋn tѭӧng hiӃm có.

Thuӣ ÿҫu, khi lѭu dân mӟi tӟi phá rӯng khai hoang, ngѭӡi ta dӵng tҥi mӛi ҩp mӝt ngôi miӉu nhӓ, ÿѫn sѫ thӡ thә

thҫn (ҩp Hòa Quӟi thӡ rái cá là vұt tә cӫa nghӅ chài lѭӟi). Lâu dҫn dân cѭ mӛi ҩp ÿông lên, nhӳng ngѭӡi giàu có, có uy

tín trong ҩp ÿӭng ra vұn ÿӝng quyên góp tôn tҥo miӉu có quy mô bӅ thӃ. Ba làng trên ÿҩt cù lao có ba ngôi ÿình vӟi ba

ban hѭѫng chӭc hӝi tӅ có quyӅn ăn trên ngӗi trӕc, có tiӃng tăm ÿѭӧc xóm làng nӇ trӑng. Sӕ khá giҧ ӣ tӯng ҩp muӕn tҥo

uy thӃ bҧn thân cǊng cұy cөc “nâng cҩp” miӉu thành ÿình, lұp ra ban hӝ niӋm phө trách công viӋc cúng tӃ hàng năm,

ÿѭӧc ăn trên ngӗi trӕc dân ÿinh trong ҩp cǊng là vinh dӵ “mӝt tiӃng giӳa làng bҵng mӝt sàng xó bӃp”. Thә thҫn cӫa miӉu

thay thӃ bҵng thҫn hoàng bәn cҧnh, vӏ thҫn không tên tuәi. Thҫn hoàng bәn cҧnh là ai ? Tҥi sao thӡ dҫn hoàng bәn

cҧnh?. Ĉó là hình thӭc con cháu ÿӡi sau tӓ lòng nhӟ ѫn các bұc tiӅn hiӅn khai khҭn, hұu hiӅn khai canh, là thӡ tә tiên

tҥo dӵng xóm làng, thӡ các thӃ hӋ nӕi tiӃp nhau làm xóm ҩp ngày càng trù phú. Thӡ thҫn hoàng bәn cҧnh là uӕng nѭӟc

nhӟ nguӗn, ăn quҧ nhӟ kҿ trӗng cây, vӕn là nét ÿҥo ÿӭc truyӅn thӕng cӫa dân tӝc ta. Ĉình cy sҳc thҫn (do triӅu ÿunh

cҩp) thì ÿѭӧc tôn vinh hѫn ÿình chѭa có. Ban hӝ niӋm lo thӫ tөc xin triӅu ÿình ban cҩp sҳc vӟi rҩt nhiӅu tӕn kém phiӅn

phӭc. Ӣ Biên Hòa và mӝt sӕ nѫi tӯng xҧy ra chuyӋn ăn cҳp sҳc thҫn bán cho các ÿình mӟi xây cҩt chѭa xin ÿѭӧc sҳc.

Ĉình Bình Tӵ do ông Lê Văn Dinh - lý trѭӣng làng Nhҩt Hòa hӗi ÿó - ÿӭng ra vұn ÿӝng xây cҩt tính ÿӃn nay là tám ÿӡi

khoҧng hai trăm năm. Ĉình Bình Kính là ngôi ÿình duy nhҩt trên ÿҩt cù lao thӡ mӝt nhân vұt lӏch sӱ có công lӟn trong

viӋc mӣ mang bӡ cõi phía nam Tә quӕc (thӡ NguyӉn Hӳu Cҧnh).

1 Ghe rәi: lӑai ghe nhӓ có sӭc chӭa vài tҩn, thѭӡng chӣ cá tѭѫi, lúa gҥo…

1.6 Page 6

▲back to top

Tҥi Bình Ĉa và Gò Me, các nhà khҧo cә phát hiӋn nhiӅu di vұt trong ÿó có nhӳng thanh ÿàn ÿá, chӭng minh

cách nay khoҧng ba ngàn năm ngѭӡi tiӅn sӱ tӯng cѭ trú. Cù lao Phӕ ӣ sát các di chӍ ÿó có bӅ dày lӏch sӱ nhѭ vұy hay

không, hiӋn nay chѭa có ai nghiên cӭu. Song các nhà lӏch sӱ nѭӟc ta ÿӅu nhҩt trí rҵng ÿҩt này ÿѭӧc mӣ mang khai phá

tӯ ÿҫu thӃ kӹ 17.

Lúc ÿó chӃ ÿӝ phong kiӃn ViӋt Nam bѭӟc vào giai ÿoҥn khӫng hoҧng triӅn miên. Các tұp ÿoàn vua quan Lê -

Mҥc, Trӏnh - NguyӉn ÿánh nhau liên tөc vì quyӅn lӧi ích kӹ cӫa dòng hӑ mình. Nông dân lao ÿӝng Ĉàng ngoài và Ĉàng

trong mҩt ruӝng, gánh chӏu cҧnh ÿao binh ÿau thѭѫng, chӏu nhiӅu tҫng áp bӭc bóc lӝt… sӕng không nәi ÿành bӓ quê

hѭѫng. Hӑ dùng ghe theo gió mùa vѭӧt biӇn tìm ÿҩt sӕng ӣ phѭѫng nam xa vӡi, mӝt vùng ÿҩt hoang bҥt ngàn mà phì

nhiêu, tài nguyên phong phú.

Trên ÿҩt cù lao Phӕ, ÿӏa ÿiӇm ÿѭӧc khai phá ÿӏnh cѭ ÿҫu tiên cӫa dân tha phѭѫng cҫu thӵc là vùng Bình Tӵ,

Tân Giám bây giӡ. Vӟi cӕt ÿҩt cao 1,9 mét, vùng này ít bӏ lǊ lөt ÿe dӑa, vài chөc năm mӟi có mӝt trұn lөt lӟn (nhѭ trұn lǊ

lөt Nhâm Thìn 1952). Nhӳng ngѭӡi ÿӃn sau và các thӃ hӋ kӃ tiӃp dҫn dҫn mӣ rӝng phҥm vi chinh phөc cù lao, làm bӝ

mһt mҧnh ÿҩt này thay ÿәi qua nhiӅu năm tháng. Sӱ sách chính thӕng cӫa triӅu ÿình không ghi chép gì vӅ nhӳng ngѭӡi

tiên phong phá rӯng lұp ҩp nên ngày nay chúng ta không biӃt ÿích xác năm tháng tә tiên xѭa ÿӃn sinh cѫ lұp nghiӋp Wҥi

ÿây.

Tháng 5 âm lӏch 1679, Trҫn Thѭӧng Xuyên và Trҫn An Bình cùng năm ngàn ngѭӡi Minh xin tӏ nҥn chính trӏ,

ÿѭӧc chúa NguyӉn Phúc Tҫn cho vào trú ngө ÿҩt Ĉӗng Nai. Chҳc chҳn sӕ này còn lôi kéo theo nhiӅu ngѭӡi thân quen

tӟi làm ăn sinh sӕng. Ngѭӡi ViӋt cùng sӕ ngѭӡi Tàu mӟi ÿӃn kӅ vai, sát cánh làm ăn, xây dӵng lên phӕ lӟn Nông Nҥi

(mà nhiӅu ngѭӡi thѭӡng gӑi theo lӕi viӃt chӳ Hán là Nông Nҥi ÿҥi phӕ). Ĉô thӏ cҧng này tҩp nұp thuyӅn bè trong và ngoài

nѭӟc ra vào, ҳt phҧi có hұu trҩn vӟi nӅn kinh tӃ phát triӇn ÿӃn mӝt mӭc ÿӝ nhҩt ÿӏnh, nông sҧn hàng hóa dӗi dào ÿáp

ӭng yêu cҫu cӫa lái buôn Tàu, Nhұt, Mã Lai2... Ĉӝng lӵc ÿích thӏ cӫa cҧng lӟn Nông Nҥi là nhӳng ngѭӡi làm ra gҥo,

ÿѭӡng, rѭӧu (huyӋn Phѭӟc Chánh), lөa, tѫ, lãnh ÿen, sҳt, mұt và sáp ong, thuӕc lá (huyӋn Long Thành), dҫu rái, dҫu

trám (huyӋn Long Khánh)... ÿó là chѭa kӇ nhiӅu sҧn phҭm khác tӯ Lөc Chân Lҥp quá cҧnh tҥi ÿây.

Năm 1698 chúa NguyӉn cӱ chѭӣng cѫ NguyӉn Hӳu Cҧnh (Kính)3 vào kinh lѭӧc và tә chӭc hành chánh ÿҩt mӟi

mӣ mang phía nam. Ông lұp Phӫ Gia Ĉӏnh gӗm hai huyӋn Phѭӟc Long (lұp dinh Trҩn Biên) và huyӋn Tân Bình (dӵng

dinh Phiên Trҩn).

Năm 1747 Lý Văn Quang, mӝt nhà buôn ngѭӡi Hoa tә chӭc bҥo loҥn trên ÿҩt cù lao Phӕ. Y tұp hӧp ÿѭӧc ba

trăm ngѭӡi, giӃt chӃt khâm sai NguyӉn Cѭ Cұn, tӵ xѭng Ĉông Phӕ ÿҥi vѭѫng. Khi ÿӏnh tiӃn chiӃm dinh Trҩn Biên (ÿһt tҥi

thôn Phѭӟc Lѭ), y bӏ thҩt bҥi. Y cho ÿӕt chiӃc cҫu gӛ bҳc ngang rҥch Cát, tӯ ÿó ai muӕn qua lӷ sӣ dinhTrҩn Biên phҧi

qua ÿò. Lý Văn Quang cùng 57 ÿӗng phҥm bӏ bҳt và bӏ trӏ tӝi

Năm 1777 quân Tây Sѫn do NguyӉn HuӋ chӍ huy vào ÿinh chúa NguyӉn ӣ Gia Ĉӏnh lҫn thӭ hai. Quân Lý Tài

ÿóng ӣ núi Châu Thӟi bӏ ÿinh tan4

Phӕ lӟn Nông Nҥi bӏ tàn phá trong khói lӱa chiӃn tranh. Trong khi ÿó vùng ÿӗng bҵng sông Cӱu Long ÿҭy mҥnh

khai thác, làm ra ngày càng nhiӅu lúa hàng hóa, vѭӧt xa vùng dinh Trҩn Biên. Nhà buôn ngѭӡi Hoa kéo nhau vӅ vùng

Chӧ Lӟn, lұp nên thѭѫng cҧng Sài Gòn thay cҧng Nông Nҥi lөi tàn. Cù lao Phӕ mӝt thӡi thuyӅn bè ra vào nhӝn nhӏp, kҿ

buôn ngѭӡi bán tҩp lұp ÿông vui phӕ lҫu san sát lҥi trӣ thành miӅn quê yên ҧ thѭa dân.

Tӯ thӃ kӹ 17 - 18, chӫ nghƭa tѭ bҧn phѭѫng Tây phát triӇn cҫn có nhiӅu thuӝc ÿӏa và thӏ trѭӡng ÿӇ vѫ vét nguyên

liӋu rҿ mҥt và tiêu thө hàng công nghiӋp ra. Tѭ bҧn Pháp dòm ngó ViӋt Nam tӯ lâu.

Mùa thu năm 1858, chiӃn thuyӅn Pháp bҳn phá cӱa biӇn Ĉà Nҹng, mӣ ÿҫu cuӝc xâm lѭӧc nѭӟc ta.

Tháng 2 năm 1859 chúng kéo vào ÿánh chiӃm thành Gia Ĉӏnh. Âm mѭu mӣ rӝng chiӃn tranh ӣ Nam KǤ ÿã rõ

ràng. “Quӕc gia hѭng vong thҩt phu hӳu trách”, truyӅn thӕng yêu nѭӟc tiӅm ҭn trong dòng máu ngѭӡi dân ViӋt tӯ ngàn

ÿӡi. Xã tҳc nguy biӃn, mӛi ngѭӡi ÿӅu muӕn góp phҫn cӭu nѭӟc, cӭu nhà. Hàng cҧn ÿá ong ngҫm dѭӟi nѭӟc ÿѭӧc xây

dӵng ngang dòng Ĉӗng Nai trѭӟc cӱa chùa Ông nhҵm ngăn tàu giһc là chӭng tích cө thӇ phҫn công sӭc cӫa dân cù lao

Phӕ chӕng ngoҥi xâm cách ÿây hѫn mӝt trăm năm.

Ĉҫu thӃ kӹ 20, nhà nho yêu nѭӟc Ĉoàn Văn Cӵ tә chӭc hӝi kín mѭu toan khӣi sӵ ÿánh Pháp ӣ tӍnh lӷ Biên Hòa.

Căn cӭ cӫa hӝi kín ӣ làng Vƭnh Cӱu, bên kia sông. Ĉoàn Văn Cӵ chiêu tұp các ÿӗng chí tӯ chӧ ChiӃu qua Bình Ĉa, Vƭnh

Cӱu xuӕng tӟi núi Nӭa (Long Thành) tích trӳ lѭѫng thӵc, luyӋn tұp ÿӝi ngǊ chӡ giӡ tiӃn quân giӃt giһc. Nhѭng do bӏ lӝ,

2 Ma-lai-xi-a

3 Nguy͝n H·u C̻nh (Kính) sinh năm 1650 t̹i làng Gia Miêu, huy͟n Tông S˿n, T͡nh Thanh Hóa trong mͱt gia ÿình quan

l̹i cͿa chúa Nguy͝n. Ông ÿ́ͻc phong ch΁c cai c˿ coi vài trăm quân. 1698 ông vào mͷ mang ÿ̽t Gia Ĉͣnh. 1699 vua

Chân L̹p là N̹c Ong Thu không th̿n phͽc chúa Nguy͝n ; Thͩng su̽t Nguy͝n H·u C̻nh ÿ́ͻc l͟nh ÿi ÿánh. Ong Thu

bͧ thành ch̹y. Tháng 4 âm lͣch năm 1700 con Thu là N̹c Ong Yên xin hàng. Ông rút quân v͙ ÿóng ͷ Cái Sao, Long

Xuyên. Quân lính bͣ dͣch b͟nh ch͗t nhi͙u. Ông bͣ lây, ngày 16 tháng 5 âm lͣch m̽t ͷ r̹ch g̿m (Ti͙n Giang) thͥ 51 tuͭi.

Ông ÿ́ͻc an táng t̹i cù lao Phͩ. Chúa Nguy͝n truy t͏ng t́ͳc Tráng hoàn h̿u. Thôn Bình Hoành là n˿i lͅp ÿình th͵ ông,

sau ÿͭi tên là ̽p Bình Kính

4 Năm 1773 hai buôn nǵ͵i hoa là Tͅp Ĉình, Lý Tài lͅp hai ÿ̹o quân Trung Nghƭa, Hòa nghƭa nͭi dͅy ͷ Qu̻ng Nam,

theo Tây S˿n chͩng chúa nguy͝n. Cuͩi năm 1776 Lý Tài ph̻n, t̹o ÿi͙u ki͟n cho Nguy͝n phúc D́˿ng – cháu chúa

nguy͝n - bͣ giam ͷ chùa Thͅp Tháp (Bình Ĉͣnh) trͩn vào Gia Ĉͣnh. Lý Tài lͅp D́˿ng làm Tân Chính v́˿ng, tôn Nguy͝n

Phúc Th̿n làm thái th́ͻng hoàng. Năm 1777 quân Lý Tài bͣ ÿánh tan ͷ núi Châu thͳi)

1.7 Page 7

▲back to top

Pháp mang quân ÿàn áp, vӏ thӫ lƭnh hy sinh dǊng cҧm cùng mѭӡi bҧy nghƭa quân tҥi bѭng KiӋu, làng Vƭnh Cӱu. Hӝi kín

Ĉoàn Văn Cӵ tan rã. HiӋn nay chúng ta chѭa tìm ÿѭӧc nhӳng ngѭӡi dân HiӋp Hòa tӯng tham gia hӝi kín này, song

nhӳng ÿiӅu truyӅn lҥi cho thҩy dân cù lao có truyӅn thӕng yêu nѭӟc nӗng nàn.

Là con cháu các bұc ÿi mӣ cõi, ngѭӡi dân HiӋp Hòa thӯa kӃ lӕi sӕng phóng khoáng, cang cѭӡng “kiӃn ngãi bҩt

vi vô dõng dã”. Các bô lão còn sӕng ÿӅu biӃt tiӃng ông Hai Rҵng. Ông là cӕ nông, mãn hҥn lính vӅ làng dám cӵ nӵ,

không chӏu phөc tùng làng lính, bӏ ÿinh giá là dân bҩt lѭѫng, du côn xóm. Nәi tiӃng hѫn, có ông Tѭ Khánh, bӏ bҳt lính ÿã

trӕn vӅ, ÿánh ban hӝi tӅ, sau ÿó bӓ xóm ra sӕng mӝt mình, nuôi vӏt ӣ vàm rҥch Mӑi. Hӝi tӅ ngán ông, tuҫn ÿinh không

dám ÿөng tӟi. Ông Tѭ Bӝ nәi tiӃng giӓi võ và cӡ bҥc, phҧn kháng trұt tӵ và ách thӕng trӏ tӋ hҥi cӫa bӑn thӵc dân phong

kiӃn.

Năm 1937, anh Ba Do (Ĉinh Văn Do, tên thұt Trҫn Văn Do) hӑc trѭӡng bá nghӋ Biên Hòa. Chӏu ҧnh hѭӣng cӫa

ÿӗng chí NguyӉn Văn Nghƭa (Xѭӧc), anh làm ÿѫn gӣi toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng ÿòi tăng lѭѫng cho thӧ và thӵc hiӋn

ngày làm 8 giӡ. Cùng ký tên vào ÿѫn có Phҥm Tҩn Bӝ, Trҫn Văn Hӝ, Trҫn Văn Năm. Công nhân hãng cѭa BIF bãi công,

hӑc sinh bá nghӋ cǊng bãi NKya hѭӣng ӭng. Anh Bá Do xách búa ÿӭng ӣ ngã ba máy cѭa, ngăn thӧ ÿi làm. Sau ÿó anh

bӏ cҧnh sát bҳt giam vài ngày vì tӝi “phá rӕi trӏ an”. HiӋu trѭӣng trѭӡng bá nghӋ cho ba tháng hӑc bәng rӗi ÿuәi hӑc.

Thӡi thuӝc Pháp, nam giӟi phҧi ÿóng thuӃ thân. Mӭc thuӃ chia hai hҥng : dân vô sҧn ÿóng 2,5 ÿӗng, ngѭӡi có tài

sҧn ÿóng 4,5 ÿӗng (sau này có tăng ít nhiӅu). Không phҧi ngѭӡi dân cù lao nào cǊng có tiӅn ÿóng thuӃ ; mӛi vө có hàng

chөc tráng ÿinh bѫi xuӗng qua sông vào rӯng hoһc nhà ngѭӡi quen bên ÿó tҥm lánh. Ngѭӡi trӕn thuӃ không dám ÿi chӧ

Biên Hòa sӧ bӏ phú lít bҳt tù mѭӡi lăm ngày. Ĉi xâu cǊng là nӛi khә cӫa ngѭӡi nông dân (ăn cѫm nhà, vác tù và hàng

tәng). Mӛi khi tuҫn ÿinh theo lӋnh ban hӝi tӅ xuӕng bҳt ÿi xâu, dân làng la to truyӅn tӯ ҩp này qua ҩp kia “ Bҳt xâu ! Bҳt

xâu !” thì trai tráng chҥy trӕn hҫu hӃt. Hѭѫng giáo ViӋt là ngѭӡi hӕng hách, hay ÿánh dân. Ngѭӡi trӕn xâu lұu thuӃ rѫi

vào tay, hҳn ta sai ÿóng trăn (cùm). Mùa khô năm 1941, do bӏ ӭc hiӃp, ông Rây rình chém hѭѫng giáo ViӋt lúc sáng sӟm

ӣ Bình Tӵ, khi hҳn ta ÿi xe ÿҥp ngang qua.

Tháng 3 năm 1942, sau lӉ cúng chay, mӝt sӕ lính sân bay Biên Hòa xuӕng cù lao lính bҥc. Bӏ thua cháy túi,

chúng phá sòng, giұt tiӅn chҥy. Ông Tѭ Bӝ ÿánh ngã và bҳt trói hai tên, lӝt quҫn áo lính ném xuӕng sông, vu cho chúng

ăn trӝm, giҧi nӝp phú lít Biên Hòa. Mӝt trung ÿӝi lính kéo sang, phá nhà dân và nhà hӝi cùng vài xe ngӵa. Trai làng do Tѭ

Bӝ chӍ huy ÿánh vӟt ÿuôi. Ông tәng Thi bênh dân dùng súng calíp bҳn bӏ thѭѫng mӝt tên lính, rѭӧt ÿuәi bӑn chúng ÿӃn

ÿҫu cҫu rҥch Cát. Lính chҥy vӅ rӫ ÿӗng bӑn kéo sang ÿông hѫn. Chúng nә súng vào trҥm gác xe lӱa ÿҫu cҫu. Ông tәng

Thi ӣ trong trҥm kêu lên “chúng bҳn chӃt tôi rӗi”. Dân nhӡ thҫy ký HiӋp sang báo tòa tham biӋn. Nhà chӭc trách tӟi dàn

xӃp lính mӟi rút vӅ nhѭng tӯ ÿó chúng không dám qua nӳa. Sau vө ÿánh lính, cҧnh sát bҳt anh Võ Văn Sáu (ҩp Bình

Kính) và Ba Do, vu tӝi hoҥt ÿӝng cӝng sҧn. Các anh bӏ ÿày ÿi Bà Rá 23 tháng rӗi anh Ba Do bӏ quҧn thúc tҥi quê ӣ Long

Hѭng (Long Thành).

Anh Ba Tҥo (NguyӉn Tҥo, NguyӉn ViӃt Trai, Tӕng Kim Quang) hӑc nghӅ thӧ nguӝi ӣ ÿӅ-pô Dƭ An ÿҥt loҥi giӓi, lҥi

làm mônitѫ thӵc hành cho lӟp sau. Trong sӕ huҩn luyӋn viên cӫa lӟp có anh Trӯ Văn Ri, cán bӝ công ÿoàn bí mұt có

quan hӋ Ĉào Sѫn Tây. Năm 1944 trѭӡng dҥy nghӅ cӫa ÿӅ-pô Dƭ An lұp hӝi tѭѫng tӃ do chi bӝ lãnh ÿҥo. Anh em góp tiӅn

tháng giúp ÿӥ nhau lúc ӕm ÿau, tang ma... Sau ngày Nhұt ÿҧo chánh Pháp (9 tháng 3 năm1945) anh Ba Tҥo nghe vài

anh em trong xѭӣng nói xҫm xì nhau ӣ Bҳc KǤ có ViӋt Minh ÿang ÿánh Pháp - Nhұt ÿӇ cѭӟp chính quyӅn. Câu chuyӋn

ÿó nhѭ ÿӕm lӱa nhen nhóm khát vӑng cӭu nѭӟc trong lòng anh thanh niên hai mѭѫi tuәi. ĈӅ-pô Dƭ An ngѭng hoҥt ÿӝng,

anh vӅ cù lao tham phong trào thanh niên tiӅn phong bҳt ÿҫu phát triӇn tӯ tháng 5 năm 1945.

Tháng 7 năm 1945, phong trào thanh niên tiӅn phong rҩt sôi nәi ӣ Biên Hòa. Tuәi trҿ cù lao Phӕ bӯng tӍnh vì

nhӳng bài ca mӟi mҿ rӝn ràng, cә vǊ công cuӝc ÿҩu tranh giành ÿӝc lұp dân tӝc. Hai tӯ “yêu nѭӟc” ÿѭӧc nói công khai.

Anh Hӗ Lӳ - mӝt nhà thҫu khoán khá giҧ - ÿѭӧc HuǤnh ThiӋn NghӋ móc nӕi - vӅ tә chӭc thanh niên tiӅn phong xã HiӋp

Hòa. Hàng trăm ngѭӡi nhiӋt liӋt hѭӣng ӭng tham gia ÿӝi ngǊ, ngày ngày luyӋn tұp thӇ dөc thӇ thao, ÿi ÿӅu... Anh Ba Tҥo

làm ӫy viên huҩn luyӋn cӫa phong trào. Thanh niên TiӅn Phong cù lao cuӕn hút cҧ nhӳng ngѭӡi ÿӭng tuәi và thiӃu niên,

phө nӳ. Ĉó là hình thӭc Mһt trұn dân tӝc thӕng nhҩt trong cao trào cӭu nѭӟc tiӃn tӟi khӣi nghƭa giành chính quyӅn.

Tӯ ÿҫu tháng 8 năm 1945, tin tӭc khӣi nghƭa các nѫi dӗn dұp bay vӅ. Nhұt ÿҫu hàng ÿӗng minh. Hà Nӝi tәng

khӣi nghƭa thҳng lӧi. Rӗi các tӍnh tӯ Bҳc vào Trung lҫn lѭӧt cѭӟp chính quyӅn. Theo sӵ chӍ ÿҥo cӫa Ĉҧng mà trӵc tiӃp là

sӵ chӍ ÿҥo cӫa thӫ lãnh thanh niên TiӅn Phong Biên Hòa, ngày 25 tháng 8 năm 1945 thanh niên cù lao vӟi gұy tҫm vông

vҥt nhӑn ÿã kéo vӅ Sài Gòn tham gia cѭӟp chính quyӅn, ÿӗng thӡi biӇu dѭѫng sӭc mҥnh to lӟn cӫa ÿông ÿҧo quҫn

chúng.

Ngày 27 tháng 8, thanh niên tiӅn phong và nhân dân cù lao Phӕ ÿi dӵ lӉ ra mҳt cӫa ӫy ban nhân dâm cách mҥng

lâm thӡi tӍnh Biên Hòa.

Mӑi xiӅng gông cӫa thӵc dân phong kiӃn ÿӅu ÿѭӧc rǊ bӓ. Ngѭӡi dân cù lao Phӕ ÿӭng lên, bѭӟc vào cuӝc sӕng

mӟi ÿӝc lұp, tӵ do, hҥnh phúc.

PHҪN THӬ HAI

XÃ HIӊP HÒA TRONG CHÍN NĂM

KHÁNG CHIӂN CHӔNG PHÁP

1.8 Page 8

▲back to top

Trong khí thӃ hào hùng lay trӡi chuyӇn ÿҩt nhӳng ngày tәng khӣi nghƭa tháng Tám năm 1945, Ban hѭѫng chӭc

hӝi tӅ xã HiӋp Hòa tan rã. Tên xã MǊi giao toàn bӝ hӗ sѫ, sә sách và triӋn ÿӗng (con dҩu) cho các anh Hӗ Lӳ, Ba Tҥo.

Dѭӟi sӵ chӍ ÿҥo cӫa tӍnh và quұn, ӫy ban nhân dân cách mҥng lâm thӡi xã ÿѭӧc thành lұp. Chӫ tӏch : ông Trҫn Khҳc

TiӃu (mӝt nhà thҫu khoán), phó chӫ tӏch : anh Ba Tҥo ; ӫy viên quân sӵ : ông Ba Bӱu (HuǤnh Ngӑc Bӱu) - sau này anh

Tѭ Ĉҳng thay ; ӫy viên tài chính : Phҥm HuǤnh Nhiêu... Các tә chӭc quҫn chúng hình thành : anh Hӗ Lӳ là ÿoàn trѭӣng

thanh niên tiӅn phong (ít lâu sau thanh niên tiӅn phong nhұp vào thanh niên cӭu quӕc), chӏ Cao Thӏ Ba ÿoàn trѭӣng phө

nӳ cӭu quӕc, chӏ Tѭ Phú cán bӝ phө nӳ...5 Quӕc gia tӵ vӋ cӫa xã do ông Tѭ Bӝ chӍ huy. Mһt trұn ViӋt Minh ÿѭӧc thành

lұp ông Tӕng Ĉình Kinh làm chӫ nhiӋm.

Ĉҩt nѭӟc ta “rǊ bùn ÿӭng lây sáng lòa” xây dӵng chӃ ÿӝ mӟi. Vào nhӳng ngày ÿҫu dân chӫ cӝng hòa, cán bӝ ta

chѭa hӅ có kinh nghiӋm tә chӭc, lãnh ÿҥo và ÿiӅu hành công tác tuy lòng tràn ÿҫy nhiӋt tình cách mҥng. Bӝ máy chính

quyӅn hoҥt ÿӝng chѭa có gì nәi bұt nên dân thѭӡng ít ÿӇ ý trӯ nhӳng ngѭӡi có công chuyӋn cҫn ÿѭӧc ӫy ban giҧi quyӃt.

Hҫu nhѭ mӑi ngѭӡi chӍ biӃt ÿӃn tә chӭc ViӋt Minh mà thôi.

Hoҥt ÿӝng cӫa thanh niên tiӅn phong rҩt sôi nәi, cuӕn hút hҫu hӃt thanh niên cù lao Phӕ và ÿӝi ngǊ tӯng làng,

tӯng ҩp. Mӝt sӕ anh trѭӟc kia ÿi lính tұp, cҧ mӝt sӕ thiӃu sinh quân (enfallts de troupes) nhѭ NguyӉn Văn Quan, NguyӉn

Văn Là... cǊng trӣ thành huҩn luyӋn viên cҫn mүn. Vӟi chiӃc gұy tҫm vông vҥt nhӑn và cuӝn dây thӯng ÿeo tòn ten bên

hông, anh chӏ em say sѭa tұp tành quân sӵ. Tӯ thuӣ cha sinh mҽ ÿҿ chӍ quen cày cuӕc trӗng tӍa trên ÿӗng ruӝng hoһc

cҫm búa, cҫm kìm trong xѭӣng máy, nay tұp bӗng súng, quay trái, quay phҧi, ÿi ÿӅu, ÿӭng lҥi...các anh chӏ thҩy sao khó

thӃ. Vài buәi ÿҫu, ÿӝng tác lӝn xӝn, chӋch choҥc rҩt tӭc cѭӡi. Ít bӳa sau, anh chӏ em mӟi làm ÿúng khҭu lӋnh cӫa ngѭӡi

hѭӟng dүn. Tҥi khu vӵc chӧ Mӟi (chӧ ChiӃu cǊ) và Gò Cát, mҩy ngѭӡi giӓi võ dҥy cho sӕ hâm mӝ quyӅn cѭӟc. Tӕi tӕi,

ÿѭӡng làng rҫm rұp bѭӟc chân. Lӡi hô vang dӝi phá vӥ cái yên tƭnh tӯ bao ÿӡi bao trùm [ym thôn. Các bài ca cách

mҥng (tiӃng gӑi thanh niên), “Lên ÿàng”... vӟi nhӏp ÿiӋu tiӃt tҩu mҥnh mӁ.

NӃp sӕng mӟi ÿҫy hào hӭng nhѭ chҩt men diӋu kǤ thӭc tӍnh lòng yêu nѭӟc tiӅm ҭn trong lòng mӛi thanh niên cù

lao.

Lӟp huҩn luyӋn du kích Bà Bao mӣ giӳa tháng 9 năm1945, anh Hӗ Lӳ cӱ ba thanh niên hăng hái ÿi hӑc khóa

ÿҫu : Mai, Chӣ, Tӏch, ÿӇ ÿào tҥo cán bӝ cho phong trào. Mӝt sӕ khác ÿi hӑc các khóa sau mӣ tҥi Giang RӉ, Long

Thành…

Nѭӟc ViӋt Nam dân chӫ cӝng hòa vӯa ra ÿӡi, Chӫ tӏch Hӗ Chí Minh nêu lên nhiӋm vө khҭn cҩp tұp trung lӵc

lѭӧng toàn dân, toàn Ĉҧng ÿӇ diӋt ba thӭ giһc : giһc ÿói, giһc dӕt, giһc ngoҥi xâm. Trong hѫn 80 năm cai trӏ nѭӟc ta,

thӵc dân Pháp ÿã kìm hãm dân ViӋt Nam trong vòng ngu dӕt tăm tӕi ÿӇ chúng dӉ bӅ áp bӭc bóc lӝt. Vӯa rǊ bӓ xiӅng

gông nô lӋ, Mһt trұn ViӋt Minh xã HiӋp Hòa liӅn ÿӭng ra tә chӭc phong trào bình dân hӑc vө, tiӃp nӕi phong trào truyӅn

bá quӕc ngӳ trѭӟc kia. Không khí ÿӝc lұp tӵ do ÿҫy hӗ hӣi phҩn khӣi ÿã thúc ÿҭy nhiӅu ngѭӡi biӃt chӳ dҥy ngѭӡi chѭa

biӃt. Các em thiӃu niên hӑc sinh hăng hái xung phong ÿӃn các lӟp : trѭa hoһc tӕi, kiên nhүn hѭӟng dүn cho cô bác, anh

chӏ lӟn tuәi nҳm bҳt các con chӳ i, t, a, b... ChӍ mӝt thӡi gian ngҳn, ÿã có bà con vӑc vҥch ÿánh vҫn tiӃn tӟi ÿӑc ÿѭӧc

các cuӕn sách, truyӋn thѫ Lөc Vân Tiên...

Các em thiӃu niên còn là lӵc lѭӧng quan trӑng bài trӯ cӡ bҥc, mê tín dӏ ÿoan. Xã HiӋp Hòa trѭӟc Cách mҥng

tháng Tám có mӝt sӕ sòng bài vӟi mӝt sӕ anh chӏ tay chѫi nәi tiӃng. Khi cách mҥng thành công, hӑ ÿӅu theo cách mҥng,

nhѭng vүn lҿ tҿ có mӝt vài ngѭӡi chѫi lén lút theo thói quen. Các em phát hiӋn ra, ÿã báo cáo ÿӇ răn ÿe hӑ. Ĉӕi vӟi sӕ

ngѭӡi thӍnh thoҧng còn lên ÿӗng bóng, các em ӭng tác nhӳng bài rәi, bài kӋ nghêu ngao suӕt ngày làm hӑ mҳc cӥ.

Không bao lâu toàn xã chҩm dӭt nҥn “ӧ ngáp, ông lên bà xuӕng”.

Cách mҥng tháng Tám năm 1945 làm cho dân xã HiӋp Hòa thѭѫng yêu ÿoàn kӃt ÿұm ÿà hѫn xѭa. Các phө lão

chӫ ÿӝng sҳp xӃp hòa giҧi nhӳng mâu thuүn nҧy sinh, phát huy truyӅn thӕng “bà con xa không qua láng giӅng gҫn”, chín

bӓ làm mѭӡi. An ninh trұt tӵ xóm làng rҩt tӕt, ÿi ngӫ không ÿóng cӱa cǊng không lo trӝm cҳp. Các cө am tѭӡng chuyӋn

Tàu nhұn xét : ÿúng là thӡi Nghiêu Thuҩn.

Ĉҫu tháng 9 năm 1945 quân Anh - Ҩn vào miӅn Nam ViӋt Nam giҧi giӟi quân Nhұt. Theo chân quân Ĉӗng Minh,

thӵc dân Pháp ÿѭa lính viӉn chinh vào Sài Gòn ÿӏnh xâm lѭӧc nѭӟc ta lҫn nӳa. Ngày 23 tháng 9 năm1945 tiӃng súng

Nam Bӝ kháng chiӃn vang rӅn biӇu thӏ nhân dân Sài Gòn - Chӧ Lӟn quyӃt tâm bҧo vӋ nӅn dân chӫ cӝng hòa mӟi thành

lұp ngót mӝt tháng. Anh Ba Do ÿѭӧc cӱ làm mӝt ÿӝi trѭӣng thanh niên tiӅn phong. Ĉѭӧc cҩp trên tin cұy, anh rҩt

khoái, càng hăng hái trong viӋc chӍ huy tұp luyӋn quân sӵ. Ĉӝi cӫa Ba Do phҧi hѫn ÿӭt các ÿӝi khác chӟ ! Hӗ Lӳ vӕn có

thành kiӃn vӟi thành phҫn xuҩt thân và quá khӭ cӫa anh, nên nhân mӝt lҫn anh cãi lҥi ÿoàn trѭӣng ÿã xài xӇ và phҥt anh

“vì không tuân lӋnh cҩp trên”. Máu anh hùng cá nhân trӛi dұy “ninh thӑ tӱ, bҩt ninh thӑ nhөc”, nhѭng bây giӡ thӡi thӃ ÿәi

rӗi, cách mҥng rӗi, không thӇ tính hѫn thua bҵng ÿҩm ÿá hoһc dao búa ÿӇ rӱa nhөc. Anh phҧn ӭng bҵng cách hӟt trӑc

ÿҫu, mһc quҫn xà lӓn, miӋng phì phèo ÿiӃu xì gà vӟi vҿ phӟt ÿӡi. Hҵng ngày phҧi gһp ÿoàn trѭӣng, phҧi báo cáo và thi

hành mӋnh lӋnh, nӛi ӭc trong anh không nguôi ngoai mà ngày càng lӟn lên. Tұp luyӋn chӍ có gұy tҫm vông, ngán thҩy

mӗ ! Thôi bӓ quách nѫi ÿây, ÿi Sài Gòn theo cӝng hòa vӋ binh có quҫn áo lính ÿàng hoàng, mang súng thӭ thiӋt sѭӟng

hѫn ! Anh rӫ hai bҥn thân Ba Ký (NguyӉn Văn Ký) và Sáu Bөng (Võ Văn Sáu) theo ÿӋ tӭ sѭ ÿoàn. Anh ÿѭӧc cӱ làm tiӇu

ÿӝi trѭӣng, tham gia nә súng ÿánh Pháp ӣ cҫu Tham Lѭѫng, ít bӳa sau, sѭ ÿoàn này rút chҥy vӅ 7Uҧng Bàng. Thҩy ÿҥi

bҧn doanh có mӝt sӕ gái ÿҽp ngày ngày son phҩn trѭng diӋn, ra vô nhӣn nhѫ và ban chӍ huy ăn uӕng rѭӧu thӏt phè

phӥn, lính tráng xách nhiӉu quұy phá dân, anh Ba Do rҩt bҩt bình. Kháng chiӃn gì mà tӋ hѫn giһc ! Lӡi phê phán cӫa anh

chҷng may ÿӃn tai chӍ huy sѭ ÿoàn. Lý Huê Vinh sai lính hҫu cұn trói anh vào cӝt cӡ, kӃt tӝi phҧn ÿӝng, chuҭn bӏ xӱ tӱ

5 Ông Ba B΅u b͇t liên l̹c vͳi t͡nh và quͅn ngay sau Cách m̹ng tháng Tám, v͙ tͅp hͻp ÿ́ͻc mͱt sͩ anh em rͫi ÿi thoát

ly luôn. Chͣ T́ Phú (con ông T́ Ti͛u) ÿi thoát ly làm tͭ tŕͷng quân báo chi ÿͱi 10 l̽y bí danh Thanh Phong, hy sinh

năm 1947. Th̿y ký Y͗n thoát ly làm Ϳy viên tài chính t͡nh, hy sinh khi v́ͻt quͩc lͱ 1

1.9 Page 9

▲back to top

ÿӇ răn ÿe quân lính. Anh Ba Ký hӃt lӡi xin giùm, anh mӟi ÿѭӧc tha. Thҩy không thӇ ÿi theo bӑn này mà mang tiӃng lây,

anh Ba Do rӫ cҧ tiӇu ÿӝi 11 ngѭӡi bӓ trӕn, kҿo có ngày uәng mҥng. Giҩy tӡ nhét trong gұy trúc, mӛi anh chia tay ÿi mӝt

ngã. Hai anh quê cù lao Phӕ lҥi vӅ nhà. Ít lâu sau, các ÿӗng chí Ba Thuұn (Phҥm Văn Thuұn) và Sáu Ĉҥi (Hӗ Văn Ĉҥi) tә

chӭc hai anh Ba Ký và Sáu Bөng vào quӕc gia tӵ vӋ cuӝc quұn Châu Thành, anh Ba Ký vào quӕc vӋ ÿӝi Biên Hòa6

Ba Dè (Võ Hӗng Châu) theo nguӡi chú lên Sài Gòn ÿi hӑc. Vào nhӳng ngày tәng khӣi nghƭa sôi nәi hào hùng, ӣ

lӭa tuәi 16 em tham gia ÿӝi thiӃu niên tiӅn phong khu Tân Ĉӏnh. Pháp nә súng xâm lѭӧc, em vӅ ӣ ven cҫu KiӋu, bên kia

rҥck là xóm Bà Ĉҫm. Ĉêm ÿêm, theo lӋnh ban chӍ huy, em dүn ÿѭӡng cho ÿӝi tӵ vӋ chiӃn ÿҩu vào ÿánh các vӏ trí giһc ӣ

quұn 1. Khi mһt trұn cҫu KiӋu vӥ, ÿѫn vӏ rút vӅ Phú Nhuұn rӗi vӅ Gò Vҩp (xóm Cây Quéo). Tҥi ÿây, ban chӍ huy cho

phép ai muӕn ÿi ÿâu tùy ý, chӍ cҩm không ÿѭӧc theo Tây mà thôi. Ba Dè vӅ cù lao Phӕ quê hѭѫng.

Khoҧng giӳa tháng 10 - 1945, mһt trұn Sài Gòn - Chӧ Lӟn vӥ. Có thêm quân tiӃp viӋn gӱi sang, thӵc dân Pháp

nӕng ra ngoҥi ô.

Theo nhұn ÿӏnh cӫa các ÿӗng chí lãnh ÿҥo tӍnh Biên Hòa thì trѭӟc sau giһc Pháp sӁ ÿánh tӟi ÿây. Các cѫ quan

cӫa tӍnh và quұn Châu Thành ÿѭӧc lӋnh rút khӓi nӝi ô. Dân phӕ chӧ Biên Hòa bҳt ÿҫu tҧn cѭ vӅ các vùng quê ; mӝt sӕ

vӅ HiӋp Hòa. Văn phòng Mһt trұn ViӋt Minh quұn Châu 7Kjnh ÿһt tҥi nhà ông Ba Tӡn (Hӗ Văn Tӡn) ҩp Long Quӟi. Ĉѫn

vӏ nam tiӃn cӫa ÿӗng chí Nam Long ghé qua nghӍ chân vài ngày truӟc khi rút ra miӅn nam Trung Bӝ. Mӝt ÿѫn vӏ cӝng hòa

vӋ binh ÿóng tҥi các miӉu Bình Kính, Bình Hòa, Bình Xѭѫng, Hòa Quӟi. Mӝt sӕ lѭu manh trӝm cҳp giҥt vӅ ÿây toan giӣ

trò trӝm cҳp. Nhѭng các ÿӝi thanh niên tӵ vӋ tuҫn tra canh gác nghiêm mұt nên tình hình trұt tӵ trӏ an vүn tӕt ÿҽp.

Dân quân tӵ vӋ cù lao Phӕ lúc ÿҫu chӍ có mӝt cây súng calíp 12 thu cӫa hѭѫng chӭc hӝi tӅ cǊ. Ông Hai Rӵa -

thӧ máy cѭa BIF - và ông Tѭ Bӝ nói vӟi mӝt sӕ thanh niên : bӑn tao giӓi võ thiӋt cǊng không ÿӥ nәi súng ӕng, tөi bay

ráng kiӃm súng ÿi. Có ngѭӡi ÿұp tên lính Nhұt gҫn bӃn ÿò An Hҧo thu mӝt cây súng mút giao cho ông Hai Rӵa, ông ÿѭa

luôn cho anh em. Ông bày cách : ban ÿêm vô sӣ cao su tәng Trѭӡng và Hàm Rӗng (Long BìnhTân bây giӡ) tìm kho vǊ

khí Nhұt cҩt giҩu. Các anh Bҧy Lӧi (Ĉѭӡng Sѫn) và Mӝt Thi cùng mӝt anh nӳa bò vào vác ÿѭӧc hai cây mút và mӝt

thùng ÿҥn. Ba anh kӇ lҥi, rӗi dүn ÿѭӡng cho sӕ cӝng hòa vӋ binh vào ăn trӝm lҫn thӭ hai. Ĉêm ÿó các anh lҩy ÿѭӧc

nhiӅu, lính Nhұt bҳn dӳ dӝi vì thҩy ÿӝng. Cӝng hòa vӋ binh chia cho thanh niên cù lao mӝt cây FM, vài cây súng mút và

ru lô cùng mҩy thùng nһng. VӅ ÿӃn Tân Giám, anh em ÿoán già ÿoán non ÿây là thùng súng hoһc lӵu ÿҥn..., khui ra toàn

ÿҥn ÿҥi bác.

Anh Sáu Bөng ÿi ngang dӕc Bà Bành (Bình Ý) thҩy tên lính Nhұt ÿӭng gác có vҿ chán ÿӡi, sѫ hӣ. Anh dӝng mӝt

cán cuӕc, tên này gөc xuӕng, anh ung dung thu mӝt súng mút mang vӅ. Anh Tѭ Tín (NguyӉn HuǤnh) lҩy ÿѭӧc hai cây

mút ӣ sӣ cao su Long Thành nӝp cho anh Hoҵng, công an quұn Châu Thành...

Mӝt buәi trѭa, sau vài bӳa ÿѫn vӏ cӝng hòa vӋ binh vӅ ÿóng ӣ HiӋp Hòa, mӝt ÿoàn xe Nhұt tӯ Bà Rӏa vӅ Sài

Gòn. Mӝt sӕ cӝng hòa vӋ binh tә chӭc ÿánh chiӃc xe cuӕi ӣ gҫn cҫu cӕng khi ÿoàn xe ÿã qua cҫu Gành. Anh em bҳn vài

phát súng, ném mӝt trái lӵu ÿҥn nә chӍ vӥ ÿôi. Tài xӃ Nhұt và hai ba lính trên xe hoҧng quá nhҧy xuӕng sông, bѫi qua

Chӧ Ĉӗn. Khi súng nә, mҩy thanh niên HiӋp Hòa chҥy ra. Các anh cùng sӕ cӝng hòa vӋ binh xúm vào ÿҭy chiӃc camion

vӅ cӱa chùa Ĉҥi Giác, thu hѫn mӝt chөc súng trên xe. Thanh niên HiӋp Hòa lҩy hai cây, giҩu ÿi làm vӕn.

Quân Nhұt kháng nghӏ vӟi ӫy ban nhân dân cách mҥng tӍnh Biên Hòa. Chӫ tӏch tӍnh Hoàng Minh Chân ra lӋnh

cho các lӵc lѭӧng vǊ trang không ÿѭӧc ÿánh Nhұt nӳa, gom súng trҧ lҥi cho hӑ. Cӝng hòa vӋ binh ÿҭy xe camion ra

ÿѭӡng quӕc lӝ 1. Vài ngày sau, ÿѫn vӏ cӝng hòa vӋ binh rút ÿi. Hai anh Trung và TuyӃt giӳ kho súng ÿһt tҥi mӝt nhà ӣ

xóm Tân Giám (trên ÿѭӡng xuӕng bӃn tҳm ngӵa) cho thanh niên cù lao vài cây súng cǊ, nhӡ anh em gác giùm. Kho có

hѫn bӕn chөc cây trong ÿó có hàng chөc súng lөc, song không có ÿҥn.

Khoҧng chín giӡ sáng ngày 25 tháng 10 năm 1945, dân chӧ Ĉӗn lǊ lѭӧt chҥy qua cù lao cho biӃt ÿoàn xe quân

Anh - Ҩn ÿang ÿұu ӣ bӃn. Thҫy giáo Long làm viӋt gian ngӗi xe Jeep dүn ÿҫu sӕ xe cӫa Pháp chҥy sau. Gҫn mӝt chөc

thanh niên cù lao gӗm : Mӝt Thi, Bҧy Lӧi (Ĉѭӡng Sѫn), Thoҥi, Tòng, Tý, Chín, TuyӃt... do anh NguyӉn Phong Vân cҫm

ÿҫu, trang bӏ vài cây mút, trèo lên ÿѭӡng rҫy xe lӱa quãng chùa Ĉҥi Giác. Hai, ba tên lính Nhұt rҧi ra gác khúc ÿó. Anh

em chӡ khá lâu. Ĉoàn xe tӯ tӯ qua cҫu Gành, ÿi ÿҫu là mҩy xe thiӃt giáp, theo sau là xe camion chӣ lính Chà Chóp. Anh

em cù lao biӃt ÿây là quân Ĉӗng Minh nên nén lòng ÿӇ bӑn này qua, khi chiӃc xe Jeep chӣ mҩy tên mһc ÿӗ xivin sҳp tӟi,

mҩy anh cҫm súng bèn lên lҥn: Bӑn Nhұt giҵng co ngăn cҧn. Các anh kӏp nә vài phát vào bӑn Pháp và viӋt gian rӗi rút.

Mҩy xe thiӃt giáp Anh - Ҩn ÿұu ӣ ÿҫu cҫu rҥch Cát xҧ ÿҥi liên dӳ dӝi, ÿҥn “ÿum ÿum” nә chát ÿùng trên ÿҫu. Mҩy tên lính

Nhұt nҵm xoài trên ÿѭӡng xe lӱa tránh ÿҥn bay vèo vèo.

Ít bӳa sau, nghe dân nói nhóm quӕc gia tӵ vӋ cuӝc cӫa Ba Ký ÿang ÿánh lính Ănglê sang cù lao, mҩy anh trong

nhóm Tѭ Vân ào ra tham gia. Mӝt lính Chà Chóp bӏ thѭѫng nҵm trên ÿѭӡng sӕ 1 thuӝc ҩp Hѭng Phú. Bӑn còn lҥi rút qua

cҫu chҥy vӅ nӝi ô. Vài anh ÿòi giӃt tên lính rӗi ném xác xuӕng sông. Các anh khác can ngăn, chӍ thu khҭu súng rӗi rút.

Quân Anh - Ҩn ÿi lùng sөc ӣ bӃn ÿò An Hҧo. Tӯ bên kia sông, anh em bҳn qua. Chúng nҵm phөc tҥi ÿó. Dӭt

tiӃng súng khá lâu, anh Hai Sen (NguyӉn Sen) tӯ BӃn Gӛ ÿi xe ÿҥp qua ÿò vӅ nhà. Bӑn lính bҳt anh, mang vӅ giam,

ÿánh bҵng cây có ÿinh. Lӯa lúc lính gác sѫ hӣ, anh trӕn thoát.

TiӃng súng Nam bӝ kháng chiӃn thôi thúc mӝt sӕ thanh niên HiӋp Hòa lên ÿѭӡng, gia nhұp VӋ quӕc ÿoàn:

NguyӉn Văn Thҧnh, Hai thiӃt, Cao Văn Tây…7 TiӇu ÿӝi thanh niên vǊ trang khá ÿҫy ÿӫ do anh Tѭ Vân cҫm ÿҫu, kéo ÿi

tìm lӵc lѭӧng Bình Xuyên cӫa Ba Nhӓ. Quân Bình Xuyên hӗi ÿҫu kháng chiӃn nәi tiӃng chì, gan dҥ, không nhѭ các sѭ

6 Sau trӣ thành Công an xung phong

7 Anh Cao Văn Tây hy sinh trong trͅn chͩng càn ͷ Hͩ Bò (CͿ Chi) ÿ̿u kháng chi͗n anh Nguy͝n Văn X͟ hy sinh ngày 27

– 1 - 1946 trong trͅn chͩng ÿͣch l̽n chi͗m ÿ́͵ng 15. Anh Lê Quang Tri͟u chi͗n ÿ̽u trong ÿoàn trinh sát Ký Con ͷ Gò

V̽p (gia Ĉͣnh) hy sinh tháng 12 - 1946. Anh Hai Thi͗t hy sinh trong mͱt trͅn ÿánh bót ͷ Long Thành.

1.10 Page 10

▲back to top

ÿoàn cӝng hòa vӋ binh ÿөng thì rút chҥy mà chӍ toàn xách nhiӉu dân, bҳt dân cung phөng tiӅn bҥc tiêu xài và gái. Mӟi

ÿҫu tiӇu ÿӝi này ÿӃn chӧ Nhӓ, sau kéo vӅ Tam An (Long Thành). TiӇu ÿӝi thanh niên cù lao không bӏ xé lҿ. Ĉѭӧc ít ngày,

Ba Nhӓ bӏ cҩp trên ra lӋnh bҳt giӳ, sau ÿó bӏ xӱ tӱ vì nhiӅu tӝi lӛi do y và ÿӗng bӑn gây ra. Khu bӝ trѭӣng NguyӉn Bình

gһp gӥ, chӍ ÿӏnh các anh Hai Sen và Tѭ Vân ra Hà Nӝi hӑc lӟp võ bӏ Trҫn Quӕc Tuҩn ӣ Sѫn Tây. Còn nhӳng ngѭӡi khác

trong tiӇu ÿӝi thì chӍ huy trѭӣng Dѭѫng Văn Dѭѫng ký giҩy cho vӅ ÿӏa phѭѫng8.

Quân Chà Chóp lұp bót ÿҫu cҫu rҥch Cát ÿӇ bҧo vӋ ÿѭӡng giao thông cӫa chúng. Bӑn này hay mò xuӕng mҩy

xóm ven bót tìm hãm hiӃp phө nӳ. Mӝt ÿêm sáng trăng, mҩy chӏ ngӗi chѫi ӣ ngõ xóm Bình kính. Mӝt tên Chà Chóp nhҽ

chân ÿi tӟi. Các chӏ hoҧng hӗn ù té chҥy. Tên này rѭӧt theo, túm túm tay chӏ Ba. Ngѭӡi em tӯ trong nhà chҥy ra, ÿóng

vai chӗng, cӵ nӵ lӟn bҵng tiӃng Pháp. Tên này bӓ ÿi.

Vӧ chӫ hãng dҫu ӣ Phѭӟc Lѭ (nay là phѭӡng QuyӃt Thҳng) tҧn cѭ qua HiӋp Hòa trѭӟc khi giһc chiӃm lҥi thӏ xã

Biên Hòa. Anh em dân quân tӵ vӋ bҳt chӏ này vì nghi chӏ là viӋt gian ÿi dò la tin tӭc chӍ ÿiӇm cho gһc. Tên Xêkétmay

mang quân bӕ ráp sáng 3 tháng 11 năm 1945 ÿӇ tìm ngѭӡi phө nӳ nӑ. Tѭ Du dүn ÿѭӡng cho lính ÿi càn. Chúng bҳn

chӃt anh NguyӉn Văn Hӟn ӣ miӉu Bà (Gò Cát).

Quân Anh - Ҩn rút, lính Pháp thay thӃ. Grăngÿiê làm sӃp bót, chӍ huy mӝt trung ÿӝi lính thân binh (partisans). Ҩp

Tân Mӻ có ông Tӕng Ĉình Ĉê, là quҧn (thѭӧng sƭ) coi khám lӟn Biên Hòa, sau làm quan mӝt (thiӃu úy), dân làng thѭӡng

gӑi là ông Mӝt Ĉê. Pháp gӑi ông ra làm viӋc, ông tӯ chӕi. Chúng bҳt giam mӝt tháng ÿӇ hù dӑa, ông viӋn cӟ già yӃu

không làm. Chúng lҩy nhà ông ÿóng bót, gӑi là bót Tӕng Ĉình Ĉê. Mӝt tiӇu ÿӝi lính bҧo vӋ vòng ngoài bót ÿҫu cҫu. Gia

ÿình ông ÿông con, kêu nài mãi nó mӟi trҧ nhà. Chúng chuyӇn qua chiӃm nhà anh Hӗ Lӳ ӣ dãy phӕ ba căn ÿóng bót,

sӃp Phұn làm trѭӣng bót này (y là trung sƭ nhҩt).

Ông Lê Văn Ĉӝ và bà Phҥm Thӏ Xi trѭӟc tháng 8 năm1945 làm gác dan nhà thѭѫng ÿiên Biên Hòa. Khi Pháp

chiӃm thӏ xã, ông bà bӓ vӅ, ông chuyên làm thuê làm mѭӟn, bà buôn gánh bán bѭng nuôi mҩy con nhӓ, kiên quyӃt

không làm cho Pháp. Hai ông bà ÿӅu tham gia kháng chiӃn tҥi quê nhà và cho con ÿi thoát ly cҧ hai thӡi kǤ ba chөc năm

Uzng.

Ngày 6 tháng 1 năm 1946, nhân dân xã HiӋp Hòa cùng ÿӗng bào cҧ nѭӟc tham gia bҫu cӱ ba ÿҥi biӇu Quӕc hӝi

ViӋt Nam Dân chӫ Cӝng hòa khóa ÿҫu tiên. Cán bӝ và du kích mang thùng phiӃu len lӓi tӟi tұn các ҩp Thành Hѭng,Tân

Mӻ sát bót giһc ÿӇ mӑi công dân thӵc hiӋn quyӅn dân chӫ cӫa mình. Mӝt sӕ gia ÿình gӱi ban bҫu cӱ tiӅn bҥc, quà

bánh... ÿӇ ӫng hӝ bӝ ÿӝi Cө Hӗ.

Khoҧng giӳa tháng chҥp ta Ҩt Dұu (giӳa tháng 1 năm1946), lӵc lѭӧng vǊ trang cӫa Châu Ngӑc Ĉӭc tӯ Bӱu

Hòa, Hóa An vѭӧt sông Ĉӗng Nai vӅ cù lao Phӕ. Ĉѭӧc các anh Ba Tҥo, Tѭ Ĉҳng, Hai TӍnh, Long, Mҥnh, Ĉáo, Ĉѭӡng

Sѫn là cán bӝ ÿӏa phѭѫng và du kích giúp ÿӥ chӍ ÿѭӡng, ÿѫn vӏ này hҥ bót sӃp Phұn sau ít phút chiӃn ÿҩu. Bót ÿҫu cҫu

gҫn ÿó nhѭng không dám ÿem quân tiӃp viӋn. TiӇu ÿӝi páctilăng bӓ chҥy, căn nhà trӕng trѫn vѭѫng vãi vài quҫn áo

mùng mӅn mà thôi. Trұn thҳng này tuy nhӓ bé nhѭng ÿӗng bào trong xã ÿón nhұn vӟi niӅmvui sѭӟng, tin tѭӣng.

Anh Ba Tҥo và Tѭ Ĉҳng tham gia công tác nhѭng vүn ӣ nhà. Sau trұn bót sӃp Phұn vài tӕi, lính ÿã lùng xét mӝt

sӕ nhà. Ĉêm ÿó, các anh sang nhà ngѭӡi quen ӣ ҩp VƭnhThӏ ngӫ nhӡ. Các anh ÿѭӧc gia ÿình anh Ba Tҥo thuұt lҥi: mӝt

tên vào nhà hӓi Tӕng Kim Quang “ÿi” (tiӃng Pháp dit : tӭc là) Bông có nhà không ?. Gia ÿình anh nói anh ÿi vҳng. Chҳc

chҳn có ngѭӡi quen làm chӍ ÿiӇm nên Pháp mӟi rành nhѭ vұy. Nhҳm không thӇ ӣ yên nѫi quê hѭѫng, anh Ba Tҥo và Tѭ

Ĉҳng cùng mӝt sӕ thanh niên : Hai Thҩy, Ba Lӝi, Bҧy Chôm, Chín Mai, Tѭ Chӣ, Ba Tòng... hӑc gѭѫng ngѭӡi xѭa, tә

chӭc hӝi thӅ Long Quӟi. Ngôi miӉu ÿѭӧc quét dӑn sҥch sӁ, bàn thӡ có mҩy dƭa hoa quҧ, bánh trái, nghi ngút khói nhang.

Mӝt lá cӡ ÿӓ sao vàng treo phía sau lѭ hѭѫng. Trong không khí trang nghiêm thành kính, theo thӭ tӵ lӭa tuәi, mӛi anh tӵ

ÿӑc tên mình, nói lên nhӳng lӡi xuҩt phát tӯ ÿáy lòng, thӅ kiên quyӃt ÿҩu tranh giành ÿӝc lұp, bӏ bҳt không khai báo,

quyӃt hy sinh ÿӃn giӑt máu cuӕi cùng. Mӛi ngѭӡi ÿӅu lҩy biӋt hiӋu: Tѭ Ĉҳng là NguyӉn Thành Ĉӗng, Tѭ Chӣ là NguyӉn

Thành Long... Sau hӝi thӅ, các anh ly hѭѫng qua Bình Ĉa hoҥt ÿӝng vì tình hình chung ngày càng căng thҷng.

Sáng 23 tháng chҥp Ҩt Dұu (25-1-1946) giһc Pháp tұp trung lӵc lѭӧng quân khá ÿông, càn quét cù lao Phӕ. Ĉӝi

Thӏnh ӣ ҩp Thành Hѭng nhҧy ra làm viӋt gian tӯ nhӳng ngày ÿҫu, vác súng dүn Tây ÿi bҳt ngѭӡi. Chúng lùng xét tӯng

ҩp, tӯng nhà gom bҳt hѫn hai trăm ÿàn ông trong xã. Bӑn ÿӅ-pô Dƭ An càn bӕ bҳt : ông Tѭ Bӝ phө trách quӕc gia tӵ vӋ

cuӝc xã, ông Bҧy Mít, các anh Tѭ Sâm, Mѭӡi Ti, Năm Hóa, Tѭ Bӗi. Chúng theo ngѭӧc ông Tѭ Bӝ, tra tҩn dã man, lҩy

kim ÿâm vào dѭѫng vұt song ông không khai Eio gì. Chúng chһt ÿҫu Mѭӡi Ti, Tѭ Sâm, Năm Hóa, không biӃt mӗ mҧ

chôn ÿâu. Ông Tѭ Bӝ và Tѭ Bӗi ÿѭӧc tha vӅ. Ông Bҧy Mít to con, tӕt tѭӟng bӏ lôi vӅ bót Catinat (Sài Gòn) giam giӳ khá

lâu. (Khi ÿѭӧc tha, Gzi ăn rөng mӝt ngón chân Fӫa ông.

Hѫn mӝt trăm ngѭӡi bӏ bҳt vӅ NKim lӟn Biên Hòa, nhiӅu ngѭӡi bӏ ÿòn. Bӑn Tѭ Du, cai Hә hù dӑa ÿӫ ÿiӅu.Thân

nhân ngѭӡi bӏ bҳt gӱi tiӅn và thuӕc qua ÿӝi Thӏnh bӏ y lҩy hӃt. Trong cuӝc càn này và nhӳng cuӝc càn sau, chúng ÿӕt

nhà ông Hai Hӧi, Ba Tӡn, Tám Bӡi, Hai Ĉƭ, Sáu Bá... Mӝt sӕ ÿӗ tiӃp tӃ cho bӝ ÿӝi : gҥo, thӏt heo muӕi, cá khô, trӭng vӏt...

bӏ giһc cѭӟp ÿi hoһc ÿә bӓ tung tóe9.

8 Anh Nguy͝n Phong Vân là hͥc trung hͥc khi Cách m̹ng tháng Tám nͭ ra. Anh tham gia thanh niên ti͙n phong ͷ Sài

Gòn. Giͩng nh́ bao thanh niên khác thuͷ ̽y, anh r̽t say mê mong mͧi ÿ́ͻc gi· mͱt kh́u, không b͉ng lòng vͳi gͅy

t̿m vông. Khi Pháp xâm ĺͻc anh v͙ quê ͷ cù lao không tham gia TNTP ͷ ÿͣa ph́˿ng mà ÿ΁ng ÿ̿u mͱt nhóm thích vǊ

trang. Anh tham gia ba vͽ ÿánh gi͏c ͷ cù lao. Hͥc ͷ S˿n Tây xong, anh ch͡ huy vi͟c ti͗p t͗ vǊ khí t΃ nam Trung bͱ vào

khu 8 và chi͗n ÿ̽u ͷ ÿó ÿ͗n khi tͅp k͗t. Anh là phó t́ l͟nh bͱ ÿͱi thông tin quân gi̻i phóng NVN nay ÿã ngh͡ h́u.

9 Bà con ҩp Bình Quan, Long Quӟi, Hòa Quӟi giӳ ba kho hѫn 40 tҩn gҥo cӫa ban tiӃp tӃ tӍnh ÿһt ӣ các miӉu cӫa ba ҩp. Hѫn nӱa năm

liӅn, các kho ÿѭӧc bҧo vӋ tӕt.

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

Năm ngày sau, chúng tha nhӳng ngѭӡi bӏ bҳt ӣ khám lӟn. Ĉúng 28 tӃt, ông ách Hѭӟng nhұn ÿӭng ra lұp lҥi hӝi

tӅ song chӍ là Kunh thӭc vì không hoҥt ÿӝng Ju.

Cuӝc càn quét lӟn giáp TӃt cӫa giһc nhѭ trұn giông tӕ làm xáo ÿӝng cù lao Phӕ yên tƭnh. Mӝt sӕ cán bӝ xã, dân

quân du kích HiӋp Hòa ly hѭѫng sang căn cӭ Bình Ĉa. Nhóm cán bӝ ӫy ban xã cӫa anh Ba Tҥo, Tѭ Ĉӗng và hѫn mӝt

chөc du kích trang bӏ dăm cây súng ÿóng ӣ An Hҧo. Nhóm quӕc gia tӵ vӋ cuӝc (công an) quұn Châu Thành cӫa anh Ba

Ký ÿóng ӣ vѭӡn chôm chôm ông Tѭ ThiӋn gҫn bӃn ÿò Kho.

Phҫn lӟn dân làng ÿi tҧn cѭ mӝt thӡi gian. Mӛi gia ÿình chӍ mӝt ngѭӡi ӣ lҥi trông nom nhà cӱa vѭӡn tѭӧc, nghe

tin giһc ruӗng bӕ, mҩy ngѭӡi lҥi cөm ӣ mӝt chӛ vӟi nhau. Ĉѭӡng Ojng vҳng hoe. ViӋt Minh chӫ trѭѫng “bao vây kinh tӃ

ÿӏch”, cҩm hӑp chӧ. Chӧ Biên Hòa vҳng vҿ, thӍnh thoҧng có lӵu ÿҥn nә. Mӝt sӕ dân cù lao Phӕ dҥn Gƭ mang cau, dӯa...

ÿi bán, giá Uҿ ÿӇ mua Wƭnh mҳm nêm, ít dҫu thҳp ÿèn, muӕi... Bӳa cѫm mӑi nhà thѭӡng chӍ có muӕi, khô quҽt, lâu lâu có

thêm con cá mҳm ÿã mӯng. Bӑn ÿӏch thӍnh thoҧng ruӗng bӕ bҳt heo, bҳt gà vӏt tӵ do. Ai cҧn chúng chƭa súng dӑa giӃt.

&K~ng bҳt dân ÿi xâu chһt cây, rүy cӓ quanh bót cho quang ÿãng, rào bót, ÿҳp công sӵ… Mһt khác “sҩm truyӅn” không

biӃt tӯ ÿâu lan ra rӝng rãi : bây giӡ là buәi hҥ ngѭѫn mҥt kǤ, quӹ dӳ lӝng hành, FKy không sӫa, gà khӕng gáy...

Sӵ khӫng bӕ tàn bҥo cӫa giһc gây cho nhân dân cù lao Phӕ mӝt sӕ thiӋt hҥi ÿҫu tiên vӅ ngѭӡi và cӫa, hù dӑa

ÿѭӧc mӝt sӕ yӃu bóng vía không dám quan hӋ vӟi kháng chiӃn. Súng ÿҥn giһc gây hoҧng ORҥn bҩt ngӡ, nhѭng rӗi tình

hình lҳng dӏu dҫn. Ĉҥi bӝ phұn nhân dân thҩy rõ bӝ mһt thұt cӫa kҿ ÿӏch càng nung nҩu mӕi căm thù. Hӑ nhӟ lҥi nhӳng

QJjy ÿҫu Cách mҥng tháng Tám vӟi không khí sôi nәi, nao nӭc, thұt sӵ tӵ do dân chӫ, mӑi ngѭӡi yêu TXê nhau nhѭ ruӝt

thӏt, gӑi nhau bҵng ÿӗng chí, ÿӗng bào thân thѭѫng, không còn gông cùm áp bӭc, không còn thuӃ khóa nhҩt là thuӃ thân

dã man. Ĉó là nhӳng ngày cӫa hát ca vui vҿ hào hùng, nhӳng ngày luyӋn tұp quân sӵ lôi cuӕn chѭa tӯng có... BiӃt bao

giӡ mӟi lҥi có nhӳng ngày hӝi nhѭ vұy cӫa cách mҥng ?

Chӏ Bҧy Bê (Ngô Thӏ Bê), là con gái út ông bà phán Hҧi ÿѭӧc gia ÿình rҩt cѭng chiӅu. Chӏ chăm viӋc nhà tӯ bӓ

nên quen lao ÿӝng chân tay. Ĉѭӧc hӑc tӟi lӟp QKu tiӇu hӑc (lӟp bӕn bây giӡ), chӏ hay ÿӑc sách báo. Tuy hiӇu biӃt Fzn ít

chӏ cǊng thҩy xã hӝi cǊ có nhiӅu bҩt công. &ich Pҥng tháng 7im vӟi phong trào thanh niên tiӅn phong sôi nәi cuӕn hút

hҫu hӃt thanh niên gái trai F lao Phӕ, nhѭng cô thiӃu nӳ 19 tuәi ҩy chӍ ÿӭng dòm dòm anh FKӏ em trang lӭa tұp Wjnh vì

không có ai gӑi con Fii viên chӭc cǊ tham gia. Khi giһc ÿóng bót trong [m, anh Tѭ Ĉӗng nhӡ chӏ ÿѭa thѭ cho mӝt sӕ cѫ

sӣ, chӏ thích thú làm không FK~t ngҥi ngҫn. &in bӝ SKө nӳ xã nhѭ FKӏ +ҥnh, FKӏ Hѭӡng, chӏ Tâm tӯ Bình Ĉa vӅ gһp,

giao cho FKӏ công Wic vұn ÿӝng chӏ em trong ҩp rӗi liӅn ҩp Yjo phө nӳ cӭu quӕc, lұp hǊ Jҥo kháng chiӃn ӣ tӯng nhà, Ojm

Einh mӭt tһng bӝ ÿӝi vào các dӏp lӉ, TӃt... FKӏ say sѭa làm hѫn Fҧ viӋc nhà: Ông SKin +ҧi sӧ con Jii tham gia Cách

mҥng Fy QJjy sӁ bӏ giһc bҳt bӟ, tra tҩn, W ÿjy. Chӏ phҧi giҩu gia ÿunh, mһt NKic NKpo giúp ba má vӅ tѭ tѭӣng nӃu chҷng

may FKӏ chӃt FǊng ÿem lҥi vinh dӵ cho ba má và gia ÿunh.

Chӏ Bҧy Hoa (NguyӉn 7Kӏ Hoa) Fy anh ruӝt là NguyӉn Văn Thҧnh ÿi VӋ quӕc ÿRjn tӯ nhӳng ngày ÿҫu NKing

chiӃn. Anh WKӍnh WKRҧng Fy dӏp JKp qua nhà thăm gia ÿunh, chuyӋn trò ÿӝng viên em gái góp phҫn làm công tác [m hӝi

chӭ không nên ru U~ xó nhà. Ba chӏ rҩt thѭѫng con Jii, kiên quyӃt không cho chӏ tham gia vӟi Oê do: NKing chiӃn Oj công

viӋc quӕc gia ÿҥi sӵ, nһng nӅ cӫa ÿjn ông ; gia ÿunh ÿm có ngѭӡi ÿi NKing chiӃn con gái ӣ nhà lo viӋc SKө giúp gia ÿunh,

mai mӕt Fzn lo chuyӋn chӗng con… 1JRji mһt, chӏ tӓ ra vâng lӡi. Chӏ Năm Cánh tӯ %unh Ĉa vӅ Uӫ chӏ và mӝt sӕ chӏ nӳa

sang căn cӭ, chӏ tum Fich ÿi ngay và vui Yҿ nhұn nhiӋm vө. Chӏ Sáu Mùi là tә trѭӣng SKө nӳ cӭu quӕc xóm làm mҩy

WKing rӗi nghӍ, chӏ thay chân, mӟi ÿҫu FKӍ thu gom gҥo tiӅn, sau này nhұn rҧi truyӅn ÿѫn và dán khҭu hiӋu ӣ cҫu cӕng

trong các ngày lӉ kӹ niӋm cӫa cách mҥng.

Anh em cán bӝ, du kích HiӋp Hòa hàng ngày tӯ bên kia sông vӅ làng làm công tác vұn ÿӝng nhân dân ӫng hӝ

kháng chiӃn, xin gia ÿình gҥo và thӵc phҭm và chút ÿӍnh tiӅn xài... Anh em rҩt ít vǊ khí nên luôn luôn lo phòng tránh ÿөng

ÿҫu giһc. Vӟi Ozng thѭѫng yêu vô hҥn con em thân thiӃt cӫa Punh, bà con mѭu trí sáng tҥo hӋ thӕng báo ÿӝng dây

chuyӅn có hiӋu quҧ. Mӝt sӕ thiӃu nhi chѫi ÿa, bҳt dӃ, coi trâu... ӣ ÿҫu xóm là tai mҳt quan sát giһc tӯ xa. Em Châu Dè

mӝt thӡi gian hàng ngày lҧng vҧng ӣ khu chùa Ĉҥi Giác, thҩy lính bót kéo ra, chҥy ngay vӅ báo cho bà con lӕi xóm. Cái

bҽo làm bҵng mo cau quét vôi, áo khăn trҳng hoһc chiӃc nón lá treo ӣ ngӑn mӝt cây cao là tín hiӋu an toàn, anh em cӭ

yên tâm Eunh Wƭnh vѭӧt sông vӅ công tác. NӃu không thҩy bҽo thì anh em liӋu ÿѭӡng tránh. Dân quân tӵ vӋ và nhӳng cô

bác có tinh thҫn trách nhiӋm cao lҫn lѭӧt thay nhau gác bҽo. Ĉӏch vӯa tӯ bót Thành Hѭng ÿi tӟi ÿҫu cӕng thì các trҥm

gác bҽo ÿã hoҥt ÿӝng tӭc thì, theo lӕi dây chuyӅn. Chúng ÿi tӟi Bình Kính thì trҥm bҽo Bình Quan ÿã báo ÿӝng. Chúng

qua cҫu Lò Gӕm thì bên An Hҧo ÿã biӃt. Trҥm bҽo chót thông tin qua An Hҧo lúc ÿҫu ÿһt ӣ gò KǤ Lân, sau ÿѭa vào nhà

ông Ba Thӡi có cây me cao, tӯ trө sӣ xã ÿӝi (ӣ An Hҧo) nhìn vӅ dӉ thҩy hѫn. (Ông Ba Thӡi bӏ ÿӏch bҳt vì cây bҽo này).

NӃu ÿӏch ÿi xuӕng bӃn ÿò Kho thì các trҥm bҽo ӣ ngã này làm viӋc. Chúng tӟi chӧ Mӟi thì các trҥm bҽo Tân Giám, Gò

Cát phát tín hiӋu. Chúng tӟi Tân Giám thì bên dӕc trҥi căn cӭ Bình Ĉa ÿã biӃt.

HӋ thӕng bҽo bҧo ÿҧm an toàn cho anh em vӅ công tác ít ÿөng ÿӏch. Có khi ÿӏch ruӗng bӕ ӣ Long Quӟi mà anh

em vүn Eunh Wƭnh công Wic ӣ Tân Giám, Gò Cát, chúng SKөc Ntch SKta %unh Xѭѫng, Bình Tӵ thì mӑi sinh hoҥt ӣ %unh

Quan, Long Quӟi vүn bình thѭӡng. ViӋc nhân dân cù lao Phӕ làm trinh Vit bҧo vӋ cán bӝ, du kích suӕt nhiӅu năm Oj mӝt

trong nhӳng nét nәi bұt cӫa chiӃn tranh nhân dân ÿӏa phѭѫng.

Ngăn cҧn bӟt sӵ ÿi lҥi cӫa ÿӏch, cán bӝ ta vұn ÿӝng bà con ÿêm ÿêm chһt hҥ các cây sao, dҫu QJm xuӕng hai

bӃn ÿò Kho và An Hҧo. Thi hành chӫ trѭѫng “vѭӡn không nhà trӕng”, ta vұn ÿӝng hai ông Lê Văn Ký và Lê Văn Chinh tӵ

tay tiêu thә hai căn QKj to ÿҽp không ÿӇ giһc lҩy ÿóng bót.

Giһc Pháp mӣ nhiӅu trұn càn lӟn, nhӓ vào chiӃn khu Ĉ. &K~ng thӵc hiӋn thӫ ÿoҥn dã man : ÿӕt sҥch, SKi sҥch,

giӃt sҥch ÿӇ tiêu hӫy tiӅm lӵc cӫa ÿҫu não kháng chiӃn miӅn ÿông Nam Bӝ. Hѭӣng ӭng cuӝc vұn ÿӝng JL~p các cѫ

quan và ÿӗng bào chiӃn khu Ĉ có sӭc cày Npo trong tăng gia sҧn xuҩt, nhân dân HiӋp Hòa tә chӭc ÿѭa hàng trăm ÿôi

trâu bò lên ÿó. Ông Ĉinh Văn Mi ӣ ҩp Hѭng Phú gӱi ÿi hѫn 10 con ; nhà ít cǊng cho mѭӧn 1 con.

2.2 Page 12

▲back to top

Trong tuҫn lӉ quân giӟi, mӝt sӕ gia ÿunh tӵ nguyӋn hiӃn bӝ lѭ ÿӗng, chân nӃn ÿӗng cho công binh xѭӣng ÿúc

ÿҥn giӋt giһc. Ĉó là chѭa kӇ mӝt sӕ ÿӧt quyên góp tiӅn Eҥc, thuӕc men, vҧi vóc gӱi ÿi. Vì ÿӝc lұp tӵ do, vì kháng chiӃn

thành công, ngѭӡi dân cù lao Phӕ sҹn sàng hiӃn dâng tҩt cҧ, theo lӡi kêu gӑi cӫa chính phӫ Cө Hӗ.

&in bӝ và du Ntch HiӋp Hòa sӕng trên ÿҩt bҥn ngày ngày vѭӧt sông vӅ bám quê hѭѫng. ĈӇ bҧo ÿҧm ÿi lҥi bí

mұt, ta dӡi bӃn ÿò Kho xuӕng miӉu Bình Xѭѫng ÿӇ qua bӃn là Bình Ĉa, tҥi hai ÿҫu bӃn có các ông Sáu Hài, Năm Dӣ,

Năm Hҧo và hai anh em ông Tѭ 1Kzng tӭc trӵc. BӃn ÿò An Hҧo dӡi lên miӉu Long Quӟi ÿӇ qua [ҿo Hoҵng, tҥi ÿây có

các ông Ba Tӡn, Tѭ Trӳ và anh Huây sҹn Vjng ÿѭa ÿón ngѭӡi qua sông không lҩy tiӅn.

Giһc biӃt, cҩm dân cù lao sӱ dөng xuӗng ghe. Chúng thѭӡng phөc kích, thҩy bóng ngѭӡi qua sông là bҳn, gһp

ghe thì ÿұp SKi hoһc bҳt chӫ ghe chèo lên bót ÿҫu cҫu, cho lính kéo lên bӡ bӱa ra Ojm cӫi... Nhѭng ӣ ven sông, dân vүn

cҩt giҩu xuӗng nhӓ trong xҿo, cѭa gà, lҩy lөc bình phӫ kín, khi cҫn dùng thì móc lên. Bà con ӫng hӝ Fin bӝ và du kích xã

ba chiӃc ghe có sӭc chӣ tӯ 5 tҥ ÿӃn15 tҥ cùng mӝt sӕ xuӗng ba lá ÿӇ qua lҥi và chӣ hàng, lѭѫng thӵc, thӵc phҭm tiӃp tӃ

cho căn cӭ du kích %unh Ĉa.

Sӕng hӧp pháp tҥi xã, mӝt sӕ ngѭӡi làm nghӅ xe ngӵa nhѭ anh Tѭ Dӣ, ông Ba Thӡi... thӍnh thoҧng mua gҥo,

thuӕc… cho xã, quұn và bӝ ÿӝi. Gҥo mua vӅ ÿӇ tҥi nhà, Fin bӝ phө nӳ và du kích lӵa lúc không Fy giһc, vӅ mang ÿi. Anh

Tѭ Dӣ vұn ÿӝng bà con trong xóm lұp hǊ gҥo nuôi quân, ӫng hӝ tiӅn bҥc cho kháng chiӃn. Nhà bà Năm BiӃt có lúc là nѫi

ta tә chӭc xay lúa giã gҥo mang sang %unh Ĉa.

Ngày 14 tháng 9 năm 1946, Chӫ tӏch Hӗ Chí Minh ký vӟi chính phӫ Pháp bҧn Tҥm ѭӟc, (bà con Nam Bӝ quen

Jӑi là thӓa hiӋp án). Tҥi Biên Hòa, hӝi QJKӏ miӉu Bà Cô (ThiӋn Tân) giӳa lӵc lѭӧng kháng chiӃn và Pháp ÿѭӧc tә chӭc

ÿã làm dѭ luұn xôn xao vì Pháp phҧi ngӗi Qyi chuyӋn vӟi ta, tuy FK~ng mҥnh hѫn vӅ vǊ lӵc. Hѭӣng ӭng Tҥm tѭӟc ngày

4 - 9, mӝt sӕ thanh niên cù lao treo băng hoan nghênh thiӋn FKt cӫa chính phӫ ViӋt Nam dân chӫ cӝng hòa và yêu cҫu

Pháp phҧi tôn trӑng chӳ Nê. Anh Lê Văn Sâm treo băng này ӣ mǊi tàu gҫn Kmng dҫu. Anh Năm Phi bӏ chúng bҳn bӏ

thѭѫng, anh em ÿѭa vào QKj thѭѫng Biên +za chӳa. (Sau vө ta treo băng, Tѭ Du - thҫy Y} ӣ 9ƭnh 7Kӏ ra ÿҫu Kjng,

ÿóng cho quan mӝt pactidăng) anh Ba LӉ bӏ lӝ, ÿi thoát ly tӯ ÿây.

Năm NKing chiӃn ÿҫu tiên trôi qua, thӱ thách khҳc nghiӋt bѭӟc ÿҫu sàng lӑc con ngѭӡi cù lao Phӕ. Hàng ngày

Piy bay, xe tăng ÿҥi bác giһc bҳn phá ven nӝi ô, Otnh Ong sөc bӕ ráp bҳt bӟ ráo riӃt. Mӝt sӕ ít không chӏu ÿӵng ÿѭӧc

NKy khăn gian khә hiӇm nguy hoһc Yu hoàn cҧnh bó buӝc, ÿã rӡi bӓ hàng ngǊ. Có ngѭӡi chӍ lo Ojm ăn cǊng có kҿ trӣ mһt

theo ÿӏch chӕng lҥi nhân lân. TiӃng V~ng kháng chiӃn tӯ căn cӭ Bình Ĉa bên kia sông vang vӑng vӅ thҳp sáng niӅm tin

vào Cө Hӗ và chính phӫ dân chӫ cӝng hòa. Ĉҥi bӝ phұn ÿӗng bào sӕng dѭӟi ách kӅm Nҽp Fӫa giһc nhѭng lòng vүn

hѭӟng vӅ Cө - biӇu tѭӧng Ving ngӡi cӫa chính QJKƭa ÿӝc lұp, tӵ do.

Ĉӗng chí Tám NghӋ (HuǤnh Văn NghӋ) là ngѭӡi Fy công lӟn trong viӋc thӕng nhҩt Fic lӵc lѭӧng vǊ trang Biên

+za. Hӝi nghӏ cù lao Vӏt do ÿӗng chí NguyӉn Ĉӭc Thuұn chӫ trì ÿã cӫng cӕ lҥi tӍnh ӫy Biên +za. Tӯ ÿó vai trò lãnh ÿҥo

cӫa Ĉҧng ÿѭӧc khôi phөc.

Tӕi 20 tháng 5 năm 1947, các ÿӗng chí NguyӉn Văn .ê - bí thѭ WӍnh ӫy, Trҫn Văn Lai - thѭӡng vө WӍnh ӫy, Mai

Ngӑc Khuê - cán bӝ, triӋu tұp mӝt cuӝc hӑp tҥi mӝt căn QKj ven rӯng %unh é ÿӇ WKjnh lұp quұn ӫy Châu 7Kjnh gӗm :

Ba Diêu (Phҥm Văn Diêu tӭc Lê Lên) làm Et thѭ, Thêm (cán bӝ Liên hiӋp công ÿoàn WӍnh), Phҥm Văn %tnh (Hai XӍnh),

Ngô Bá Cao, Tӕng Kim Quang (NguyӉn ViӋt Trai, NguyӉn Tҥo), Bùi Trѭӡng Thăng, Ĉһng Văn Tuҩn. Hai anh Ba Diêu và

Thêm là ÿӗng chí cǊ, năm ngѭӡi sau ÿѭӧc công nhұn là ÿҧng viên và ÿѭa vào ban chҩp hành quұn ӫy. NhiӋm vө cӫa

quұn ӫy rҩt nһng nӅ : Omnh ÿҥo công cuӝc kháng chiӃn trong quұn, có kӃ hoҥch SKit triӇn mҥnh mӁ ÿҧng viên ӣ các xã,

cӫng cӕ bӝ Piy chính quyӅn cѫ sӣ và các ÿoàn thӇ quҫn chúng... Ĉӗng chí Tӕng Kim Quang là ngѭӡi ÿҧng viên ÿҫu

tiên cӫa xã HiӋp Hòa. Anh ÿѭӧc lên công ӣ ӫy ban kháng chiӃn hành FKtnh quұn Châu Thành. Hѫn mӝt tháng sau, anh

Tѭ Ĉӗng là ngѭӡi thӭ nhì cӫa xã ÿѭӧc kӃt nҥp Ĉҧng, phө trách ban công tác liên thôn 6 (sau này là khu 2 huyӋn 9ƭnh

Cӱu).

Sau khi bӝ ÿӝi ta gӥ Eyt 9ƭnh Cӱu, quãng ÿѭӡng 15 tӯ cҫu Vҥt tӟi BӃn Gӛ nҵm trong vùng ÿӝc lұp. Mӛi lҫn hành

quân tiӃp tӃ, ÿӏch phҧi ÿi thành công voa có xe thiӃt giáp hӝ tӕng. Mӝt trong các chӫ trѭѫng lӟn cӫa quұn ӫy Châu Thành

O~c ÿó là lãnh ÿҥo nhân dân các [m phá ÿѭӡng giao thông và ÿҳp mô cҧn xe cѫ giӟi giһc. Cán bӝ HiӋp Hòa vӅ tӯng xóm

tuyên truyӅn vұn ÿӝng và tә chӭc huy ÿӝng dân cù lao ÿi SKi ÿѭӡng 15. Bà con sҹn sàng ÿi tham gia nhѭng cán bӝ xã

phҧi trù liӋu sao ÿӇ giӳ bí mұt, giһc không khӫng bӕ ÿӗng Ejo. Qua rӍ tai truyӅn nhau, tӕi tӕi tӯng tӕp ngѭӡi vӟi ÿҫy ÿӫ

cuӕc xҿng, chèo ghe xuӕng tӯ nhӳng bӃn nhà tѭ sang Bình Ĉa. Theo hѭӟng dүn cӫa ngѭӡi phө trách, các tӕp dân công

ÿào nát khúc ÿѭӡng tӯ cҫu Ông Tӱu tӟi gҫn BӃn Gӛ.

Quê hѭѫng cù lao Phӕ trong tay giһc hình nhѭ không phҧi cӫa mình nӳa vì không còn ÿӝc lұp tӵ do. Sang ÿây,

mӑi ngѭӡi mӟi thҩy ÿây chính là ÿҩt mình. Thanh niên gái, trai tha hӗ trò chuyӋn, hát hò, thăm hӓi cho bõ nhӳng ngày bӏ

giam lӓng. Vui nhҩt là nhӳng ÿêm SKi ÿѭӡng có ánh trăng soi. Tӯng tӕp hì hөc ÿào cuӕc Ojm ÿѭӡng 15 nham nhӣ biӃn

dҥng. Ngѭӡi ta thѭӡng bҧo bӅn cӭng lâu dài nhѭ bê tông cӕt thép, thӃ mà vӟi chiӃc búa tҥ và sӭc mҥnh ÿôi tay, anh em

thanh niên các xã trong ÿó Fy thanh niên HiӋp Hòa ÿã ÿұp nát bê tông, làm lòi trѫ bӝ khung thép cӫa cҫu Ông Tӱu và

cҫu Suӕi Chùa. Chӯng quá nӱa ÿêm, anh chӏ em HiӋp Hòa lҥi xuӕng xuӗng ghe, lһng lӁ rӡi bӃn Bình Ĉa vӅ cù lao Phӕ.

Ĉó ÿây có tiӃng chó sӫa trong các ngã xóm, rӗi sӵ yên tƭnh trӣ lҥi. Mӝt vài tiӃng súng bót Thành Hѭng nә lҥc lõng. Chân

trӡi phía ÿông rҥng dҫn, gà gáy ran ÿón chào ngày mӟi.

Giӳa năm 1947, ӫy ban kháng chiӃn hành chánh Nam Bӝ ra chӍ thӏ 4 - NV yêu cҫu các ÿӏa phѭѫng mӡi ÿông ÿҧo

nhân sƭ, trí thӭc và các thӧ giӓi trong thành ra bѭng biӅn kháng chiӃn. Anh Ba Do tә chӭc cuӝc “bҳt cóc” mӝt sӕ thҫy cô

giáo : Tҥ Quang Trinh, 1Jyi, Nhan, GiӃng và mӝt sӕ thӧ : anh Ba Búp, Ba Mұp, Ba (con ông Thѭӡng), Ba (con ông

2.3 Page 13

▲back to top

Thanh ӣ Bình Tӵ) - sӕ thӧ vӅ binh công xѭӣng ÿӇ giһc không có cӟ khӫng bӕ các gia ÿình này. Thҫy Trinh công tác tҥi

ty giáo dөc Biên Hòa lúc ÿy ÿóng ӣ chiӃn khu Ĉ10

Anh Tѭ Chӣ (Lê Văn Chӣ, NguyӉn Thành Long) làm công tác văn phòng xã lên thay anh Ba Tҥo phө trách ӫy

ban kháng chiӃn hành chánh HiӋp Hòa. Anh Ĉán (NguyӉnVăn Thành) làm ӫy viên quân sӵ thay anh Tѭ Ĉӗng lên phө

trách liên thôn 6. Anh Mѭӡi Mҥnh làm trѭӣng công an. Ĉѭӧc thӱ thách qua công tác và chiӃn ÿҩu, các anh ÿѭӧc hai

ÿӗng chí Ba Tҥo và Tѭ Ĉӗng kӃt nҥp vào Ĉҧng mӝt lѭӧt tҥi rӯng xóm Hóc (Bình Ĉa). Ĉӗng chí bí thѭ quұn ӫy Châu

7Kjnh thay mһt cҩp trên công nhұn sӵ thành lұp chi bӝ Ĉҧng xã HiӋp Hòa khoҧng gҫn nӱa cuӕi năm 1947 do ÿӗng chí

Ba Chӣ làm bí thѭ11

Ngày 22 tháng 9 năm 1947, ÿӏch càn căn cӭ Bình Ĉa. Anh Hai Rӵa (Lê Văn Rӵa) thѭ ký công an quұn Châu

Thành, bӏ bҳt gҫn bӃn ÿz Kho. Giһc ÿem vӅ Eyt BӃn Gӛ ÿinh anh ÿӃn chӃt.

6ing FKӫ nhұt 6 WKing 11 năm 1947 (4 WKing 10 ta) hai anh Ĉán và Mѭӡi Mҥnh tӯ Bình Ĉa vӅ các cѫ sӣ HiӋp

Hòa thu tiӅn nhân dân ÿóng góp ӫng hӝ kháng chiӃn. Trѭa hôm ÿó, vӯa làm xong nhiӋm vө, anh Ĉán mӟi ghé qua nhà

chѭa kӏp chuyӋn trò và ăn cѫm vӟi gia ÿình thì do chӍ ÿiӇm báo bót Thành Hѭng, Pháp ÿem quân bao vây nhà anh. Anh

Mѭӡi Mҥnh vùng chҥy thì bӏ bҳn ngã liӅn. Anh Ĉin biӃt tiӃng Pháp, ÿӭng Qyi chuyӋn vӟi tên Pháp tҥi cӱa. Ĉѭӧc mҩy

câu, tên ÿó vӯa quay ÿi, anh vӑt chҥy thì bӑn bên ngoài nә súng. Hai anh ngã xuӕng ngay trên mҧnh ÿҩt quê hѭѫng.

Tháng 12 năm 1947, anh Sáu Ĉӭc thoát ly sang căn cӭ Bình Ĉa. Tên Rүy dүn Tây ÿѭa xe camion vӅ Bình Tӵ,

chӣ sҥch tài sҧn nhà anh.

Ông Tám 1t (Ĉӛ Văn Phú) tham gia thanh niên tiӅn phong hӗi cách mҥng tháng Tám 1945. Em ruӝt ông là anh

Mӝt Thi ÿi kháng chiӃn tӯ nhӳng ngày ÿҫu, ông thѭӡng tiӃp tӃ cho anh, ÿӗng thӡi ӫng hӝ tiӅn, gҥo cho cán bӝ, du kích

xã. Mӝt buәi chiӅu ÿҫu tháng chҥp ta năm 1947, mӝt toán lính vào bҳt ông giӳa lúc nhà ÿang chһt mía ép ÿѭӡng. Mang

vӅ bót Thành Hѭng, chúng tra tҩn ÿinh ÿұp ông rҩt dã man ÿӇ hӓi mӕi quan hӋ vӟi kháng chiӃn. Ông không khai báo

ÿiӅu gì, chӍ ra sӭc chӱi lҥi. Ĉêm 19 tháng 12 năm 1947 (8 tháng chҥp âm lӏch) ông trӕn tù bӏ lӝ, ÿánh lӝn vӟi Tây, bӏ giӃt

bӓ trôi sông ba ngày sau mӟi tìm ÿѭӧc xác.

Anh Chín Mai (NguyӉn Văn Mai) là nhân viên kinh tài cӫa ban công tác liên thôn 6. Hӗi 1 giӡ trѭa ngày 25 tháng

12 năm 1947 anh ÿi thu thuӃ tӟi dӕc ông Tӱu (khu cѭ xá ngân hàng bây giӡ), thì ÿөng mӝt toán lính. Chúng rѭӧt theo,

anh chҥy không may vҩp bӡ ruӝng nên té ngã. Chúng dùng dây kӁm bó chһt anh nhѭ mӝt khúc giò, chӣ vӅ phòng nhì

máy cѭa khai thác. Ngày 27 - 12 chúng ÿem anh ra bӡ rҥch Cát (trҥm bѫm máy cѭa) chһt ÿҫu rӗi thҧ xác trôi sông, mҩt

tích.

Anh Hai Rây ӣ ҩp Tân Mӻ gҫn bót giһc. Anh lân la làm quen vӟi sӕ lính bót ÿӇ chúng không gây khó dӉ cho bҧn

thân và gia ÿình. Thҩy nhӳng ngѭӡi tù bӏ ÿói khát khә sӣ, thӍnh thoҧng anh mua bánh mì, nѭӟc ngӑt lén cho hӑ. Bӑn lính

ÿӏnh bҳt, anh vӑt qua Bình Ĉa làm nhân viên y tӃ huyӋn Vƭnh Cӱu. Trong trұn càn 21 tháng 7 năm 1948 (rҵm tháng 6 ta),

chúng bҳt rӗi bҳn chӃt anh.

Anh Năm Quăn (Cao Văn Anh) ÿѭӧc cӱ làm xã ÿӝi trѭӣng thay anh Ĉán. Mӝt lҫn vӅ xã công tác, anh ÿi mӝt

mình ngang nhà hӝi thì ÿөng mҩy tên lính. BiӃt là du kích ViӋt Minh, chúng ÿӏnh bao vây bҳt sӕng lƭnh thѭӣng. Anh cӕ

chҥy và thoát và xóm mһc cho ÿҥn bay “cKtu FKtu” bên tai.

Anh Hai Chѫi (Trҫn Văn Chѫi) Ojm liên lҥc cӫa ban công tác thành, thuӝc cánh anh Tòng Ngӑ. Mӝt bӳa anh ÿang

thҧ bò ӣ bãi cӓ Tân Giám, mӝt ngѭӡi báo cho biӃt bӑn Tây tìm bҳt anh. Anh chҥy qua Bình Ĉa, mӟi ÿҫu xin vào ÿҥi ÿӝi

Bàu Cá. Ĉѭӧc mӝt tuҫn lӉ, xã ÿӝi HiӋp Hòa xin ÿѫn vӏ cho anh vӅ ÿӏa phѭѫng, làm tiӇu ÿӝi phó du kích. Anh tӯng tham

gia nhiӅu thұn chӕng càn, bҧo vӋ căn cӭ du kích Bình Ĉa.

Tҥi cҫu cӕng, ÿӏch Ojm cәng, 5 giӡ sáng mӣ cho dân cù lao sang nӝi ô hoһc chӧ Ĉӗn, ÿӃn 6 giӡ chiӅu lҥi ÿóng

ÿӇ bҧo vӋ cҫu Gành và cҫu rҥch Cát. Cәng do mӝt hoһc hai tên lính ÿóng mӣ hàng ngày. Nghiên cӭu kӻ quy luұt hoҥt

ÿӝng cӫa bӑn này, mӝt sáng tinh mѫ, các anh Hai Chѫi (súng mút bó chiӃu), Sáu Ĉӭc (có súng rulô), Tám Mӝt (có cây

côn) vác mӛi ngѭӡi mӝt bó tҫm vông giҧ ÿi làm. Anh Hai Chѫi Jӑi tên gác cәng. Dân làng biӃt mһt 3 anh, ÿoán sҳp có

chuyӋn gì, bӓ vӅ hӃt. Tên lính ÿeo cây mút ӣ vai phҧi, ra mӣ cәng. Anh Sáu Ĉӭc rút rӵa FKpm WU~ng báng súng. Tên lính

10 Trong trͅn càn ngày 15 tháng 1 năm 1949, ông bͣ b͇t trong r΃ng, g̿n mͱt b̿y trâu, O~c ÿang bͣ b͟nh ki͟t s΁c không

ch̹y ÿ́ͻc. Chúng hͧi : ông Ojm gì ? Tr̻ l͵i : Eͣ Vi͟t Minh b͇t coi trâu. Chúng mang ông v͙ nhà th́˿ng Biên Hòa ch·a

ch̹y hòng khai thác dͽ dͯ nh́ng không ÿ̹t ÿ́ͻc Pͽc ÿích. Tám ngày sau ông qua ÿ͵i nh͉m 13 tháng ch̹p âm Oͣích (23

- 1 -1949). Th̿y Trinh ÿ́ͻc công nhͅn Oj li͟t sƭ.

11 Bͱ máy kháng chi͗n xã Hi͟p Hòa gͫm bí th́ chi bͱ kiêm chͿ Wͣch: Lê Văn Chͷ (Nguy͝n Thành Long ; hai phó chͿ Wͣch

: %u Văn Lâu và HuǤnh Văn Li͝n sͩng hͻp pháp ͷ F lao ; tͭng th́ ký : Nguy͝n Văn Trͥng (Nguy͝n Thành Trͅn) ; Ϳy

viên quân sΉ : Nguy͝n Văn Ĉán (Nguy͝n H·u Thành) ; FKͿ nhi͟m Vi͟t Minh : Lê Văn Th̹nh (Nguy͝n Thành Ĉ΁c) ; nông

hͱi : Hai Hͭ (Lê Văn Vi͟t) ; hͱi tŕͷng phͽ n· : Nguy͝n Thͣ Lài ( vͻ Sáu Bͽng) ; bí th́ thanh niên c΁u quͩc : Tr̿n Văn

Bi͙n (Bôn) ; xã ÿͱi tŕͷng : Năm Quăn (Cao Văn Anh) và hai [m ÿͱi phó : Tr̿n Văn Lͱi và Hͫ VănTh̽y ; thông tin tuyên

truy͙n : Nguy͝n Minh D́˿ng (Hùng Giang) ; kinh t͗ tài chánh : Lê Văn M̹nh (khi anh M̹nh hy sinh, anh Hͫ Văn Quy͟n

t΁c Nguy͝n Thành Ly thay làm th́ ký UBKCHC kiêm tài chánh, anh Ĉinh Trung Hi͟p (Ĉinh Trung Hi͗u) phͽ trách kinh t͗

và thu͗ vͽ). Mͯi ̽p có mͱt ki͛m soát viên hành chánh (tŕͷng ̽p). ̼p 1 (Thành H́ng) : Tŕ˿ng Bá 1J}a ; ̽p 2 (Tân

MΏ) : Ngô Văn Nhi͝u ; ̽p 3 (H́ng Phú) : Nguy͝n Văn Quý (khi ông Quý bͣ Tây b͇n thì Ph̹m Văn Nͥn thay) ; ̽p 4 (Tân

Giám) : HuǤnh Văn 6ƭ ; ̽p 5 (Bình TΉ) : Võ Văn Ba ; ̽p 6 (Bình X́˿ng) :Tr̿n Văn Luͅn ; ̽p 7 (%unh Hòa) : HuǤnh Văn

Ti͗ng ; ̽p 8 (Long Quͳi) :7Uͣnh Văn Mãnh ; ̽p 9 (Hòa Quͳi) : Hͫ Văn DΉa ; ̽p 1O (Bình Quan) : Ph̹m Văn Lùng ; ̽p 11

(Bình Kính) : Lê Văn Khá.

2.4 Page 14

▲back to top

hoҧng quá, ngã khuӷu, anh Tám Mӝt lҭy cò cây côn nhѭng ÿҥn lép. Anh Sáu Ĉӭc giұt cây mút mӻ cӫa tên lính. Ba anh

chҥy vào ÿѭӡng xóm Bình Kính thoát thân.

Sau thҩt bҥi trong chiӃn dӏch Clô-Clô (ViӋt Bҳc) thu ÿông 1947, giһc Pháp tұp trung lӵc lѭӧng quay vӅ bình ÿӏnh

Nam Bӝ. Chúng ÿҭy mҥnh càn quét lҩn chiӃm căn cӭ du kích Hӕ Cҥn và Bình Ĉa ӣ ven nӝi ô Biên Hòa, lùa dân vào

vùng chúng chiӃm ÿóng. Tҥi các xã ÿã lұp tӅ, chúng tăng cѭӡng ÿàn áp khӫng bӕ hòng làm dân sӧ, không dám tiӃp xúc

vӟi cán bӝ kháng chiӃn.

Do có dân làm tai mҳt bҧo vӋ nên có khi ÿӏch càn bӕ ӣ Bình Xѭѫng, Bình Tӵ, Long Quӟi mà ӣ Bình Hòa, Bình

Quan ta vүn tә chӭc hӑp ÿѭӧc vào ban ngày. Dѭӟi hình thӭc mӝt ÿám giӛ, Mһt trұn Liên ViӋt xã mӣ hӝi nghӏ tҥi nhà ông

NguyӉn Văn Xê, khoҧng ba chөc ngѭӡi tham dӵ. Cán bӝ ta vұn ÿӝng nhӳng ngѭӡi khá giҧ mua loҥi công phiӃu 200

ÿӗng. Nӝi dung hӝi nghӏ Fzn vài vҩn ÿӅ khác nӳa. Anh Sáu Trӑn gác ÿѭӡng, Anh Ngӑ - công an - có súng, gác ngay

cәng nhà ông Xê. Bҩt chӧt mӝt viên ÿӝi (trung Vƭ) xin vào gһp vӧ y chút xíu có chuyӋn gҩp. Anh Ngӑ rút súng mӡi viên

ÿӝi ӣ lҥi. Vӯa lúc ÿó hӝi nghӏ kӃt thúc, cán bӝ huyӋn và xã ra vӅ theo ÿѭӡng Long Quӟi. Vì ông Ba Thӡi làm ÿә bҽo, ghe

bên kia không qua ÿón, sӕ cán bӝ phҧi bѫi vӅ Bình Ĉa.

SӃp Nháy coi bót ÿҫu cҫu ngѭӡi Châu Phi không rõ tên thұt là gì, có tұt nháy mҳt liên tөc. Y nәi tiӃng hung thҫn,

hay tra tҩn tù ban ÿêm. Con chó becgiê cӫa y to nhѭ con bê, nghe nói mӛi ngày ăn hàng kí lô thӏt bò tѭѫi, hung dӳ nhѭ

chӫ. SӃp Nháy ÿánh tù chán tay thì VXӷt chó cҳn xé. Nhà dân ӣ gҫn bót, ÿêm nào cǊng nghe tiӃng ngѭӡi Eӏ ÿòn la thét,

chó becgiê cӫa sӃp Nháy gҫm gӯ. HӉ nghe súng nә “ÿòm” mӝt tiӃng thì vài phút sau, tӯ phía bӡ sông vang lên mӝt tiӃng

“tõm”. Mӝt ngѭӡi bӏ bҳn chӃt ném xuӕng sông ! Có ÿêm vài ngѭӡi bӏ giӃt nhѭ vұy. Sông Ĉӗng Nai nhiӅu “thҵng trәng”

ÿӃn ÿӝ dân làng mӝt dҥo không dám xài nѭӟc sông.

Anh Trҫn Văn Phөng - nhân viên ban công tác thành - bӏ bҳt. Sau khi tra khҧo dã man, chúng bҳn anh rӗi vӭt xác

xuӕng sông. Anh Ba Dӳa (Ĉinh Quang Dӳa) viӃt bài thѫ ÿҫy xúc ÿӝng

BÊN BӠ SÔNG PHӔ

Bên b͵ sông phͩ ÿón thây anh

Em cͩ trông Wum, l͟ ΁a quanh

Ĉͫn gi͏c ÿèn pha soi sáng qu͇c

Dòng sông ńͳc lͳn nͭi lênh ÿênh

Anh ˿i ! Anh ch͗t vì sông núi

Có ph̻i hͫn thiêng ÿoái nghƭa tình

Trôi gi̹t b͗n này, em ÿón vͳt

Ĉ́a vào lòng ÿ̽t n̽m mͫ anh

Thu 1948

Bót Vƭnh Cӱu bӏ bӝ ÿӝi và du kích nhә thì căn cӭ Bình Ĉa trӣ thành mǊi dao nhӑn uy hiӃp thӑc sѭӡn nӝi ô Biên

Hòa. HiӋp Hòa là mӝt trong các cӱa khҭu tiӃp tӃ cho kháng chiӃn do ÿó Eyt Thành Hѭng ra sӭc kiӇm soát ngăn chһn gҳt

gao. Dù rҵng có giҩy létxê patxê (laissez passer), bà Năm Mұp bán hàng rong vүn bӏ xét quang gánh. Thҩy có năm ký

thӏt heo, ÿӏch bҳt bà vô bót cho chó berger cҳn xé. Sӟm hôm sau bà con qua cҫu rҥch Cát còn thҩy lênh láng máu Yj yc

ngѭӡi trên ván cҫu.

ChӍ trong vòng nӱa WKing giһc xuӕng ҩp Long Quӟi bҳt các anh Hai Xѭӧc và KiӃt vӅ bót ÿánh ÿұp dã man rӗi

mә bөng vӭt xác xuӕng sông mҩt tích. Sӵ tàn bҥo cӫa giһc càng làm lòng căm thù cӫa nhân dân lên cao. Bà con không

hӅ sӧ, càng tích cӵc tham gia kháng chiӃn bҵng mӑi cách.

Các bà, các chӏ Ojm nhiӋm vө tiӃp liӋu rҩt giӓi. Chӏ Ba KӅ nhiӅu lҫn mua cá khô, mҳm và tӯng thùng dҫu hӓa cho

căn cӭ Bình Ĉa. Bà giáo Chà, bà Hai Rây, bà Hai Sô là ngѭӡi bán vҧi ӣ chӧ có môn bài bán cho ta khӕi lѭӧng lӟn không

mҩy khó khăn, không bӏ nghi ngӡ. Các loҥi thuӕc men (sulfamides, daginan, quinine, vitamin K, bông băng)... là thӭ giһc

cҩm triӋt ÿӇ. Song các bà, các chӏ, các cô bӗ giҧ cӫa lính... ÿӅu mang trót lӑt qua các trҥm gác cӫa giһc. Bӳa nào giһc

xét ngһt thì các bà, các chӏ gӱi lҥi ngang ÿѭӡng ӣ nhà quen, chӡ lúc êm sӁ mang tiӃp. Bà Năm Hѫn khéo lӧi dөng tình

cҧm xóm giӅng và ѫn nghƭa riêng, sӱ dөng cҧ vӧ Hai Hә - ác ôn (là bà Hai ViӋn) chuyӇn và cҩt giҩu thuӕc tây cho cách

mҥng. Tuy quy mô tiӃp liӋu nhӓ song ÿó thӵc sӵ là mӝt trong nhӳng dòng sӳa nuôi căn cӭ Bình Ĉa.

ĈӇ khӫng bӕ nhân dân, chúng xây mӝt bӭc tѭӡng gҥch ӣ Tân Giám cho lính bҳn bia. Viên ÿҥn nào không bӏ

tѭӡng cҧn thì bay tuӕt vӅ phía Bình Tӵ, Bình Xѭѫng.

Có súng, có quyӅn tӵ do bҳt bӟ bҳn giӃt dân thѭӡng thì lính bót cǊng có quyӅn bҳt ép chӏ em cù lao làm vӧ, dù

ngѭӡi phө nӳ có ѭng hay không. Ĉӝi Kim, ÿӝi Trұn, cai sӃp Bi, cai sӃp Bình... ÿã lҩy vӧ kiӇu nhѭ thӃ.

Chӏ Năm Cánh tӯ khi chӗng ÿi bӝ ÿӝi, ÿã xin thoát ly sang căn cӭ Bình Ĉa song anh em vұn ÿӝng chӏ vӅ làm

công tác thành, bán cá ӣ chӧ Biên Hòa ÿӇ nuôi má và sinh sӕng. Cán bӝ ta yêu cҫn chӏ nҳm tin tӭc, tình hình ÿӏch kӏp

thӡi báo cáo sang căn cӭ Bình Ĉa. Chӏ thӍnh thoҧng gӱi tiӅn, thuӕc, giày dép... cho anh Bҧy - anh chӗng. Ba Chánh,

nhân viên ty công an Biên Hòa, mê chӏ ÿҽp, theo riӃt. Có lӁ xã ÿã chӍ ÿҥo thӃ nào ÿy mà vӧ anh Bҧy dҳt Ba Chánh vӅ

chѫi nhà. Chӏ Năm sӧ lӥ cán bӝ ta và Ba Chánh ÿөng nhau tҥi ÿây thì tan nát xóm Ojng. Mӝt lҫn anh Bҧy và anh Sáu

Ĉӭc vӅ gһp, Qyi : em ÿӗng ý giҧ vӡ cѭӟi ÿӇ anh em mình vӅ thӫ tiêu chҧ, lҩy súng. Chӏ càng sӧ : mình là vӧ bӝ ÿӝi, làm

2.5 Page 15

▲back to top

sao cѭӟi giҧ vӡ ? Các kӹ niӋm thҳm thiӃt xѭa vӟi ngѭӡi chӗng thân thѭѫng vөt hiӋn lên. Mһt khác, còn bà con chòm

xóm...

Lính bҧo hoàng vӅ ÿóng ӣ ÿình Bình Kính. Ĉӝi Du cǊng ÿeo bám riӃt, có lҫn tên này mang cҧ súng và ÿӗ vô nhà

chӏ. Anh em ta ÿӝng viên chӏ cӭ nhұn ÿӇ anh em vào bҳt y, lҩy súng. Chӏ rҩt sӧ, sӧ ÿinh nhau thì chӏ, má chӏ, dân xóm

không yên әn mà làm ăn, sӧ mang tai mang tiӃng bà con chê cѭӡi. Thân con gái thӡi ORҥn trăm bӅ cӵc khә.

Anh Tѭ Ĉӗng vӅ, khuyên nhӫ chӏ nên hy sinh lҩy Ba Chánh ÿӇ làm công tác giao liên ӣ Biên Hòa, mһt khác tranh

thӫ lôi cuӕn nó ÿӇ moi tin ÿӏch càn bӕ, báo cho anh em biӃt mà phòng tránh hoһc ÿánh lҥi. Bҩy giӡ chӏ mӟi ÿӗng ý nhұn

lӡi Ba Chánh. Chӏ Qyi vӟi anh ta : anh em ViӋt Minh hay vӅ ÿây, anh ÿӯng làm gì có hҥi cho anh em, hӑ không tha ÿâu.

Ba Chánh trҧ lӡi : anh bҩt ÿҳc dƭ phҧi làm cho Pháp chӭ anh cǊng có khuynh hѭӟng muӕn ÿi, anh không im hҥi anh em

ViӋt Minh ÿâu... Anh ta sӱa cái lӉ ÿӃn nhà ông Mѭӡi Mãn và Fy lӡi lӁ ÿàng hoàng, ÿúng tөc lӋ chung. Rӗi hai ngѭӡi

mѭӟn nhà ӣ nӝi ô.

Mҩy tháng sau, anh Tѭ Ĉӗng viӃt thѭ cho chӏ Năm Cánh nhӡ chuyӇn cho Ba Chánh. Anh này viӃt thѭ trҧ lӡi hҽn

gһp anh Tѭ Ĉӗng. Hai ngѭӡi trao ÿәi, trò chuyӋn khá lâu, tӟi mҩy tiӃng ÿӗng hӗ ӣ tҥi Bình Kính... Sau ÿó Ba Chánh lҩy

ÿҥn, thuӕc men, giҩy pѫluya, tin ÿӏch hành quân... gӱi ra cho anh Tѭ Ĉӗng. Mӝt sӕ anh em bӏ tù, trong ÿó có anh Hai

Trӑng, ÿѭӧc Ba Chánh lén cho thӭc ăn, nѭӟc uӕng.

Anh Bҧy vӅ nói vӟi má chӏ : con Năm phҧn ÿӝng, nó vӅ ÿây là tôi nә ÿó ! Má chӏ sӧ, không cho chӏ vӅ làng. Giӳa

lúc ÿó anh Tѭ Ĉӗng viӃt thѭ móc chӏ vӅ gһp. Ta cho mӝt anh vào làm lao công ӣ ty công an Liên Bang Biên Hòa. Anh

này chuyӇn thѭ cho Ba Chánh ÿһt kӃ hoҥch lҩy súng. Mӝt ÿêm Ba Chánh và mҩy công an trӵc, anh lao công vác mҩy

cây súng ra căn cӭ Bình Ĉa.

Tӯ khi lҩy chӗng, chӏ Năm Cánh chӍ ÿѭӧc mӡi hӑp và hӑc tұp ÿôi ba lҫn rӗi thôi. Mӝt sӕ chӏ em ӣ cù lao nhѭ chӏ

Ba KӅ mua ÿӗ tiӃp tӃ cho anh em bên Bình Ĉa. Anh em né tránh không muӕn gһp mһt chӏ Năm. ThӃ là chӏ ÿӭt liên lҥc

vӟi kháng chiӃn. Ngѭӡi anh chӗng cǊ ÿánh JLi chӏ theo giһc, dân làng vӯa sӧ vӯa khinh ghét. Lòng chӏ bao day dӭt dày

vò. Sao anh Tѭ Ĉӗng không minh oan cho chӏ ? Lҩy chӗng chҷng hҥnh phúc chút nào mà lҥi mҩt hӃt. Sau khi sinh con

trai là NguyӉn Thành Trӏ, chӏ thôi Ba Chánh.

Thѭӡng thѭӡng năm ba ngày lính lҥi ruӗng bӕ, xét tӯng xóm ҩp ÿӇ lùng bҳt ViӋt Minh. Nhà ông Phҥm Văn Năm

ҩp Bình Quan là mӝt cѫ sӣ tin cұy. Các anh Tѭ Ĉӗng, Tѭ Răng (Hӗ Văn Răng) và anh em du kích thѭӡng lui tӟi. 10 giӡ

sáng 1 tháng 11 - 1949 anh du kích NguyӉn Văn Hӑc vӅ nhà ông nhұn gҥo, thuӕc. Anh là dân công tra sӣ Suӕi Chùa ÿi

kháng chiӃn. Du kích hӗi ÿó thѭӡng mһc quҫn áo ÿen. Sáng hôm ÿó mӝt tên Pháp cùng sáu tên pactidăng ÿi vào xóm,

dân không phát hiӋn ÿѭӧc. Chúng vào tӟi nѫi, anh Hӑc tӯ trong nhà vӑt ra, nhào vào bөi gӯa rұm rҥp. Chúng xҧ ÿҥn,

anh hy sinh tҥi ÿó. Chúng ÿӕt nhà ông Năm và bҳt cô Phҥm Thӏ Bҧy là ngѭӡi có mһt, bӓ tù sáu tháng.

Anh Ba Ký (NguyӉn Văn Ký) phө trách quӕc gia tӵ vӋ cuӝc (sau ông Tѭ Bӝ) ӣ xã HiӋp +za mӝt thӡi gian ngҳn,

rӗi lên phө trách quӕc gia tӵ vӋ cuӝc quұn Châu Thành. Khi huyӋn Vƭnh Cӱu thành lұp (1948), anh là trѭӣng công an thӏ

xã Biên Hòa. Lúc ÿó bӝ phұn công an thӏ xã ÿӭng chân ӣ gҫn khu vӵc ÿò Kho. Anh Ba Ký thѭӡg ra vào nӝi ô làm nhiӋm

vө và nәi tiӃng gan dҥ, xông xáo. ChiӅu tӕi 17 tháng 5 - 1949 (20 tháng 4 âm lӏch), mӝt ghe chӣ sáu anh công an tӯ bӃn

ÿò Kho vѭӧt sông sang Bình Tӵ. Bӑn gián ÿiӋp nҳm ÿѭӧc kӃ hoҥch, báo cho Tây. Chúng ÿem quân phөc kích ӣ bӃn

anh em sӁ sang. Ghe sҳp cһp bӡ, anh em ta lên ÿҥn chuҭn bӏ chiӃn ÿҩu. Ĉӏch nә súng trѭӟc. Năm ngѭӡi bѫi nhҧy

xuӕng sông lӝi vӅ. Mӝt anh không biӃt bѫi ÿành nҵm trên ghe chӏu trұn. Ĉӗng chí Ba Ký quay lҥi dìu chiӃc ghe trên có

mӝt ÿӗng ÿӝi và sáu cây súng vӅ bên kia sông. Ĉӏch bҳn xӕi xҧ. Anh Ba .ê và anh Mѭӡi Nhѫn hy sinh.

Anh Năm Ri (Hùng TiӃn, NguyӉn Văn Ca) coi kho cho sӣ ÿá Bӱu Long. ThӍnh thoҧng anh lҩy trӝm kíp mìn và

thuӕc nә cho du kích. Tháng 3 năm 1949 anh lén ÿӕt cháy mӝt sӕ phө tùng máy móc trong kho vào ban ÿêm. Anh ÿѭӧc

cҩp bҵng khen cӫa Nam Bӝ (không nhӟ cѫ quan nào cҩp)

Khoҧng gҫn cuӕi năm 1949, tҥi nhà ông Ba ChiӃu có cuӝc hӑp gӗm 7 cán bӝ và cѫ sӣ. Ĉӏch ÿӃn bҩt ngӡ, lính

bao chһt phía ngoài. Tên Pháp vào nhà. Anh Năm Ri ra xì xӗ vài câu, nói : các bҥn tôi ÿang uӕng rѭӧu, vui chѫi. Anh hӓi

nó : ông có ÿông bè bҥn không ? Có WKtch bѭӣi không ?... Tên Pháp gұt gұt và xì xӗ mӝt tràng dài. Anh trҭy mӝt thúng

bѭӣi cho Qy. Ông Chӱ mҩt bình Wƭnh chҥy ra ; lính bҳn theo không WU~ng. Anh Năm Ca nói vӟi tên Pháp : әng vӅ lҩy giҩy

tӡ... Nhӡ bình tƭnh, ӭng ÿӕi nhanh, anh bҧo vӋ an toàn cuӝc hӑp... Sau ÿó anh ÿѭӧc tһng bҵng khen lҫn thӭ hai.

Mӝt ÿoàn cán bӝ quân sӵ cӫa trung ѭѫng và quân khu 7 vӅ tӍnh Biên Hòa kiӇm tra phong trào “thi ÿua yêu nѭӟc,

giӃt giһc lұp công”. ĈӃn căn cӭ Bình Ĉa, ÿoàn ghé thăm cѫ quan huyӋn Vƭnh Cӱu và hai xã ly hѭѫng (HiӋp Hòa, Tân

Vҥn). Ĉoàn ÿã hӓi kӻ vӅ các hoҥt ÿӝng trong vùng ÿӏch chiӃm cӫa hai xã. Nghe cán bӝ HiӋp Hòa báo cáo tình hình ÿӏch -

ta, nhҩt là nghe phong trào toàn dân bҧo vӋ an toàn cho cán bӝ và du kích vӅ công tác ÿӏa phѭѫng, ÿoàn muӕn ÿi thӵc

tӃ ÿӇ mҳt thҩy tai nghe. HuyӋn chӍ ÿҥo xã bҧo vӋ an toàn tuyӋt ÿӕi cho ÿoàn. Các anh Sáu Ĉӭc và Bҧy Hә ÿѭa ÿѭӡng,

giӟi thiӋu hӋ thӕng bҽo, bҳt ÿҫu tӯ cây me nhà ông Ba Thӡi. Trӡi sұp tӕi, hiӋu ÿèn chӟp tҳt ӣ xóm Bình Kính báo an

toàn. Anh Ĉӵc Vҽo vӅ ÿѭa ÿoàn lên chùa Ông, vào chùa Chúc Thӑ, ra chùa Ĉҥi Giác gһp anh Ba Nhӓ ӣ gӕc me lӟn.

Ĉoàn cán bӝ nhìn rõ mӝt ÿoҥn ÿѭӡng xe lӱa cao và cҫu rҥch Cát rӵc sáng ánh ÿèn... Ĉoàn ÿã viӃt mӝt bài trên tӡ Tin

Biên Hòa ÿӅ cұp ÿӃn chuyӃn ÿi quan sát xã HiӋp +za. HuyӋn ӫy Vƭnh Cӱu ÿѭӧc tһng cӡ (Thi ÿua Èi quӕc), ÿã khen xã

HiӋp Hòa vì giӟi thiӋu ÿѭӧc tinh thҫn chӏu ÿӵng gian khә hy sinh cӫa cán bӝ và nhân dân vùng tҥm chiӃm. Xã HiӋp Hòa

ÿѭӧc tһng thѭӣng cӡ thi ÿua “Thành ÿӗng Tә quӕc” cӫa tӍnh.

Ĉҥi ÿӭc ThiӋn Trҥch trө trì ӣ am Gò Dҫu ÿôi bӏ Tây ÿuәi không cho ӣ vì chúng nghi ông nuôi chӭa ViӋt Minh.

Ông phҧi qua ҩp Vinh Thҥnh (Bình Trѭӟc) nhӡ tәng Chi (Ĉӛ Hӳu Tín) bҧo lãnh cho ӣ chùa Ĉҥi Phѭӟc. Tҥi ÿây, ông tiӃp

tөc giúp ÿӥ kháng chiӃn.

Các vӏ sѭ trө trì ӣ HiӋp Hòa ÿӅu ÿóng góp ӫng hӝ cách mҥng, sҹn sàng che giҩu cán bӝ khi bӏ ÿӏch lùng bҳt. Các

thҫy ThiӋn Minh và HuӋ ChiӇu thӍnh thoҧng qua căn cӭ Bình Ĉa dӵ các ngày lӉ kӹ niӋm. Rҵm tháng bҧy âm lӏch Kӹ Sӱu

2.6 Page 16

▲back to top

(1949) chùa Ĉҥi Giác lұp ÿàn chay (trai ÿàn) ba ngày ÿêm. Khi hҥ ÿàn, thҫy ThiӋn Minh mang ӫng hӝ toàn bӝ sӕ tiӅn

cúng dѭӡng tam bҧo hѫn 10 ngàn Ĉông Dѭѫng (hѫn 5 cây vàng) và anh em du kích vӅ nhұn Kjng gánh quà Einh.

Thҫy trө trì chùa Phѭӟc Hӝi có công cӭu chӳa hai cán bӝ Bҧy Lan và Ba Chánh. Các anh vӅ công tác ӣ ҩp Bình

Tӵ bӏ Tây bao bӕ bҳn bӏ thѭѫng. Khi các anh lành vӃt thѭѫng, thҫy trө trì sӧ bӏ tӕ giác, bӓ ÿi nѫi khác.

Chi bӝ Ĉҧng xã HiӋp Hòa phát triӇn mҥnh sau nhӳng tәn thҩt ÿҫu tiên. Cán bӝ và du kích thoát ly sang căn cӭ

Bình Ĉa biӇu lӝ tinh thҫn yêu nѭӟc dám hy sinh cho sӵ nghiӋp ÿӝc lұp dân tӝc, lҫn lѭӧt ÿѭӧc ÿӭng trong hàng ngǊ cӫa

Ĉҧng. Chi bӝ ÿánh giá nhӳng cô bác, anh chӏ sӕng trong vùng ÿӏch mà hăng hái công tác, tә chӭc và phát triӇn cѫ sӣ

quҫn chúng ÿóng góp cho kháng chiӃn, bҩt chҩp bҳt bӟ tù ÿày, giӃt FKyc thì ÿó cǊng là nhӳng ngѭӡi trung kiên xӭng

ÿáng ÿӭng trong ÿӝi ngǊ tiên phong.

HiӋp Hòa mӣ các lӟp huҩn luyӋn NguyӉn Hӳu Thành (tháng 8 - 1948) và lӟp Lê Văn Mҥnh (tháng 11 - 1948) bӗi

dѭӥng cho các cӕt cán trung kiên nhӳng ÿiӅu sѫ giҧn vӅ chӫ nghƭa cӝng sҧn, vӅ cách mҥng giҧi phóng dân tӝc. Hai

khóa huҩn luyӋn này tҥo ÿiӅu kiӋn cho nhiӅu ÿӕi tѭӧng lҫn lѭӧt ÿӭng trong hàng ngǊ cӫa Ĉҧng : Lê Văn Nәi, NguyӉn

Văn Dӭt, Trҫn Văn Chѫi, Cao Văn Thiêu, NguyӉn Thӏ Tâm, NguyӉn HiӃu Hҥnh, NguyӉn Văn MiӋng, Hӗ Văn Răng, Hӗ

Văn Mҥnh, NguyӉn Thӏ Bình, NguyӉn Thӏ Hѭѫng, NguyӉn Thӏ Bѭӣi, Lê Văn Ba, Trҫn Văn Lít, Trҫn Văn Xích, Ngô Thӏ

Bҧy, NguyӉn Thӏ Hoa, Trҫn Văn Ĉӭc, Ngô Thӏ Tiên, NguyӉn Thӏ Rích, NguyӉn Thӏ Nga, NguyӉn Thӏ NguyӋt (Tѭ Cao),

NguyӉn Thӏ Lai, Lê Thӏ Sáu, HuǤnh Văn NhiӅu, Lê Thӏ Hӗng, NguyӉn Văn Quӟi, Ĉinh Văn 7Uӑng...

Chӏ Bҧy Hoa khi hӑc “NhiӋm vө cӫa ÿҧng viên” và lӡi thӅ cӭ sӧ không làm tròn nên tӯ chӕi miӃt. Các ÿҧng viên

ÿѭӧc phân công giúp ÿӥ phҧi giҧi thích nhiӅu lҫn chӏ mӟi thông. Thӫ tөc kӃt nҥp lúc ÿó ÿѫn giҧn. Các ÿӕi tѭӧng ÿѭӧc

mӡi sang rӯng Bình Ĉa. Ĉӗng chí Tѭ Ĉӗng chӫ trì nhiӅu lҫn kӃt nҥp nhѭ vұy. Chӏ Tѭ Cao nhӟ lҥi có lúc tә chӭc mӝt sӕ

buәi sinh hoҥt Ĉҧng cho các ÿӗng chí sang trong vùng ÿӏch chiӃm tҥi miӉu hoһc lò gҥch Bình Quan, du kích gác ngoài

xa. Phҫn lӟn các buәi sinh hoҥt Ĉҧng tiӃn hành tҥi rӯng Bình Ĉa, kӃt hӧp vӟi các buәi hӝi nghӏ, hӑc tұp.

Sӕ ÿҧng viên mұt ÿҭy mҥnh viӋc tuyên truyӅn, giáo dөc, vұn ÿӝng bà con ÿóng góp tiӅn bҥc, lѭѫng thӵc thӵc

phҭm. Ngoài ra các ÿӗng chí còn tham gia rҧi truyӅn ÿѫn, vұn ÿӝng ÿҩu tranh phong lӋnh giӟi nghiêm yêu cҫu sӃp bót

phҧi mӣ cәng cҫu cӕng cho chӏ em ÿi buôn bán sӟm...

Chi bӝ HiӋp Hòa chҩp hành chӫ trѭѫng cӫa tӍnh và huyӋn, tích cӵc vұn ÿӝng bà con làm tӕt công tác ÿӏch ngөy

vұn (sau này gӑi là binh vұn). Bà Năm Hѫn có em rӇ là ÿӝi ĈiӇn coi mӝt trung ÿӝi tirayѫ (tirailleur) ӣ gҫn trҥm bѫm máy

cѭa, anh này cǊng quen Tѭ Ĉăng, Năm Ĉӓ. Ĉѭӧc giáo dөc, mӛi khi ÿӝi ĈiӇn mang Otnh ÿi bӕ cù lao ÿӅu ghé và các QKj

này ÿӇ thông báo, có lҫn bӓ Oҥi cҧ túi ÿҥn. Lính bҳt dân cù lao, anh ta ÿӅu tha hӃt. Có ÿӭa xҩu mách Tây, nó kêu lên Kӓi :

sao mày nhiӅu bà con quá vұy ? Chҳc cҧ ViӋt Minh cǊng là bà Fӫa mày tuӕt ! Rӗi sӃp Tây ÿәi anh ÿi BӃn Tre.

Mӝt tên Tây lai kêu là cұu Hai mê, theo riӃt chӏ Khôn, con nhà khá giҧ có hӑc và biӃt tiӃng Pháp. Chӏ nói vӟi nó:

làm con gái, ai cǊng muӕn có tҩm chӗng ÿàng hoàng, ÿiӅu ÿó không phҧi dӉ, mà gһp ngѭӡi thҩt ÿӭc thì khә sӣ cҧ ÿӡi và

cҧ con cái sau này... Chӏ muӕn ngѭӡi chӗng cӫa chӏ phҧi hiӅn lành, biӃt TXê trӑng nhân phҭm mӑi ngѭӡi, không nhѭ hҫu

hӃt quan Pháp xua Otnh giӃt ngѭӡi, cѭӟp cӫa, hãm hiӃp phө nӳ... Chӏ sӧ lҩy, sӁ bӏ bà con nguyӅn rӫa, sӧ bӏ quҧ báo.

Cұu Hai quá say mê chӏ Khôn, hӭa sӁ không ÿөng ÿӃn dân HiӋp Hòa. Chӏ gӧi ý : mӛi khi dүn lính ra khӓi cҫu cӕng, ÿi

xuӕng hѭӟng nào thì day mǊi súng vӅ hѭӟng ÿó bҳn mӝt phát báo tin. Nó Ojm thӃ thұt. Mӝt bӳa, chӏ Ba KӅ vӯa gánh ÿӗ

tiӃp tӃ vӅ nhà thì Otnh cұu Hai ұp ÿӃn. Cұu Hai thҩy thùng dҫu lӱa chѭa khui, phàn nàn : chӏ Ba làm ViӋt Minh mà không

cho nó biӃt. Chӏ hoҧng hѫn, chҳc chӃt phen này. Nhѭng Qy lһng lӁ dүn lính xuӕng vàm Ông Èn rӗi vӅ (sau này chӏ Khôn

khéo léo Ojm mai cho y mӝt chӏ khác nên y không ÿeo ÿuәi nӳa).

Các ông vӋ Hѭng, vӋ HiӇu, tәng Thi, Ba HiӋp rành tiӃng Pháp, xin tha cho mӝt sӕ ngѭӡi bӏ bҳt trong các lҫn bӕ

ráp. Ông vӋ Hѭng còn mua thuӕc tiӃp tӃ cho ta.

Anh Sáu Nhѫn (Lê Văn Nhѫn) làm ӣ ty ÿiӅn ÿӏa, lҩy gӱi ra căn cӭ mӝt bҧn ÿӗ. Trong mӝt trұn càn ÿӏch bҳt ÿѭӧc

tӡ bҧn ÿӗ và dò ra ngѭӡi lҩy. May nhӡ ÿѭӧc sӃp Tây che chӣ nên anh Sáu Nhѫn không hӅ hҩn gì.

Cán bӝ ta nҳm ÿѭӧc hai nhân mӕi nӝi tuyӃn trong bót Thành Hѭng là Hai Lô và Ba Chҳc. Các anh thѭӡng lén

lҩy ÿҥn gӱi ra cho xã ÿӝi HiӋp Hòa. Sau này khi các anh Lӝi và Xích bӏ bҳn chӃt ӣ nhà bà Sáu Cҧnh, chúng thu mӝt súng

rulô. Ngay hôm sau, anh Chҫm khéo lҩy Oҥi cây rulô và thêm mӝt cây Cot.9 gӱi Bҧy Cѭӥng chuyӇn cho xã ÿӝi.

Anh Ba Do có ngѭӡi bҥn thân là anh Trӵc (Phong), trung ÿӝi trѭӣng cӫa tiӇu ÿoàn 306. Mӝt ngѭӡi lính ÿóng ӣ

bót ga Biên Hòa là cѫ sӣ cӫa anh Phong. Khi anh Phong cho biӃt nhѭ vұy, anh Ba Do móc vӟi anh Hai Tӏch - ÿӝi trѭӣng

công an xung phong thӏ xã Biên Hòa - rӗi cho ngѭӡi mang thѭ cӫa anh Phong gӱi anh lính nӝi tuyӃn. Công an xung

phong nhӡ nӝi ӭng nên hҥ bót rҩt gӑn. Sau vài loҥt súng, nhӳng tên ngoan cӕ chӕng cӵ bӏ diӋt hӃt, quân ta xông vào thu

hӃt vǊ khí, quân trang chuyӇn xuӕng ghe chӡ sҹn ӣ rҥch Trѭӡng Tàu. Anh Tѭ Chӣ, bí thѭ chi bӝ xã, tham gia trұn này,

ÿѭӧc TӍnh ÿoàn thanh niên cӭu quӕc tһng bҵng khen và mӝt khҭu súng.

Ĉҫu năm 1950 anh Ba Chӣ ÿѭӧc ÿiӅu lên phө trách công tác thanh niên cӭu quӕc huyӋn Vƭnh Cӱu, sau ÿó

chuyӇn sang làm ӫy viên xã hӝi cӫa UBKCHC huyӋn. Mӝt buәi chiӅu tháng 8 năm 1950 anh vӅ cù lao công tác thì bӏ

bҳt12

Cuӕi năm 1949, huyӋn ÿӝi Vƭnh Cӱu lұp trung ÿӝi Lê Hӗng Phong là ÿѫn vӏ du kích tұp trung (nay gӑi là bӝ ÿӝi

ÿӏa phѭѫng huyӋn) rút tӯ du kích các xã lên, trang bӏ khá. Anh 7im Mӝt (Cao Văn Mӝt) ÿѭӧc cӱ Ojm trung ÿӝi trѭӣng.

Năm 1950 trung ÿӝi Lê Hӗng Phong ÿѭӧc Khu ÿiӅu ÿi tham gia chiӃn dӏch Lê Hӗng Phong mӣ trên ÿѭӡng 13. Anh chiӃn

ÿҩu rҩt dǊng cҧm không sӧ hy sinh, ÿѭӧc nhiӅu lҫn tuyên dѭѫng khen thѭӣng, nәi tiӃng trong các ÿѫn vӏ bӝ ÿӝi Thӫ

Biên là anh hùng phá tháp canh. (Năm 1952 anh bӏ bӋnh nһng kéo dài, ÿã vӅ ÿӏa phѭѫng sinh sӕng và chӳa bӋnh).

12 Anh Eӏ giam tӟi năm 1953 WKu Eӏ bҳt Otnh. Năm 1956 anh Eӓ QJǊ vӅ Ojm ăn

2.7 Page 17

▲back to top

Tháng 5 năm 1950, anh Trҫn Văn ThiӅn - chiӃn sƭ ÿһc công, hy sinh anh dǊng trong trұn ÿinh tua Ngãi Thҳng

trên ÿѭӡng 16.

Nhà gҫn bót giһc, ông Lê Văn Ĉӝ và bà Phҥm Thӏ Xi sau khi không làm viӋc vӟi Pháp, quay vӅ làm mѭӟn và

buôn thúng bán bѭng kiӃm ăn lҫn hӗi và tham gia kháng chiӃn. Ông Ĉӝ thӍnh thoҧng ÿѭa rѭӟc cán bӝ ÿi lҥi hoҥt ÿӝng và

làm giao liên cho xã. Bà Xi chuyӇn thѭ tӯ Tân Mӻ tӟi Bình Kính và theo dõi tình hình lính ÿӏch ÿӇ báo cho cán bӝ ta.

Tháng 7 - 1950 ông bà gӱi ngѭӡi con trái thӭ ba là anh Lê Văn Quý vào du kích xã. (Tháng 7 -1952 anh chuyӇn qua bӝ

ÿӝi Lam Sѫn). TiӃp ÿó, ông bà lҥi cho anh Lê Văn HuӋ tham gia bӝ ÿӝi Lam Sѫn tháng 9 - 1951.

Ông Năm Nai Oj trѭӣng công an khu 2 huyӋn 9ƭnh Cӱu ÿѭӧc ÿӗng FKt Ba Thuұn thông qua ÿӗng FKt 6iu Ĉҥi cӱ

vӅ HiӋp +za Ojm FKӫ Wӏch [m kiêm Et thѭ thay anh Tѭ Chӣ (lên Ojm ӫy viên UBKCHC huyӋn 9ƭnh Cӱu)13

Ĉӏch o pp, ruӗng bӕ QJjy Fjng găng hѫn Fic năm trѭӟc. &y O~c FK~ng Fjn quy mô lӟn, Fy O~c FKӍ ÿi tӯng tiӇu ÿӝi

hoһc dăm tên, giӡ giҩc không nhҩt ÿӏnh. &y O~c FK~ng Ong Vөc Ving sӟm, Fy O~c Yjo buәi trѭa, Fy O~c Yjo chiӅu tӕi. Nҳm

U} Wunh Kunh lӵc lѭӧng, Fin bӝ du Ntch [m tt ngѭӡi, V~ng ӕng tt, ÿi Yj vӅ FKӫ yӃu dӵa Yjo dân, ÿӏch ÿinh JLi FK~ng Ojm

FKӫ F lao Phӕ. &K~ng thҩy lӵc lѭӧng NKing chiӃn ÿӏa phѭѫng không Fy Ju ÿing sӧ. 0jng lѭӟi nhân dân Eӏ Kҥn chӃ Wic

Gөng. &in bӝ ta SKҧi ÿjo mӝt sӕ hҫm Et mұt ÿӇ anh em vӅ ӣ, công Wic ÿѭӧc an WRjn Wҥi Yҥt rӯng chӗi Tân 0ӻ. &ic anh

dһn cѫ sӣ thұt tin cұy: Ej con ÿi chӧ vӅ, nӃu không Fy Tây và lính thì nói chuyӋn to to làm hiӋu, chúng tôi sӁ ra dân ăn

cѫm. Các anh còn ÿào mӝt hҫm ӣ bӋ thӡ miӉu Bình Hòa. Mӝt ÿêm ông Năm Nai nҵm hҫm nghe tiӃng rì rҫm ӣ góc miӉu,

anh nào tâm sӵ vӟi bӗ bӏch. Sáng hôm sau ông hӓi ngѭӡi coi miӉu. Ông này hӓi lҥi : thӃ anh không biӃt ÿêm qua Tây

xuӕng phөc ӣ ÿây cҧ ÿêm j?

ThӍnh thoҧng cán bӝ phө nӳ, xã ÿӝi, Mһt trұn vӅ tә chӭc hӑp ӣ miӉu Bình Hòa. Du kích bӕ trí bҧo vӋ hӝi nghӏ. Có

lҫn anh Hai Chѫi gài trái moӑcta ӣ ngã ba ÿѭӡng vô Gò Cát. Lúc khuya, ngӵa cӫa bà Bҧy Chua ÿá vào dây, trái nә làm

chӃt con ngӵa (có ngѭӡi lҥi nói là con ngӵa cӫa ông Ba Ĉát).

Anh Sáu Ĉӭc vӅ cù lao công tác mӝt lҫn gһp khó khăn, vào ӣ trong liêu chùa Ĉҥi Giác khoҧng mӝt tuҫn. Hòa

thѭӧng ThiӋn ĈiӅu ÿã nuôi giҩu bҧo vӋ anh an toàn trong khi Otnh ÿi lҥi nѭӡm nѭӧp ngoài ÿѭӡng.

ĈӇ bҧo vӋ cán bӝ, du kích vӅ hoҥt ÿӝng, ta ÿҭy mҥnh công tác trӯ gian, diӋt mӝt sӕ tên chӍ ÿiӇm ngҫm trong xã.

Con Hai cөt giò bӏ treo cә trên cây gõ trѭӡng hӑc. Con Tѭ cһp vӟi lính ÿҫu cҫu, ông Trӧ và ÿӭa con nhӓ bӏ bҳt ÿem ÿi.

Mӝt tên lính hăm hӣ nhә cӝt cӡ treo lá cӡ ÿӓ sao vàng, mìn nә làm tên này banh xác... Nhѭng ông ÿӝi Bәng làm hѭѫng

quҧn tính tình hiӅn lành, không Ojm hҥi ai, bӏ thӫ tiêu oan trong mӝt ÿӧt diӋt tӅ. Chi bӝ HiӋp Hòa bӏ kӹ luұt do mӝt sӕ sai

lҫm trong viӋc chӍ ÿҥo diӋt tӅ trӯ gian14 này.

Anh Chín Giao (Hӗ Văn Giao) lái xe cho công chánh. Trѭӣng ty ÿiӅu anh lên phө viӋc mӣ ÿѭӡng 14 ÿi Buôn Mê

Thuӝt. Anh Năm Thѭӣng móc nӕi vӟi anh, bày cách phá hoҥi khéo léo. Anh lên ngã ba Ĉӗng Xoài, bҳt liên lҥc vӟi anh

Ngӑc, cai lөc lӝ. Sáu Phòng và Năm Thanh, ÿóng vai bán quán. Mӝt sӕ lҫn chӣ gҥo, anh lҩy bӟt vài bao, thҧy xuӕng

ngang ÿѭӡng cho anh em ÿѫn vӏ 303 chӡ sҹn. Sau ÿó, cѫ sӣ ӣ ÿây bӏ bӇ, ÿӏch bҳt tra tҩn, có anh khai ra, chúng bҳt hѫn

mӝt chөc ngѭӡi trong ÿó có anh Chín. Thӯa lúc ÿӏch sѫ hӣ, anh vӑt xe chҥy trӕn.

Là lái xe giӓi, ít lâu sau anh lҥi ÿѭӧc viên kӻ sѭ PhápTuydê cӱ lên làm ÿѭӡng. Ông ta viӃt sҹn mӝt lá thѭ, anh

gһp trӣ ngҥi gì cӭ ÿѭa ra sӁ vô sӵ. Bӝ ÿӝi ta diӋt bót Bù Ĉăng toàn lính Thѭӧng, chӍ có mӝt tên Pháp sӃp bót. Xong trұn

ÿánh, anh em bӝ ÿӝi yêu cҫu anh Chín Giao dùng xe chӣ chiӃn lӧi phҭm và các chiӃn sƭ vӅ km 10. Xuӕng xe, anh em

bày cho anh cách báo vӟi giһc ӣ Ĉӗng Xoài : ViӋt Minh ÿánh Eyt Bù Ĉăng, lính chӃt hӃt rӗi ! Chúng hӓi : tҥi sao mày chӣ

ViӋt Minh ? Trҧ lӡi : hӑ chƭa súng bҳt phҧi chӣ, tôi không dám chӕng. Chúng ÿem anh vӅ Thuұn Lӧi rӗi Thӫ Dҫu Mӝt ÿiӅu

tra. Nhӡ lá thѭ cӫa Tuydê, anh không hӅ hҩn gì.

Cuӕi năm 1950 ông Năm Nai bӏ bӋnh gan vàng mҳt, sӭc khӓe giҧm sút nhiӅu, ÿѭӧc cҩp trên cho vӅ ÿӏa phѭѫng

sinh sӕng và chӳa bӋnh. Ông ÿi Sài Gòn làm ăn. Chi bӝ và các ÿoàn thӇ cӫa xã ÿѭӧc chҩn chӍnh: anh Sáu Ĉӭc làm bí

thѭ, Ba LӉ trѭӣng công an, Hai HӍ hӝi trѭӣng Liên ViӋt kiêm nông hӝi, Năm Quăn xã ÿӝi trѭӣng, NguyӉn Văn Dѭѫng

thông tin, Tám Hҥnh phө nӳ, HuǤnh Văn Bôn thanh niên, Ba Ly thѭ ký ӫy ban...

Ĉêm 2 tháng 2 năm 1951 (26 tháng chҥp ta) các anh Hai Chѫi, Sáu Ĉӭc, Tѭ Chò, Ĉӵc Vҽo vӅ phөc kích ӣ

ÿѭӡng mé sông ҩp Tân Giám. Ĉӏch không ÿi. Gҫn sáng, các anh rút vӅ hҫm bí mұt ӣ miӉu Bình Hòa. Chӧt nhӟ ra cҫn

mua mҩy thӭ trong ÿó có cá khô ÿӇ mang qua Bình Ĉa ăn tӃt, anh Hai Chѫi mѭӧn xe ÿҥp cӫa cѫ sӣ. Anh ÿөng mӝt tӕp

lính ӣ nhà ông Bҧy Quán (ngã ba Bình Hòa). Chúng hӓi giҩy và lөc soát. Túi áo anh có cuӕn sә Fii và ít bҥc Cө Hӗ. Ĉӝi

13 Tͭ ch΁c FͿa [m thay ÿͭi: Et th́ kiêm FKͿ Wͣch UBKCHC [m: Ĉinh Văn Bay ; SKy Et th́ kiêm Ϳy viên quân sΉ Yj FKinh WUͣ

viên [m ÿͱi: Nguy͝n 7Kjnh Ĉ΁c ; Ϳy viên th́͵ng trΉc kiêm FKͿ Wͣch Liên Vi͟t: Lê Dân Vi͟t ; Ϳy viên tuyên hu̽n kiêm Wji

FKtnh Yj tͭng th́ Nê: Nguy͝n 7Kjnh Ly ; Ϳy viên tͭ ch΁c kiêm [m ÿRjn tŕͷng TNCQ: Tr̿n Văn Bi͙n t΁c Bôn ; Ϳy viên

ki͛m tra kiêm Ϳy viên [m hͱi: Tr̿n Kh͇c Minh ; Ϳy viên dΉ khuy͗t kiêm Ϳy viên thông tin tuyên truy͙n Yj tŕͷng ban thông

tin [m: /ê +ng Giang ; tŕͷng công an [m: Văn 1Jͥ Yj SKy ban: Tr̿n Văn ;tch ; [m ÿͱi tŕͷng: Cao Văn Năm Yj [m ÿͱi

SKy: Hͫ Văn Th̽y Yj th́ Nê: Nguy͝n Văn 7im ; hͱi SKy Liên Vi͟t: Nguy͝n 3K~ Hͱ Yj tͭng th́ Nê: Lê Văn Hͫng (&Ktn

Nô) ; hͱi tŕͷng nông hͱi: Lê 7Kjnh Dân, hͱi SKy: Nguy͝n Văn Xê, th́ Nê: Lê văn Nhuͅn ; hͱi tŕͷng SKͽ n· c΁u quͩc:

Nguy͝n WKͣ /ji, hͱi SKy: Nguy͝n Hi͗u K̹nh, th́ Nê: Nguy͝n WKͣ Ń˿ng, hͱi P͑ chi͗n Vƭ: Ej Nguy͝n WKͣ Nga ; [m ÿRjn SKy

TNCQ: Nguy͝n văn Miêng, th́ Nê: Hͫ Văn Răng, Ϳy viên: FKͣ Nguy͝n 7Kͣ %unh, Ϳy viên: Hͫ Văn 0̹nh SKͽ WUich thi͗u

nhi.

14 Thay ÿͭi v͙ tͭ ch΁c Ĉ̻ng: bí th́: Nguy͝n Thành Ĉ΁c ; phó bí th́: Ĉinh Văn Bay ; Ϳy viên th́͵ng trΉc: Nguy͝n Thành

Li ; Ϳy viên tuyên hu̽n: Lê Dân Vi͟t ; Ϳy viên ki͛m tra: Tr̿n Văn Bôn ; Ϳy viên tͭ ch΁c: Lý Hùng Giang.

2.8 Page 18

▲back to top

Trұn quen mһt anh, gұt ÿҫu mӝt cái, lұp tӭc chúng bҳt anh luôn. (Trҧi qua mҩy nhà tù, bӏ nhiӅu trұn ÿòn, anh không khai

báo gì, nên tháng 11 năm 1952 anh ÿѭӧc tha).

Hai anh Lӝi và Xích vӅ Bình Quan công tác ngày 23 tháng 6 năm 1951 (19 tháng 5 ta). Buәi chiӅu, hai anh ghé

nhà bà Sáu Cҧnh (Ĉһng Thӏ Cҧnh), bà làm bánh cho ăn. Mӝt toán lính ÿi tӯ trong ÿӗng ra ngang nhà, không ai thҩy. Hai

anh nói giӥn vӟi cháu Thành bҧy tuәi : mày vӅ kêu ba mày xuӕng bҳn tao ! Bӑn lính nghe thҩy, quay lҥi. Hai anh vӯa rút

súng ngҳn trong ngѭӡi ra thì chúng bҳn trѭӟc. Hai anh hy sinh, cháu Thành trúng ÿҥn chӃt, bà Sáu Cҧnh bӏ thѭѫng.

Chúng vào nhà vѫ vét hӃt tiӅn bҥc ÿӗ ÿҥc rӗi châm lӱa ÿӕt nhà. Chúng bҳt hai cô Sáu Hӭ, Tám Thôi vӅ bót cho là vӧ du

kích, giam ÿӃn năm 1954 mӟi thҧ.

&y lҫn ta tә chӭc mӝt cuӝc hӑp quân - dân - chính - Ĉҧng tҥi nhà ông Ba LiӉn, SKy chӫ tӏch UBKCHC xã ӣ ҩp

Bình Hòa. Các anh em du kích bҧo vӋ cuӝc hӑp, bӝ phұn cҧnh giӟi ÿһt ӣ cánh ÿӗng trӕng trѭӟc nhà ông Mѭӡi Lӏch. Hai

em Ĉon lӟn, Ĉon nhӓ gác giһc ӣ ngã ba trѭӡng hӑc (trѭӡng Nam Hà bây giӡ) dѭӟi hình thӭc chѫi ÿáo lӛ. Bҩt ngӡ lính

ұp tӟi, hai em mѭu trí giҧ cãi lүy rѭӧt ÿánh nhau, chҥy vӅ báo ÿӝng. Cuӝc hӑp giҧi tán tӭc thì. Gҫn mӝt chөc cán bӝ xã

(Sáu Ĉӭc, Ba Nhӓ, Chín Xíu, bé Hӗng, chӏ Ĉӏnh, chӏ Tám Hҥnh, Tѭ HiӋp...) chҥy xuӕng bӃn miӉu BӃn Gӛ ÿӏnh vѭӧt qua

sông. Ghe vӯa tách bӃn thì Otnh tӟi sau lѭng, bҳn nhѭ mѭa. Anh chӏ em bӓ ghe chҥy lên phía Cù Dong. Không biӃt bѫi,

quýnh quá, chӏ 7im Hҥnh nhҧy ÿҥi xuӕng rҥch, uӕng mӝt bөng nѭӟc. Anh Chín Xíu ngoái Oҥi, thҩy thӃ quay lҥi dìu chӏ

vào bӡ. Chӏ Tám Hҥnh gҳng chҥy xuӕng Bình Xѭѫng. Anh Chín Xíu loay hoay tìm chӛ trӕn, bӏ ÿӏch bҳt (năm1952 thì

ÿѭӧc tha). Cây mi Xten cӫa anh em ÿánh rӟt ӣ nѫi ghe chìm ÿѭӧc các chӏ Sӱu và Hai Chѫi vӟt giùm, cҩt giӳ.

Buәi chiӅu 23 tháng 10 - 1951 ÿӭng tӯ bӃn ÿò Kho nhìn vӅ miӉu Bình Xѭѫng thҩy có bҽo, bӕn ngѭӡi gӗm : chӏ

Tám Hҥnh, anh Ba Nhѫn, Mѭӡi và em XuyӃn (ӣ Bình Tӵ) chèo xuӗng vӅ cù lao công tác. Vӯa ÿһt chân lên bӡ, các anh

chӏ bӏ ÿӏch bӑc tӟi. Mҥnh ai nҩy chҥy thoát thân. Chӏ Tám Hҥnh chui vào mӝt vѭӡn mía um tùm rұm rҥp, nҵm ép mình sát

ÿҩt. Mҩy tên lính la : phө nӳ chҥy ! phө nӳ chҥy ! Chúng lөc soát tӟi rìa ÿám mía. Chӏ nín thӣ, ѭӟc ao có phép lҥ thu

mình nhӓ xíu nhѭ con kiӃn thì hay biӃt mҩy. Lөc soát mӝt hӗi không thҩy, chúng vào nhà dân bҳt mӣ cҧ tӫ, tѭӣng chӏ

chui trong ÿó. Em XuyӃn phóng xuӕng ÿám lөc bình cách nѫi chӏ núp không xa. Lính nә súng chát chúa rӗi mӝt tên la to :

thҵng nhóc chӃt rӗi bay ѫi ! Nó lõm bõm, lӝi xuӕng vӟt túi tài liӋu. Xҭm tӕi, anh Ba Nhѫn Yj Mѭӡi ÿem ghe tӟi vӟt [ic em

XuyӃn chӣ qua %unh Ĉa chôn cҩt.

Sau khi WӍnh 7Kӫ Biên WKjnh lұp, anh Ba Cӵu (NguyӉn Văn Cӵu) ÿang công Wic ӣ ty công an WӍnh, ÿѭӧc lӋnh dүn

mӝt ÿojn vұn Wҧi tӯ chiӃn khu Ĉ ÿӃn &j Mau mang tiӅn Yj lѭѫng thӵc vӅ. ĈRjn gӗm 36 chiӃn Vƭ Yj NKRҧng 300 dân

quân, ÿi theo ÿѭӡng dây giao liên, mҩy WKing mӟi tӟi ÿӏa ÿiӇm. Khi vӅ, mӛi chiӃn Vƭ ÿeo mӝt WKng NӁm QKӓ Kjn Ntn ÿӵng

giҩy Eҥc Ĉông Dѭѫng. Mӝt sӕ dân quân ÿeo WKng chӭa Eҥc &ө Hӗ. Phҫn lӟn Wҧi Jҥo. Vѭӧt qua hai sông TiӅn Yj Hұu

rҩt gay go nguy hiӇm, ngѭӡi ta Jӑi ÿy Oj “sông Eҥc ÿҫu”, nhѭng nhӡ tә chӭc tӕt Fic bӃn nên ÿRjn ÿi vӅ an WRjn.

Tӟi ÿӏa phұn WӍnh Chӧ Lӟn, mӝt trong hai liên Oҥc dүn ÿѭӡng Fӫa WUҥm ÿy Oj ngѭӡi theo SKii Cao Ĉji Tây Ninh

SKҧn ÿӝng, ÿêm ÿy ÿѭa ngay tӕp ÿi ÿҫu Yjo ә SKөc Ntch ӣ Finh ÿӗng ven sӣ cao su Bӡi Lӡi. Mӝt anh dân quân Eӏ bҳt,

chӱi giһc, Eӏ FK~ng bҳn Wҥi chӛ. &ic tӕp ÿi sau ÿѭӧc bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng tӟi ӭng cӭu Nӏp thӡi ÿѭa Yjo cѫ sӣ cao su Yj

Eҧo vӋ tӕt. Anh Ba Cӵu Yj hai chiӃn Vƭ vӯa nә V~ng SKi vây. Vӯa Wum ÿӗng ÿӝi. 6ing ra, Fic anh thҩy Punh ÿang ӣ Eua

mӝt Ojng Cao Ĉji. Gһp mҩy Ej mҩy FKӏ, Fic anh Qyi thұt KRjn Fҧnh Fӫa Punh Yj nhӡ JL~p dүn ÿѭӡng ra NKӓi Yzng vây.

Khi tұp hӧp WRjn ÿRjn, kiӇm tra Oҥi, bên ta mӝt ÿӗng FKt hy sinh, mҩt mӝt WKng Eҥc &ө Hӗ. Ta diӋt 18 tên ÿӏch. ĈRjn vұn

Wҧi tiӅn Yj Eҥc vӅ chiӃn khu Ĉ an WRjn. Ĉây SKҧi Oj mӝt chiӃn công to lӟn, JL~p JLҧi quyӃt NKy khăn to lӟn, vӅ Wji chính cho

liên khu miӅn ÿông Nam Bӝ. &ҧ ÿi lүn vӅ hӃt nӱa năm.

6ing sӟm QJjy 15 WKing 12 năm 1951 (17 WKing 11 ta) khu vӵc %unh Xѭѫng ÿҫy sѭѫng P, ÿӭng Fich nhau

Yji Ppt QKun không U} nhau. Anh +XǤnh Văn Bôn, Et thѭ ÿRjn thanh niên nghe Wunh Kunh Fy Yҿ êm Eqn ÿi ra QKj Ej %ҧy

0ҥnh. Bҩt ngӡ anh ÿөng ÿҫu mӝt WRin Otnh. Anh Yng FKҥy, FK~ng Kz nhau rѭӧt theo. &K~ng bҳt ÿѭӧc anh, mang Yjo

QKj ông Ba Rѭӧu ÿinh ÿұp hӃt sӭc Gm man. &K~ng bҳt anh cҳn mӝt thanh tre ngang mӗm rӗi ÿinh Pҥnh thanh tre Ojm

Jmy hai Kjm răng. %ing s~ng thi nhau ÿұp lên ÿҫu lên mһt… không chӯa chӛ Qjo. Anh không khai mӝt lӡi. Ĉinh FKin

tay, FK~ng ÿѭa anh lên cӕng bҳn chӃt, vӭt [ic Wҥi ÿy. Mӝt sӕ ngѭӡi Ojng không nhұn ra anh, Yu mһt KRjn WRjn biӃn Gҥng.

Ông Hai +Ӎ xin SKpp Eyt, chôn cҩt anh tӱ tӃ.

Năm 1952 ven Biên +za FKӍ Fzn căn cӭ %unh Ĉa. Nhҵm SKi Eӓ mӕi uy hiӃp thѭӡng xuyên cӫa NKing chiӃn ÿӕi

vӟi hұu cӭ an WRjn Fӫa FK~ng, giһc 3Kip Fjng tăng cѭӡng Fjn TXpt, NKӫng bӕ khu vӵc Qjy. 3Kio bҳn, Piy bay Qpm

bom, Fic WRin biӋt Ntch io ÿen QJjy ÿêm bҩt ngӡ WKӑc Yjo, gây nhiӅu thiӋt Kҥi vӅ ngѭӡi Yj Fӫa cho căn cӭ du Ntch %unh

Ĉa. ViӋc tiӃp tӃ lѭѫng thӵc, thӵc phҭm rҩt NKy khăn, giһc bao vây quyӃt Kmm căn cӭ Yjo Fҧnh ÿyi. VӅ mһt thiên nhiên WKu

năm nay Kҥn nһng, không trӗng WӍa ÿѭӧc mҩy. &ic cѫ quan Fӫa huyӋn 9ƭnh Cӱu ÿm U~t lên chiӃn khu Ĉ tӯ hai năm

trѭӟc, Fic ÿѫn Yӏ bӝ ÿӝi FKӍ WKӍnh WKRҧng Kjnh quân qua. 7Uө Eim căn cӭ FKӍ Fzn ÿӝi du Ntch [m Tam HiӋp Fng mӝt sӕ

Fin bӝ [m ÿy. Mӝt sӕ dân FKt cӕt theo Fic cѫ quan lên chiӃn khu Ĉ. Phҫn lӟn dân Yjo nӝi ô Yj qua F lao sӕng hӧp SKip

theo phѭѫng châm giӳ Jun lӵc lѭӧng, mai SKөc lâu Gji, chӡ thӡi cѫ thuұn lӧi VӁ phӕi hӧp trong ÿinh ra, QJRji ÿinh Yjo.

Theo FKӫ trѭѫng JLҧn FKtnh chung, Fin bӝ dân FKtnh Ĉҧng [m HiӋp +za Yj du Ntch Wum Pӑi Fich Pyc nӕi vӅ ÿӏa

phѭѫng, lҩy giҩy Fӫa ÿӏch ÿӇ Ojm ăn sinh sӕng. 0ӑi KRҥt ÿӝng Fӫa ta hҫu nhѭ Wҥm lҳng. &KӍ Fzn Fzn hai Fin bӝ WKRit ly

Oj Et thѭ Yj SKy Et thѭ chi bӝ [m. Qua Eӑn ÿҫu Kjng Yj tin tӭc cho mӝt do mӝt sӕ ngѭӡi Eӏ bҳt khai Eio, ÿӏch nҳm chҳc

FKӫ trѭѫng chung Yj lӵc lѭӧng tt ӓi cӫa ta. &K~ng ÿinh JLi [m HiӋp +za ÿm ÿѭӧc Eunh ÿӏnh xong, FK~ng tăng cѭӡng tә

chӭc Pҥng lѭӟi FKӍ ÿiӇm ÿӇ Gz [pt, bҳt nӕt mҩy ngѭӡi Fzn Oҥi WKu kӇ Oj Vҥch trѫn ViӋt Minh. Thҩy Fy giҩy “Optxê patxê”

cҩp cho dân tăng nhanh, ÿӏch ÿinh giá FKӫ quan Oj Kjng QJǊ ViӋt Minh tan Um do căn cӭ %unh Ĉa Eӏ FK~ng Fjn TXpt

Pҥnh, FK~ng ÿm nhә ÿѭӧc PǊi dao kӅ Vit WKӏ [m Biên +za. Ban hӝi tӅ [m HiӋp +za ÿӅu Fy quyӅn cҩp giҩy, tӯ [m trѭӣng

NguyӉn Văn Giao, hѭѫng thân NguyӉn Văn ĈiӇn - Ej con Jӑi Oj hѭѫng thân Thұp Yu chӳ Nê Fӫa ông Oj dҩu + TXҽt – ÿӃn

TXҧn tӵ ÿӅu Nê ÿѭӧc giҩy.

2.9 Page 19

▲back to top

Anh FKӏ em Fin bӝ HiӋp +za vӅ Ojm ăn sӕng hӧp SKip Eӏ Ej con nghi ngӡ nên sinh ra mһc Fҧm. Cy Ej con

Pҥnh Gҥn Kӓi : Yu sao Eӑn bay Eӓ NKing chiӃn, Eӓ hӃt công lao xѭѫng Piu bao năm ? … Giӳ Nӹ luұt Yj Et mұt Fӫa tә

chӭc, anh FKӏ em không Gim ÿӇ lӝ FKӫ trѭѫng Fӫa Ĉҧng, ÿjnh Qtn QKӏn FKӏu ÿӵng Pӑi lӡi eo [qo FKӍ WUtch. &y ngѭӡi Eӏ

dӗn pp TXi, bұt ra mӝt sӕ ÿiӅu ÿm Kӑc tұp cho ngѭӡi thân quen tӕt biӃt, vӅ sӕng hӧp SKip Fy giҩy tӡ Fy ÿiӅu kiӋn KRҥt

ÿӝng vұn ÿӝng nhân dân Yng ÿӏch chiӃm.

Công cuӝc NKing chiӃn Yƭ ÿҥi Fӫa nhân dân ta Oj Oz lӱa thӱ WKich tҩt Fҧ nhӳng ai tham gia. Ngѭӡi Fy Eҧn Oƭnh,

ÿѭӧc JLio Gөc chu ÿio, VӁ FKӏu ÿӵng tҩt Fҧ Pӑi NKy khăn gian khә, hy sinh. Ngѭӡi thiӃu Eҧn Oƭnh, lұp trѭӡng tѭ tѭӣng

non yӃu VӁ Eӏ Vjng Oӑc, Eӏ ÿjo WKҧi.

Ba Thҩy mӝt bӳa vӅ thăm QKj, Eӏ ÿӏch bҳt ÿѭӧc. Anh ta khai hӃt nhӳng ÿiӅu anh

ta biӃt ÿӇ NKӓi Eӏ tra tҩn. Ĉӏch hӕt hӃt Fic WUҥm Jic Eҽo và ngѭӡi canh vӅ Eyt khai WKic. &y ngѭӡi tӭc TXi FKӍ mһt Ba

Thҩy, Qyi vӟi sӃp Tây : FKtnh Qy bҳt tôi SKҧi canh Jic, Fy ÿӝng WKu Gҽp hӃt Eҽo treo ÿi, không Ojm sӧ Qy Eӏt mҳt cho Pz

tôm, sao tôi Gim Fmi. Theo lӋnh Tây, Ba Thҩy tӵ tay treo Eҽo ÿӇ ÿinh lӯa cho anh em tӯ căn cӭ %unh Ĉa vӅ VӁ rѫi

Yjo ә SKөc Ntch Fӫa giһc. Nhѭng nhӡ tai mҳt nhân dân nên ta không Eӏ thiӋt Kҥi Ju.

Ĉêm 12 WKing 12 - 1952 Eӑn FKӍ ÿiӇm ÿӃn bao QKj, bҳt anh NguyӉn Văn 4Xt kiӇm Vit viên Kjnh FKtnh ҩp 3

Hѭng 3K~ - Ĉӏch tra tҩn anh ngay Wҥi QKj. Anh vùng bӓ chҥy, chúng xҧ súng theo, làm chӃt thêm ngѭӡi em gái ӣ cùng

nhà.

Ĉêm WKing 3 - 1952 ông Lê Văn Khá, kiӇm sát viên hành chánh ҩp 11 Bình Kính vӯa ÿѭӧc kӃt nҥp Ĉҧng, ÿi

quan hӋ công tác ӣ ҩp Long Quӟi. Khi vӅ, ông cҫm ÿuӕc theo ÿúng quy ÿӏnh cӫa bót Thành Hѭng (ÿi ÿêm phҧi có ÿèn

ÿuӕc). Lӑt vào ә phөc kích cӫa ÿӏch, ông vӯa trҧ lӡi liӅn bӏ bҳn chӃt ngay vì ÿӏch biӃt ông là cha cӫa anh Bҧy Nәi.

Tháng 9 năm 1952 anh Cao Văn Thiêu (NguyӉn Văn Thѫ) bӏ ÿӏch bҳt ÿѭӧc ӣ gҫn vàm Ông Èn. Chúng ÿinh anh

ÿӃn chӃt rӗi ÿҥp xuӕng sông, mҩy bӳa sau [ic mӟi nәi lên. Ba anh biӃt tin, xuӕng WUzng dây Yjo tay, Npo vô bӡ Wtnh vӟt

lên chôn cҩt. Nhѭng Fng O~c ÿy Fy ngѭӡi xuӕng Eio tin Otnh ÿang ÿi ruӗng gҫn tӟi. 0ӑi ngѭӡi Eӓ FKҥy, [ic anh trôi mҩt

Wtch.

Tӯ QJjy 18 WKing 10 năm 1952 WӍnh Biên +za Eӏ OǊ Oөt lӟn. & lao Phӕ hҫu nhѭ Eӏ ngұp trong Ojn nѭӟc ngҫu ÿөc

mênh mông nguӗn nguӝn FKҧy. Hai tua giһc gҫn bӃn ÿz Kho Yj bӃn ÿz An +ҧo nhô lên NKӓi mһt nѭӟc, Otnh trong tua kêu

cӭu ҫm ƭ. %ӑn giһc không thiӃu Wju ghe Yj phѭѫng tiӋn tӕi tân, nhѭng trѭӟc thiên tai, FK~ng Eӓ mһc dân, FKӍ ÿi ÿyn Otnh

ӣ hai tua vӅ nӝi ô Biên +za. Vӟi tinh thҫn WUich nhiӋn cao trѭӟc nhân dân, Fic anh 6iu Ĉӭc Yj Ba LӉ lo tә chӭc thanh

niên trong [m mѭӧn ghe cӭu dân ӣ Fic nѫi Eӏ ngұp Oөt. Mӝt Finh Gng ghe rѭӟc Ej con Long Quӟi, +za Quӟi, %unh

Quan lên khu Jz cao sau FKa Ĉҥi *Lic (cӕt ÿҩt 3,6 Ppt). Mӝt Finh chӣ dân %unh Tӵ, %unh Xѭѫng, Tân *Lim lên *z

&it. &ic anh Tѭ Quӟi Yj Ba Bѭng ÿi chӣ dân FKҥy Oөt, lһn Pz O~a cho Ej con, ÿѭӧc Ej con cho hai FKөc JLҥ. %j Năm

YӃn cho mӝt NKҥp muӕi, hai anh ÿem chia cho sӕ Ej con QJKqo. Tuy bà con bӏ hѭ hao mҩt mát nhiӅu lúa gҥo, heo gà,

nhà cӱa nhѭng ÿúng là “lӱa thӱ vàng”, mӑi ngѭӡi thҩy rõ ngѭӡi ÿҧng viên biӃt “lo cái lo cӫa thiên hҥ”. Ĉѭa dân lên nѫi

cao ráo an toàn, các anh tìm nѫi ngұp nѭӟc ÿӇ ngӫ ban ÿêm, không thӇ mҩt cҧnh giác ÿѭӧc. Uy tín cӫa cán bӝ ÿҧng

viên vì vұy càng lên cao.

Anh Ba Dè (Châu Dè, Võ Hӗng Châu) tham gia kháng chiӃn tӯ lӭa tuәi thiӃu niên. Vào ban văn nghӋ tuyên

truyӅn lѭu ÿӝng tӯ năm 1947 ÿӃn năm 1951, anh vӅ ÿoàn vǊ trang tuyên truyӅn sӕ 2 thӏ xã Biên Hòa ÿӭng chân ӣ Tam

HiӋp. Tháng 3 năm 1953 ÿoàn ÿóng ӣ gҫn sӣ cao su ông tòa TӍ, phía trong quán dân quân Tân Mai. Lúc này Ba Chánh -

quê An Hҧo - làm ÿoàn trѭӣng, anh Mӝt Thi (Ĉӛ Văn Thi) làm ÿoàn phó.

Anh Ba Dè dүn Ba Chánh ra gһp vӧ là chӏ Năm Hòa tӯ cù lao qua. Chӏ này mang tiӅn, thuӕc, thӭc ăn... ra căn cӭ

cho chӗng. Rӗi hai vӧ chӗng Ba Chánh lên chiӃn khu Ĉ Kӑp vӟi ban chӍ huy ÿӝi gӗm các ÿӗng chí Bùi Trӑng Nghƭa, Trӏnh

Trӑng Tráng, Hoàng Tam KǤ. Khi vӅ, Ba &Kinh cӱ các anh Lӵc, Trҥng và Ba Dè ban ÿêm ÿѭa chӏ Năm Hòa qua rҥch

Cu Mên sang cù lao, cách tua ÿò Kho khoҧng vài trăm mét, vӅ gia ÿình.

Hai ngày sau, vào buәi trѭa, Ba Chánh bҧo anh Ba Dè : chùi sҥch cây mi Xten, tӕi nay ÿi công tác. Ba Dè ÿӅ

nghӏ cho thêm hai anh Lӵc, Trҥng cùng ÿi. Ba Chánh gҥt phҳt : tao vӟi mày hai ngѭӡi ÿi ÿӫ rӗi, ÿi ÿông bӇ cѫ sӣ.

Hѫn năm giӡ chiӅu, trӡi sҳp tҳt nҳng, anh Ba Dè cùng Ba Chánh tӯ căn cӭ cӫa ÿoàn băng tҳt sӣ cao su (quãng

gҫn sӣ Thѭѫng nghiӋp Ĉӗng Nai bây giӡ), ra gҫn ÿѭӡng 15. Hai ngѭӡi Gzm vào xóm Tân Mai thҩy có bҽo. Nhѭ vұy là

an toàn, không có Otnh phөc kích. Tӟi gҫn cҫu Vҥt (nay ÿәi là cҫu Mѭѫng Sao), Ba Chánh bҧo anh Ba Dè : mày ÿѭa cây

mi và trái lӵu ÿҥn cho tao, mày ra ngѭӡi không, phát hiӋn không có gì, bò vô kêu tao. Ra sát ÿѭӡng 15, quan sát chung

quanh, anh Ba Dè chӧt thҩy lính lӕ nhӕ núp sau các lùm cây rұm rҥp. Bӑn Otnh nhѭ bҫy thú dӳ vӗ mӗi túa ra. Ba Dè la to

: Tây, anh Ba ! và tính chҥy lui. Ba Chánh nói to : mày ÿӭng lҥi ÿi ! Bӑn lính xô lҥi ôm chһt và trói nghiӃn anh Ba Dè. Tӯ

Pp rӯng. Ba Chánh ÿi ra tay không, theo sau là toán lính, mӝt tên cҫm cây mi Xten và trái lӵu ÿҥn. &K~ng dүn hai ngѭӡi

ra cҫu Vҥt. Mӝt xe Jeep tӯ phía máy cѭa chҥy xuӕng. Ĉӝi Tài gһp Ba Chánh, nói to át cҧ tiӃng máy xe : anh Ba, ÿúng

hҽn heng ! Anh Ba Dè bàng hoàng quay lҥi hӓi : anh Ba, bӝ anh ÿҫu hàng sao ? Ba Chánh trҧ lӡi : thôi em cӭ leo lên xe

ngӗi ÿàng hoàng, anh bҧo ÿҧm hӃt. Ĉӝi Tài hӓi : anh Ba, thҵng này là thҵng nào ? Trҧ lӡi : thҵng này là Châu Dè thѭ ký

cӫa tôi, có dҳt nó mӟi ÿi ÿѭӧc.

VӅ tӟi ty công an quӕc gia gҫn bót Cây Tràm, ÿӧi Tài hӓi anh vӟi anh Ba Chánh xӃp ÿһt ra ÿây ÿҫu hàng nhѭ thӃ

nào ? Anh Ba Dè trҧ lӡi: anh Ba Chánh ÿҫu hàng thӃ nào tôi không biӃt, tôi dүn ÿѭӡng cho ҧnh ÿi công tác bӏ phөc kích

bҳt, tôi không ÿҫu hàng. Nó lұp biên bҧn, ÿӑc lҥi cho nghe rӗi bҧo anh ký.

Ĉêm ÿó Ba &Kinh dүn lính vӅ khu vӵc sӣ ông Wza TӍ và Tây lé. Anh em ÿoàn vǊ trang tuyên truyӅn sӕ 2 thҩy hai

ngѭӡi ÿi công tác không vӅ ÿúng thӡi gian quy ÿӏnh, ÿã cҧnh giác rӡi căn cӭ. Lính ÿánh vào lán cӫa ÿӝi du kích Tam

HiӋp kӃ bên Ojm mӝt anh du kích bӏ thѭѫng nһng vào bӑng ÿái, mӝt tuҫn sau anh chӃt. Vӧ anh Tѭ Ĉiêu - xã ÿӝi trѭӣng

Tam HiӋp - vӯa tӯ nӝi ô ra thăm chӗng, bӏ ÿҥn trúng chân vүn chҥy ÿѭӧc.

2.10 Page 20

▲back to top

Ba Chánh thӵc sӵ ÿҫu hàng nhѭng bӑn ÿӏch chѭa tin. Èch Hӝi dө dӛ anh Ba Dè : Châu à, bӑn bay ӣ trong ÿó

sҳp ÿһt ra ÿҫu hàng thӃ nào ? Tao sӁ cho bay tiӅn, cӭ nói thiӋt ÿi ! Trҧ lӡi : tôi thành thұt không hiӇu anh Ba Chánh ÿҫu

hàng thӃ nào, tôi dүn ÿѭӡng cho ҧnh ÿi công tác bӏ các ông vây bҳt vұy thôi. (Sau này suy nghƭ lҥi, anh tӵ trách mình

khӡ, không biӃt lӧi dөng sӵ nghi ngӡ cӫa chúng ÿӇ nó tҭn cho Ba Chánh vài trұn. Lúc ÿó còn trҿ, anh quá thұt thà). Èch

Hӝi yêu cҫu ký giҩy quy thuұn (rallié) anh không chӏu. Chúng giam anh ӣ căng Thӫ.

Sau trұn lөt, anh Sáu Ĉӭc vӅ ÿào hҫm bí mұt ӣ bөi tre nhà ông Năm DiӋu và mӝt hҫm khác ӣ gҫn bàn thӡ bên

trái miӉu Bình Hòa. Ngày ngày anh ghé vào các công sӣ : Ba LiӉn, Ba Trӑng, Năm Quăn... ăn cѫm. Tӕi ÿӃn, nӃu trӡi

tҥnh ráo, anh chui vô ngӫ ӣ mӝt lùm cây giӳa ÿӗng.

Mӝt bӳa anh bӏ cҧm, bҧo chӏ Hai Ĉӕ mua cho ít thuӕc uӕng, tӕi anh vӅ lҩy. Năm Non là ngѭӡi cùng xóm làm chӍ

ÿiӇm ngҫm báo cho bót Thành Hѭng. ĈӃn tӕi, khi anh Sáu Ĉӭc ÿang uӕng thuӕc ӣ nhà chӏ Hai thì Tây và lính bao kín

nhà. Mӝt tên ÿұp cӱa. Cӱa mӣ, bên ngoài trăng sáng mӡ mӡ, tên Pháp vào nhà bҳt anh giѫ tay xét ngѭӡi rӗi xem giҩy

thông hành (laissez - passer). Thҵng Tây sҳp bӓ ra thì tên Cúc, xã ÿӝi trѭӣng An +za Hѭng ÿҫu hàng giһc, phát hiӋn

ÿѭӧc. Nó nói : anh Sáu Ĉӭc, vӅ ÿҫu Kjng thôi, bӑn tôi kiӃm anh ÿã lâu, anh ra cho rӗi. Anh trҧ lӡi : tôi tên Sanh, không

phҧi Ĉӭc. Thҵng Tây quay lҥi, Qyi tiӃng ViӋt rҩt sõi : tao kiӃm mày ÿã lâu, mày ra tao tha. Anh ÿiӇm mһt tên Cúc : mày

tӯng ăn vӟi tao mӝt mâm, nҵm mӝt chiӃu, bây giӡ mày phҧn bҳt tao. Thҵng Tây ÿinh anh ngã chúi, sau ÿó sai ltnh WUyi

lҥi mang vӅ bót. Anh Châu Dè bӏ chúng bҳt ra nhұn mһt Sáu Ĉӭc. Nó hӓi: mày biӃt ai ÿây không ? Ĉӭng tӯ xa, anh Châu

trҧ lӡi : biӃt, ÿó là anh Sáu Ĉӭc cùng quê cù lao vӟi tôi. Lính liӅn ÿѭa ngay anh vӅ phòng giam.

Èch Hӝi ra sӭc dө dӛ anh ÿҫu hàng. Anh nghƭ : ÿҵng nào cǊng chӃt, ӣ ÿây nó ÿánh ÿұp tra tҩn riӃt, ÿau ÿӟn chӏu

không nәi ; thôi xí gҥt dүn nó vӅ rӗi chӃt ӣ quê hѭѫng sѭӟng hѫn. Anh nói vӟi paren : tôi sӁ chӍ hҫm cho các ông, ӣ ÿó

có súng và tài liӋu. Paren giao hҽn : nӃu không lҩy ÿѭӧc súng và tài liӋu bҳt ÿѭӧc Ba LӉ thì moi ruӝt mày luôn. Chúng

trói tay anh bҵng dây kӁm. Mӝt tên ÿӝi và mӝt tiӇu ÿӝi lính chӣ anh bҵng xe ô tô ÿӃn ÿҫu xóm, rӗi cҧ bӑn dүn bӝ vӅ Gò

Cát O~c 2, 3 giӡ khuya. Ĉi ÿѭӡng, anh Sáu Ĉӭc năn nӍ bӑn lính : mҩy anh Ojm ѫn cӭu tôi, tôi nói liӅu chӟ làm gì có súng

và tài liӋu. Mӝt tên trҧ lӡi : tôi cӭu anh rӗi ai cӭu tôi. Ngõ xóm hҽp, cây cӕi um Wm rұm rҥp, trӡi tӕi thui. Anh Sáu quá

rành tӯng thѭӟc ÿҩt xóm này. Tӟi gҫn nhà ông Tѭ Dѭѫng, anh vuӝt chҥy vào bóng ÿêm. Bӑn lính bҳn theo loҥn xҥ, ÿҥn

bay vèo vèo trên ÿҫu. Anh băng qua mҩy mҧnh vѭӡn, thoát ra ÿӗng, chui vào mӝt ÿӕng rѫm lӟn nҵm nghӍ. Lҥi sӭc, anh

bò qua Bình Quan, trӕn trong bөi gӯa nhà ông Năm ĈiӃc. Rӗi anh tìm cách móc nӕi vӟi anh Tѭ Ĉӗng, lên chiӃn khu Ĉ.

Bӑn lính bҳt chӏ Hai Ĉӕ vӟi lý do chӏ nuôi chӭa ViӋt Minh. Lúc này chӏ ÿã năm con. Mang vӅ phòng nhà, chúng

ÿánh chӏ tӯ tám giӡ sáng tӟi chiӅu, chӍ xoáy vào hӓi : Sáu Ĉӭc ÿâu ? Ba LӉ vӅ ӣ ÿâu ? hҫm ӣ ÿâu ? V~ng và tài liӋu cҩt

giҩu ӣ ÿâu ? trong xóm có nhӳng ai nuôi chúng nó ?... Èch Hӝi bҧo chӏ : tôi ÿánh, ngѭӡi không có gì còn nhұn là ViӋt

Minh. Chӏ là ngѭӡi HiӋp Hòa chӭa ViӋt Minh rành rành mà không nhұn, gan thiӋt. Tôi ÿѭa chӏ ra tòa án binh ! Lúc chúng

ngӯng tay, chӏ ÿi không nәi. Thӵc ra chӏ biӃt không nhiӅu vì mҩy ҧnh vӅ hoҥt ÿӝng giӳ bí mұt rҩt kӻ ; mһt khác là con gia

ÿình cán bӝ kháng chiӃn, chӏ có ý thӭc và quyӃt tâm thà chӃt không khai. Mӝt sӕ ngѭӡi quen ӣ cù lao nghe tin chӏ bӏ bҳt

ÿã tҥm lánh ÿi nѫi khác. Chӏ bӏ giam hai mѭѫi mӕt ngày rӗi ÿѭӧc tha vì không có bҵng cӟ gì.

Sáng 26 tháng 5 năm 1953, tӯ căn cӭ du kích ӣ Bà Bao ngӑn suӕi Linh, hai du kích xã Tam HiӋp vác súng ÿi

săn. Bҧy Kính dông thҷng ra bót máy cѭa ÿҫu hàng, khai báo hӃt tình hình khu vӵc. Lúc này ÿӝi du kích Tam HiӋp chӍ

còn năm ngѭӡi ÿóng cҥnh ÿoàn vǊ trang tuyên truyӅn sӕ 2 thӏ xã Biên Hòa. Bҧy Kính dүn bӑn biӋt kích áo ÿen vô ban

ÿêm. Chúng bҳn anh Xan bӏ thѭѫng nhѭng anh chҥy thoát: Anh Mӝt Thi (Ĉӛ Văn Thi) nҵm trên võng bӏ thѭѫng nһng.

Trông thҩy tên Hoàng súng máy anh la lên : Hoàng, mày bҳn tao sao ? Thҵng này nói : anh Mӝt, lӥ rӗi, tôi không muӕn

giӃt anh ÿâu, tôi muӕn cӭu anh mà không ÿѭӧc, thôi tôi giúp anh mӝt viên cho êm ! 1y kӅ súng vô màng tang anh rӗi

bóp cò.

Mӝt sáng tháng 7 năm 1953, hai anh Ba LӉ, Sáu Ĉӭc gһp nhau, Fng ăn cѫm sáng tҥi nhà bà cҧ Giáo, bà ngoҥi

chӏ Ba Chҳc ҩp Bình Xѭѫng. Hai ngѭӡi trao ÿәi vài câu ngҳn ngӫi. Sau ÿó vӟi bӝ ÿӗ ÿen, ÿҫu ÿӝi nón lá, anh Sáu Ĉӭc

rӡi ÿám ngѭӡi ÿi cҩy thҷng ÿѭӡng lên chӧ Mӟi. Mӝt chiӃc xe máy do Hai HuӋ - thӧ ÿӗng không quân - chӡ sҹn ӣ cҫu

cӕng, ÿyn anh vӅ Sài Gòn.

Anh Ba LӉ vӯa vào nhà ông Ba Tӡn, nói luôn : có hai “vӧ chӗng”, nó bӓ con Qy ÿi rӗi ! Ông Ba thҩy Ojm lҥ vì câu

nói kì quһc : bay nói gì, tao không hiӇu. Anh Ba LӉ giҧi thích : Sáu Ĉӭc ÿi hӗi hôm rӗi. Mҩy ngѭӡi có mһt tҥi ÿó lһng ÿi,

không ai nói mӝt lӡi.

Cҧ cù lao Phӕ hoang mang lo lҳng, nhҩt là sӕ cán bӝ và du kích vӅ sӕng hӧp pháp. Các cѫ sӣ và nhân dân ÿӅu

biӃt anh Sáu Ĉӭc, nhiӅu ngѭӡi tӯng che chӣ, nuôi giҩu anh. Ai cǊng nѫm nӟp ÿón chӡ mӝt ÿӧt bӕ ráp lӟn, bҩt ngӡ. Mӝt

sӕ ngѭӡi tҥm lánh ÿi nѫi NKic. Nhѭng không có gì xҧy ra, [ym làng vүn yên әn.

Trong khi tiӃng tăm Sáu Ĉӭc rҩt nәi thì ít ngѭӡi biӃt anh Ba LӉ, trӯ bà con thân thuӝc và mӝt sӕ cѫ sӣ. Anh Sáu

Ĉӭc vӅ thành ít ngѭӡi dám chӭa Ba LӉ, hӑ QJin cái màn ÿҫu hàng khai báo dүn ÿӃn bҳt bӟ, tù ÿày “làm phѭӟc phҧi tӝi”.

Anh và anh Ba Nhѫn mӝt thӡi gian SKҧi nҵm ӣ cây duӕi lót ván ӣ giӳa cánh ÿӗng Thӫy hoһc lùm mҧ bà Thiên ven rҥch

Mӑi. Có lúc trèo lên cây dòm anh thҩy lính dàn cánh ÿӗng trѭӟc mһt. Chúng quyӃt bҳt nӕt ngѭӡi cán bӝ cuӕi cùng cӫa

xã. Anh phҧi ăn bӡ, ngӫ bөi, lҭn tránh ÿӏch trong mùa mѭa gió dҫm dӅ.

Lúc ÿó ÿang mùa xuӕng ÿӗng, bҳt ÿҫu vө cày cҩy. Bà con thѭѫng Ba LӉ nhѭng không dám kêu, sӧ sau này bӏ

bҳt anh khai, lén ÿһt bánh và xôi úp dѭӟi nón lá ÿӇ ӣ ÿҫu bӡ, lӕi anh thѭӡng qua lҥi. Nón ÿó bà con bӓ luôn. Anh ăn mà

không hiӇu ai cho càng thҩm thía câu tөc ngӳ xѭa “miӃng khi ÿói bҵng gói khi no”. Ông Hai Già ӣ Gò Cát treo gói cѫm và

mҳm trên chҥc cây bҫn ven rҥch gҫn hai chөc ngày liӅn mà anh cӭ tѭӣng trҿ chăn trâu mang ÿӇ ÿó. Mӝt bӳa anh gһp

ông ÿi cày sӟm. Ông cho thuӕc hút rӗi hӓi : ngѭӡi ta ra hӃt sao chú mày không ra ?... Sau ba lҫn nói chuyӋn, ông cho

anh cөc thuӕc ÿӫ hút mҩy ngày liӅn. Vài bà con trong mӝt thoáng gһp gӥ giӳa ÿӗng, bҧo thҷng : mày vӅ ÿi cho rӗi.

Nhѭng anh vүn chӏu ÿӵng gian khә, kiên trì bám trө quê hѭѫng. Bà con hiӇu ra, càng thѭѫng yêu và bҳt ÿҫu dám chӭa

anh trong nhà. Mӝt lҫn bà Sáu Hӗ làm bánh ÿãi anh thì lính vào. Anh tránh ÿi. Thҵng Tây hӓi : làm gì mà làm nhiӅu bánh

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top

thӃ ? Bà trҧ lӡi tӍnh bѫ : tôi làm cúng “cô hӗn các ÿҧng” Bӑn ,tnh rút, bà sai con ÿi kêu “cô hӗn các ÿҧng” vӅ ăn. Vào dӏp

mӗng mӝt, ngày rҵm... bà con cho xôi, bánh, bӓng… ăn không hӃt.

Ĉӗng chí Tѭ Ĉӗng (Tѭ Ĉҳng, NguyӉn Văn Trӯ) sau khi ÿѭӧc phân công phө trách khu 2 huyӋn Vƭnh Cӱu (bao

gӗm các xã HiӋp Hòa, Tam HiӋp, Long Bình, Tân Hѭng...) là huyӋn ӫy viên tӯ ÿҥi hӝi ÿҧng bӝ huyӋn khóa 2. Ĉӕi vӟi kҿ

thù, anh rҩt bình tƭnh gan dҥ. NhiӅu lҫn vӅ cù lao công tác, anh bӏ chúng rѭӧt ÿuәi sau lѭng, bҳn theo xӕi xҧ nhѭng vүn

thoát hiӇm. Ĉӕi vӟi bà con cô bác : anh luôn luôn gһp gӥ chuyӋn trò, gây niӅm tin tѭӣng vào công cuӝc kháng chiӃn cӫa

chính phӫ Cө Hӗ. Anh biӃt cách thuyӃt phөc tӯng ngѭӡi ÿóng góp vào sӵ nghiӋp chung cӫa dân tӝc. Anh ÿѭӧc bà con

HiӋp +za và các nѫi anh tӯng ӣ thѭѫng mӃn. Chѭa nghe ai chê trách anh vӅ bҩt cӭ ÿiӅu gì. Ĉӕi vӟi ÿӗng chí, ÿӗng ÿӝi,

anh có thái ÿӝ ân cҫn trìu mӃn, chia ngӑt xҿ bùi. Mӝt sӕ ÿӗng chí các ÿѫn vӏ bӝ ÿӝi Lê Thoa, Lam Sѫn nay còn nhҳc lҥi

nhiӅu kӹ niӋm sâu lҳng ÿӕi vӟi anh. VӅ cù lao, ÿѭӧc gia ÿình tiӃp tӃ lѭѫng thӵc thӵc phҭm, bánh trái, thuӕc hút... anh

ÿӅu chia sӟt vӟi bè bҥn không giӳ riêng cho mình chút Ju. Căn cӭ Bình Ĉa mҩt, viӋc qua sông càng khó khăn, tàu giһc

tuҫn tra gҳt hѫn. Anh thѭӡng ôm trái bҫu khô lӝi sông, trong WUii bҫu có ít gҥo thuӕc...

Tháng 9 năm 1953 anh tӯ chiӃn khu Ĉ vӅ cù lao thu tiӅn bà con ӫng hӝ kháng chiӃn, ÿӗng thӡi mua mӝt sӕ ÿӗ

cҫn thiӃt cho cѫ quan. Con Trӯ có hӑ vӟi vӧ anh, nói chuyӋn vӟi Ba Chánh (An Hҧo) - hai ngѭӡi có quan hӋ gì ÿó vӟi

nhau. Tên này báo cho Tây. Paren cho mӝt toán biӋt kích gài mìn, và nҵm chӡ gҫn gӕc cây ÿә, cách ÿѭӡng sӕ 1 gҫn

100 mét ngang ga Long Lҥc, trên ÿѭӡng dây lên chiӃn khu Ĉ. Tӕi 23 tháng 9 năm 1953 (16 tháng 8 ta) khi ÿoàn cӫa anh

ÿi ngang qua cây ÿә, thì mìn nә. Anh Tѭ Ĉӗng hy sinh tҥi chӛ. Anh Bҧy Lan - bí thѭ kiêm chӫ tӏch xã Tam HiӋp bӏ thѭѫng

chҥy thoát. Mӝt anh liên lҥc cӫa huyӋn cǊng bӏ thѭѫng, FKҥy ÿѭӧc vào rӯng vài ngày thì chӃt. Anh Ĉô - quân Eio - bӏ bҳt.

Anh Lӟn - công an - ÿҫu hàng.

Ët lâu sau, Ba Chánh gһp anh KiӋm, trâng tráo khoe tӝi ác : thày mày tao giӃt rӗi ! Anh Ba LӉ có lҫn bҩt ngӡ gһp

lính, suýt bӏ bҳt. Anh chҥy vào lӟp hӑc ÿһt trong miӉu Bình Tӵ. Cô giáo Năm Trҫu (Trҫn Thӏ Châu) ÿang dҥy hӑc thҩy vұy

chӍ cho anh chui vào nҵm dѭӟi bөc giҧng, nhӡ vұy anh thoát hiӇm. Cô giáo Châu có chӏ làm ӣ nhà thѭѫng Grall (Ĉӗn

Ĉҩt) Sài Gòn, ÿã nhӡ chӏ lҩy cho mӝt sӕ thuӕc quí, hiӃm. Ban ÿêm anh Ba LӉ vӅ nhà cô Năm Trҫu gõ cӱa sau theo ám

hiӋu, nhұn sӕ thuӕc. Cô giáo Nhung - con gái bà Năm Trҫu - kӇ lҥi : hӗi ÿó tôi mӟi hѫn mѭӡi tuәi nhѭng ÿӃn nay còn nhӟ

rõ, má tôi kӇ Oҥi vài lҫn, vào nhӳng ÿêm tӕi thui, tôi nghe có tiӃng gõ cӱa. Má tôi ra mӣ nói chuyӋn xҫm xì nho nhӓ vӟi ai

ÿó ӣ bên ngoài. Tôi hӓi, má tôi bҧo cұu Ba mày vӅ, không ÿѭӧc cho ai biӃt heng. Tôi hӓi cұu Ba vӅ Ojm chi ? Má tôi trҧ

lӡi qua loa : cұu Ba ÿau, lҩy ít thuӕc… Mãi sau này khi tôi lӟn, má tôi mӟi nói rõ hѫn.

Cuӕi năm 1953 do nҵm bӡ ngӫ bөi miӃt, anh Ba LӉ bӏ bӏnh. Anh nҵm ӣ ÿӕng rѫm nhà bà Năm Chӯng, có lúc

nҵm chuӗng trâu ít khi lính ÿӇ ý nѫi không sҥch sӁ này. Em Ba (Lê Thӏ Chӳ) ÿun nѭӟc cho anh xông giҧi cҧm, cǊng

thѭӡng mang cѫm ra bөi cây cho anh. Chӏ Bҧy rѭӟc mӝt ngѭӡi Tàu mӣ tiӋm thuӕc bҳc (tên là Lí Thӑ) vӅ bҳt mҥch, kê

ÿѫn cho anh. Ët bӳa sau anh khӓe dҫn, lҥi tiӃp tөc công tác vұn ÿӝng xây dӵng cѫ sӣ. ĈӃn nay anh thӍnh thoҧng còn

nhҳc ÿӃn bà phán Hҧi thѭӡng dúi vào túi áo anh gói thuӕc cҧm, ve dҫu gió vӟi lӡi nói ân cҫn : con ráng uӕng thuӕc mau

mҥnh công tác tӕt. Ông Lí 7Kӑ cǊng là mӝt cѫ sӣ tiӃp tӃ cho ta.

Anh lҫn hӗi cӫng cӕ chi bӝ HiӋp Hòa bҵng cách Pyc nӕi gһp gӥ trao ÿәi vӟi tӯng ÿӗng chí ÿҧng viên mұt : Tѭ

NguyӋt, Bҧy Bê, Bҧy Hoa... Sau thӡi kǤ tҥm lҳng, các ÿӗng chí bҳt tay vào viӋc gây dӵng lҥi màng lѭӟi cѫ sӣ. Quҫn

chúng không còn hoang mang lo lҳng nhѭ trѭӟc, tuy sӵ tàn bҥo cӫa kҿ thù không hӅ giҧm.

Ĉѭӧc nhân dân quê hѭѫng che chӣ, nuôi giҩu, anh Ba LӉ rҩt thông cҧm vӟi anh Bҧy Lan bám trө ÿҩt giò gà

Bình Ĉa. Bên ÿó không có dân, nҵm cách bót vài thăm Ppt anh Bҧy nhiӅu phen bӏ ÿói, ít gһp ÿӗng chí và bè bҥn. Khi có

thӭc ăn, ban ÿêm anh Ba LӉ tӯ Bình Xѭѫng nháy quҽt làm hiӋu. NӃu bên kia sông có tín hiӋu trҧ lӡi, anh ôm trái bҫu khô

có chӭa lѭѫng thӵc, bѫi qua sông sang vӟi bҥn.

Anh Ba Lô (Bình Quan) ÿi Otnh pháo thӫ (tirailleur) thành kèn thӍnh thoҧng lҩy ÿҥn mang vӅ nhà bà Lê Thӏ BiӃt

(Bình Kính) chuyӇn cho cán bӝ ta. Ĉҫu năm 1954 ÿѫn vӏ anh ÿi càn ӣ sông Bé. Mӝt xe camiѫn bӏ lұt, viên sƭ quan chӍ huy

và tên bҳn ÿҥi liên ngҳc ngoҧi, ÿӇ rӟt mӝt cây Côn 12. Anh Ba Lô nhһt khҭu súng, ÿút vào túi dӃt. Sau cuӝc càn, vӅ cù

lao anh ÿѭa khҭu Côn cho anh Ba LӉ ӣ nhà ông Năm Khoai.

Anh Hai Tiên tham gia bӝ ÿӝi tӯ nhӳng ngày ÿҫu kháng chiӃn. Nhà anh ӣ ҩp Thành Hѭng, gҫn bót ÿӏch nên anh

không thӇ vӅ thăm lҫn nào. Ba má anh ÿôi lҫn tìm gһp trò chuyӋn. Năm 1950 anh ÿѭӧc chuyӇn vӅ ÿӝi ÿһc công mӟi

thành lұp - ÿӝi trѭӣng là ÿӗng chí Hai Gà. Năm 1951 anh vӅ hoҥt ÿӝng ӣ vùng Thӫ Ĉӭc. Là ngѭӡi có tính nguyên tҳc rҩt

cao, sӕng trong vùng ÿӏch chiӃm, anh hòa mình vӟi nhân dân có ý thӭc bҧo mұt, nên ÿѭӧc bà con mӃn. &Kӏ Thông cán

bӝ phө nӳ xã hӭa hôn vӟi anh, cҧ hai hҽn ngày chiӃn thҳng sӁ làm ÿám cѭӟi. NiӅm vui riêng Kza vӟi vui chung cӫa ÿҩt

nѭӟc mӟi thұt trӑn vҽn. Trong thӡi gian ÿy, anh ÿiӅu nghiên ÿinh mìn cҫu Bình Lӧi.

Trên phҥm vi cҧ nѭӟc, tӯ ÿông xuân 1953 - 1954 thӵc dân Pháp liên tiӃp thҩt bҥi trên các chiӃn trѭӡng Tây

Nguyên, Thѭӧng Lào rӗi ĈiӋn Biên Phӫ. Hӝi nghӏ Giѫnevѫ nhóm hӑp. Rӗi hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ lұp lҥi hòa bình ӣ Ĉông

Dѭѫng ÿѭӧc ký kӃt ngày 20 tháng 7 năm 1954, ÿem niӅm vui ÿӃn cho mӑi nhà.

Cҩp trên ÿiӋn vӅ cho anh Hai Tiên gӥ trái mìn gҳn ӣ cҫu Bình Lӧi.

Trҧi qua chín năm kháng chiӃn, nhân dân cù lao Phӕ biӇu lӝ lòng yêu nѭӟc, tin tѭӣng vào cách mҥng, vào chính

phӫ Cө Hӗ bҵng nhiӅu hành ÿӝng cө thӇ. Càn quét bҳt bӟ, tù ÿày tra tҩn bҳn giӃt cӫa giһc chӍ làm dân càng căm thù

chúng. NhiӅu ngѭӡi con ѭu tú ÿҩt cù lao ÿã ngã xuӕng vӟi niӅm tin sҳt ÿá vào thҳng lӧi cuӕi cùng. Chi bӝ HiӋp Hòa vѭӧt

qua nhiӅu thӱ thách to lӟn, ÿѭӧc Vjng lӑc, luôn luôn gҳn bó vӟi dân, là linh hӗn cӫa cuӝc ÿҩu tranh cách mҥng tҥi ÿӏa

phѭѫng.

Lӏch sӱ ÿҩt nѭӟc và lӏch sӱ cù lao Phӕ chuyӇn sang mӝt trang mӟi.

3.2 Page 22

▲back to top

PHҪN THӬ BA

; HIӊP +ÑA NHӲNG NĂM CHӔNG MӺ

HiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ tháng 7 năm 1954 lұp lҥi hòa bình trên ÿҩt nѭӟc ta là thҳng lӧi có ý nghƭa lӏch sӱ. MiӅn bҳc

hoàn toàn giҧi phóng bѭӟc vào thӡi kǤ quá ÿӝ xây dӵng chӫ nghƭa xã hӝi. MiӅn Nam trên danh nghƭa thuӝc quyӅn quҧn

lý cӫa phía quân ÿӝi liên hiӋp Pháp. Ngô Ĉình DiӋm ÿѭӧc nuôi dѭӥng, ÿào tҥo nhiӅu năm ӣ Hoa KǤ ÿѭӧc ÿѭa vӅ làm

thӫ tѭӟng “chính phӫ quӕc gia”. Dѭӟi sӵ chӍ ÿҥo trӵc tiӃp chһt chӁ cӫa cӕ vҩn Mӻ, ÿӇ tұp trung mӑi quyӅn lӵc trong tay,

ông ta mӝt mһt dùng tiӅn bҥc mua chuӝc, mӝt mһt dùng quân ÿӝi tiêu diӋt các phe phái Bình Xuyên, Cao Ĉài, Hòa Hҧo

muôn cát cӭ xѭng hùng xѭng bá mӝt cõi. Nhҵm tҥo hұu thuүn vӳng chҳc cho DiӋm, ÿӃ quӕc Mӻ vҥch kӃ hoҥch, bӓ

nhiӅu tiӅn cӫa và phѭѫng tiӋn ÿӇ tә chӭc dө dӛ, cѭӥng ép di cѭ vào nam gҫn mӝt triӋu ÿӗng bào miӅn bҳc - phҫn lӟn là

tín ÿӗ ÿҥo Thiên Chúa, ÿӏnh cѭ hӑ tҥi nhӳng ÿӏa ÿiӇm chiӃn lѭӧc hòng sӱ dөng Kӑ chӕng Oҥi cách mҥng.

Hӝi nghӏ trung ѭѫng Ĉҧng lҫn thӭ 6 hӑp tӯ ngày 15 ÿӃn 18 tháng 7 năm 1954 khҷng ÿӏnh ÿӃ quӕc Mӻ trӣ thành

kҿ thù chính và trӵc tiӃp cӫa nhân dân ta.

Sau hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ, các anh : Tѭ Quӟi, Châu Dè, Hai Tӏch, Hai HӍ, Ba Nhѫn, chӏ Mѭa (vӧ anh Bҧy Hӗng)...

bӏ bҳt trong kháng chiӃn lҫn lѭӧt ÿѭӧc tha vӅ sӕng vӟi gia ÿình.

Mӝt sӕ bà con cù lao móc nӕi tìm ÿѭӡng lên chiӃn khu Ĉ và ra Hàm Tân - Xuyên Mӝc gһp gӥ tiӉn ÿѭa ngѭӡi

thân ÿi tұp kӃt. Ĉӭc Phөng, Hai Tình, Hai Sen, Ba Do, Ba .ӏch, Tѭ Vân, Tѭ Quá, Tѭѫng, Hòa, Quang (Ĉô), Bҧy Nәi, Hai

Tiên, Hӗ Cҧnh Tiên, Hai Thӭc... Trѭӟc lúc chia tay, mӑi ngѭӡi ÿӝng viên nhau theo tinh thҫn khҭu hiӋu : ra ÿi vƭ ÿҥi, ӣ Oҥi

quang vinh. Cuӝc chia ly nào cǊng ÿѭӧm nӛi buӗn sâu lҳng. Dүu ÿѭӧc hӑc tұp kӻ ÿӇ tin tѭӣng hai năm sӁ gһp lҥi, mà kҿ

ӣ ngѭӡi ÿi nѭӟc mҳt vүn dâng tràn.

Sáng ngày 11 tháng 8 năm 1954, lӋnh ngӯng bҳn có hiӋu lӵc lên toàn Nam Bӝ. Các anh Chín Xíu, Tám Sӱu,

Mѭӡi Thҥnh... tӵ ÿӝng tә chӭc cuӝc mít tinh chӟp nhoáng tҥi bãi ÿҩt nӅn chӧ cǊ, ӣ nӅn chӧ cǊ cҥnh nhà hӝi cӫa xã.

Dӵa vào báo chí công khai, các anh nêu bұt thҳng lӧi cӫa cách mҥng : nhӡ sӵ ÿoàn kӃt toàn dân dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo cӫa

Hӗ Chӫ Tӏch mà hòa bình ÿã trӣ lҥi. Sӕ ngѭӡi tham dӵ không ÿông song cuӝc mít tinh này biӇu hiӋn niӅm tin cӫa nhân

dân cù lao ÿӕi vӟi Ĉҧng.

Ĉӗng chí Hai Bính - bí thѭ huyӋn ӫy Vƭnh Cӱu - và Năm Hùng - phó bí thѭ - vӅ HiӋp Hòa cӫng cӕ lҥi chi bӝ xã.

Anh Ba LӉ làm bí thѭ chi bӝ, Tѭ Quӟi - phó bí thѭ, các anh chӏ Bҧy Bê, Tám Bông, Tѭ Ĉӡi, Tѭ NguyӋt, Bҧy Hoa là các

chi ӫy viên. Chi bӝ gӗm nhiӅu tә ÿҧng ӣ các ҩp do các chi ӫy viên phө trách. Chӏ Tѭ NguyӋt vұn ÿӝng cҧnh sát Ba Lon

(Cao Văn Lon) ÿinh máy bҧn hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ và lӡi kêu gӑi cӫa Chӫ tӏch Hӗ Chí Minh ngày 22 tháng 7 - 1954 ÿӇ cán

bӝ, ÿҧng viên hӑc tұp tình hình mӟi, nhiӋm vө mӟi, bѭӟc ÿҫu hiӇu thҳng lӧi cӫa cách mҥng, tin tѭӣng vào chӫ trѭѫng và

ÿѭӡng lӕi ÿҩu tranh mӟi cӫa Ĉҧng. Qua ÿó, tӯng ngѭӡi nhұn thӭc rҵng ÿҩu tranh cho hòa bình, thӕng nhҩt, ÿӝc lұp, dân

chӫ cǊng là mӝt cuӝc ÿҩu tranh lâu dài và gian khә.

Ĉêm 5 tháng 12 - 1954 (11 tháng 11 âm lӏch), anh Ba LӉ ӣ nhà cѫ sӣ là chӏ Dung tҥi Xóm Chùa ҩp Bình Tӵ. Mӝt

tӕp tӵ vӋ hѭѫng thôn vào nhà xét giҩy. Anh Ĉӕi - tiӇu ÿӝi trѭӣng - biӃt anh Ba LӉ, có cҧm tình vӟi cách mҥng, ÿm day bó

ÿuӕc qua phía khác ÿӇ tӕp tӵ vӋ hѭѫng thôn không nhìn rõ mһt anh. Ĉӝi trѭӣng Hai Lӧi chѭa biӃt mһt anh, chӍ nghe tên,

nay cҫm giҩy thҩy ghi là Lê Văn Sә tӵ Ba LӉ, nѫi cҩp Thӫ Ĉӭc, lòng ngӡ ngӧ bèn thu giҩy giӳ luôn, hҽn sӟm mai lên xã

sӁ trҧ Oҥi. Khi tӕp này sang xét nhà kӃ bên, anh Ba vӑt luôn vào Eyng ÿêm. Mӝt lát sau, Hai Lӧi và sӕ này quay lҥi bao

vây ÿám mía gҫn nhà, không thҩy gì. Giҩy cӫa anh ÿѭӧc gӣi lên ty công an Biên Hòa. Tҩm ҧnh trong giҩy là tҩm duy

nhҩt ÿӏch lҩy ÿѭӧc, sau này chúng in ra gӱi ÿi nhiӅu nѫi, treo giҧi rҩt lӟn cho ai phát hiӋn, bҳt giӳ hoһc sát hҥi ÿѭӧc anh.

Chi bӝ HiӋp Hòa nҳm khá chһt ban hѭѫng chӭc hӝi ÿӗng xã gӗm chӫ tӏch hӝi ÿӗng Năm Thҧnh, xã trѭӣng Năm

Tӵ, cҧnh sát Ba Lon... và ông tәng Thi - mӝt nhân sƭ tham gia phong trào bҧo vӋ hòa bình cӫa luұt sѭ NguyӉn Hӳu Thӑ

ӣ Sài Gòn. Vì vұy chi bӝ có mӝt chӫ trѭѫng táo bҥo : tә chӭc mӯng TӃt hòa bình ÿҫu tiên 1955 thұt rҫm rӝ. Anh Ba LӉ

báo cáo, xin ý kiӃn chӍ ÿҥo cӫa huyӋn ӫy. Ĉӗng chí Hai Bính yêu cҫu chi bӝ cân nhҳc kӻ kӃ hoҥch hành ÿӝng. Chi bӝ bàn

bҥc phân công tӹ mӍ tӯng tә ÿҧng, tӯng ÿҧng viên vұn ÿӝng cѫ sӣ ráo riӃt chuҭn bӏ. Ông Sáu Sҧnh ӣ trѭӡng bá nghӋ

ÿѭӧc ÿһt làm mӝt ÿҫu lân uy nghi, ÿҽp ÿӁ. Anh em không có tiӅn trҧ ÿӇ lҩy hàng, ông không ÿòi mà còn tһng thêm cái

ÿuôi vҧi - Các ông Năm Lѭѫng, Sáu Xҭn cǊng làm ÿҫu lân và mӝt con rӗng vҧi dài gҫn chөc mét...

ChiӅu 30 TӃt (23-1-1955) ÿông ÿҧo nhân dân các ҩp ăn mһc ÿҽp ÿӁ ÿi theo hàng ngǊ sau các cӝ ÿèn tiӃn vӅ tұp

trung ӣ sân bóng (nay là trѭӡng PTTH Nam Hà). Rӗi các ÿoàn tiӃn ra ÿӭng chұt khúc ÿѭӡng trѭӟc cӱa nhà hӝi. Ông Ba

Lon lên Qyi mҩy lӡi khai mҥc chào mӯng TӃt hòa bình ÿҫu tiên. Mӝt sӕ ÿҥi biӇu nhѭ ông tәng Thi, ông Bҧy Mít... nói lên

niӅm vui mӯng chiӃn tranh chҩm dӭt, mong mӓi hai năm nӳa tәng tuyӇn cӱ thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc thì niӅm vui cӫa mӑi

nhà càng trӑn vҽn. Hàng trăm ngӑn ÿuӕc và lӗng ÿèn thҳp sáng cҧ khu vӵc mít tinh. Rӗi con rӗng lӱa bҳt ÿҫu chuyӇn

mình. Mӛi ҩp Fy mӝt cӝ ÿèn. Có cӝ ÿèn vӟi con chim hòa bình xòe cánh chӣ che trái ÿҩt màu xanh. Có cӝ ÿèn là con

thuyӅn lӟn vӟi mӝt sӕ chӏ em ăn mһc theo kiӇu bҳc, trung, nam tѭӧng trѭng cho ÿҩt nѭӟc thӕng nhҩt. Có chiӃc xe chӣ

anh chӏ em ÿóng giҧ các dân tӝc năm châu ÿoàn kӃt ÿҩu tranh gìn giӳ hòa bình. Mӝt cӝ ÿèn khác ÿһt con voi nan, cô Chi

- con ông Bҧy Chà - ÿóng vai Trѭng Trҳc, cô Hà - con ông Tҥo - mang gѭѫm Ojm Trѭng Nhӏ. Mӝt thanh niên thӫ vai

Quang Trung ÿӝt mão, mһc áo bào cѭӥi con ngӵa thiӋt, anh Ba Ĉát giӳ chân dҳt ngӵa. Tham gia ÿoàn diӉu hành còn có

mӝt sӕ lính và tӵ vӋ hѭѫng thôn. Cuӝc tuҫn hành tӯ nhà hӝi ÿӃn cҫu cӕng Yzng ÿѭӡng quӕc lӝ 1 ÿӃn ÿҫu cҫu rҥch Cát,

xuӕng dӕc trӣ vӅ ngã tѭ chӧ, diӉn ra rҩt trұt tӵ, sau ÿó ÿoàn cӫa ҩp nào quay vӅ ҩp nҩy. Hàng chөc ngàn ngѭӡi trong xã

và mӝt sӕ bà con tӯ Bӱu +za, Hóa An, Phѭӟc Lѭ, Vƭnh Thӏ qua coi càng làm tăng không khí náo nhiӋt tѭng bӯng. 1Kym

văn nghӋ cӫa anh Châu Dè ÿӡn ca tҥi chӧ Mӟi tӟi khuya. Sáng hôm sau mӗng mӝt TӃt tiӃp tөc có cuӝc ÿua thuyӅn trên

sông Ĉӗng Nai, ÿông ÿҧo bà con ÿӭng dӑc hai bӡ sông hoan hô cә vǊ. Ba ÿӝi lân ÿi chúc TӃt khҳp 11 ҩp.

3.3 Page 23

▲back to top

Cuӝc diӉu hành rѭӟc cӝ ÿèn mӯng TӃt hòa bình ÿҫu tiên 1955 vӟi khí thӃ sôi ÿӝng là mӝt cuӝc biӇu dѭѫng sӭc

mҥnh ÿoàn kӃt cӫa nhân dân cù lao Phӕ chѭa tӯng có. Sӵ kiӋn này tác ÿӝng mҥnh mӁ tѭ tѭӣng, tình cҧm bà con, khѫi

gӧi tinh thҫn yêu nѭӟc và lòng tin tѭӣng vào thҳng lӧi cuӕi cùng cӫa cách mҥng.

Ët lâu sau, NguyӉn Văn Là - mӝt quan chӭc cҧnh sát - tә chӭc cuӝc vui xuân ӣ sân nhà ông Sáu Ĉào (Ĉào Văn

Luông). Ông ta giӃt bò, heo, mӣ rѭӧu tây và la ve, ÿón ban nhҥc tây vӅ... vӟi ý ÿӗ mua chuӝc lòng dân, tranh ҧnh hѭӣng

vӟi cách mҥng. Các bô lão ÿѭӧc mӡi ngӗi bàn trên thӏnh soҥn ; dân thѭӡng ngӗi dѭӟi. Mҩy ông già xuӕng ngӗi dѭӟi,

cùng trò chuyӋn vӟi mӑi ngѭӡi mӝt chút rӗi bӓ ra vӅ sӟm.

Các chӏ Bҧy Bê, Tѭ NguyӋt là nhӳng ÿҧng viên ÿҫu tiên thӡi kǤ 1955 - 1956 trong xã ÿào hҫm bí mұt chuҭn bӏ

ÿón cán bӝ cҩp trên vӅ. HuyӋn ӫy Vƭnh Cӱu cǊng nhѭ tӍnh ӫy Biên Hòa nhұn thҩy cù lao Phӕ là ÿӏa bàn sát nӝi ô, nӃu cѫ

quan chӍ ÿҥo ÿӭng chân tҥi ÿây thì có thӇ kӏp thӡi lãnh ÿҥo phong trào ÿҩu tranh ÿô thӏ. Dân ӣ ÿây rҩt tӕt, cuӝc biӇu

dѭѫng lӵc lѭӧng mӯng xuân hòa bình là mӝt chӭng minh cө thӇ. NhiӅu cán bӝ thѭӡng xuyên lui tӟi , có ÿӗng chí ӣ khá

lâu. Ĉӗng chí Ba Khai ӣ nhà cô JLio Năm Trҫu, Hai Ĉính ӣ nhà anh Tăng Lөc, Hai Nam ӣ nhà chӏ Bҧy Bê... Chӏ Tѭ Minh

- cán bӝ huyӋn Xuân Lӝc, là em chӗng bà Tѭ KiӋt (Lâm Thӏ Mҥnh) - vӅ vұn ÿӝng chӏ dâu cho ÿӗng chí Ngô TiӃn vӅ ӣ. Ët

bӳa sau, căn nhà tranh nhӓ bé cӫa bà ӣ ҩp Thành Hѭng cách bót chӍ vài trăm mét, lính qua lҥi rҫm rұp truӟc nhà suӕt

ngày, ÿón nhұn thêm các anh Quí, Tѭ Hӑc, Năm ChiӃu, Sáu Thiên. Nhà rҩt chұt chӝi, khi chӏ Ngô TiӃn xuӕng cùng

chӗng, bà Tѭ KiӋt mѭӟn mӝt căn nhà ngói kӃ bên cho anh chӏ.

Bà Tѭ sáng ÿi bán cháo lòng tҥi chӧ Mӟi, chiӅu vӅ gӣi nem chua Eӓ mӕi cho bҥn hàng. Hai con gái bà là em

Thӱng Lӟn (NguyӉn Thӏ Hoa) và em Thӱng nhӓ (NguyӉn Thӏ Sinh) bán chuӕi, nem, mía ghim ӣ hai ÿҫu cҫu, nѫi xe cӝ

qua lҥi dӯng WUinh nhau theo sӵ ÿiӅu khiӇn cӫa lính gác cҫu. ViӋc ăn ӣ cӫa anh em hoàn toàn nhӡ bà. Sáng sáng các

anh ÿi công tác, chiӅu tӕi Oҥi vӅ. Anh Sáu Thiên bӏ bӋnh, bà mua thuӕc cho uӕng. Anh Quí ӕm nһng, bà bӓ tiӅn ÿѭa ÿi nhà

thѭѫng tѭ ӣ Chӧ Lӟn chӳa trӏ.

Bà Năm Quҳc (NguyӉn Thӏ Quҳc) ӣ Bình Tӵ, gҫn bӃn ÿò Kho, là cѫ sӣ cӫa các anh Ba LӉ, Bҧy Khӑn, Tѭ

Cѭӡng... Các anh thѭӡng hӝi Kӑp tҥi ÿây, viӃt biӇu ngӳ, in truyӅn ÿѫn bҵng bӝt ӣ trong buӗng. Mӝt lҫn anh Bҧy Khӑn

ÿang ӣ trong buӗng, Otnh ÿi tuҫn chӧt kéo vào nhà. Bà vӝi bҧo anh buông mùng nҵm. Rӗi bà ra bҿ trái cây cho lính ăn và

nói chuyӋn vӟi chúng. Mӝt lát sau lính ra vӅ, bà ra xem chӯng ÿӇ anh Bҧy Khӑn U~t ÿi nѫi khác.

Cán bӝ huyӋn 9ƭnh Cӱu vӅ cù lao khá ÿông : Hai Bính, Quҧng, Chín Tӓ, Năm Hùng, Ba Chánh, Hӗng Dѭѫng,

Tѭ Cѭӡng, Ba Xѭӧc, Tѭ Minh... và các giao liên Òt Mҥnh, Chӳ, Sáu Tӕt, Ba Lӝi, Năm Ĉӕc, Hӧp, Chín Ĉҥt… sӕ gia ÿình

nuôi chӭa các loҥi cán bӝ lên tӟi trên năm chөc nhà. Văn phòng huyӋn ӫy Vƭnh Cӱu ÿһt ӣ nhà anh Ba Li gҫn mӝt năm,

sau bӏ bӑn thám báo rà soát nên dӡi qua xã Bӱu Hòa.

Công an, cҧnh sát ÿӏch thҩy cù lao Oj nѫi nhiӅu cán bӝ lui tӟi. &K~ng cho mӝt sӕ tên do thám ÿӝi lӕt mua ve chai

xөc xҥo tӯng ngóc ngách xóm, ҩp. Bӑn này thѭӡng ÿi thành cһp, mӝt ÿӭa ÿi trѭӟc, mӝt ÿi sau. Anh Hai Lӵc - nguyên

huyӋn ÿӝi trѭӣng Vƭnh Cӱu - ÿang ӣ Bình Tӵ, bàn cùng anh Ba LӉ : có diӋt bӑn này thì mình mӟi yên. Sau TӃt 1955, mӝt

buәi sáng anh Ba LӉ ÿang dùng dao phát gӑn Kjng rào cây thì tên giҧ dҥng mua ve chai tӟi. MiӋng nó Kӓi mua ÿӗ phӃ

thҧi mà con mҳt thì láo liên soi mói. Ngõ xóm vҳng vҿ. Anh bҧo tên ÿó ÿi trѭӟc. Ĉѭӧc mӝt quãng ngҳn, anh vung dao

chém vào cә, tên này gөc xuӕng ӣ ÿoҥn ÿѭӡng giӳa nhà bà Hai Cӱ và chӏ Hai Ҩu. Anh Hai Lӵc rҩt khӓe, vác cái thây

ném xuӕng sông chìm lӍm. Dân Bình Tӵ rҩt tӕt, mӝt sӕ ngѭӡi trông thҩy ÿã giӳ bí mұt và [ya sҥch các vӋt máu trên

ÿѭӡng. Ĉây là vө diӋt ác sӟm nhҩt cù lao thӡi chӕng Mӻ. Tӯ ÿy, ít thҩy bӑn do thám léo hánh tӟi ÿây.

Ҩp Bình Tӵ có con ông Tѭ Bánh là chӍ ÿiӇm ngҫm. Mӝt sӕ cán bӝ thӏ xã tìm cách dө y qua hóc ông Che (Hóa An)

diӋt rӗi ném xác xuӕng giӃng mҩt tích.

Khoҧng tháng 3 năm 1955 anh Ba LӉ ÿѭӧc ÿiӅu qua phө trách mҩy xã hӳu ngҥn sông Ĉӗng Nai nhѭ Tân Vҥn,

Bӱu Hòa, Hóa An... mӝt thӡi gian ngҳn rӗi vӅ công tác tҥi thӏ xã Biên Hòa. Anh Tѭ Quӟi ÿѭӧc cӱ làm bí thѭ, FKӏ Bҧy Hoa

phó bí thѭ... Chi bӝ HiӋp Hòa chia ra chín tә ÿҧng. Mӛi ҩp Tân Mӻ, Bình Hòa có hai tә, mӛi tә ba ÿҧng viên ; mӛi ҩp

Hѭng Phú, Bình Kính, Hòa Quӟi có mӝt tә vӟi ba ÿҧng viên ; hai ҩp Bình Tӵ và Long Quӟi chӍ có ÿҧng viên lҿ. Chi ÿoàn

thanh niên ÿѭӧc xây dӵng, cӫng cӕ gӗm : Ba Ngӑ, Tѭ HiӋp, Thӱ, Ba Sѫn, Hai Cân, Tài, Giúp, Tѭ Này, Sáu Mүm, Hòa

và các cô 7t, Ba Gҥo, Hai Bê, Sӱ, Ghҽo...

DiӋm cӵ tuyӋt hiӋp thѭѫng, bác bӓ tәng tuyӇn cӱ thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc. &ic khҭu hiӋu chӕng hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ

và chӕng cӝng Vҧn dán la liӋt khҳp xã HiӋp Hòa thѭӡng bӏ bà con ta lén xé bӓ. Tháng 7 năm 1955, tҥi trѭӡng nam tiӇu

hӑc Biên Hòa (trѭӡng PTCS NguyӉn Du bây giӡ) có triӇn lãm thành tích cӫa “Ngô chí sƭ”. Ĉêm ÿy, em Tám Lӝc (Lê Văn

Lӝc nay là Tám Quang) và khoҧng mӝt chөc em cùng xóm trҥc tuәi 12, 13 ÿi coi triӇn lãm vӅ ngang cҫu cӕng thì Lӝc WKz

tay xé mӝt khҭu hiӋu. Vӕn là con em mӝt gia ÿình có bà con ÿi kháng chiӃn, em ghét nhӳng gì xúc phҥm ÿӃn cách mҥng.

Ĉӝi trѭӣng tӵ vӋ hѭѫng thôn Hai Lӧi và Năm TӍnh núp trong bөi rұm gҫn ÿó, cҫm giáo nhҧy ra bҳt em. Các em khác

hoҧng sӧ ù té chҥy tán loҥn. Tám Lӝc bӏ nhӕt mӝt ÿêm ӣ nhà hӝi. Hӓi : tҥi sao mày xé bích chѭѫng cӫa chánh phӫ ? Trҧ

lӡi : tôi ÿi ÿѭӡng giӥn cùng các bҥn, tay quѫ trúng tӡ giҩy, nó rách... Cҧnh sát Ba Lon quen vӟi ba Tám Lӝc, mӡi ông lên

xã. Ông ta ÿòi giҧi thҵng nhӓ lên công an tӍnh. Ba cӫa Tám Lӝc năn nӍ, làm cam kӃt bҧo lãnh cho con nên em ÿѭӧc tha

vӅ.

Chӏ Bҧy Bê biӃt chuyӋn, bҧo em : công an Biên +za có kêu lên thì cӭ Qyi nhѭ vұy ; cô thҩy cháu khác các em

nhӓ khác… Tӯ ÿó, qua giáo dөc và theo dõi, thӍnh thoҧng chӏ giao cho em ÿѭa thѭ trong xã sau khi ÿã dһn kӻ cách thӭc.

Em thích thú nhұn nhiӋm vө này, tiӃn tӟi ÿѭӧc phө in tài liӋu, truyӅn ÿѫn (bҵng bӝt). Mi Sên - chӏ cӫa Lӝc - lúc này 16

tuәi, ÿang ÿi hӑc cǊng ÿѭӧc chӏ Bҧy Bê Yj anh Tѭ Răng hѭӟng dүn tuyên truyӅn trong hӑc sinh ÿòi hiӋp thѭѫng trúng

tuyӇn cӱ, sau ÿy tham gia công tác binh vұn. Mi Sên cǊng tham gia in truyӅn ÿѫn và bҧn tin do cҩp trên chuyӇn vӅ. Nhà

em trӣ thành trҥm giao liên. Hӝp thѭ là chiӃc hǊ ÿһt ӣ bӵc bӃn sông cӫa nhà. Anh Sáu Tӕt, giao liên huyӋn Anh Cӱu, ÿi

xuӗng qua, ghé bӓ thѭ tӯ, tài liӋu vào ÿó và lҩy ÿi báo cáo. Mi Sên nhұn rӗi trao Oҥi cho dì Bҧy. Chi bӝ còn phân công

3.4 Page 24

▲back to top

anh Tѭ HiӋp nghe radiô ӣ nhà ông Tѭ Ĉӡi, chép tin ÿӑc chұm cӫa ÿài Hà Nӝi ÿӇ cán bӝ kӏp thӡi nҳm chӫ trѭѫng cӫa

Ĉҧng mà phӕi hӧp công tác.

Vào dӏp 20 tháng 7 năm 1955, cán bӝ và cѫ sӣ HiӋp Hòa liӅn mҩy ÿêm rҧi truyӅn ÿѫn, thҧ bè chăng khҭu hiӋu

ÿòi Ngô Ĉình DiӋm thi hành ÿúng ÿҳn hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ, hiӋp thѭѫng tiӃn tӟi tәng tuyӇn cӱ thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc. Anh

em tính toán thҧ Eq theo con nѭӟc, sao cho sáng ra bè trôi ngang chӧ Biên Hòa. &y anh nҧy ra sáng kiӃn neo bè ӣ ÿá

hàng giӳa sông ÿӇ cho nhân dân qua lҥi nhìn ÿѭӧc lâu. Hàng trăm chӏ em ký tên vào kiӃn nghӏ gӱi ӫy ban quӕc tӃ và hӝi

ÿӗng xã ÿòi tӵ do thѭ tín giӳa hai miӅn ÿҩt nѭӟc.

Anh Ba Tҥo (NguyӉn ViӋt Trai) tӍnh ӫy viên Biên Hòa ÿѭӧc cӱ vӅ hoҥt ÿӝng ӣ Xuân Lӝc. Anh ӣ thӏ trҩn, xây

dӵng mӝt chi bӝ ba ÿҧng viên hӗi cѭ sӕng hӧp pháp, mӝt ӣ rүy, hai ӣ phӕ. Anh ÿang phát triӇn mӝt sӕ nòng cӕt. ĈӇ

chuҭn bӏ chào mӯng kӹ niӋm Cách mҥng tháng Tám và Quӕc khánh 1955, anh chӍ ÿҥo chi bӝ và sӕ nòng cӕt viӃt khҭu

hiӋu, làm băng cӡ ÿӏnh treo vào các ÿêm 17, 18, 19 tháng 8. Nhѭng ngày 15 tӍnh ӫy Biên Hòa Fy lӋnh xuӕng ngѭng viӋc

ÿó. Ĉêm 18 tháng 8 mӝt tên chӍ ÿiӇm lӑt vào sӕ nòng cӕt dүn lính cӫa quan hai Thiên tӟi nhà cѫ sӣ bҳt anh và chӏ chӫ

nhà. Chúng giam hai ngѭӡi ӣ bót Xuân Lӝc hai ngày, sau ÿó giҧi vӅ công an Biên Hòa ÿiӅu tra. Chӏ chӫ nhà khai : anh

Ba Tҥo chӍ nói chuyӋn hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ, không nói chuyӋn gì khác. Công an Biên Hòa cǊng không moi ÿѭӧc ӣ anh

ÿiӅu gì mһc dҫu ÿòn bӝng rҩt dӳ ÿành kӃt thúc hӗ sѫ vӟi kӃt luұn “tuyên truyӅn hiӋp ÿӏnh”. Chúng giҧi anh vӅ giao cho

nha cҧnh sát Sài Gòn vӟi cái tên giҧ Trҫn Văn NghӍ. Tҥi ÿây, tên Trҫn Văn TriӅu - công an tӍnh Biên Hòa cǊ cӫa ta ÿҫu

hàng - khai rõ : Trҫn Văn NghӍ là Tӕng Kim Quang, NguyӉn ViӋt Trai tӍnh ÿoàn, ӫy viên thanh niên cӭu quӕc ViӋt Minh.

Tên trѭӣng phòng thҭm vҩn lөc ÿѭӧc mӝt hӗ sѫ cǊ trong ÿó UBKCHC Nam Bӝ cӱ anh làm hӝi thҭm Wza án nhân dân

tӍnh Biên Hòa cǊ. Anh ÿѭӧc ÿѭa lên văn phòng gһp Tӕng Ĉình Bҳc - giám ÿӕc công an, là anh con bác ruӝt - Bҳc nói :

chú bӏ bҳt vô tù mà còn nói chính trӏ. Anh trҧ lӡi : nó hӓi tôi hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ sao, tôi nói cho nó nghe, chӟ có tuyên

truyӅn gì ÿâu. Bҳc kӃt thúc cuӝc gһp gӥ : tôi và chú là tình anh em nhѭng ÿjng ai ngѭӡi ҩy theo, tôi cho chú ÿi ÿҧo15

Ĉӝi Trұn là nhân viên phòng nhì cǊ, thѭӡng lân la tӟi các gia ÿình có giӛ chҥp, ÿám cѭӟi, ÿám ma... nghe ngóng,

thu gom tin tӭc liên quan tӟi cách mҥng, kháng chiӃn báo cho công an. Ĉӗng chí Năm Hùng phó bí thѭ huyӋn ӫy Vƭnh

Cӱu - Ngҫm ÿӗng ý cho sӕ tӵ vӋ mұt diӋt ÿӝi Trұn ÿӇ bҧo vӋ Fin bӝ tӍnh và huyӋn hoҥt ÿӝng tҥi ÿây cùng các cѫ sӣ nuôi

chӭa. ViӋc ÿӗng ý ngҫm này là trái vӟi chӫ trѭѫng ÿѭӡng lӕi ÿҩu tranh FKtnh trӏ cӫa Ĉҧng hӗi ÿó, có thӇ dүn ÿӃn bӏ kӹ

luұt. Ĉӗng chí Năm Hùng chӍ có thӇ ra lӋnh miӋng vӟi nhóm ÿoàn viên chӏu trách nhiӋm thi hành viӋc này. Anh Ba Ngӑ -

bí thѭ chi ÿoàn HiӋp Hòa - ÿѭӧc giao thӵc hiӋn. ĈӇ giӳ bí mұt, anh móc vӟi sӕ bҥn thân thuӝc chi ÿoàn xã Tam HiӋp

dùng lӵc lѭӧng thanh niên Tam HiӋp là chính.

Mӝt ngày tháng 7 năm 1955, gia ÿình ông Mѭӡi Lӏch ӣ Gò Cát gҧ chӗng cho con gái. Ĉӝi Trұn Fy mһt trong ngày

vui này cӫa gia ÿình ông Mѭӡi. Nҳm chҳc tình hình, anh Ba 1Jӑ qua ҩp Vƭnh Cӱu bàn kӃ hoҥch. ChiӅu tӕi hôm ÿó, bӕn

anh : Ba Ĉҧo, Ba Bә, Xanh, Bình chèo xuӗng qua ҩp Bình Tӵ. Anh Ba Ngӑ ÿón sҹn tҥi nѫi hҽn. Mӝt cѫ sӣ mұt vӅ báo tin

ÿám cѭӟi ÿã vãn khách, Ĉӝi Trұn còn ngӗi ÿó vӟi mҩy ông JLj. Nhóm năm ngѭӡi giҧ làm dân canh tuҫn bҳt ÿҫu lên

ÿѭӡng. Anh Ba Bә mѭӧn con dao xҳt chuӕi cán dài ӣ nhà anh %q - mӝt cѫ sӣ - Anh Xanh vác cây lao ÿӝc ngҥnh thѭӡng

dùng ÿâm cá. Ba ngѭӡi kia ÿi tay không. Tӟi khu Jz mҧ TXi miӉu Hѭng Phú gҫn nhà ông Mѭӡi Lӏch, hai anh Ba Ngӑ và

Ba Ĉҧo vào nhà ÿám cѭӟi xem xét tình hình. Các anh ra ngay, nói : ÿӝi Trұn ngӗi mӝt mình dӵa lѭng vào cӝt, mҩy ông

già ÿang nhұu lai rai ӣ bàn bên. Các anh Ba Ngӑ, Ba Ĉҧo và Bình ӣ ngoài canh chӯng. Hai anh Ba Bә và Xanh ÿi thҷng

vào, tӟi gҫn ÿӝi Trұn thì chӱi to : ÿ.m mày ÿӏnh lҩy vӧ tao ! Anh Ba Bә vung dao xҳt chuӕi, bҩt ÿӗ lѭӥi sút văng ra xa, còn

trѫ cái cán. Anh ÿành dùng cán dao ÿұp lia lӏa lên ÿҫu ÿӝi Trұn vӟi vҿ tӭc giұn cӫa mӝt thanh niên nәi cѫn ghen. Anh

Xanh ÿâm cây lao ÿӝc ngҥnh sѭӧt cҥnh sѭӡn y, mǊi lao cҳm phұp vào lѭng ghӃ. Ĉӝi Trұn la lӟn kêu cӭu. Ông Tѭ Sóc

ngӗi ӣ bàn tiӋc nhào ra chөp cây ÿӝc. Mӑi ngѭӡi ùa lҥi. Vө “ÿánh ghen” không kӃt quҧ, hai anh nhanh chóng rút lui. Khi

nhóm năm ngѭӡi chҥy ngang miӉu Hѭng Phú, ông tӯ coi miӉu nghe tӯ nhà có ÿám cѭӟi la lӕi ӗn ào ngӥ ÿó là bӑn cѭӟp

bèn tay thúc trӕng, miӋng la : cѭӟp ! cѭӟp !... Tӵ vӋ hѭѫng thôn ӣ chӧ Mӟi bҩm ÿèn pin loang loáng dӑc con ÿѭӡng

xuӕng bӃn ÿò Kho. Năm anh chҥy vӅ tӟi Bình Tӵ thì ÿөng cұu anh Ba Ngӑ.

Ông quát to : ai ÿó ? Ba Ngӑ trҧ lӡi : cháu ÿây.

Bӕn anh trong chi ÿoàn Tam HiӋp xuӕng xuӗng qua sông. Các anh tiӃc mãi : màn ÿánh ghen diӉn ra rҩt tuyӋt,

phҧi chi con dao không sút cán thì... Tӯ ÿó ÿӝi Trұn ít dám la cà các nhà có ÿim.

Ngày 23 tháng 10-1955, Ngô Ĉình DiӋm bày trò “phӃ truҩt Bҧo Ĉҥi”, xóa bӓ ҧnh hѭӣng cӫa thӵc dân Pháp, ÿӇ

dӑn ÿѭӡng cho chӫ nghƭa thӵc dân mӟi hoàn toàn thӕng trӏ ӣ HiӋp Hòa, phòng Eӓ phiӃu ÿһt tҥi trѭӡng hӑc gҫn miӉu

Thành Hѭng. Bà con trong xã ÿѭӧc cán bӝ, ÿҧng viên rӍ tai tuyên truyӅn, ÿã mѭu trí tìm nhiӅu cách chӕng phá. Tҥi phòng

Eӓ phiӃu, bӑn cҧnh sát rҩt hoҧng hӕt thҩy hình Ngô Ĉình DiӋm bӏ móc mҳt, quӋt quét trҫu... giөc bӓ la liӋt dѭӟi ÿҩt. Mӝt

tên lӟn tiӃng hѭӟng dүn : cô bác bӓ hình Bҧo Ĉҥi, dӗn hình cө Ngô vô thùng. Có ngѭӡi làm bӝ quýnh quáng nhét hình

Bҧo Ĉҥi vô bao thѫ, y chөp tay lҥi cӵ nӵ. Bà con Qyi : sao ông biӇu tôi bӓ ông này, giӡ lҥi hәng cho ? Y cѭӡi giã lã : bӓ là

bӓ xuӕng ÿҩt kia!

15 Anh Ba 7̹o Eͣ ÿi ÿày ra ÿ̻o, năm 1962 ÿ́ͻc tha, ti͗p Wͽc ÿi ho̹t ÿͱng, Ojm cán bͱ tuyên giáo khu ÿông Nam Bͱ. Ĉ̿u

năm 1963 Ojm tŕͷng văn phòng ban tuyên giáo. Ngày 1-11-1963 Oj phó ban tuyên JLio W͡nh Ph́ͳc Thành. Tháng 12-

1965 Oj chánh văn phòng ban cán sΉ thͣ xã Biên Hòa. Gi·a năm 1966 Oj chánh án phòng ban tuyên hu̽n khu. Năm 1967

công tác ͷ ban tuyên giáo W͡nh Bà Rͣa. Ĉ̿u năm 1967 v͙ ban cán sΉ T.7. Năm 1970 Oj chánh văn phòng khu Ϳy. Năm

1971 Oj chánh văn phòng tinh Ϳy %j 5ͣa. Năm 1972 công tác ͷ Ϳy ban M͏t trͅn dân tͱc gi̻i phóng khu ÿông Nam Bͱ, rͫi

Ojm phó chͿ Tͣch M͏t trͅn khu. T΃ năm 1976 Oj phó chͿ Wͣch Ϳy ban M͏t trͅn Tͭ quͩc W͡nh Ĉͫng Nai. Khóa 1983 - 1988 Oj

Ϳy viên trung ́˿ng M͏t trͅn Tͭ quͩc Vi͟t Nam.

3.5 Page 25

▲back to top

NhiӅu ngѭӡi tҭy chay WUz hӅ “trѭng cҫu ê dân” không Eӓ phiӃu. Tҩt nhiên Fin bӝ, ÿҧng viên, ÿRjn viên không

tham gia rӗi. ĈӇ ÿӕi SKy vӟi viӋc kiӇm tra Fӫa ÿӏch, QKym ÿRjn viên thanh lao gӗm Châu 'q, 7Uu, %p Hӗng khҳc mӝc JLҧ

ÿyng ÿyng Yjo giҩy Fӫa Fin bӝ, ÿҧng viên Yj Fic Ej con không ÿi bҫu.

Ҩp Bình Ĉa xã Tam HiӋp có hai tên ác ôn. Tên Sӵ tham gia kháng chiӃn mӝt thӡi gian sau bӓ vӅ thành. Năm

1955 y làm an ninh chìm. Tѭ Lѫ là ÿӝi pactidăng cǊ, có hӗi làm sӃp bót. Hai tên rҩt hӕng hách, huênh hoang, thѭӡng hù

dӑa các gia ÿình tham gia kháng chiӃn trѭӟc ÿây. Tên Sӵ nguy hiӇm hѫn, vì nó biӃt mһt nhiӅu cán bӝ ta ÿang bám trө

nӝi ô và mҩy xã ven : Tam HiӋp, HiӋp Hòa... Y ÿi Biên Hòa hoài, sөc sҥo khҳp. Cán bӝ ta thҩy y tӯ xa phҧi tìm ÿѭӡng

tránh né. Anh Ba LӉ cho biӃt : khi ÿөng y, ta phҧi thoát ngay. Ĉã bӕn, năm cuӝc hӑp cӫa thӏ xã phҧi bӓ vì thҩy y lӣn vӣn

quanh ÿó. Anh Bҧy Khӑm báo cho cánh cán bӝ thӏ xã biӃt y thѭӡng rình cҳt con ÿѭӡng mòn tӯ Gò Tre (Bình Ĉa) qua cù

lao ÿӇ bҳt anh em ta ÿi lҥi ban ÿêm.

Sӵ và Tѭ Láo ÿánh giá : tӯ sau hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ là thӡi cѫ có mӝt không hai cӫa bӑn chúng. Bӝ ÿӝi ÿi tұp kӃt

rӗi, sӕ cán bӝ nҵm vùng rҩt ít, hҫu nhѭ không có vǊ khí, lҥi nghiêm chӍnh chҩp hành ÿѭӡng lӕi ÿҩu tranh hòa bình. Trong

lúc ÿó Mӻ giúp “Ngô tәng thӕng xây dӵng quân ÿӝi quӕc gia”, trang bӏ máy bay, xe tăng, tàu chiӃn... rҩt tӕi tân. Làm sao

trӭng chӑi nәi ÿá ? NӃu bӑn y tích cӵc tóm sҥch sӕ “cӝng sҧn nҵm vùng”, ÿào tұn gӕc trӕc tұn rӉ nhӳng ai “ăn cѫm quӕc

gia thӡ ma cӝng sҧn” thì chúng tha hӗ giàu sang phú quí ÿӃn mãn ÿӡi con cháu.

Ĉҫu năm 1956, trҥi Trҫn Quӕc Toҧn còn lính da ÿen ÿóng. Anh Ba LӉ bàn bҥc kӃ hoҥch diӋt ác vӟi sӕ anh em

chí cӕt : Năm Hoa, Tám Phi... Tӕi hôm ÿó, sau khi cѫm nѭӟc xong, sáu anh (có hai anh làm công tác in ҩn cho thӏ xã)

móc súng giҩu trong bӋ miӉu thӡ ӣ Bình Xѭѫng (do bà Tám Vân xây). Súng ÿѭӧc lau chùi kӻ, chӫ yӃu ÿӇ hóa trang. Các

anh thoa lӑ nghҽ (nhӑ nӗi) ÿóng giҧ lính Ma rӕc ÿi tuҫn. Chèo xuӗng qua sông sang Bình Ĉa, các anh chia làm hai toán,

ÿӏnh diӋt Sӵ và Tѭ Láo cùng mӝt lúc.

Quãng tám giӡ tӕi, mӝt tӕp ba nguӡi mһt ÿen xì, mһc quҫn áo lính, ÿi giày lính, ÿeo súng mút và mi Xten ұp vào

nhà tên Sӵ. Hӑ lôi y ra ÿѭӡng, cách nhà vài chөc mét, ÿұp chӃt. Bҧn án tӱ hình ký tên ӫy ban kháng chiӃn hành chánh

Thӫ Biên găm trên ngӵc áo y.

Tӕp kia vào nhà Tѭ Láo, y vҳng nhà nên thoát chӃt. Sau ÿó cѫ sӣ ta rҧi tӡ rѫi cҧnh cáo mӝt sӕ tên khác. Dân

Bình Ĉa vui mӯng vì bӑn ác ôn bӏ trӯng trӏ thích ÿáng, cǊng vui vì cách mҥng còn tӗn tҥi.

TӍnh ӫy Biên Hòa biӃt sӵ kiӋn này, hӓi thӏ ӫy Biên Hòa. Bí thѭ Sáu Long nói : chӍ có Ba LӉ rành nѫi cҩt giҩu súng,

vө này chҳc do ҧnh cҫm ÿҫu. TӍnh ӫy phê phán là manh ÿӝng, trái vӟi chӫ trѭѫng chung cӫa Ĉҧng. Anh Ba LӉ bӏ kӹ luұt

cҧnh cáo. Khi nghӏ quyӃt 15 ra ÿӡi, lӏch sӱ xóa án cho anh.

Sau khi bày trò “phӃ trѭӧt” Bҧo Ĉҥi, lên làm quӕc trѭӣng kiêm thӫ tѭӟng, DiӋm xúc tiӃn cҧi tә bӝ máy hành

chánh tӯ cҩp trung ѭѫng tӟi cҩp xã vào năm 1956. Hӝi ÿӗng hѭѫng chính xã ÿәi thành ӫy ban hành chánh xã. Pháp rút

hӃt quân vào giӳa năm 1956, sӕ lính pactidăng bót ÿҫu cҫu bӏ giҧi tán, mӝt sӕ chuyӇn thành lính quӕc gia, mӝt sӕ vӅ làm

ăn. NӃu ÿӇ sӕ lính này nҳm ӫy ban hành chánh xã thì cán bӝ và cѫ sӣ ta khó hoҥt ÿӝng, nên ta ngҫm vұn ÿӝng ông Ba

Bҧo (Phҥm Văn Bҧo) ra nhұn chӭc chӫ tӏch UBHC xã (ông NguyӉn Văn Lҥc làm tәng thѫ ký kiêm ӫy viên tài chánh, Võ

Ngӑc Lӧi làm ӫy viên cҧnh sát). Ông Ba Bҧo là nhà doanh nghiӋp có tên tuәi, làm ăn ÿàng hoàng ÿѭӧc quұn Châu

Thành và tӍnh trѭӣng Biên Hòa chҩp thuұn ngay.

(Hӗi chín năm, ông tham gia kháng chiӃn mӝt thӡi gian, bӏ Pháp bҳt trên ÿѭӡng ÿi công tác. Ĉѭӧc tha, năm 1949

ông vӅ mӣ xѭӣng dӋt, mѭӟn mһt bҵng ӣ lò gҥch cӫa linh mөc NguyӉn Văn Thanh ÿӇ ÿһt máy. Năm 1955 ông ÿһt thêm

hai máy dӋt tҥi nhà riêng ӣ ҩp Thành Hѭng). Do quen biӃt, mӝt sӕ cán bӝ nhѭ anh Phác, chӏ Bҧy Quí (ngѭӡi Tân Tӏch),

anh Ba cà rem (Lѭѫng Lâm Ngâm) ÿã gӱi mӝt sӕ bӏ bӇ bҥt ӣ các nѫi vào làm xѭӣng dӋt cӫa ông mӝt thӡi gian. Anh em

này tӯ nѫi khác tӟi, sӕ mұt vө chӍ ÿiӇm ÿӏa phѭѫng chѭa biӃt mһt, vҧ lҥi hӑ ӣ ngay nhà ông chӫ tӏch xã nên không ai bӏ

xét hӓi. Theo yêu cҫu cӫa cán bӝ ta, ông cҩp mӝt sӕ giҩy thông hành cho anh em ÿi lҥi công khai dӉ dàng.

Ngô Ĉình Nhu lұp “phong trào cách mҥng quӕc gia” và các ÿoàn thӇ “thanh niên cӝng hòa”, “phө nӳ liên ÿӟi”…

nhҵm tұp hӧp lӵc lѭӧng chӕng cách mҥng. TӍnh, quұn gӱi công văn yêu cҫu ông lұp thanh niên cӝng hòa. Trên cѭѫng vӏ

là ngѭӡi ÿӭng ÿҫu xã, ông Ba Bҧo cǊng tә chӭc cho gӑi là có, nhѭng không ÿôn ÿӕc hoҥt ÿӝng gì.

ĈӇ tăng cѭӡng thӵc lӵc cách mҥng, chi bӝ HiӋp Hòa ngҫm tranh thӫ hӝi ÿӗng xã cho phép các nòng cӕt lұp ra

nhiӅu hӝi : hӝi ÿá bóng, hӝi nhà vàng, hӝi văn nghӋ ÿӡn ca, hӝi ÿua thuyӅn... Ĉӭng ÿҫu hӝi cúng miӉu Bình Kính là bà Lê

Thӏ BiӃt, hӝi phó : bà Năm Ĉӕi, nòng cӧt tích cӵc : bà Lâm Thӏ Thө... Hӝi có vài chөc hӝi viên, phө nӳ giúp ÿӥ nhau khi

túng bҩn, lҩy cӟ cúng chùa cúng miӉu, cán bӝ lӗng vào ÿó mà sinh hoҥt chính trӏ. Có lҫn mӝt nòng cӕt gӧi lên : mҩy ông

hӝi ÿӗng gӣi giҩy ÿòi thuӃ rӗi ÿó… Mҩy bà nhao nhao : chѭa có tiӅn ÿóng, phҧi làm ÿѫn xin hoãn thôi. Có bà, có chӏ

mách nѭӟc : “chánh phӫ” ÿang cho vay tiӅn ÿó, mình làm ÿѫn xin xã chӭng mà lên ngân hàng canh nông vay bӕn ngàn

mua phân, mua giӕng, buôn bán... (bӕn ngàn tѭѫng ÿѭѫng mӝt cây vàng). Các bà, các chӏ hùn tiӅn cho mӝt sӕ gia ÿình

sҳm xuӗng ghe làm ăn. Có lҫn bà con bàn tán : “chánh phӫ” sҳp bҳt thanh niên ÿi lính. Chӏ em sôi nәi bàn cách xin hoãn,

xin miӉn cho con em mình : bây giӡ hòa bình rӗi, ÿi lính làm chi nӳa ÿánh ai... Ta lӗng vào ÿòi tәng tuyӇn cӱ thӕng nhҩt

ÿҩt nѭӟc. Khóm nào, ҩp nào cǊng có tә chӭc biӃn tѭӟng kiӇu này. Ông Ba Bѭng hoҥt ÿӝng hăng hái trong giӟi trung

niên và phө lão khóm Hѭng Phú. Mӝt sӕ thanh niên tӕt ÿѭӧc cài cҳm vào tӵ vӋ hѭѫng thôn, chính nhӳng anh em này

bҧo vӋ ÿҳc lӵc cho cán bӝ, ÿҧng viên vӅ ÿӏa phѭѫng hoҥt ÿӝng. Nhóm Quӕc ViӋt (sau là Hoàng Sѫn) gӗm mӝt sӕ ÿoàn

viên mӣ mӝt tiӋm may gҫn trө sӣ hӝi ÿӗng xã, bên trong là nѫi sinh hoҥt, tә chӭc các ngày lӉ kӹ niӋm. Chӏ Tám Bông vay

tiӅn mua máy may cho anh em.

Mӝt tӕi, bӑn phòng nhì Biên Hòa ÿón ÿѭӡng ӣ cҫu cӕng nhҵm bҳt cán bӝ và ngѭӡi tình nghi. Anh Lê Văn Ký tӯ

Sài Gòn vӅ, vӯa xuӕng xe ÿò bӏ hai tên mһc thѭӡng phөc chһn xét giҩy. Anh ÿánh lҥi vӯa la lên bӏ cѭӟp. Mӝt tên rút

súng ra nhѭng không hiӇu vì sao không bҳn. Mӝt tên bӏ ÿánh ngã, anh bӓ chҥy vӅ nhà má ruӝt là bà Năm Ĉӭc. Hai tên

ÿuәi theo và kêu lính bót ÿҫu cҫu bao vây nhà. Lúc ÿó trong buӗng có hai cán bӝ thӏ xã ÿang ӣ. Không thӇ ÿӇ chúng vào,

3.6 Page 26

▲back to top

bà nhanh trí la làng : cѭӟp ! cѭӟp ! Bà con chung quanh ùa ra, mӝt sӕ tӵ vӋ hѭѫng thôn kéo ÿӃn (trong ÿó có Tѭ Bҥch).

Bӑn lính xông vào bҳt hai má con bà vӅ bót. Hai cán bӝ nhân lúc lӝn xӝn trà trӝn vào ÿám ÿông thoát thân. Nhӡ nҳm

ÿѭӧc luұt lӋ, hôm sau gia ÿình bà Năm Ĉӭc ÿѭӧc hѭѫng quҧn Lon giúp ÿã kiӋn lính bót. Sӕ lính bót ÿҫu cҫu phҧi ÿәi ÿi

nѫi khác. Hѭѫng quҧn Ba Lon yêu cҫu tӯ nay công an, phòng nhì khi vӅ cù lao khám xét bҳt bӟ ai phҧi cho xã biӃt ÿӇ

phӕi hӧp.

Ĉӏch tә chӭc hӑc tұp “tӕ cӝng”, bҳt mӛi gia ÿình phҧi mӝt ngѭӡi ÿi. NhiӅu nhà vin cӟ bұn bӏu, ÿau ӕm… nên mӛi

buәi chӍ có dăm bҧy chөc ngѭӡi ÿӃn. Tên Thìn là cán bӝ thông tin tӍnh xuӕng hѭӟng dүn có thái ÿӝ nghênh ngang. Y

ngӗi chӉm chӋ sau bàn buyarô, hҥch sách dân vӋ mang ÿӗ giҧi khát tӟi… Năng lӵc tên này kém, thuyӃt trình ngҳc ngӭ

hoài, bӏ chҩt vҩn không trҧ lӡi nәi… nên bà con ngӗi dѭӟi xì xҫm nói chuyӋn riêng mҩt trұn tӵ.

Mӝt lҫn, tên cán bӝ tӕ cӝng nói : ӣ miӅn Bҳc, cӝng sҧn chӍ ăn cám. Mӝt bà phát biӇu : theo tôi biӃt, có gҥo mӟi có

cám, xay giã mӝt giҥ lúa ÿѭӧc 16 lít gҥo, 3 lít cám ; nӃu hӑ ăn cám thì gҥo bӓ ÿâu ? Tên này cӭng hӑng nói liӅu : thì tôi

nói sao, bà con nghe vұy, chӟ hӓi lôi thôi.

Tәng Cҭm ÿѭa ông Bҧy Di (Tҥ Ngӑc Di) làm chӫ tӏch ӫy ban tӕ cӝng (nên bà con kêu ông là cҧ Tӕ hoһc Bҧy Tӕ).

Ông ta biӃt mһt anh chӏ em kháng chiӃn trong xã. Cán bӝ và cѫ sӣ ta “nҳm ÿѭӧc” ông này.

ThӍnh thoҧng Bҧy Di cǊng phҧi mӡi dân ÿӃn nhà hӝi hoһc miӉu xóm cho sӕ cán bӝ tӍnh, quұn vӅ tuyên truyӅn

cho qua chuyӋn. Ӣ xã HiӋp Hòa không tә chӭc buәi ÿҩu tӕ nào, mӝt mình ông giѫ ÿҫu chӏu báng.

Tәng Cҭm bҳt ông Bҧy Mít ÿӭng ra lұp phong trào cách mҥng quӕc gia trө sӣ ÿһt tҥi chùa Hoàng Ân. Không có

ai tham gia ghi tên. Sӧ tӍnh, quұn rún ép, ông Bҧy Mít lұp ÿҥi mӝt bҧn danh sách gӱi ÿi, lãnh thҿ vӅ bӓ xó. Ông bӏ bà con

và cháu nӝi diӉu là “chӫ tӏch phong trào bán mҥng quӕc gia”. Phong trào này không bao lâu âm thҫm tam rã.

Ông Năm Lѭѫng - dѭӧng nuôi tѭӟng cҧnh sát NguyӉn Văn Là tӯ nhӓ - lúc gһp gӥ, trò chuyӋn vӟi anh em kháng

chiӃn cǊ, phát biӇu : tôi rҩt mӃn cӱ chӍ, tác phong cӫa cán bӝ cách mҥng, tôi công nhұn cách mҥng là ÿúng nhѭng không

theo ÿѭӧc, tôi biӃt phe kháng chiӃn sӁ thҳng, tôi ÿҩu lý vӟi các vӏ không lҥi... Ông nói khá công khai vì ông có cҧm tình

vӟi cách mҥng tӯ thӡi chín năm chӕng Pháp.

Thӵc hiӋn dã tâm vƭnh viӉn chia cҳt ÿҩt nѭӟc, lұp riêng cái gӑi là “nѭӟc ViӋt Nam cӝng hòa”, tuyên bӕ “biên giӟi

Hoa KǤ kéo dài tӟi vƭ tuyӃn 17”, Ngô Ĉình DiӋm tә chӭc bҫu cӱ quӕc hӝi riêng rӁ ngày 4 tháng 3 năm 1956. Chi bӝ HiӋp

Hòa tә chӭc treo cӡ Ĉҧng trên cây dҫu, rҧi nhiӅu truyӅn ÿѫn ӣ các xóm, viӃt khҭu hiӋu lên tѭӡng và khúc ÿѭӡng sӕ 1

chҥy qua cù lao, kêu gӑi nhân dân tҭy chay cuӝc bҫu cӱ sai trái này. Tҥi ÿá hàng giӳa sông, mӝt bè chuӕi ÿѭӧc neo lҥi,

trên bè có chăng mӝt tҩm băng lӟn ÿòi chính quyӅn DiӋm hiӋp thѭѫng bàn viӋc tәng tuyӇn cӱ thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc. Cán

bӝ và nòng cӕt ngҫm vұn ÿӝng bà con không ÿi bӓ phiӃu. ĈӃn ngày bҫu cӱ, nhiӅu chӏ em viӋn cӟ con nhӓ, bұn buôn

bán… không ÿӃn phòng bӓ phiӃu. Nhóm ÿoàn viên gӗm : Tài, Khҧi, Bé Hӗng, Châu Dè lҥi khҳc mӝc giҧ ÿóng vào thҿ cӱ

tri cӫa cán bӝ và mӝt sӕ ÿӗng bào không ÿi bҫu ÿӇ phòng khi chúng xét hӓi giҩy tӡ, nhѭ hӗi 23-10-1956 tӯng làm.

Tháng 6 năm 1956 Mӻ DiӋm mӣ chiӃn dӏch Trѭѫng Tҩn Bӱu thӵc hiӋn “tӕ cӝng” toàn miӅn ÿông Nam Bӝ. Trӑng

ÿiӇm ÿánh phá là hai tӍnh Biên Hòa, Bà Rӏa cǊ. Chúng ra sӭc lùng bҳt ÿҧng viên và cán bӝ kháng chiӃn cǊ. Tҥi cù lao,

chúng bҳt ÿӗng chí Bҧy Khӑn ӣ Bình Xѭѫng. Anh Tѭ Răng (Hӗ Văn Răng) bӏ lính vào bҳt tҥi nhà. Hai ngѭӡi bӏ ÿiӅu tra

rҩt dӳ qua nhiӅu nѫi, rӗi chúng ÿѭa vӅ trung tâm cҧi huҩn “Tân HiӋp”.

Hai giӡ chiӅu ngày 2 tháng 8 năm 1956, giӳa lúc trӡi mѭa lӟn, Hai Bҧn cҫm ÿҫu mӝt xe công an vӅ ҩp Bình

Xѭѫng bҳt ông Năm Ký (NguyӉn Văn Ký). Bà Tám Vân (Lê Thӏ Vân) - vӧ ông - chҥy theo níu kéo. Chúng ÿҭy ông lên xe,

bà giҵng lҥi. Chúng ÿҭy luôn bà lên. VӅ phòng nhì tiӇu khu, hai ông bà bӏ nhӕt riêng. Qua ÿiӅu tra xét hӓi, không thu ÿѭӧc

lӡi khai nào, hai ngày sau chúng thҧ bà ra. Chúng cho bà gһp mһt ông. ông Năm bӏ ÿánh gãy tay, áo quҫn rách tѫi tҧ vӟi

nhiӅu vӃt máu bҫm khô. Vài bӳa sau bà ÿi thăm nuôi nghe bӑn lính bàn tán vӅ ông là ngѭӡi gan góc, bӏ ÿòn kiӇu nào

cǊng không khai.

Tám giӡ sáng ngày 10 tháng 8 bӑn lính chӣ ông vӅ lò gҥch bìa rӯng chӗi An Hҧo (chân ÿӗi nhà máy ÿѭӡng Biên

Hòa ӣ khu công nghiӋp bây giӡ) ÿӇ “dүn ÿѭӡng bҳt cán bӝ nҵm vùng”. Hai tay bӏ còng chһt, vӯa xuӕng xe, ông vùng

chҥy. Bӑn lính xҧ súng theo, ông hy sinh luôn.

ChiӅu tӕi ngày 2 tháng 12 năm 1956, hѫn năm trăm cán bӝ, ÿҧng viên và quҫn chúng yêu nѭӟc phá nhà lao Tân

HiӋp, thoát ra. Sáu anh lҥc ӣ vàm Bà Giang (hãng gӛ An Bình bây giӡ) ÿѭӧc chi ÿoàn thanh niên HiӋp Hòa tiӃp tӃ cái ăn

hai ngày, sau ÿó ÿѭa ghe chӣ qua rҥch cây Quí (Tân Vҥn), chӍ ÿѭӡng cho các anh vӅ Cҫn Giuӝc.

Anh Tѭ Răng vѭӧt ngөc vӅ tӟi nhà ban ÿêm, móc ngѭӡi cháu là Chín Hùng 17 tuәi làm thӧ hӗ, yêu cҫu chӣ hѫn

mӝt chөc ngѭӡi qua sông. Chín Hùng vӅ lén lҩy ghe câu cӫa ông Năm Hoàng chèo qua vàm nhà thӡ Bình Ĉa, chӣ anh

em qua Doi Dѭa (Tân Vҥn). Xong viӋc, anh Tѭ Răng dһn dò ; cháu vӅ cӕ gҳng làm ăn, ngӫ ӣ cӱa sә cұu thӑc cây kêu

cho dӉ. Năm hôm sau anh Tѭ lҥi vӅ. Chín Hùng hӓi : tҥi sao cұu không làm ViӋt Minh mà làm ViӋt cӝng ÿӇ cho nó bҳt ?

Anh Tѭ Răng giҧi thích : ViӋt Minh là con cháu Bác Hӗ ÿánh thӵc dân Pháp ; tháng 7 năm 1954 DiӋm lên cҫm quyӅn ӣ

miӅn nam phá hoҥi hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ lùng bҳt anh em kháng chiӃn cǊ và kêu là ViӋt cӝng ; thӵc ra ViӋt Minh và ViӋt

cӝng là mӝt ... Bҵng ÿӗng lѭѫng ít ӓi cӫa nghӅ thӧ hӗ, Chín Hùng dұy sӟm nҩu cѫm, cho vào trái bҫu khô mҩy suҩt rӗi

giҧ ÿi nѫm cá, ra ÿӇ trái bҫu ӣ nѫi hҽn sҹn, liӅn nӱa tháng. Ít lâu sau, anh Tѭ bҧo mӝt tuҫn ÿѭa cѫm mӝt lҫn. Rӗi anh

cho biӃt tӯ mai khӓi ÿѭa cѫm. Anh bӏ thѭѫng ӣ chân khá nһng, ÿѭӧc chӏ Bҧy Bê bӕ trí ÿѭa ÿi Sài Gòn chӳa bӋnh lâu

gҫn mӝt năm mӟi khӓi, sau ÿó ÿi thoát li luôn.

Ông Ba Bҧo làm chӫ tӏch xã cӕt lҩy tiӃng ÿӇ kinh doanh nghӅ dӋt, chӟ lѭѫng tháng chѭa 1500 ÿӗng, chҷng ÿáng

là bao. Ông mѭӟn mӝt thѭ ký riêng ÿӇ giúp giҧi quyӃt mӑi công viӋc sӵ vө hàng ngày ÿӇ rҧnh tay làm viӋc nhà. Mӝt bӳa,

quұn trѭӣng Châu Thành vӅ ÿӝt xuҩt kiӇm tra, trө sӣ ӫy ban hành chánh xã không có ai. Chӫ tӏch Bҧo ÿang bӱa cӫi tҥi

nhà riêng. Viên quұn trѭӣng cӵ nӵ mӝt hӗi. Vì ӫy viên cҧnh sát Võ Ngӑc Lӧi và ÿoàn phó tӵ vӋ hѭѫng thôn NguyӉn Văn

3.7 Page 27

▲back to top

Ngӑc - lính pactidăng cǊ - thӑc vào, quұn trѭӣng gӱi giҩy ÿòi chӫ tӏch Ba Bҧo và thѭ ký NguyӉn Văn Lҥc lên. Ông Lҥc xin

nghӍ viӋc ra mӣ cây xăng. Hai Lӧi thay chân thѭ ký kiêm ӫy viên tài chánh, tӯ ÿây dân làng gӑi anh ta là xã Lӧi. Chӭc ӫy

viên cҧnh sát bӓ trӕng. Ba Chánh - ӫy viên thѭӡng vө huyӋn ӫy Vƭnh Cӱu - vұn ÿӝng ông Năm Nai (Ĉinh Văn Bay) ra

làm, vì nӃu chӭc ÿó vào tay mӝt tên ác ôn thì rҩt trӣ ngҥi cho phong trào ÿӏa phѭѫng. Ông Năm Nai nhұn lӡi vì lӧi ích

chung.

Ĉѭӧc các chӏ Bҧy Bê, Bҧy Hoa tuyên truyӅn vұn ÿӝng, chӏ Năm Cánh lҥi tham gia công tác. Năm 1956 chӏ Bҧy

Hoa giao cho chӏ làm công tác binh vұn. Chӏ nói chuyӋn xa gҫn vӟi mӝt sӕ bà con quen bҧo hӑ gӑi chӗng con ÿang ÿi

lính xin vӅ nhà làm ăn, hòa bình rӗi ÿi lính làm chi nӳa. Chӏ tham gia ÿi gom tiӅn nuôi cán bӝ. Trҧi qua mӝt sӕ lҫn thӱ

thách, chӏ ÿѭӧc tin cұy, nhà chӏ trӣ thành trҥm giao liên, anh Sáu Tӕt và cô Tѭ NhiӅu thѭӡng lui tӟi. Công văn thѭ tӯ mӝt

sӕ lҫn ÿѭӧc giҩu trong khҥp ÿѭӡng. Ĉӗng chí Hai Ĉính - thѭӡng vө tӍnh ӫy Biên Hòa giao chӏ ÿi gһp bӕn cѫ sӣ ӣ Sài

Gòn : mӝt ӣ gҫn lăng ông (Bà ChiӇu), mӝt ӣ Cҫu Bông, mӝt ӣ ngã ba Vѭӡn Lài, ӣ ngã bҧy Lí Thái Tә. Lúc ÿi giao liên,

chӏ thѭӡng ăn mһc sang trӑng, trang ÿiӇm ÿҽp ÿӁ, tay bӗng con. Tӟi nѫi, thҩy ÿúng ám hiӋu chӏ mӟi vào nhà.

Lҫn ÿó chӏ tӯ Biên Hòa lên ngã bҧy Lý Thái Tә, ÿӭng chӡ hoài tӯ tám giӡ sáng. Trӡi nҳng nóng, ÿӭa nhӓ bӗng

trên tay cӭ khóc dӛ cách nào cǊng không nín. Mãi tӟi mѭӡi giӡ, mӝt anh ÿi xe máy Vespa xích tӟi, rút khăn trong túi ra

lau mһt. Chӏ suy nghƭ : ÿúng ám hiӋu rӗi, nhѭng sao trӉ hҽn vұy ? Chӏ rút khăn trong giӓ xách ra lau mӗ hôi. Anh kia

chào, rѭӟc chӏ lên xe. Trên ÿѭӡng ÿi, anh cho hay : cѫ sӣ ÿã bӇ, phҧi tìm cách khác ÿӇ giao hàng. Tӟi ngã năm Bình

Hòa, xe Vespa ÿұu lҥi, anh và chӏ vào mӝt tiӋm hӫ tiӃu khá ÿông khách, có mӝt vài ngѭӡi ÿeo kiӃng ÿen. Nhà hàng, bӃn

tàu, bӃn xe, rҥp hát, rҥp chiӃu bóng luôn luôn có bӑn mұt vө trà trӝn. Bӑn này thѭӡng có cái nhìn soi mói gian giҧo dӉ

nhұn ra. Mһc, anh kêu hai tô, mӛi ngѭӡi ăn mӝt, chӏ còn xúc cho ÿӭa nhӓ. Anh xong trѭӟc, chӏ trao tài liӋu cuӕn trong cái

tã cǊ: anh mang sӕ ÿӗ này vӅ trѭӟc, em sӁ giһt, em còn ÿi mua thuӕc ông thҫy Hòa Hѭng ; anh lát nӳa chҥy xe tӟi rѭӟc

em heng. Anh dúi mӝt gói nhӓ vào giӓ chӏ rӗi phóng xe ÿi. Chӏ kêu xe xích lô, ra bӃn vӅ Biên Hòa. (Do hăng hái công tác,

năm 1957 chӏ ÿѭӧc kӃt nҥp Ĉҧng.)

Dân cù lao phҧi ÿi xâu, chһt cây, làm lҥi bót ÿҫu cҫu, sang dӕc chú Hӓa gҫn núi Châu Thӟi chһt trҳng cây bөi hai

ven ÿѭӡng sӕ 1… Chi bӝ HiӋp Hòa chӍ ÿҥo sӕ nòng cӕt vұn ÿӝng nhân dân chӕng ÿi xâu. Các chӏ Bҧy Hoa, Tѭ NguyӋt

buôn bán ӣ chӧ Biên Hòa tham gia ÿҩu tranh chӕng tăng thuӃ hoa chi và chӕng ÿuәi chӛ ngӗi. Tҥi chӧ, mӝt sӕ chӏ em

buôn bán nhӓ có chӛ ngӗi әn ÿӏnh tӯ lâu. Bà Năm Giӓi bán tôm tính nӃt dӳ dҵn, hay ăn hiӃp ngѭӡi bán vһt, ép hӑ phҧi

bán rҿ cho mình. Bà ta ngӗi phía trong nhѭng dӵa thӃ lính bót Pagӕt (bót cây Chàm) và ÿút tiӅn cho cҧnh sát, bà ta

muӕn sҳp xӃp lҥi chӛ ngӗi. Thông ÿӗng vӟi cҧnh sát, bӑn này làm mӝt cái thăm có ÿánh dҩu sҹn, bà Năm Giӓi vӯa bҳt

ÿã trúng liӅn. Chӏ Bҧy Hoa lãnh ÿҥo chӏ em bán hàng ÿҩu tranh ngӗi ÿâu ngӗi ÿó. Các chӏ làm ÿѫn kiӃn nghӏ vào quұn,

chӏ Bҧy Hoa thay mһt chӏ em, trình bày xin bӓ cái vө bҳt thăm không công bҵng ÿó. Mҩy ngày êm ru, tѭӣng ÿâu lӋnh

quұn ÿã có hiӋu lӵc, không dè bӳa ÿó cҧnh sát ra lôi kéo bҳt chӏ em phҧi ÿәi chӛ theo kӃt quҧ bӳa trѭӟc. Chӏ em rӏ lҥi la

khóc om xòm, sau ÿó làm ÿѫn mang vào dinh tӍnh trѭӣng, vӯa chҥy vӯa khóc. Mӝt viên chӭc trong ÿó hӓi, chӏ em thi

nhau trình bày. Cò Hѭѫng bӏ tӍnh trѭӣng khiӇn trách phҧi ra lӋnh rút sӕ cҧnh sát ӣ chӧ vӅ. Cuӝc ÿҩu tranh giӳ chӛ bán

thҳng lӧi.

Tháng 11 năm 1957 Mӻ DiӋm bҳt ÿҫu làm xa lӝ Sài Gòn - Biên Hòa. Căn cӭ du kích Bình Ĉa cǊ bӏ ӫi phá. Theo

chӍ ÿҥo cӫa tӍnh ӫy Biên Hòa. HuyӋn ӫy Vƭnh Cӱu cӱ các anh Ba Cù (NguyӉn Ĉông Châu) và Năm Trang vӅ vұn ÿӝng

nhân dân Long Bình, Bình Ĉa ÿҩu tranh phá kӃ hoҥch mӣ xa lӝ. Anh Ba Cù ӣ rӯng Bình Ĉa. Anh Năm Trang vӅ ҩp Hòa

Quӟi ӣ nhà bà Ba DiӋu, ÿóng vai chӗng cô Ba Gҥo. ĈӇ che mҳt bӑn chӍ ÿiӇm ngҫm tҥi chӛ, bà Ba nói vӟi mӑi ngѭӡi là

con gái bà lҩy chӗng lúc cô hӑc thӧ may ӣ Sài Gòn, vì hai bên ÿӅu nghèo nên làm ÿám cѭӟi ÿѫn giҧn ӣ trӇn. Nay hai

ngѭӡi vӅ quê vӧ sinh sӕng. Ngày ngày, gia ÿình bà chèo xuӗng ÿѭa “con rӇ” qua sông “ÿi làm cho sӣ công chánh”, chiӅu

lҥi qua rѭӟc vӅ.

Nhân dân cù lao có ý thӭc giӳ bí mұt tӕt nhѭng ÿӏch cǊng tìm thҩy sӵ có mһt cӫa cán bӝ ta tҥi ÿây. Lính và công

an thѭӡng bҩt ngӡ lùng sөc xóm ҩp, hy vӑng bҳt ÿѭӧc cán bӝ ta. Mӝt bӳa, em Phөng - con gái bà DiӋu chѫi vӟi ÿӭa em

nhӓ ӣ ÿҫu xóm, canh chӯng cho anh Sáu Tӕt ӣ trong nhà. Mӝt toán lính tӟi khá ÿӝt ngӝt. Em Phөng thҩy nӃu chҥy vào

báo thì chúng nghi, sҹn chiӃc que trong tay, em vөt thҵng nhӓ mӝt roi và la lên : nghӏch ÿҩt dѫ dáy, vô rӱa tay ! Thҵng

nhӓ khóc toáng. Anh Sáu Tӕt nhìn ra ngoài thҩy lính ÿang vào bèn rút êm lӕi cӱa sau. Mӝt lҫn khác, trên ÿѭӡng ÿi chӧ

vӅ, em gһp mӝt toán lính ÿi xuӕng Hòa Quӟi. Em ráng ÿi nhanh vѭӧt tӕp lính, vӯa ÿi vӯa làm bӝ cҵn nhҵn : bҧ ÿѭa ít tiӅn

mà dһn mua bao nhiêu thӭ, mua sao ÿѭӧc... Tӟi gҫn nhà, em vүn lҫu bҫu. Bà Ba DiӋu chҥy ra rҫy : con gái không ÿѭӧc

ăn nói làm sàm. Rӗi bà quay vào báo cho anh em kӏp thӡi qua nhà khác.

Mӝt tӕi anh Ba Trѫn bӏ bӋnh, ÿang xông giҧi cҧm trong nhà bà Hai Ngà ҩp Bình Kính. Em gái Tăng Kim Phұn 11

tuәi, con bà, ÿang chѫi ӣ ngõ chӧt la : lính xét nhà, má ѫi ! Anh Ba vӝi vӑt ra cánh ÿӗng sau nhà chui vào ruӝng lúa, lúc

này lúa ÿã cao ngang lѭng. Lính vào nhà lөc soát thҩy tҥi góc phòng có ngѭӡi ngӗi trùm mӅn. Mӝt tên tӟi lұt mӅn ra, em

Duyên ÿҫm ÿìa mӗ hôi. Ông Hai Lөc nói : con gái tôi ÿau mҩy bӳa rày ÿang xông ÿó mà. Chúng hӓi : ai chҥy ra sau nhà

? ông bình tƭnh trҧ lӡi : thҵng cháu con bҥn dì ÿang trӕn quân dӏch, thҩy mҩy ông tӟi, nó sӧ lánh ra sau chӟ không có gì.

Rӗi ông giҧ lҧ mӡi chúng uӕng nѭӟc hút thuӕc. Lát sau, chúng qua xét nhà khác.

Anh Sáu Ĉӭc (NguyӉn Thành Ĉӭc) ÿi lính ÿóng trung sƭ ӣ trong ban tham mѭu cӫa tѭӟng Lê Văn Tӏ. Vì có quan

hӋ thân thuӝc, anh ÿѭӧc làm viӋc ӣ trung tâm công văn ÿi và ÿӃn (centre de message) ÿӋ nhҩt quân khu. VӅ thăm gia

ÿình, mӝt sӕ lҫn anh gһp anh Chín Tӓ - bí thѭ huyӋn ӫy Vƭnh Cӱu - ngay tҥi cù lao. Anh ngӓ ý lҥi muӕn ÿi theo cách

mҥng. Anh Chín Tӓ bҧo anh cӭ làm tҥi ÿó lúc có dӏp thuұn tiӋn thì ÿóng góp cho cách mҥng. Tháng 10 năm 1958, anh

Sáu Ĉӭc chép tay bҧn danh sách các sƭ quan cӫa quân khu, ÿánh dҩu tên nhӳng ngѭӡi có chiӅu hѭӟng tӕt rӗi gӱi cho

huyӋn ӫy Vƭnh Cӱu. Ĉӗng chí Bҧy Khӑn - cán bӝ binh vұn - giӳ bҧn danh sách này. Mӝt lҫn ÿӏch ruӗng bӕ ҩp Long Quӟi,

anh Bҧy chҥy thoát, khҭu súng lөc kӏp vùi xuӕng bùn, nhѭng mӝt sӕ tài liӋu trong ÿó có bҧn danh sách sƭ quan bӏ chúng

thu ÿѭӧc. Mang vӅ nghiên cӭu nét chӳ (giáo tӵ) bӑn an ninh quân ÿӝi ÿã bҳt trung sƭ Sáu Ĉӭc hӗi 14 giӡ ngày 19 tháng

5 năm 1959 tҥi nѫi làm viӋc. Phòng nhì ÿiӅu tra sáu tháng ròng, nhiӅu lҫn chúng hù không khai sӁ bҳn bӓ theo quân luұt,

3.8 Page 28

▲back to top

mһt khác bҥn cǊ Tѭ Cѭӡng theo dө riӃt nhѭng anh Sáu không có gì ÿӇ khai ngoài viӋc lҩy bҧn danh sách. Cuӕi năm

1959 toà án quân sӵ cӫa DiӋm ÿѭa anh ra xét xӱ kӃt án tӱ hình. Vӧ anh cҫu cӭu vӧ tѭӟng Tӏ - là bà con - Nhӡ sӵ can

thiӋp cӫa tѭӟng Tӏ, anh ÿѭӧc giҧm án xuӕng tù chung thân. Tháng 2 năm 1960 anh bӏ ÿày ra Côn Ĉҧo. (Tháng 2 năm

1974, anh ÿѭӧc trao trҧ tҥi Lӝc Ninh)

Anh Châu Dè mӣ mӝt sҥp bán báo tҥi chӧ Ĉӗn (Bӱu Hòa) ÿӇ sinh sӕng và bí mұt làm công tác binh vұn. Tháng

3 năm 1959 anh bӏ bҳt tҥi nhà. Anh bӏ giҧi qua nhiӅu nhà tù ӣ Biên Hòa, bót Hàng Keo (Gia Ĉӏnh), bót Bà Hòa (Chӧ Lӟn),

có lúc chúng ÿѭa anh xuӕng Mӻ Tho thҭm vҩn. Chúng ÿánh anh hàng tuҫn, xoáy vào hӓi : mày cùng quê HiӋp Hòa vӟi

Ba LӉ phҧi không ? Trҧ lӡi : phҧi. Hӓi : Ba LӉ giӡ ӣ ÿâu ? Trҧ lӡi : tôi cùng quê vӟi ҧnh thiӋt nhѭng không biӃt ҧnh ӣ

ÿâu... Chúng dùng ÿӫ mӑi loҥi ÿòn, chӍ ÿӇ biӃt ngѭӡi cán bӝ nҵm vùng có cӥ ÿó hiӋn ÿang ӣ ÿâu. Anh Châu Dè trѭӟc

sau chӍ mӝt lӡi khai, ÿánh chán rӗi chúng thôi. Mӝt cán bӝ bӏ công an Mӻ Tho bҳt, khai ra anh - tuy hai ngѭӡi không hӅ có

quan hӋ công tác. Anh kia còn khai Châu Dè là tә trѭӣng binh vұn xӭ ӫy Nam Bӝ. Quan mӝt Trân Bӱu Liêm là trѭӣng

ÿӝi biӋt kích 1 ӣ bót Bà Hòa mӝt lҫn hӓi anh : cái chӭc trѭӣng tә binh vұn xӭ ӫy cӫa anh vào cӥ nào bên quӕc gia chúng

tôi ? Anh Châu Dè hӓi lҥi : thѭa ông, hiӋn nay ông giӳ chӭc vө gì ? Y hãnh diӋn trҧ lӡi : tôi là thiӃu úy ! Anh Châu Dè

chѫi gác : chӭc vө tôi vào cӥ ÿҥi úy bên các ông. Liêm ÿӭng phҳt dұy, chөm chân dұm gót giҫy ÿánh “bӕp”, giѫ tay chào

rӗi sai ÿàn em mang ghӃ cho anh ngӗi. Tӯ ÿó thái ÿӝ cӫa y ÿәi khác, y có phҫn kính trӑng ngѭӡi tù chӏu ÿӵng bao ÿòn

tra mà không khai gì có hҥi cho tә chӭc. Bӏ lѭu ÿҫy ra mӝt trҥi tұp trung ngoài HuӃ, anh ÿѭӧc viên thiӃu tá tѭӣng trҥi nӇ

phөc vì ý chí cӫa mӝt ngѭӡi có lý tѭӣng vӳng vàng.

Mӻ DiӋm gây ra vө ÿҫu ÿӝc lӟn ӣ trҥi tұp trung Phú

Lӧi. Nhân dân cҧ nѭӟc tӯ bҳc chí nam sôi sөc trѭӟc tӝi ác tày trӡi này. TӍnh ӫy Biên Hòa chӍ ÿҥo thӏ ӫy và các huyӋn ӫy

phát ÿӝng nhân dân vҥch trҫn bӝ mһt khát máu cӫa chúng.

Ngày 1 WKing 4 năm 1959 huyӋn ӫy Vƭnh Cӱu huy ÿӝng hàng trăm bà con các xã kpo vӅ nӝi ô. KӃ hoҥch cӫa ta

dӵ ÿӏnh : mӝt ÿoàn các bà các chӏ ÿҫu ÿӝi khăn tang, tay cҫm kiӃn nghӏ và ÿѫn xin (gһp ngѭӡi nhà bӏ giam ӣ Phú Lӧi)

vào gһp tӍnh trѭӣng Biên Hòa lúc tám giӡ sáng ; lúc trӣ ra mӑi ngѭӡi ÿi thành hàng, có lӵc lѭӧng bên ngoài hàng trăm

ngѭӡi nhұp vào, tuҫn hành

công khai tӕ cáo tӝi ác cӫa Mӻ DiӋm tҥi các ÿѭӡng phӕ

ÿông dân quanh chӧ Biên Hòa. Tám giӡ sáng hôm ÿó, ba mѭѫi bҧy phө nӳ tұp trung ӣ trѭӟc cӱa nhà Trҫn Lâm (khu

chӧ cá) do chӏ Bҧy Bê lãnh ÿҥo, vào ÿӃn sân tòa hành chánh thì tӍnh trѭӣng lánh mһt, cӱ mӝt thѭ ký ra tiӃp. Các bà, các

chӏ nói : chúng tôi cҫn gһp ngài tӍnh trѭӣng, chӗng con anh em chúng tôi bӏ giam ӣ trҥi Phú Lӧi, chúng tôi ÿi thăm nuôi

không ÿѭӧc, không biӃt thân nhân chúng tôi sӕng hay chӃt, nӃu còn sӕng xin ngài cho ÿѭӧc gһp mһt... Viên thѭ ký vào

báo cáo, tӍnh trѭӣng Biên Hòa gӑi ÿiӋn cho ty công an. Hai xe camion chӣ ÿҫy cҧnh sát công an ұp tӟi. Chúng bao vây

chұt ÿám các bà các chӏ bҧo mӑi ngѭӡi lên xe. Chӏ Bҧy Bê ngҫm ra hiӋu cho mӑi ngѭӡi ÿӭng lên. Chúng hăm he : mҩy

bà ngoan cӕ phҧi không ? Chӏ em bình tƭnh trҧ lӡi : chúng tôi chӡ ông tӍnh trѭӣng tӟi ÿӇ ÿѭa ÿѫn xin thăm nuôi. Hai bên

lӡi qua tiӃng lҥi, chúng bҳt tӯng ngѭӡi ÿҭy lên, các bà các chӏ lҥi nhҧy xuӕng. Giҵng co khá lâu, chúng giӣ thӫ ÿoҥn

quyӃt liӋt, mҥnh tay ÿàn áp rӗi chӣ tҩt cҧ vӅ ty công an.

Ĉѭa chӏ Bҧy Bê vào phòng ÿiӅu tra, chúng ÿánh liӅn. Ba mѭѫi sáu ngѭӡi bӏ phân tán ra mҩy phòng. Chúng tra

khҧo gҥn hӓi : ai cҫm ÿҫu vө này ? Mӑi ngѭӡi thӕng nhҩt trҧ lӡi : có thân nhân bӏ giam giӳ ӣ trҥi Phú Lӧi nên tӵ ÿӝng rӫ

nhau làm ÿѫn xin ÿi thăm nuôi. Chӏ Bҧy Bê là ngѭӡi duy nhҩt không có ÿѫn, bӏ chúng vһn hӓi : sao mày dүn mҩy mө già,

mҩy con mҽ mang bҫu ÿi ÿҩu tranh chӕng chánh phӫ ? Trѭӟc sau chӏ chӍ trҧ lӡi : tôi ÿi chӧ, mҩy bҧ không biӃt dinh tӍnh

trѭӣng ӣ ÿâu, tôi dүn ÿѭӡng cho mҩy bҧ... tôi có tӝi gì mà mҩy ngѭӡi ÿánh ? còn mҩy bҧ ÿi hӓi tin chӗng con cǊng có tӝi

gì mà mҩy ngѭӡi bҳt giam ÿánh ÿұp tàn nhүn nhѭ vұy ? thҧ chúng tôi ra ! Không khai thác ÿѭӧc ÿiӅu gì, mҩy tên ÿiӅu

tra lên lҫu báo cáo vӟi sӃp. Thӯa lúc vҳng bӑn chúng, chӏ Bҧy Bê bò lӃt ra cӱa. Hai bàn chân chӏ bӏ ÿzn xѭng vù không

ÿӭng nәi. Chӏ ÿӝng viên nhҳc nhӣ sӕ chӏ em ngӗi ӣ hành lang : mҩy dì, mҩy chӏ cӕ giӳ lӡi khai trѭӟc sau nhѭ mӝt, tôi

không khai gì hӃt... Mӝt lát sau bӑn ch~ng xuӕng, thҩy mӑi ngѭӡi tөm lҥi mӝt chӛ, mӝt tên chӱi thӅ: ÿ. m. con này liên hӋ

vӟi mҩy con mҽ, xui mҩy con mҽ nhӳng gì ? Chӏ nhҽ nhàng trҧ lӡi : tôi khát, ra kiӃm miӃng nѭӟc uӕng... Các bà, các chӏ

ÿҩu tranh riӃt, ÿӃn năm giӡ chiӅu bӑn công an phҧi thҧ cҧ ba mѭѫi bҧy ngѭӡi.

Trong lúc lӵc lѭӧng ÿҩu tranh trӵc diӋn bӏ bҳt thì khoҧng mӝt trăm chӏ em bên ngoài hӛ trӧ cǊng bӏ ÿӏch ngăn

cҧn. Hàng trung ÿӝi ҧnh sát ÿҫy ÿӫ súng ӕng rҧi tӯ khu bán cá chӧ Biên Hòa tӟi nhà bѭu ÿiӋn không cho ai qua lҥi khúc

ÿѭӡng ven bӡ sông trѭӟc tòa hành chánh. Hàng trăm bà con ӣ chӧ bӓ bán hàng, kéo theo sau ÿoàn phө nӳ vҩn khăn

tang. Cҧ chӧ xôn xao bàn tán. Cӕt cán ta tranh thӫ rӍ tai bà con, vҥch trҫn tӝi ác ÿҫu ÿӝc tù nhân tҥi trҥi tұp trung Phú Lӧi

cho nhân dân nӝi ô Biên Hòa biӃt. Tin này nhanh chyng lan xa mһc dù nhà cҫm quyӅn hӃt sӭc bѭng bít.

Càng ÿàn áp ÿiên cuӗng phong trào cách mҥng miӅn nam, Mӻ DiӋm càng gһp sӭc chӕng trҧ quyӃt liӋt cӫa nhân

dân. Ch~ng ban hành luұt 10-59 và lê máy chém ÿi nhiӅu nѫi, giӃt hҥi nhӳng ngѭӡi yêu nѭӟc thì quҫn FK~ng càng sôi

sөc căm thù. Yêu cҫu ÿѭӧc cҫm vǊ khí trӵc tiӃp ÿánh ÿӏch trӣ thành nguyӋn vӑng nóng bӓng cӫa cán bӝ, ÿҧng viên và

nhân dân toàn miӅn.

ĈӃn năm 1959, sӕ cӕ vҩn Mӻ ӣ miӅn nam lên tӟi hai ngàn tên, gҩp khoҧng mѭӡi lҫn so vӟi năm 1954. Mӟi ÿҫu

chúng chӍ nҳm quân ÿӝi Sài Gòn ӣ cҩp sѭ ÿoàn, ÿӃn năm này cӕ vҩn Mӻ có mһt ÿӃn cҩp tiӇu ÿoàn. Chúng vӯa huҩn

luyӋn, vӯa chӍ huy quân ngөy ÿánh phá cách mҥng ngày càng ác liӋt.

Tҥi thӏ xã Biên Hòa, bӑn cӕ vҩn Mӻ cӫa sѭ ÿoàn 7 hàng ngày lui tӟi ăn chѫi, giҧi trí tҥi Nhà xanh (thuӝc nhà máy

cѭa BIF) câu lҥc bӝ Nhà xanh nҵm lӑt giӳa các căn cӭ quân sӵ lӟn : trҥi Trҫn Quӕc Toҧn, sӣ chӍ huy quân ÿoàn 3, sân

bay Biên Hòa, tӍnh ÿoàn bҧo an, ty cҧnh sát… Nhà xanh ÿѭӧc rào mҩy lӟp dây kӁm gai, hӋ thӕng ÿèn ÿiӋn bҧo vӋ chiӃu

sáng trѭng suӕt ÿêm. Mӝt trung ÿӝi bҧo an canh gác nghiêm ngһt ngày ÿêm. Sit cҥnh Nhà xanh là cѭ xá sƭ quan ngөy.

Các ҩp Tân Mai, Lân Thành nhan nhҧn cҧnh sát, mұt vө, chӍ ÿiӇm, thanh niên cӝng hòa... Ba ngѭӡi làm vѭӡn, làm bӃp,

làm bӗi ÿã ÿѭӧc công an DiӋm thҭm tra kӻ không có gì nghi vҩn. Ĉӏch ÿánh giá Nhà xanh là nѫi an toàn lý tѭӣng. ĈӇ

mua chuӝc lòng dân ÿӏa phѭѫng, bӑn Mӻ cho chiӃu bóng tҥi sân ÿӇ mӑi ngѭӡi vào coi tӵ do buәi tӕi.

3.9 Page 29

▲back to top

Tháng 2 năm 1959 anh Năm Hoa - con ông Năm Ký - dүn anh Hѭng - liên lҥc - mang thѭ cӫa ban quân sӵ liên

tӍnh miӅn ÿông Nam Bӝ (sau này là Bӝ chӍ huy quân sӵ miӅn) do ÿӗng chí Tám Vên Vên (NguyӉn Hӳu XuyӃn) viӃt gӱi

anh Ba LӉ. Thѭ bàn viӋc ÿánh sӕ cӕ vҩn Mӻ tҥi Nhà xanh. Anh Hѭng ÿѭӧc bӕ trí ӣ nhà cѫ sӣ là bà Bҧy VӃt. Anh Ba LӉ

ӣ nhà bà Sáu Tѫ. Hai cѫ sӣ này ÿӅu ӣ ҩp Lân Thành cách Nhà xanh xa nhҩt vài trăm mét theo ÿѭӡng chim bay. Tӕi tӕi,

hai anh theo dân vào xem chiӃu bóng ÿӇ quan sát kӻ vӏ trí ÿӏch và nҳm qui luұt tuҫn tra canh gác cӫa lính bҧo vӋ. Sau ba

tháng ÿiӅu nghiên Wӹ mӍ, anh Hѭng mҩy lҫn vӅ chiӃn khu Ĉ báo cáo thì anh Ba LӉ lo tә chӭc huҩn luyӋn cho sӕ tӵ vӋ mұt

chӑn Oӑc cӫa tKӏ xã Biên Hòa.

Cuӕi tháng 6 năm 1959, ban quân sӵ liên tӍnh thông qua phѭѫng án trұn ÿinh. Ĉӝi ÿһc công C. 250 gӗm sáu

ngѭӡi do anh Năm Hoa chӍ huy làm mǊi chӫ công. Lӵc lѭӧng tӵ vӋ mұt thӏ xã phӕi hӧp ӣ vòng ngoài giӳ nhiӋm vө kiӅm

chӃ trung ÿӝi gác và chһn viӋn. Giӡ nә súng ҩn ÿӏnh là khoҧng 19 giӡ 15 tӕi 7 tháng 7 năm 1959. Ĉánh vào giӡ ÿó, lính

vӯa ÿәi gác xong, chӍ có mӝt tên mang súng, lúc này dân chѭa ÿi xem thì không gây thiӋt hҥi cho dân. Ĉánh vào ngày ÿó

- kӹ niӋm DiӋm chҩp chính – thì lính gác ÿѭӧc ăn chѫi sӁ chӇnh mҧng hѫn các ngày khác.

Ĉêm 5 tháng 7, ÿӝi ÿһc công vӅ ÿӃn gò cây trâm muӕi xã Tân Phong. Sáng mùng 6 anh Ba LӉ ra gһp anh em,

sau ÿó vӅ chӍ ÿҥo tӵ vӋ mұt chuҭn bӏ phӕi hӧp vӟi mǊi chӫ công. Tám giӡ sáng, anh Bҧy HuӋ - em ruӝt Năm Hoa - chӣ

hai rә bánh mì tiӃp tӃ cho ÿӝi ÿһc công. Ĉêm mùng 6, sáu anh vӅ ém ӣ vҥt rӯng chӗi Gò Mô sau nhà bà Ba Xuân xóm

Gò Me ҩp Lân Thành, cách Nhà xanh vài trăm mét.

Khoҧng 7 giӡ tӕi mùng 7 tháng 7, trұn tұp kích diӉn ra trong vòng mѭѫi phút, Hai tên Mӻ Dale R. Buis và Chester

M Ovnand bӏ chӃt, mӝt tên khác bӏ thѭѫng. Bên ta, anh HuӅ hy sinh, anh Sҳc bӏ thѭѫng ÿѭӧc ÿӗng ÿӝi duu ÿi vӅ căn cӭ.

Trұn Nhà xanh là trұn ÿánh Mӻ ÿҫu tiên cӫa nhân dân miӅn nam trong cuӝc kháng chiӃn chӕng Mӻ cӭu nѭӟc.

Trұn ÿánh lӏch sӱ này có hai ngѭӡi con ÿҩt cù lao Phӕ tham gia : anh Ba LӉ và anh Năm Hoa.

Sau trұn Nhà xanh, anh Bҧy HuӋ bӏ công an Biên Hòa bҳt vӅ ÿiӅu tra. Anh trҧ lӡi : tӯ nhӓ tӟi giӡ tôi chӍ coi trâu,

trӗng dѭa. Chúng nói : Tѭ Cѭӡng ÿã khai Ba LӉ, Năm Hoa thѭӡng vӅ nhà chúng mày mà. Anh phӫ nhұn tin ÿó. Anh Tѭ

Mүm (Tѭ Mҥnh) bӏ bҳt, chúng tra hӓi vӅ Bҧy Bông (Bҧy HuӋ). Anh Tѭ trҧ lӡi : Tôi ӣ gҫn nhà, tôi chӍ thҩy Bҧy Bông coi

trâu, trӗng dѭa. Nhӡ vұy anh Bҧy HuӋ bӏ giam mӝt tháng rѭӥi thì ÿѭӧc tha. Tuy mӟi cѭӟi vӧ chѭa bao lâu, anh quyӃt chí

ÿi thoát ly tӯ ÿó. (Trҧi qua nhiӅu năm chiӃn ÿҩu, ÿóng góp cho cách mҥng, năm 1978 anh NguyӉn Văn HuӋ ÿѭӧc tuyên

dѭѫng là ANH HÔNG LӴC LѬӦNG Vǉ TRANG NHÂN DÂN).

Ông Sáu Hài ӣ ҩp Bình Xѭѫng là ngѭӡi có ÿóng góp trong cuӝc kháng chiӃn chtn năm, bӏ chúng bҳt tình nghi.

Chúng tra khҧo hòng bҳt ông thú nhұn chӣ ÿò cho ViӋt cӝng ÿánh Mӻ. ĈӇ làm vӯa lzng quan thҫy Mӻ, công an DiӋm

mӟn cung ÿӇ ông khai trѭӟc tza án quân sӵ cӫa chúng : Võ Văn Khӑn bҳt tôi chӣ ÿò cho ba ngѭӡi, súng bó trong mo

cau, tӯ cù lao qua trҥm bѫm máy cѭa rӗi hӑ vào ÿánh cӕ vҩn Mӻ... Ông ÿѭӧc tha bәng vì “ÿã thjnh khҭn khai báo”...

Bé Hӗng là ÿoàn viên thanh niên tích cӵc hӗi 1955-1956, tӯng cùng các anh Châu Dè, Tài khҳc mӝc giҧ ÿóng

vào thҿ cӱ tri ÿӇ chӕng bҫu cӱ quӕc hӝi cӫa DiӋm. Là kiӇm soát viên hãng xe ÿò Liên HiӋp, anh ta tә chӭc ÿѭӧc mӝt sӕ

nòng cӕt là lái xe và phө lái ÿҩu tranh ÿòi tăng lѭѫng, cҧi thiӋn ÿӡi sӕng công nhân trong hãng. Chӫ hãng Liên HiӋp dò

biӃt, ÿuәi Bp Hӗng. Anh ta thҩt nghiӋp, may biӃt nghӅ y tá, ÿi chích dҥo kiӃm sӕng. Khi anh Năm Trѭӡng Sa bӏ công an

Mӻ Tho bҳt tháng 3 năm 1959 khai ra Bé Hӗng, công an Biên Hza xuӕng xét nhà, ông Năm Nai là ӫy viên cҧnh sát phҧi

dүn ÿѭӡng. Chúng lҩy ÿѭӧc cái bóp giҩy tӡ cӫa Bé Hӗng. Khi anh ta vӅ ngang nhà ông, ông cho biӃt tin, anh ta không

vӅ nhà nӳa. Chӏ Bҧy Bê tính làm giҩy tӡ giҧ cho anh ta ÿi nѫi khác lánh né. Vӧ con anh ta khóc Oyc. Mӝt ngѭӡi bên gia

ÿình vӧ làm công an Biên Hòa xúi anh ta ÿҫu hàng sӁ ÿѭӧc bҧo lãnh, không bӏ ÿòn mà còn có công ăn viӋc làm. Bé

Hӗng bùi tai, nghe theo, vҧ lҥi anh ta thҩy có lӁ ÿó là con ÿѭӡng duy nhҩt (?)

Công an dө dӛ, anh ta khai hӃt các ÿҧng viên trong chi bӝ HiӋp Hòa và tҩt cҧ sӕ tài xӃ, lѫ xe trong hãng xe ÿz

liên HiӋp (mà y tә chӭc) các hӝp thѭ, trҥm giao liên mà y biӃt ӣ Bӱu Hòa (chӧ Ĉӗn). Mӝt tӕi thing 7 năm 1959, công an

Biên Hòa ÿi xe Jeep xuӕng nhà ông Năm - trѭӣng ҩp Bình Kính - Anh Hai Lөc (Tăng Lөc) - phy ҩp lúc ÿó - cǊng có mһt

tҥi nhà ông Năm. Chúng hӓi : trong ҩp cy ai là Bҧy Lӟn, Bҧy Nhӓ không ? Tuy biӃt, hai ngѭӡi trҧ lӡi : không có ai tên

vұy. Chúng quay xe lên xã hӓi. Anh Hai Lөc chҥy vӅ báo ngay cho chӏ Bҧy Hoa (Bҧy Nhӓ). Ĉӗng cht Hai Ĉính thѭӡng vө

WӍnh ӫy ӣ nhà anh Hai Lөc nghe tin, chҥy ra ruӝng thoát. ChiӃc xe Jeep quay lҥi, ÿұu xӏch nѭӟc nhà chӏ Bҧy Hoa. Chӏ kӏp

chҥy qua nhà chӏ Năm Cánh, ÿӏnh chҥy báo cho chӏ Bҧy Bê. Bӑn công an hӓi ba chӏ Bҧy Hoa : con gái ông ÿâu ? Trҧ lӡi :

con tôi ra Phan ThiӃt buôn bán, chӯng nӱa tháng nӳa mӟi vӅ. Chúng nói : chӯng nào cә vӅ, biӇu cә lҩy giҩy tӡ ÿàng

hoàng mà ÿi buôn...

Quay ra, chúng chӱi thӅ vì con mӗi vuӝt mҩt, chúng sang nhà chӏ Bҧy Bê. Nghe thҩy ÿӝng, chӏ vӯa mӣ cӱa sau

tính vӑt ra ruӝng thì ÿөng mҩy tên hӡm sҹn bên ngoài. VӅ tӟi ty công an DiӋm, chӏ Bҧy Bê ÿã thҩy ông Tѭ Ĉӡi ӣ ÿó.

CǊng do Bé Hӗng chӍ, bӑn biӋt kích 1 ӣ Sài Gòn mҩy bӳa sau bҳt anh Mѭӡi Thҥnh ÿang làm cho công ty ViӋt

Trai ӣ Sài Gòn. Tӡ mӡ sáng 18 tháng 8, Bé Hӗng dүn ÿӝi biӋt kích 1 vӅ nhà bà Ba Tӡn bҳt anh Tѭ Mҥnh vӅ bót Bà Hòa

Chӧ Lӟn khai thác.

Tѭ Cѭӡng (NguyӉn Văn Cѭӡng, Ĉoàn Trӏ) là cán bӝ huyӋn Vƭnh Cӱu ÿѭӧc giao bám khu vӵc Bình Ĉa làm công

tác binh vұn lính sѭ ÿoàn 7 ÿang trong trҥi Trҫn Quӕc Toҧn. Hӗi ÿҫu kháng chiӃn chӕng Pháp, khi mӟi làm chӫ tӏch [m

Tam HiӋp, anh ta lҩy tên Ĉoàn Trӏ, thӅ noi gѭѫng nhà nho yêu nѭӟc Ĉoàn Văn Cӵ suӕt ÿӡi theo cách mҥng.

Tӯ năm 1956, DiӋm cӵ tuyӋt hiӋp thѭѫng tәng tuyӇn cӱ thӕng nhҩt nѭӟc nhà, mһt khác tăng cѭӡng chӕng cӝng

tiӃn hành chiӃn tranh mӝt phía, thì anh ta mҩt dҫn niӅm tin vào tѭѫng lai cách mҥng. Mһt khác, hRjn cҧnh sӕng nhӳng

năm này khác hҷn thӡi kǤ chӕng Pháp. ViӋn trӧ Mӻ ÿә ào ào hàng hya ÿӫ lҥi tràn ngұp thӏ trѭӡng miӅn nam Ojm nҧy sinh

lâm lý ѭa thích hѭӣng thө vұt chҩt. Mӝt sӕ cán bӝ tiӃp xúc vӟi Tѭ Cѭӡng thҩy anh ta dҫn dҫn cy nhiӅu biӇu hiӋn sa sút

phҭm chҩt : bӗ bӏch trai gái, ăn xài sang trӑng, chӍ hút thuӕc thѫm Ănglê, ăn ÿiӇm tâm bánh mì trҳng vӟi giăm bông và

phomát “ÿҫu bò Hà Lan” uӕng kèm rѭӧu chát... trong hoàn cҧnh ngѭӡi lao ÿӝng chung quanh czn khә. Ĉӗng chí Chín Tӓ

3.10 Page 30

▲back to top

tù khi làm trѭӣng ban binh vұn tӍnh ÿã mҩy lҫn kiӇm ÿiӇm anh ta và anh ta hӭa hҽn sӁ tích cӵc sӱa chӳa thiӃu sót mһt

sinh hoҥt này.

Khi luұt 10-59 ra ÿӡi, tѭ tѭӣng ÿҫu hàng cӫa Tѭ Cѭӡng nҧy nӣ. Ông giáo Ngói - chú tѭӟng Là, anh em cӑc chèo

vӟi Tѭ Cѭӡng - tìm cách móc nӕi, hai bên thӕng nhҩt màn kӏch công an DiӋm bҳt anh ta. Tháng 6 năm 1959, mӝt bӳa

thӏt chy ÿѭӧc tә chӭc tҥi nhà cѫ sӣ Tѭ Nhzng ӣ Bình Ĉa. Mҩy ngѭӡi - trong ÿó có Tѭ Cѭӡng ÿang nhұu - thì mӝt xe

công an tӟi vây xóm ÿy.

Nhӳng ngѭӡi cùng mâm chҥy thoát, Tѭ Cѭӡng bӏ bҳt. Xe ô tô chҥy qua cҫu ông Gia JLҧm tӕc ÿӝ, Tѭ Cѭӡng

QKҧy xuӕng FKҥy. %ӑn công an Kz nhau ÿuәi bҳt dӉ Gjng, ÿѭa lên xe chҥy tiӃp. VӅ tӟi ty công an, Tѭ Cѭӡng ÿѭӧc dүn

lên mӝt SKzng trên lҫu, Fzng mӣ ra, sӕng WKRҧi Pii. 7KӍnh thoҧng ÿӏch bӕ trí anh ta thӵc hiӋn kӃ khә nhөc vào nҵm cùng

khám vӟi sӕ bӏ bҳt, dùng tình cҧm chiêu dө moi tin anh em ÿӇ lҩy thѭӣng. Mӝt sӕ ÿӗng chí chѭa biӃt anh ta ÿҫu hàng ÿã

ÿӇ lӝ mӝt sӕ tin tӭc, nhѭng chҷng bao lâu bӝ mһt thұt cӫa anh ta bӏ bóc trҫn, không ai mҳc lӯa nӳa.

Ngày 10 tháng 8 năm 1959, Tѭ Cѭӡng bày cho bà Sáu Hà gҥt anh Tѭ Mҥnh ÿѭa bà vӅ nhà. Bӑn an ninh tiӇu

khu Biên Hòa chӡ sҹn, bҳt anh vӅ tiӇu khu. Tên trung úy Hҵng hӓi vӅ anh Chín Tӓ, anh chӕi không biӃt. Chúng cho Tѭ

Cѭӡng dө hàng Tѭ Mҥnh, buӝc anh hӭa nӃu ÿѭӧc tha thì khi anh Chín Tӓ vӅ, anh sӁ báo bӑn chúng. VӅ tӟi nhà, Tѭ

Mҥnh báo cáo ngay vӟi anh Chín (ÿang ӣ nhà anh) vӅ sӵ phҧn bӝi cӫa Tѭ Cѭӡng. Anh Chín Tӓ dӡi ngay sang nhà bà

Tѭ ThiӋu.

Ba ngày sau, công an Biên Hòa lҥi xuӕng bҳt Tѭ Mҥnh. Chúng lөc soát nhà, không thҩy gì. Anh bӏ nhӕt chung

hai ngày vӟi chӏ Bҧy Bê. Anh giҧ khùng, trѭӣng ty công an Lê Quang Chính cho thҧ vӅ.

Ngày 16-8-1959 Bé Hӗng dүn lính biӋt kích 1 ӣ Sài

Gòn vӅ bҳt anh lҫn nӳa.

Anh Tѭ Mҥnh bӏ bҳt vào bót Bà Hòa, mҩy ngày sau ÿӏch ÿҭy Ba Chánh vào chung phòng giam. Anh lҥi gҫn, nói

nhӓ vӟi y : tôi khai tôi là liên lҥc, Sáu Tý là hӝp thѭ, anh thӕng nhҩt lӡi khai ÿӥ cho tөi tôi... chiӅu hôm ÿó, tên ÿiӅu tra gӑi

Tѭ Mҥnh lên, ÿánh năm chөc hqo, hӓi :

- Mày có tӝi gì, biӃt không ?

- Dҥ, thѭa không

- Mày là ÿҧng viên, bí thѭ chi ÿoàn, cán bӝ binh vұn huyӋn Vƭnh Cӱu. Chúng mày rҧi truyӅn ÿѫn, giăng khҭu

hiӋu chӕng chánh phӫ quӕc gia. Ba Chánh cho bӑn tao biӃt nhѭ vұy.

Bҩy giӡ anh mӟi biӃt Bá Chánh ÿã phҧn. Anh bӏ tù ӣ các nhj lao Gia Ĉӏnh, Chí Hòa, Phú lӧi rӗi ÿày ra Côn Ĉҧo

tháng 8-1963 ÿӃn thing 12 năm 1966 mӟi ÿѭӧc thҧ.

Mӝt bӝ phұn huyӋn ӫy Vƭnh Cӱu ÿóng tҥi cù lao mӝt năm rѭӥi. Ba Chánh (Công) - phó bí thѭ huyӋn ӫy - ÿѭӧc

nhiӅu gia ÿình ÿҩt cù lao nuôi chӭa. Tuy ÿѭӧc phә biӃn vӅ kӹ luұt hoҥt ÿӝng bí mұt, song vì rҩt tin nhau nên viӋc thӵc

hiӋn ngăn cách bí mұt cӫa cán bӝ ta không chһt chӁ nhѭ sau njy. Vì vұy Ba Chánh nҳm ÿѭӧc hҫu hӃt sӕ cán bӝ, ÿҧng

viên và cѫ sӣ ӣ HiӋp Hòa cǊng nhѭ toàn huyӋn Vƭnh Cӱu. Ĉӗng chí Ba Phөng - trѭӣng ban giao liên tӍnh Biên Hòa - bӏ

bҳt (tháng 8 năm 1958), Ba Chánh ÿѭӧc cӱ thay thӃ. Vӧ Ba Chánh tӯ nhà ӣ Bình Hoa vӅ gһp y mҩy lҫn ӣ nhà bà Hai

Mè - cѫ sӣ tҥi Bӱu Hòa - chӏ ta nói : thҫy tәng kêu anh vӅ, mình lӟn tuәi có sui gia mҩy ÿám, vӅ nghӍ ngѫi cho khoҿ ;

thҫy tәng bҧo ÿҧm không ai ÿөng tӟi mình, ông lo cho không sao hӃt ; mҽ con tôi lo kinh tӃ gia ÿình... Trong mӝt cuӝc

hӑp huyӋn ӫy ӣ Tân Cang sông Buông, Ba Chánh phҧn tӍnh bio cáo hӃt vӟi huyӋn ӫy. Các ÿӗng chí ÿánh giá anh này

thành khҭn, vì vұy mӟi có sӵ ÿӅ bҥt (làm tѭӣng ban giao liên tӍnh ӫy Biên Hòa). Y có nhiӅu biӇu hiӋn xҩu : thích ăn ngon

và uӕng trà con khӍ, mһc ÿӗ lөa phҧi ӫi, quan hӋ trai gái lăng nhăng, tiêu xài tiӅn công bӯa bãi... Thҩy chӏ Bҧy Bê chӍ ÿi

xe ÿҥp, y cѭӡi cѭӡi : Cán bӝ phө nӳ cҩp huyӋn nhѭ chӏ phҧi sҳm xe mӟi mà ÿi chӟ. Trong công tác, mҩy lҫn y giao

“nhҫm” công văn chӍ thӏ gӱi thӏ xã Biên Hòa cho huyӋn Vƭnh Cӱu. TӍnh ӫy biӃt các tình tiӃt trên, dӵ ÿӏnh rút Ba Chánh vӅ

công tác ӣ chiӃn khu Ĉ. Chӏ Bҧy Bê chѭa kӏp nhұn nhiӋm vө trѭӣng ban giao liên cӫa tӍnh thay Ba Chánh thì bӏ Bé Hӗng

chӍ bҳt.

Tӯ giӳa tháng 8 năm 1959 các xã HiӋp Hòa, Hóa An, Bӱu Hòa bӏ ÿӏch bӕ ráp liên miên. Ngày 20 tháng 8 năm

1959, bӝ phұn văn phòng huyӋn ӫy Vƭnh Cӱu ÿóng ӣ Tân Bҧn (Bӱu Hòa) tính dӡi ÿi nѫi khác vào tӕi hôm ÿó: Hӗi 7 giӡ

tӕi, ÿӏch bӕ ráp Bӱu Hòa bӕ trí màn kӏch bҳt Ba Chánh. Y dүn lính vӅ bҳt nhiӅu cán bӝ, ÿҧng viên và cѫ sӣ ӣ Bӱu Hòa

trong ÿó có ÿӗng chí Ngô Bá Cao - bí thѭ tӍnh ӫy - sáng 21 tháng 8.

Ba Chánh, Tѭ Cѭӡng và Hà Tѭ - bí thѭ huyӋn Long Thành - khai báo tӍ mӍ, dүn ÿѭӡng cho ÿӏch bҳt trên ba trăm

cán bӝ, ÿҧng viên và cѫ sӣ trong toàn tӍnh Biên Hòa. Xã HiӋp Hòa là mӝt trong các trӑng ÿiӇm ÿánh phá cӫa ÿӏch. Lҫn

lѭӧt các cán bӝ, ÿҧng viên và cѫ sӣ sa vào tay giһc : Tѭ NguyӋt, Năm &inh, Tѭ Ĉӡi, Bҧy Chà, Tám Bông, Năm Quҳc,

Tѭ KiӋt, Chín Hùng, Ba Trѫn, Năm Ca, Năm Nai, Ba Bҧo, Sáu Mҳm, Tám Quang... Tәn thҩt nһng nӅ, phong trào cách

mҥng ÿҩt cù lao gҫn trҳng. Mӝt không khí ngӝt ngҥt ÿè nһng xóm làng. Sӕ cѫ sӣ chѭa bӏ bҳt thì nѫm nӟp lo âu. Không ai

dám chào hӓi ai, sӧ bӏ “ngài bүy”. Anh Tám Lӟn chҥy sang Bӱu Long, vào chùa hӟt tóc ÿi tu tӯ ÿó.

Tên Lұp ӣ ty công an Biên Hòa lãnh viӋc khai thác chӏ Bҧy Bê. Ny hӓi :

- Tҥi sao mày tӟi nhà vӧ Tѭ Ĉӗng ?

- Tôi tӟi ÿó may ÿӗ.

- Nói láo ! Nhj mày có bàn máy may mà

- Phҧi, nhѭng tôi mѭӟn con gái bà Tѭ Ĉӗng vì cә may ÿӗ kiӇu khéo lҥi ăn công nҿ.