Nguoi Chau Ro o Dong Nai 1-5 :: Books 2010

Expand document

Collapse document

Nguoi Chau Ro o Dong Nai 1-5

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

3 Pages 21-30

3.1 Page 21

3.2 Page 22

3.3 Page 23

3.4 Page 24

3.5 Page 25

3.6 Page 26

3.7 Page 27

3.8 Page 28

3.9 Page 29

3.10 Page 30

4 Pages 31-40

4.1 Page 31

4.2 Page 32

4.3 Page 33

4.4 Page 34

4.5 Page 35

4.6 Page 36

4.7 Page 37

4.8 Page 38

4.9 Page 39

4.10 Page 40

Nguoi Chau Ro o Dong Nai 1-5

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

1.2 Page 2

▲back to top

CHI HӜI VĂN NGHӊ DÂN GIAN ĈӖNG NAI

NGѬӠI CHÂU RO

Ӣ ĈӖNG NAI

CHӪ BIÊN: HUǣNH TӞI

BIÊN SOҤN: YÊN TRI

ĈÌNH DǉNG

HUǣNH TӞI

NHÀ XUҨT BҦN ĈӖNG NAI – 1997

LӠI NÓI ĈҪU

Châu Ro là mӝt trong nhӳng dân tӝc ít ngѭӡi

bҧn ÿӏa cѭ trú lâu ÿӡi ӣ vùng trung du Ĉông Nam

Bӝ. Theo sӕ liӋu cӫa Ӫy ban Mһt trұn Tә quӕc ViӋt

Nam tӍnh Ĉӗng Nai, năm 1994, ngѭӡi Châu Ro có

9.253 ngѭӡi, ÿông hàng thӭ ba trong cӝng ÿӗng

gӗm 29 tӝc ngѭӡi ӣ Ĉӗng Nai. ĈӃn năm 1997, sӕ

dân có tăng, không ÿáng kӇ, vүn nguyên vӏ trí.

Ngoài ÿӏa bàn cѭ trú chӫ yӃu ӣ Ĉӗng Nai, ngѭӡi

Châu Ro còn có ӣ Bình Phѭӟc, Bà Rӏa - VǊng Tàu,

Bình Thuұn vӟi sӕ dân ít hѫn và phân bӕ rҧi rác ӣ

các vùng rӯng, vùng cao.

1.3 Page 3

▲back to top

Ngѭӡi Châu Ro theo ngӳ hӋ Môn – Khѫme,

dòng Nam Á; cuӝc sӕng gҳn vӟi hӋ sinh thái rӯng

núi trung du miӅn Ĉông; có quan hӋ mұt thiӃt vӟi

các tӝc ngѭӡi: M̹, Xtiêng, K˿ho, Raklây; hình nhѭ

các tӝc ngѭӡi này có quan hӋ “hӑ hàng” vӟi nhau

vӅ nguӗn gӕc dân tӝc, tә chӭc xã hӝi, sinh hoҥt văn

hóa… CǊng nhѭ ngѭӡi M̹, Xtiêng, K˿ho, ngѭӡi

Châu Ro chѭa có chӳ viӃt. Trong thұp niên 60 thӃ

kӹ này có mӝt nhóm ngѭӡi Mӻ thuӝc Vi͟n nghiên

c΁u Mùa hè (Summer Institule) la tinh hóa tiӃng

Châu Ro thành ký tӵ chӳ viӃt trѭӟc hӃt phөc vө

cho viӋc truyӅn ÿҥo Tin lành; sau ÿó ÿѭӧc dùng

trong mӝt sӕ tài liӋu nghiên cӭu nhѭng chѭa phә

biӃn.

Ngѭӡi Châu Ro chӏu khó, gan dҥ, ÿóng góp

nhiӅu thành tích trong kháng chiӃn chӕng Pháp,

chӕng Mӻ. Ĉҥi biӇu Quӕc hӝi khóa I ĈiӇu XiӇng,

anh hùng lӵc lѭӧng vǊ trang nhân dân ĈiӇu cҧi…

là nhӳng tҩm gѭѫng tӵ hào cӫa ngѭӡi Châu Ro.

Các thành tích anh hùng cӫa xã Phú Lý (huyӋn

Vƭnh Cӱu), xã Túc Trѭng (huyӋn Ĉӏnh Quán) ÿӅu

ghi dҩu công trҥng và sӵ hy sinh lӟn lao cӫa ngѭӡi

Châu Ro ӣ ÿӏa phѭѫng.

Kho tàng văn hóa dân tӝc cӫa ngѭӡi Châu Ro

khá phong phú nhѭng do cuӝc sӕng phân bӕ rҧi

rác, phҧi di chuyӇn nhiӅu nên kho tàng văn hóa ҩy

ÿã mai mӝt, thҩt tán, hiӋn có nguy cѫ bӏ hòa tan

1.4 Page 4

▲back to top

vào các dòng văn hóa khác. KӃt quҧ sѭu tҫm cӫa

Chi hӝi văn nghӋ dân gian Ĉӗng Nai cho thҩy, sӭc

sӕng, bҧn sҳc văn hóa cӫa ngѭӡi Châu Ro vүn còn

in dҩu trong các sinh hoҥt hiӋn thӵc, nӃu không có

hình thӭc sѭu tұp, nghiên cӭu kӏp thӡi thì e rҵng

không lâu nӳa nhӳng dҩu hiӋu văn hóa còn lҥi

cǊng sӁ bӏ tha hóa, sau này dүu tiӅn muôn bҥc vҥn

cǊng không thӇ tái hiӋn ÿѭӧc.

Vì thӃ, vӟi sӵ tài trӧ cӫa Nhà nѭӟc và sӵ

giúp ÿӥ cӫa nhiӅu ÿѫn vӏ, Chi hӝi văn nghӋ dân

gian Ĉӗng Nai tұp hӧp nhӳng tài liӋu hiӋn có, ҩn

hành tұp sách nhӓ NGѬӠI CHÂU RO Ӣ ĈӖNG

NAI nhҵm góp phҫn vào viӋc giӳ gìn, phát huy tài

sҧn văn hóa các dân tӝc trên ÿӏa bàn Ĉӗng Nai.

Nhӳng tѭ liӋu khҧo cӭu và truyӋn kӇ dân gian trong

tұp sách chѭa thӇ nêu hӃt nhӳng ÿһc ÿiӇm và tài

sҧn văn hóa cӫa dân tӝc Châu Ro, nhѭng dүu sao

ÿây cǊng là sӵ cӕ gҳng ban ÿҫu cӫa các tác giҧ

sѭu tҫm, biên soҥn; qua ÿó có thӇ nhұn diӋn tәng

quát vӅ ngѭӡi Châu Ro ӣ Ĉӗng Nai. Nhӳng nӝi

dung khác hoһc nhӳng thiӃu sót ÿang có xin ÿѭӧc

bә khuyӃt bҵng các công trình tiӃp theo.

Tұp sách xin ÿѭӧc sӱ dөng tài liӋu sѭu tҫm

ÿã công bӕ hoһc chѭa công bӕ cӫa: TiӃn sƭ Phan

Lҥc Tuyên, Thҥch Sung, VǊ Xuân Hѭѫng và ҧnh tѭ

liӋu do Thҥc sƭ Trѭӡng Sѫn cung cҩp. Vì mөc ÿích

1.5 Page 5

▲back to top

công ích, mong các chӫ thӇ sӣ hӳu tѭ liӋu trên

lѭӧng thӭ.

Xin chân thành cám ѫn nhӳng cá nhân và

ÿѫn vӏ ÿã giúp ÿӥ cho sӵ hình thành tұp sách này.

Kính mong các ÿӝc giҧ ÿóng góp nhiӅu ý kiӃn mang

tính xây dӵng.

CHӪ BIÊN

HUǣNH TӞI

PHҪN MӜT

DÂN SӔ VÀ PHÂN BӔ

Ngѭӡi Châu Ro ÿѭӧc gӑi bҵng nhiӅu tên

khác nhau. Ngѭӡi Khmer gӑi là Ph’nôông. Sách

báo cǊ ӣ miӅn Nam ViӋt Nam trѭӟc năm 1975 gӑi

hӑ là Ro, Tô, Xôp (Coop)… Danh mөc thành phҫn

các dân tӝc ViӋt Nam cӫa Tәng cөc Thӕng kê ngày

2/3/1978 thӕng nhҩt gӑi là Châu Ro hoһc Doro.

Ĉӗng bào tӵ gӑi là Chrau Jro (chrau: ngѭӡi; Jro:

tên bӝ tӝc).

J. Boulbet trong cuӕn “Xӭ ngѭӡi Mҥ, cõi các

thҫn linh” (Pays des Maa, domaine des génies –

1.6 Page 6

▲back to top

Nggar Maa, nggar Yang) cho rҵng ngѭӡi Châu Ro

cǊng là ngѭӡi Churu, thuӝc nhóm ngѭӡi Koon cau

(ÿӑc là con chau), ngѭӡi Sѫ – Ĉông Dѭѫng (Proto -

Indochinois) ӣ các cao nguyên Nam Ĉông Dѭѫng,

chiӃm cӭ mӝt cách rӡi rҥc và không liên tөc các

rӯng rұm ӣ xӭ Tây Nam xӭ sӣ Mҥ. NhiӅu làng Jro

nhѭ vұy là láng giӅng cӫa nhӳng làng thѭӡng trӵc

ViӋt Nam ÿҫu tiên. Vào cuӕi thӃ kӹ XIX và ÿҫu thӃ

kӹ XX, các nhà thám hiӇm Pháp mô tҧ ngѭӡi Jro

nhѭ là rҩt gҫn vӟi ngѭӡi Mҥ. H.Maitre cho ÿó là

ngѭӡi Mҥ ӣ ÿӗng bҵng và nhӳng bӭc ҧnh ÿҫu tiên

cho ta thҩy hӑ gҫn Mҥ hѫn Jro hiӋn nay( tr. 134)

Ngѭӡi Châu Ro có nhiӅu thӏ tӝc cѭ trú ӣ các

ÿӏa bàn khác nhau:

x Chrau M’Xang ӣ vùng Võ Ĉҳc, Tánh Linh

– Bình Thuұn.

x Chrau B’Giêng ӣ vùng Túc Trѭng, Long

khánh.

x Chrau Chà Lun ӣ vùng Gia KiӋm (xѭa là

Võ Dõng), Bҧo Chánh.

x Chrau M’Rѫ ӣ vùng Bàu Lâm – Xuyên

Mӝc…

Dân sӕ Châu Ro ÿҫu năm 1994 là 9.253

ngѭӡi (4.769 nӳ) xӃp thӭ hai trong sӕ 29 dân tӝc ít

ngѭӡi ӣ Ĉӗng Nai. Ngѭӡi Châu Ro là mӝt trong các

cѭ dân bҧn ÿӏa mà ÿӏa bàn sinh sӕng là vùng ÿӗi

núi thҩp cӫa tӍnh Biên Hòa (cǊ). MiӅn Ĉông Nam Bӝ

1.7 Page 7

▲back to top

còn có ngѭӡi Châu Ro ӣ các tӍnh lân cұn: Bà Rӏa -

VǊng Tàu, Bình Thuұn, Bình Phѭӟc, nhѭng sӕ

lѭӧng ít hѫn nhiӅu.

Mӝt sӕ ngѭӡi Châu Ro lӟn tuәi ӣ ҩp Ĉӭc

Thҳng, xã Túc Trѭng (Ĉӏnh Quán) cho biӃt: mӝt tә

tiên cӫa hӑ là ĈiӇu Ú sinh năm 1841, qua ÿӡi năm

1964, thӑ 123 tuәi nói cho con cháu rõ xѭa kia cө là

nhӳng ngѭӡi palây có quê ӣ sát ngã bҧy (thành

phӕ Sài Gòn), bӝ tӝc Châu Ro này hӗi ÿó chӍ có vài

chөc ngѭӡi. Hӑ trôi dҥt dҫn vӅ phía Ĉông, con cháu

cө bây giӡ ÿӏnh cѭ ӣ ҩp Ĉӭc Thҳng. Vì sӕng du

canh, du cѭ nên bӝ tӝc này – cǊng nhѭ cҧ dân tӝc

Châu Ro – luôn luôn thay ÿәi vùng canh tác, hӑ ÿi

ngѭӧc lên vùng trung lѭu sông Ĉӗng Nai, tӓa ra

nhiӅu ÿӏa ÿiӇm khác nhau. Ngѭӡi ViӋt theo sau, nѫi

nào ngѭӡi Châu Ro bӓ không làm, thì ngѭӡi ViӋt

trӗng trӑt ӣ mҧnh ÿҩt ÿó, nhѭng vì biӃt thâm canh

nên hӑ ÿҥt năng suҩt khá hѫn, ÿӏnh cѭ luôn tҥi ÿó.

HuyӋn Long Khánh có sӕ cѭ dân Châu Ro

ÿông nhҩt: 4.001 ngѭӡi (1989 nӳ); trong ÿó xã

Xuân Bình có 1.015 nhân khҭu (534 nӳ) vӟi 128 hӝ

và xã Xuân Vinh có 1.649 ngѭӡi (1.238 nӳ) thuӝc

306 hӝ.

HuyӋn Xuân Lӝc có 2.889 ngѭӡi Châu Ro

(1.390 nӳ) thuӝc 565 hӝ. Xã Xuân Trѭӡng ÿông

nhҩt, có 1.117 ngѭӡi (569 nӳ) vӟi 249 hӝ. Xã Xuân

Phú có 794 ngѭӡi (399 nӳ) vӟi 132; xã Xuân Thӑ

có 769 nhân khҭu (373 nӳ) vӟi 145 hӝ. Còn lҥi,

1.8 Page 8

▲back to top

ngѭӡi Châu Ro sӕng rҧi rác ӣ các xã Xuân Hòa,

Xuân HiӋp…

Ӣ huyӋn Ĉӏnh Quán, ngѭӡi Châu Ro sӕng

tұp trung nhҩt tҥi hai ҩp Ĉӭc Thҳng và Ĉӗng Xoài

xã Túc Trѭng: 2.900 nhân khҭu vӟi 503 hӝ.

HuyӋn Vƭnh Cӱu có 76 hӝ ngѭӡi Châu Ro vӟi

379 nhân khҭu. Trong ÿó, ӣ ҩp Lý Lӏch xã Phú Lý

có 70 hӝ ngѭӡi Châu Ro gӗm 350 nhân khҭu (181

nӳ). 100% bà con Châu Ro cӫa huyӋn Vƭnh Cӱu

làm rүy, có 168 ngѭӡi biӃt chӳ. Theo ÿiӅu tra năm

1993 vӅ ÿӡi sӕng kinh tӃ bà con, có 5% hӝ tѭѫng

ÿӕi khá, 45% hӝ әn ÿӏnh và 50% hӝ thiӃu ÿói.

HuyӋn Long Thành chӍ có 42 hӝ Châu Ro

gӗm 174 ngѭӡi (93 nӳ) ӣ khá rҧi rác…

PHҪN HAI

PHѬѪNG THӬC CANH TÁC CӘ TRUYӄN

Nhѭ tҩt cҧ các dân tӝc khác ӣ miӅn Ĉông

Nam Bӝ và Tây Nguyên – Nam Trѭӡng Sѫn, nên

kinh tӃ cә truyӅn cӫa ngѭӡi Châu Ro là kinh tӃ

nѭѫng rүy, du canh (do ÿó du cѭ) “ăn nѭӟc trӡi”

dӵa trên quan hӋ sҧn xuҩt tұp thӇ nguyên thӫy cӫa

công xã nông thôn. Hӗi ÿó, mӛi thӏ tӝc nhӓ bé tұp

hӧp chѭa ÿӃn 100 nhân khҭu. Mӑi ngѭӡi cùng làm

cùng hѭӣng nhӳng sҧn phҫm trӗng trӑi, hái lѭӧm,

ÿánh cá mӝt cách bình ÿҷng. Qua tiӃp xúc liên tөc,

lâu dài vӟi các dân tӝc anh en khác mà quan hӋ

1.9 Page 9

▲back to top

sҧn xuҩt tұp thӇ nguyên thӫy dҫn dҫn tan rã, thay

thӃ bҵng lӕi làm ăn riêng lҿ du canh còn tӗn tҥi ÿӃn

nay.

Muӕn làm rүy, ngѭӡi chӫ gia ÿình Châu Ro

(trѭӟc kia là vӏ già làng có kinh nghiӋm nhҩt, hoһc

ngѭӡi ÿӭng ÿҫu làng (palây) thҩy nѫi nào ÿҩt ҭm

nhiӅu mùn hoһc ÿҩt ÿӓ tѫi xӕp thì chӑn nѫi ÿó. Rүy

ÿҩt xám nghèo mùn và ÿӝ phì thѭӡng chӍ làm 2 vө

ÿã kiӋt màu thì bӓ. Rүy ÿҩt ÿӓ tѫi xӕp phì nhiêu

hѫn, có thӇ trӗng 3, 4 vө liӅn. Các rүy lӑt thӓm giӳa

rӯng già ÿҥi ngàn mênh mông có hình thái da beo

ÿánh giá sӵ có mһt cӫa con ngѭӡi trong thҧm thӵc

vұt phӗn thӏnh miӅn nhiӋt ÿӟi gió mùa châu Á. Các

loҥi thú thѭӡng phá hoҥi các loҥi cây trӗng trên

nѭѫng rүy, có khi chӍ mӝt ÿêm (hoһc mӝt buәi tӕi)

chúng có thӇ xóa sҥch thành quҧ lao ÿӝng cҧ vө.

Cho nên các rүy trong mӝt làng thѭӡng ӣ cҥnh

nhau, rүy mӛi nhà ngăn cách bҵng ranh giӟi hoàn

toàn ѭӟc lӋ: hàng cây, nhӳng hòn ÿá xӃp thành

vҥch... Các rүy ӣ ngoài cùng ÿѭӧc rào bҵng tre

hoһc cành cây khá chҳc chҳn.

Lӵa xong ÿҩt làm rүy (min, có nѫi gӑi là re)

ngѭӡi ta phát sҥch mӝt miӃng cӓ bҵng nӅn nhà

nhӓ, ÿêm ÿó nӃu nҵm chiêm bao thҩy ông bà tә

tiên cho làm thì mӟi trӗng tӍa; nӃu không, hӑ tiӃp

tөc tìm ÿҩt mӟi. Ĉӏnh ÿѭӧc nѫi làm rүy, chӫ nhà

cúng rүy, van vá các thҫn (Yang) và ông bà tә tiên

cho ÿѭӧc mùa. LӉ vұt gӗm: mӝt con gà, mӝt chai

1.10 Page 10

▲back to top

rѭӧu, vài chiӃc bánh nӃp, mӝt chén gҥo, mӝt nhúm

muӕi, vài miӃng trҫu cau... Cúng xong ngѭӡi ta ăn

ngay tҥi chӛ và bҳt ÿҫu chһt hҥ cây cӕi và phát các

bөi nhӓ, cӓ, dâu leo…

Ngѭӡi Châu Ro ӣ Ĉӗng Nai có vài kiêng cӳ:

con cù l̿n (con cu li hoһc nhƭ h̿u) vào rүy; hoһc

trút, trăn, r͇n, rùa chӃt trong rүy thì ngѭӡi ta bӓ rүy

ÿó không làm vì sӧ trӍa lúa s͕ th̽t, gia ÿình sӁ ÿau

ӕm. Muӕn làm tiӃp tөc trên rүy ÿó thì phҧi cúng. Ĉi

làm nӃu gһp con mang (m͝n, ÿͧ) thì quay vӅ, mai

ÿi làm tiӃp. Trong khi làm rүy phҧi cӳ kêu trӡi,

không nói tӟi toi, dͣch... Ngѭӡi Châu Ro (cǊng nhѭ

ngѭӡi Mҥ, ngѭӡi Xtiêng) ӣ Ĉӗng Nai giҧi thích:

Xѭa kia cù l̿n là ông tͭ con nǵ͵i, dҥy ngѭӡi làm

rүy cho nên gһp ông tә thì con cháu phҧi tránh xa,

không ÿѭӧc làm kinh ÿӝng. Nhѭ vұy, con cù lҫn là

tô tem cӫa ngѭӡi Châu Ro ӣ Ĉӗng Nai .

Xѭa kia ÿҩt rӯng còn rӝng mênh mông hӑ bӓ

hҷn rүy cǊ. Ngѭӡi ViӋt ÿӃn tiӃp tөc trӗng trӍa trên

ÿҩt bӓ ÿi ÿó, tuy ÿӝ phì giҧm nhѭng không tӕn

công khai phá. Nay ngѭӡi ÿông lên, ÿҩt chұt và

tìm ÿҩt mӟi không dӉ thì hӑ chӍ bӓ hóa vài năm

cho ÿҩt phөc hӗi rӗi lҥi trӗng tiӃp tөc. Mӝt mҧnh

rүy cǊ (re hoһc re thâm) chӍ cҫn bӓ hóa 2 năm thì

cây chӗi ÿã mӑc thành rӯng chӗi. Bҧy, tám năm

sau cây lӟn, ÿҩt tích lǊy ÿѭӧc lѭӧng mùn nhҩt

ÿӏnh, ngѭӡi ta lҥi có thӇ làm rүy trӣ lҥi. Gia ÿình

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

nào trѭӟc ÿây cǊng có ít nhҩt mӝt rүy cǊ ÿã làm

qua mӝt vө và rүy mӟi (răm) vӯa khai phá. Các

rүy có thӇ ӣ gҫn hoһc xa nhau tùy ÿӏa phѭѫng.

Mӝt ÿӡi ngѭӡi xѭa kia thѭӡng chӍ quay 3 vòng rүy

là cùng, ÿó là cách làm rүy chu kǤ kín. Nhѭng có

nhӳng nhóm dӵng nhà rӗi lҥi làm rүy kӃ bên, vài

năm sau hӑ bӓ ÿi và không trӣ lҥi làm rүy cǊ

nӳa, ÿó là lӕi du canh du cѭ thӵc sӵ, nay hҫu nhѭ

không còn.

Mҧnh rүy cǊ bӓ hoang tӯ 2 năm trӣ lên thì

không thuӝc quyӅn sӣ hӳu cӫa bҩt kǤ ai, ngѭӡi nào

muӕn làm cǊng ÿѭӧc. Nhѭng ÿӇ giӳ mӕi quan hӋ

tӕt vӟi ngѭӡi có công khai phá trѭӟc thì ngѭӡi tӟi

sau thѭӡng ÿem chai rѭӧu, thuӕc hút và trҫu cau

ÿӃn nói chuyӋn. Ӣ vùng ÿӗng bào Châu Ro rҩt

hiӃm xҧy ra tranh chҩp nѭѫng rүy, mãi gҫn ÿây

mӟi có mӝt sӕ bà con sang ruͱng và r̓y cho các

dân tӝc anh em ÿӃn làm ăn xen kӁ. Ruӝng rүy ÿem

sang thѭӡng gҫn làng xóm, ÿã bҥc màu. Ngѭӡi

Châu Ro ngày càng làm rүy sâu vào vùng rӯng núi

nhѭ vӃt dҫu loang. Khoҧng ÿҫu và giӳa thұp niên

60, ÿӗng bào Châu Ro ӣ Túc Trѭng (xѭa là xã Bình

Hòa, Ĉӏnh Quán) còn làm ruӝng và rүy ӣ ven quӕc

lӝ 20 thì nay bà con ÿã khai phá sâu vӅ phía lâm

trѭӡng Vƭnh An, Cây Gáo ÿӃn 10 km. Năm 1975,

bà con ӣ Bҧo Chánh còn làm rүy ӣ núi Chӭa Chan

2.2 Page 12

▲back to top

(Gung Char: núi lӟn) thì nay rүy lui sâu vào phía

Thӑ Vӵc hѫn 5 km trӣ lên.

Tӯ khoҧng tháng 1 âm lӏch, tӯng gia ÿình bҳt

ÿҫu khai phá rүy mӟi và dӑn rүy cǊ. Ĉây là công

viӋc nһng nhӑc ÿòi hӓi nhiӅu sӭc ngѭӡi, nên trong

xóm làng ngѭӡi ta thѭӡng vҫn ÿәi công. Chӫ rүy lo

cѫm trѭa cho nhӳng ngѭӡi làm giúp. Chһt hҥ cây

là viӋc nһng và nguy hiӇm do ÿàn ông ÿҧm nhiӋm.

Ngѭӡi ta dùng rìu (xuung) hҥ cây lӟn, rӵa (bra)

hoһc chà gҥc (via) phát bөi cây nhӓ, dây leo, cӓ

tranh... Bӝ công cө lao ÿӝng cӫa ngѭӡi Châu Ro

ngày nay gӗm:

* Rìu ÿӕn cây to gӑi là xuung hoһc xuung cây

sѫ, xuông tùy nѫi.

* Rӵa chһt cây nhӓ gӑi là bra, pì bra; chà gҥc

gӑi là via (wiah)

* Cào gom cӓ hoһc cây chӗi là x˿ x͉m băm;

chƭa tre gom cӓ là kÿ̹p.

* Cuӕc nhӓ làm cӓ gӑi là n̹o, nih cuӕc lӟn

cǊng gӑi là cuͩc.

* Cây chӑc lӛ trӍa hҥt là chà moi, x˿mol,

chͻtamâng.

* Dao cҳt lúa gӑi là do knhel, liӅm cҳt lúa

cǊng gӑi ĺ͹i hái,

2.3 Page 13

▲back to top

* Cái cày gӑi là war, cái bӯa không có tên

riêng.

* Cӕi giã gҥo là kpây, là pal, n'pal vohva; chày

tay là r'nây, gnây vohva.

* Nia sҧy gҥo là xͅp pin, xa piây.

* Gùi nhӓ ÿan thѭa ÿӵng cӫi, trái cây... là jal,

xah xoi; gùi lӟn (cái bӗ) ÿӵng thóc, bҳp là prông,

xah.

Theo lӡi nhiӅu bà con, xѭa kia chà gҥc ÿѭӧc

dùng phә biӃn, cǊng nhѭ rӵa, cuӕc nhӓ, cây chӑc

lӛ, gùi nhӓ. Mӝt sӕ loҥi công cө mӟi sӱ dөng vӅ sau

này: các loҥi rìu, rӵa, thuәng, cào cӓ... bҵng sҳt do

trao ÿәi vӟi các dân tӝc anh em mà có. Mӝt sӕ cө

già Châu Ro ӣ Túc Trѭng còn nhӟ vào khoҧng

cách nay năm, sáu chөc năm có ông Tám Xѭѫng -

tín ÿӗ Tin lành - tӯ Biên Hòa dùng xe ÿҥp chӣ các

loҥi công cө sҳt này lên bán.

Tӯ tháng ba âm lӏch, cây bӏ ÿӕn ÿã khô,

ngѭӡi ta ÿӕt ÿi. Các gӕc cӓ sót lҥi ÿѭӧc rүy nӕt

bҵng cào cӓ (x̹c lai). Cho ÿӃn nay, nhiӅu bà con

Châu Ro còn tin rҵng nӃu dӑn sҥch và ÿӕt rүy xong

trѭӟc rҵm tháng ba âm lӏch thì rүy sӁ ít cӓ, ÿѭӧc

mùa. Thӡi ÿiӇm rҵm tháng ba là cái mӕc phҩn ÿҩu

không ai muӕn lӥ do rút kinh nghiӋm vӅ thӡi vө tӯ

bao ÿӡi. Theo phó tiӃn sƭ NguyӉn Thành Luông

(Ĉài khí tѭӧng thӫy văn thành phӕ Hӗ Chí Minh) thì

2.4 Page 14

▲back to top

ngày mѭa thұt sӵ - ngày mѭa trên 5 mm và sau ÿó

dãy lѭӧng mѭa tích lǊy trѭӧt 5 ngày ÿҥt tӯ 25 mm

trӣ lên và liên tөc, cách nhau không quá 4 ngày -

trong vòng 15 năm trӣ lҥi ÿây, là tӯ khoҧng 8 - IV

ÿӃn 25 - V tӭc là khoҧng giӳa cuӕi tháng 3 và

tháng tѭ âm lӏch (báo Khoa hӑc phә thông sӕ 176

ngày 1/6/1983). ChӃ ÿӝ mѭa và thӡi gian mѭa ӣ

thành phӕ Hӗ Chí Minh và tӍnh Ĉӗng Nai không

khác nhau mҩy. Nhѭ vұy qua thӵc tiӉn, ngѭӡi

Châu Ro sҧn xuҩt theo quy luұt diӉn biӃn cӫa khí

hұu ÿӏa phѭѫng.

Ngѭӡi Châu Ro ӣ Bҧo Chách và Ngãi Giao

(huyӋn Châu Ĉӭc, Bà Rӏa - VǊng Tàu) ÿã biӃt dӵ

ÿoán thӡi tiӃt khá chính xác qua quan sát thiên

nhiên. Khoҧng cuӕi tháng 2 ÿҫu tháng 3 âm lӏch

nӃu ӣ núi Chӭa Chan (Gung Char) có sҩm - mà bà

con gӑi là trӡi gҫm ÿҫu mùa - thì sҳp có trұn mѭa

ÿҫu mùa. Bên núi Chӭa Chan cao hѫn, thѭӡng

mѭa trѭӟc, có sҩm chӟp; nӃu núi Thӏ Vãi (Gung

Xoai) có tiӃng vang ÿáp lҥi thì ÿó là bҳt ÿҫu mùa

mѭa. Ban ÿêm, nhӳng ngѭӡi tinh mҳt ӣ Ngãi Giao

nhìn thҩy ӣ núi Thӏ Vãi có mӝt hòn ÿá ÿӓ lӯ, sáng

ra thҩy khói bӕc lên, thì mӝt tuҫn sau nhҩt ÿӏnh

mѭa ÿҫu mùa. Vào mùa mѭa, nhìn ÿӗi núi phӫ

khói thì trӡi mѭa liên tөc; vào cuӕi mùa mѭa, nӃu

thҩy núi có khói thì hôm ÿó trӡi mѭa. Khói ӣ ÿӍnh

núi chính là mây bӏ ÿӏa hình cao ÿӝt khӣi chһn lҥi

2.5 Page 15

▲back to top

ҳt gây mѭa… Ngѭӡi Châu Ro nhìn trăng ban ÿêm

thҩy tán màu xám ÿoán sӁ có mѭa nhӓ, nӃu tán

ÿen dày là sҳp mѭa to.

Ngѭӡi Châu Ro khá am tѭӡng vұt hұu hӑc,

hӑ có câu: “Ray nhim ÿaq (ÿӑc là ÿҥ) Gung Char”:

ÿҫu mùa mѭa, cây to (là anh) mӑc ven Sông Ray

khóc cӓ tranh (là em) mӑc trên núi Chӭa Chan còn

bӏ nҳng nên héo vàng; và cǊng có câu: "Gung

Char ÿaq nhim Ray” : giӳa mùa mѭa cӓ tranh (là

em) trên núi Chӭa Chan khóc anh (cây to) mӑc

ven sông Ray chӃt vì ngұp nѭӟc. Khi hӑ thҩy Ӄch

kêu, ve kêu, thҩy ÿuôi kǤ ÿà ÿen ÿӅu, cҳc ké ÿҫu

xanh, xѭѫng Ӄch ÿen ÿi (khi bҳt ăn thӏt)... thì biӃt

trӡi sҳp mѭa. Bà con cǊng ÿӇ ý quan sát thҩy

nѭӟc giӃng tӵ nhiên cҥn bӟt là dҩu hiӋu trӡi sҳp

mѭa…

Sau nhӳng trұn mѭa dông ÿҫu mùa nӱa cuӕi

tháng 3 âm lӏch, các gia ÿình bҳt ÿҫu tӍa hҥt bҳp,

bҫu bí, dѭa leo... Ĉàn ông hai tay cҫm 2 gұy chӑc

lӛ (x˿mol) dài khoҧng 2 m nhӑn ÿҫu (có thӇ bӏt

sҳt) vӯa ÿi vӯa chӑc 2 hàng lӛ. Mӝt ngѭӡi chӑc lӛ

nhanh có thӇ ÿҧm bҧo cho vài phө nӳ ÿi sau tӍa

hҥt. Hӑ cҫm ӕng tӍa (tinh xoay) bҵng lӗ ô hoһc nӭa

dày gҫn 1m ÿӵng hҥt giӕng, dӕc hҥt ra bàn tay tӵ

do thҧ 2, 3 hҥt vào lӛ rӗi cҫm ӕng tӍa lҩp ÿҩt. Mӝt

tӕp mӛi ngày có thӇ gieo hҥt ÿѭӧc vài công (1

công: 1.000m2”).

2.6 Page 16

▲back to top

Cuӕc chѭa ÿѭӧc dùng nhiӅu ÿӇ lұt hoһc xӟi

xáo ÿҩt. Rүy ÿѭӧc dӑn, ÿӕt xong thì ngѭӡi ta chӑc

lӛ tӍa hҥt nên rӉ cây thѭӡng ăn nông làm ÿҩt mһt

kiӋt màu nhanh - nhҩt là ÿӗng bào chѭa bón phân -

chѭa kӇ ÿҩt mһt bӏ nhӳng trұn mѭa rào xӕi xҧ cuӕn

ÿi ròng rã 6 tháng mùa mѭa.

Bҳp, bҫu bí, mѭӟp, dѭa leo... ÿѭӧc tӍa ÿҫu

tiên, mӛi lӛ cách nhau khoҧng 60 cm. ĈӃn tháng

năm âm lӏch, mѭa ÿӅu hѫn, ÿҩt ÿã nguͱi, bҳp lên

cao vài gang tay thì bà con bҳt ÿҫu tӍa lúa và hҥt

bông cùng lúc. Khoҧng cách tӯ 30 - 40 cm.

Theo tұp quán, bà con thѭӡng tӍa hҥt rүy cǊ

xong mӟi ÿӃn rүy mӟi. Cách làm này có cѫ sӣ

khoa hӑc: rүy mӟi tuy tӍa sau nhѭng vì màu mӥ

hѫn nên cây trӗng vүn lӟn kӏp thӭ tӍa trѭӟc. Trên

mӝt mҧnh rүy, mùa ÿҫu ngѭӡi Châu Ro trӗng nhiӅu

loҥi:

* Phía ngoài cùng bҳp, ÿұu ván, ÿұu rӗng,

mѭӟp...

* Ӣ vành ÿai trong, ngѭӡi ta trӗng khoai mì

* Ӣ giӳa (trong cùng) ngѭӡi ta tӍa lúa rүy và

xen bҳp.

ĈӃn mùa sau, rүy ÿã cǊ, ÿѭӧc chia làm 3

mҧnh trӗng 3 thӭ: lúa, bҳp, khoai mì. Còn ÿұu ván,

ÿұu rӗng, mѭӟp... trӗng ӣ cҥnh nhà. Trên mҧnh

2.7 Page 17

▲back to top

rүy, cây trӗng có thӇ ÿa dҥng tùy sӣ thích chӫ

nhân. Mùa rүy hàng năm bҳt ÿҫu sau khi bà con

cúng Yang lúa (Yang va). Hӑ thu hoҥch bҳp vào

tháng 6 âm lӏch, lúa nѭѫng vào tháng 10 ta.

Ngѭӡi Châu Ro ӣ các xã Xuân Phú, Xuân Thӑ

và mӝt sӕ nѫi khác biӃt làm ruӝng lúa nѭӟc thành

thҥo vӟi kӻ thuұt nhѭ ngѭӡi ViӋt (ӣ xen kӁ): cày

bӯa, gieo mҥ rӗi cҩy và chăm sóc (tát nѭӟc, làm

cӓ, bón phân. . .). Nѫi sҹn nѭӟc, bà con có thӇ làm

2, 3 vө mӛi năm: vͽ ÿông xuân cҩy tháng 11, 12 âm

lӏch và gһt tháng 3 âm lӏch, vͽ hè thu cҩy tháng 5

gһt tháng 8 ta, vө mùa cҩy tháng 6 gһt tháng 11, 12

- nay ít làm, nѫi nào cҩy giӕng ngҳn ngày vào

tháng 9 thì gһt tháng 12 âm lӏch. Ruӝng lúa nѭӟc tӓ

rõ tính hѫn hҷn so vӟi lúa rүy: năng suҩt cao và әn

ÿӏnh, thâm canh tӕt có thӇ ÿҥt 4 tҩn/vө/ha.

Tұp ÿoàn lúa cӫa ngѭӡi Châu Ro phong phú

chӭng tӓ hӑ là cѭ dân nông nghiӋp lâu ÿӡi. Hӑ

trӗng nhiӅu thӭ lúa (va, bar):

* Lúa nӃp có: nӃp cái (nh'pal Chrau jro), nӃp

tép (va con brih), nӃp trҳng (va xom), nӃp con cua

(bram bray cham), nӃp muӕi (bram bray boh), nӃp

than (va bar chaông), lúa nӃp cha (nh'pal skan)

* Lúa tҿ có: lúa bãi trҫu (va brau Yang), lúa va

xe, lúa cà ké (va keh), lúa mӡ ӟ (va tѫm), lúa mang

(va djil), lúa cung (va kla), lúa thѫm tôn (va kop),

2.8 Page 18

▲back to top

lúa mҽ (va gup), lúa mүn (va m̓n), lúa khô vҵn (va

chap chay), lúa ruӗi (va thuc)... và ngày nay hӑ

cǊng trӗng lúa trҳng tép, ba bөi, ba xe...

Các loҥi hoa màu có: bҳp (tӡ ng˿i, xom), khoai

mì (bum blang), khoai lang (bum brăng), khoai mӥ

(bum t˿ng), khoai chөp (bum brih)...

Các loҥi rau ÿұu gӗm: ÿұu, bҫu (tôh), bí xanh

(là buôl), bí ÿӓ (ploi), dѭa leo (rà pung), dѭa hҩu

(cai), mѭӟp (pai vuynh), cà (plân)

Các loҥi cây gia vӏ có: ӟt (m'rêch), sҧ (plăng),

nghӋ (mӭt), gӯng...

Lӏch thӡi vө chính cӫa ngѭӡi Châu Ro theo âm

lӏch:

CÂY TRӖNG

TӌA HҤT THU HOҤCH

Bҳp

Tháng 3,4

Tháng 6,7

Ĉұu xanh

Tháng 3,4

Tháng 6

Khoai lang vө 1

Tháng 3,4

Tháng 7

Khoai lang vө 2

Tháng7

Tháng 10,11

Bҫu, bí, mѭӟp

Tháng 3,4

Tháng 6

Lúa rүy

Tháng 5

Tháng 10,11

Bông

Tháng 5

Tháng 11

Khoai mì

Tháng 3,4

Tháng 10 trӣ ÿi

2.9 Page 19

▲back to top

Tӯ lâu ngѭӡi Châu Ro trӗng tӍa theo âm lӏch,

mӝt năm (ÿuung ba) chia làm mѭӡi hai tháng (mât

bar khay), mӛi tháng có mӝt sӕ viӋc chính:

THÁNG TÊN

CÁC CÔNG VIӊC NÔNG NGHIӊP

Â.LӎCH CHÂU RO

Giêng Khay muôi Khai phá rүy mӟi tӯ sau 15 ngày,

làm be

Hai

Khay bar làm mѭӟn…(hai tháng công viӋc

nhѭ nhau)

Khay pe Nӱa ÿҫu tháng ÿӕt rүy, dӑn rүy cǊ,

có mѭa thì tӍa bҳp, bҫu bí, dѭa,

mѭӟp

Tѭ

Khay puôn Nhѭ tháng ba

Năm

Khay prăm làm cӓ rүy, tӍa lúa, tӯ 5-5 gieo mҥ

mùa dài ngày…

Sáu

Khay prau làm cӓ rүy, thu hoҥch hoa màu: bҫu

bí

Bҧy

Khay pѫ TiӃp tөc thu hoҥch, tӍa bҳp vө 2,

cҩy lúa ruӝng, cҳm câu, ÿi săn…

Tám

Khay

ph'am

Cҳm câu. ÿi săn

Chín Khay xin Nhѭ tháng tám

Mѭӡi Khay mât Thu hoҥch bҳp vө 2, khoai lang…

Mѭӡi Khay mât Thu hoҥch lúa rүy, bông, lúa

2.10 Page 20

▲back to top

mӝt

Chҥp

muôi

ruӝng…

Khay mât Ĉi săn, tát cá, làm be…

bar

Tӯ tháng mӝt tӟi tháng ba, ÿѭӧc tѭѫng ÿӕi

rҧnh rӛi, các hӝ Châu Ro nghèo thѭӡng ÿi làm

mѭӟn kiӃm thêm tiӅn. Nhӳng gia ÿình có mӭc sӕng

tӯ trung bình trӣ lên thì nghӍ ngѫi, vui chѫi dӏp cúng

thҫn lúa mà ÿӗng bào gӑi là ăn nhang lúa (Yang

va) tә chӭc tӯ sau TӃt âm lӏch cӫa ngѭӡi ViӋt ÿӃn

mùa rүy mӟi (tháng ba âm lӏch trӣ ÿi).

Ĉҩt núi rӯng còn rӝng, ngѭӡi thѭa, cho ÿӃn

nay ÿӗng bào Châu Ro chѭa bӏ trói vào cái ''xiӅng

ba sào'' - tѭѫng ÿѭѫng mӝt công ÿҩt 1000 m2,

nhѭng mӝt gia ÿình có ba, bӕn lao ÿӝng chính và

phө cǊng chӍ làm ÿѭӧc 2, 3 ha rүy là cùng. Sau khi

tӍa hҥt (lúa, bҳp... ) hѫn mӝt tháng thì cӓ dҫn dҫn

lҩn át cây trӗng, tranh chҩt dinh dѭӥng, ánh sáng,

nѭӟc cӫa cây trӗng. Ngѭӡi ta cҫn cù làm cӓ bҵng

cào cӓ (nҥo, xҥc lai) mҩt nhiӅu thӡi gian, công sӭc.

Vì vұy, nhiӅu gia ÿình bám rүy suӕt vө bҧy tám

tháng liӅn, chӍ khi cҫn mӟi vӅ nhà, tuy nhà chӍ cách

rүy mӝt giӡ ÿi bӝ. Qua kinh nghiӋm, ngѭӡi ta thҩy

rүy cǊ thѭӡng nhiӅu cӓ hѫn rүy mӟi, nѫi ÿҩt dӕc

càng ít cӓ, ÿӥ tӕn công làm cӓ. Năng suҩt cây trӗng

phө thuӝc vào sӵ mҫu mӥ cӫa ÿҩt, thӡi tiӃt... Năm

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top

nào mѭa thuұn gió hòa thì thu hoҥch khá, năm nào

nҳng hҥn nhiӅu chҳc chҳn thҩt thu. Mӭc 200 giҥ

lúa/ha rүy tѭѫng ÿѭѫng 4 tҩn/ha là mѫ ѭӟc cӫa

mӑi gia ÿình. Thu hoҥch hѫn 200 giҥ, bà con sӁ

cúng trҧ lӉ bҵng heo, ÿҥt dѭӟi mӭc này thì lӉ vұt

chӍ là con gà.

Ӣ xen kӁ và tiӃp xúc vӟi ngѭӡi ViӋt và mӝt sӕ

dân tӝc anh em khác, ngѭӡi Châu Ro cǊng biӃt làm

ruӝng nѭӟc tӯ khá lâu. Nhѭng hҫu nhѭ ruӝng

nѭӟc ngѭӡi Châu Ro mҩt công khai phá lҫn hӗi bӏ

thӵc dân Pháp và bӑn ÿӏa chӫ câu kӃt cѭӟp ÿoҥt.

Vùng Bҧo Chánh ӣ chân núi Chӭa Chan (834 m)

nay thuӝc xã Xuân Thӑ huyӋn Xuân Lӝc, xѭa kia là

vùng trҧng cӓ xen rӯng chӗi. Theo lӡi các cө già,

giӳa trҧng cӓ có khu ruͱng tiên có mӝi nѭӟc chҧy

quanh năm, bà con thѭӡng tӟi ÿó lҩy nѭӟc ăn vӅ

mùa khô (Ông Hai Cӫa nguyên chӫ tӏch UBMTTQ

xã Xuân Thӑ cho rҵng mӝt ÿám cháy làm chӃt cӓ

ÿã hình thành khu ruӝng tiên). Bà con phát cӓ, cho

trâu giҹm nәi sình lên ÿӇ cҩy lúa nѭӟc. Lҫn hӗi,

ngѭӡi ta khai phá toàn bӝ trҧng cӓ làm nên cánh

ÿӗng Bҧo Chánh rӝng hàng trăm ha. Chӫ ÿiӅn lӟn

Ĉӛ Cao Lөa, ngѭӡi xã Bình Trѭӟc, nay thuӝc thành

phӕ Biên Hòa, câu kӃt vӟi tͭng Nhay, lӧi dөng tính

thұt thà chҩt phác cӫa ÿӗng bào Châu Ro, lén cho

tay chân chôn mӝt sӕ trө xi măng ÿánh dҩu khu vӵc

ruӝng (bà con ÿã làm), rӗi lұp bҵng khoán cѭӟp

3.2 Page 22

▲back to top

trҳng. Ĉӛ Cao Lөa sai tәng Nhay di ngѭӡi Châu Ro

vào Thӑ Vӵc cách ÿó 6, 7 km, mӝt sӕ khác ra ӣ

ruӝng Tre cách 3 km. ĈӃn năm 1950, quân Pháp

bҳt bà con tұp trung vӅ Bҧo Chánh, Gia Ray ÿӇ

chúng dӉ kiӇm soát, mһt khác ngăn chһn cán bӝ ta

liên hӋ, xây dӵng cѫ sӣ. Ngѭӡi Châu Ro phҧi

mѭӟn ruӝng, hàng năm nӝp tô mѭӡi giҥ lúa/ha. Tӯ

sau ngày Mһt trұn Dân tӝc Giҧi phóng MiӅn Nam

ViӋt Nam ra ÿӡi, lӵc lѭӧng cách mҥng mҥnh lên, ta

không cho chӫ ÿiӅn thu tô nӳa.

Ĉӗng bào Châu Ro ӣ ҩp Túc Trѭng (xã Bình

Hòa, huyӋn Ĉӏnh Quán) bӓ nhiӅu công sӭc khai

phá ÿҩt rӯng ven quӕc lӝ 20 thành khu ruӝng

Choóc khoҧng vài chөc ha (ӣ phía tay mһt quӕc lӝ

20 hѭӟng Biên Hòa - Ĉà Lҥt). Năm 1955, quân

Pháp và chính quyӅn Sài Gòn cѭӟp khu ruӝng này

cҩp cho sӕ gia ÿình lính Mѭӡng di cѭ.

Nhѭng thӵc dân Pháp cѭӟp ÿҩt trên qui mô

lӟn và tàn bҥo không ÿӏa chӫ bҧn xӭ nào sánh

ÿѭӧc. Tӯ năm 1906 trӣ ÿi, Công ty cao su Ĉông

dѭѫng SLPH rӗi Công ty cao su Xuân Lӝc ӣ Hàng

Gòn, Công ty cao su Ĉӗng Nai... lҫn lѭӧt ra ÿӡi.

Chúng ÿuәi ngѭӡi Châu Ro khӓi ÿӏa bàn cѭ trú

quen thuӝc lâu ÿӡi - vùng ÿҩt ÿӓ rӝng lӟn trҧi dài tӯ

Ĉӏnh Quán qua Long Khánh, Xuân Lӝc tӟi Bà Rӏa.

Bà con phҧi ÿi tìm nѫi lұp làng mӟi, lҩy mӝt nҳm

ÿҩt nѫi sӁ cѭ trú mang vӅ nӝp chӫ ÿӗn ÿiӅn. NӃu

3.3 Page 23

▲back to top

ÿҩt ÿӓ, chúng còn ÿuәi tӟi khi nào mang ÿҩt trҳng

hay ÿҩt xám vӅ mӟi thôi. Vӕn bҧn tính thích sӕng tӵ

do phóng khoáng, bà con rút vào sâu mãi. Sӕ

ngѭӡi ӣ lҥi ÿҩt cǊ trӣ thành cu ly cao su. Bӏ dӗn

ÿuәi vào chӕn heo hút, ÿҩt ÿai kém màu mӥ, cuӝc

sӕng cӫa ngѭӡi Châu Ro ngày càng mòn mӓi, tàn

lөi trên ÿà nguy cѫ diӋt vong nhѭ mӝt sӕ dân tӝc

anh em khác trѭӟc Cách mҥng Tháng Tám năm

1945.

Thӡi gian làm nông nghiӋp thӵc sӵ hàng năm

cӫa mӛi gia ÿình Châu Ro chӍ chӯng 4 tháng. Lúc

nhàn rӛi, hӑ làm kinh tӃ phө: săn bҳn, hái lѭӧm, tát

cá, dӋt, ÿan lát, ăn ong, múc dҫu chai...

Xѭa kia, rӯng già mênh mông bao phӫ khҳp

nѫi, rҩt sҹn chim, thú. Săn bҳn trѭӟc hӃt nhҵm bҧo

vӋ nѭѫng rүy khӓi bӏ thú rӯng phá hoҥi; mһt khác

cung ӭng thӏt bù vào phҫn chăn nuôi nhӓ bé. Ngѭӡi

Châu Ro săn bҳn bҵng nhiӅu loҥi dөng cө, phә

biӃn nhҩt là ná (nӓ), tên (tên tҭm thuӕc ÿӝc dùng

săn thú lӟn, có khi chӍ trҫy da cǊng không thoát

chӃt), ngoài ra còn dùng lao săn voi, các loҥi b̓y,

sau này có thêm súng (nhѭng ít ngѭӡi có). Chó săn

là công cө sӕng rҩt ÿҳc lӵc trong viӋc săn cáo,

chӗn... Ngѭӡi Châu Ro săn bҳn: các chim rӯng,

công, gà lôi, trăn, hѭѫu, nai, mang, mӇn, khӍ, dӝc,

min, heo rӯng, gҩu, cӑp, voi... (khoҧng ÿҫu nhӳng

năm 1930 thӏ trҩn Xuân Lӝc mӟi lèo tèo ngѭӡi,

3.4 Page 24

▲back to top

rӯng còn nӕi rӯng, Chӧ Xuân Lӝc có dăm chөc

ngѭӡi bán hàng. Ĉӗn ÿiӅn mӟi mӣ, có nhӳng chiӅu

hàng ÿàn voi kӅnh càng lӳng thӳng vào sân nhà

trong ÿӗn ÿiӅn, bình tƭnh ngѫ ngác ngó quanh mӝt

lát rӗi bӓ ÿi) (theo tài li͟u cͿa Lê S͇c Nghi - Công ty

cao su Ĉͫng Nai xuҩt b̻n)

Xѭa kia, bà con trong làng thѭӡng ÿi săn tұp

thӇ bҵng tên, ná hoһc ÿánh bүy. Nhѭng gҫn ÿây, ÿi

săn cá nhân phә biӃn hѫn, nhҩt là khi ÿӗng bào

biӃt dùng súng. Thӡi gian ÿi săn thѭӡng vào ban

ÿêm. Con thú bӏ bҳn hҥ ÿѭӧc chia cho bà con, hӑ

hàng, nӃu là thú lӟn nhѭ bò rӯng, trâu rӯng, min...

thì cҧ sóc (palây, ÿuplây) nҩu nѭӟng ăn uӕng cҧ

tuҫn liӅn, mӑi ngѭӡi say sѭa ca hát nhҧy múa vui

vҿ. Ai săn ÿѭӧc thú ÿӅu cúng Yang bri ÿӇ cám ѫn

rӯng cho cái ăn ÿӅu ÿӅu. Hàm răng thú (heo rӯng,

cheo, sóc, dӝc, mӇn, khӍ...) ÿѭӧc ngѭӡi ÿi săn phѫi

khô, treo thành dãy trên xà nhà ÿánh dҩu thành tích

săn giӓi. Ông Năm Nәi ӣ Lý Lӏch (xã Phú Lý huyӋn

Vƭnh Cӱu) hiӋn còn giӳ ÿѭӧc vài chөc hàm răng

thú nhѭ vұy. NӃu ngѭӡi ÿi săn qua ÿӡi, thân nhân

ÿӕt rӗi vҩt bӓ các xѭѫng thú vào rӯng. Chҳc hҷn

xѭa kia săn bҳn là nguӗn cung cҩp thӵc phҭm

ÿӝng vұt quan trӑng cӫa ngѭӡi Châu Ro; nhѭng

ngày nay chӍ là nguӗn thu nhұp phө thҩt thѭӡng ӣ

vài nѫi còn chim và thú.

3.5 Page 25

▲back to top

ViӋc hái lѭӧm rau rӯng, măng, nҩm, cӫ và

quҧ rӯng là nguӗn thu nhұp phө cӫa nhiӅu nhà.

Ngѭӡi ta hái tҩt cҧ các loҥi cây cӓ có thӇ ăn ÿѭӧc,

trong ÿó ÿӑt mây non vӏ ÿҳng là thành phҫn không

thӇ thiӃu trong món canh bӗi truyӅn thӕng gӗm: ÿӑt

mây non ngâm nѭӟc muӕi, gҥo tҿ giã bӝt, rau dӅn,

ÿӑt mѭӟp... nҩu vӟi thӏt (cheo, khӍ, nai, hѭѫu... phѫi

khô) nêm sҧ ӟt, mҳm, muӕi... Canh bӗi tѭѫng tӵ

mӝt thӭ xúp. NӃu không có thӏt khô, ngѭӡi ta thay

bҵng da, xѭѫng thú phѫi khô (hoһc gác bӃp). Hái

rau là viӋc cӫa ÿàn bà, con nít song ÿào cӫ chөp

(cӫ mài) ÿòi hӓi sӭc khӓe cӫa ÿàn ông. Vӟi lѭӥi

thuәng nhӓ (nih) ngѭӡi ta ÿào theo gӕc dây, có khi

sâu 2, 3 m mӟi lҩy hӃt các ÿoҥn gãy vөn. Ngѭӡi ta

chӍ ÿào cӫ chөp vào lúc giáp hҥt, lúa ÿã hӃt; ngày

nay phҧi ÿi xa mӟi có.

Vài chөc năm trѭӟc ÿây, nghӅ ăn ong cӫa

ngѭӡi Châu Ro là nguӗn thu nhұp ÿáng kӇ. Các

sách Gia Ĉͣnh thành thông chí, Ĉ̹i Nam nh̽t thͩng

chí ÿӅu ÿӅ cұp ÿӃn nguӗn lӧi tӵ nhiên này ӣ tӍnh

Biên Hòa (cǊ). Hҫu nhѭ khu rӯng nào cǊng có mӝt

sӕ bӝng ong, mӛi bӝng có thӇ cho hàng chөc lít mұt

và chӯng mӝt ký sáp. Mұt và sáp ong dùng ÿәi lҩy

rìu, rӵa, ché, muӕi... Nay nguӗn lӧi vӅ ong rӯng

không ÿáng là bao.

Rӯng Ĉӗng Nai mӑc ӣ vùng ÿӗi núi thҩp, ѭu

hӧp cây hӑ d̿u dipterocarpaceae tҥo nghӅ múc

3.6 Page 26

▲back to top

dҫu trai. Dҫu này trӝn xѫ ÿay trét ghe xuӗng rҩt

bӅn. Khi nghӅ ÿánh cá sông, biӇn phát triӇn, ÿòi hӓi

ÿóng mӟi nhiӅu phѭѫng tiӋn thì ngѭӡi ta thi nhau ÿi

tìm mô cây hӑ dҫu. Ngày nay rӯng bӏ tàn phá ghê

gӟm, viӋc múc dҫu trӣ nên khó khăn. Ngѭӡi Châu

Ro cho ÿӃn thӡi kǤ gҫn ÿây chѭa biӃt làm nghӅ

chài lѭӟi theo ÿúng nghƭa. (HiӋn nay nhóm ngѭӡi

Châu Ro ӣ Bình Châu, Xuyên Mӝc, Bà Rӏa-VǊng

Tàu cách biӇn chӯng mӝt km tӓ ra xa lҥ vӟi viӋc

ÿánh cá biӇn cǊng nhѭ không biӃt làm muӕi biӇn).

Ngѭӡi ta chӍ bҳt cá lúc rҧnh rӛi bҵng cách rҩt

nguyên thӫy: ÿҳp chһn mӝt khúc suӕi nhӓ rӗi tát

cҥn ÿӇ bҳt; tát cҥn các ÿìa, bàu nhӓ vào mùa khô;

giã nát mӝt sӕ cây rӯng: trái biên, dây vàng nghӋ...

thҧ xuӕng suӕi, cá ngҩm chҩt ÿӝc nәi lên. Các hình

thӭc câu, ÿһt lӡ, ÿһt lӑp chài... ít phә biӃn và mӟi

xuҩt hiӋn gҫn ÿây. ViӋc ÿánh bҳt cá mang tính

nguyên thӫy phҧn ánh: cѭ dân Châu Ro sӕng ӣ

vùng rӯng núi Ĉӗng Nai - cǊng nhѭ ӣ các tӍnh bҥn -

tӯ lâu ÿӡi.

Vào lúc rҧnh rӛi, thѭӡng là vào các buәi

chiӅu, ngѭӡi Châu Ro ÿan các loҥi gùi lӟn nhӓ

dùng vào các viӋc: gùi rau, gùi cӫi, gùi lúa... ; mӝt

sӕ lӡ, lӑp ÿánh cá, hӝp ÿӵng trҫu (kruh) bҵng lá

dӭa; các tҩm ÿӋm nҵm thay chiӃu bҵng dong rӯng

(lùng), lá buông... . Các chàng trai Châu Ro khéo

tay trѭӟc ÿây thѭӡng là ÿӕi tѭӧng ÿѭӧc nhiӅu cô

3.7 Page 27

▲back to top

gái ѭa thích. Các sҧn phҭm ÿan lát là nhӳng tác

phҭm mӻ nghӋ thӫ công ÿӝc lұp. Ngày nay, tuy các

loҥi rә, rá, giӓ xách... bҵng nhӵa hoһc nhôm bán

khҳp nѫi nhѭng vào bҩt kǤ gia ÿình Châu Ro nào,

chúng ta vүn thҩy ÿӗ ÿan lát thӫ công chiӃm vӏ trí

quan trӑng.

NghӅ dӋt vҧi

bông cә truyӅn

xѭa kia cung

cҩp

trang

Phөc: áo (ao),

khӕ (khô), váy

(xibut: chăn

mһc), chăn ÿҳp

(xu). Ao và khô

rõ ràng là tӯ

vay mѭӧn, nói

lên ngѭӡi Châu Ro biӃt sӱ dөng các thӭ này chѭa

lâu lҳm. Ӣ các ҩp Ĉӗng Xoài, Ĉӭc Thҳng (Túc

Trѭng, Ĉӏnh Quán) còn mӝt sӕ phө nӳ tuәi trên 40

biӃt dӋt xibut và xu theo kӻ thuұt cә truyӅn. Bông

thu hoҥch ӣ rүy tháng 11, 12 âm lӏch ÿem vӅ, dùng

xa quay thành sӧi thô (nhѭ sӧi len) rӗi guӗng thành

con cúi, ÿem hӗ sӧi cho cӭng. Khung cӱi chӍ là

thanh gӛ ngang có chiӅu dài chӯng 1 m, rӝng 5 cm,

dày 2 cm ÿӇ mҳc sӧi dӑc. Con thoi dài gҫn 1m ÿan

sӧi ngang. Ĉӝ mӝt phút ngѭӡi ta mӟi lӗng con thoi

3.8 Page 28

▲back to top

qua hàng sӧi dӑc mӝt lѭӧt, do ÿó dӋt mӝt tҩm chăn

dài 2 m ÿòi hӓi khoҧng thӡi gian chӯng nӱa tháng.

Giá thành sҧn phҭm ÿҳt hѫn thӭ bán ӣ chӧ, trông

lҥi thô tháp, vì vұy chӏ em chӍ dӋt chăn vào lúc thұt

rҧnh rӛi mùa khô. Hoa văn dӋt nhiӅu kiӇu thӭc biӃn

ÿәi phӭc tҥp, ÿҽp mҳt song sҧn phҭm dӋt này chӍ

ÿӇ dùng trong gia ÿình.

Phҫn lӟn ngѭӡi Châu Ro sӕng bҵng nѭѫng

rүy “ăn nѭӟc trӡi” vӟi trình ÿӝ kӻ thuұt khá nguyên

thӫy. Nhѭng ÿã có mӝt sӕ ít trӣ thành công nhân kӻ

thuұt: lái máy cày, lái xe be (xe chӣ gӛ hҥng nһng),

sӱa chӳa máy móc... ӣ mӝt sӕ nông trѭӡng cao su

có hàng trăm công nhân ngѭӡi Châu Ro.

PHҪN BA

CҨU TRÚC XÃ HӜI, GIA ĈӎNH VÀ TӨC Lӊ

Trѭӟc cách mҥng Tháng Tám 1945, chӃ ÿӝ

gia ÿình lӟn còn tӗn tҥi thì ӣ vùng ngѭӡi Châu Ro

cѭ trú ngѭӡi ta thҩy có nhӳng ngôi nhà dài có khi

ÿӃn gҫn 100 m. Nhӳng ngѭӡi thuӝc lӭa tuәi 60 trӣ

lên còn thҩy (vào lúc nhӓ) mӛi làng (sóc, palây,

ÿublây) có vài dãy nhà dài. Mӛi dãy nhà dài là mӝt

gia ÿình lӟn cùng tӝc (hӑ), chia làm nhiӅu gia ÿình

nhӓ.

3.9 Page 29

▲back to top

Trong viӋc dӵng nhà sàn dài, mӝt già làng

trѭӣng tӝc tìm ÿӏa ÿiӇm ѭng ý: khu ÿҩt ÿӫ rӝng,

tѭѫng ÿӕi bҵng phҷng, quang ÿãng, không xa

nguӗn nѭӟc... Ông dүy mӝt vҥt cӓ nhӓ, chӑn 7 hҥt

gҥo nguyên vҽn ÿһt xuӕng ÿó, úp chén ăn cѫn lên.

Qua mӝt ÿêm thҩy các hҥt gҥo vүn y nguyên không

xê xích thì ông cho nѫi ÿó có thӇ dӵng nhà (vì

không có mӕi, kiӃn... mà mӕi là loҥi côn trùng nhiӋt

ÿӟi phá hoҥi nhà cӱa, vұt dөng bҵng cây mҥnh mӁ

nhҩt, cҫn phҧi tránh xa). Trѭӟc khi cҩt nhà, ông

làm lӉ cúng ÿѫn giҧn: con gà, chai rѭӧu, bình trà,

trҫu cau... cҫu khҩn các Yang và ông bà tә tiên cho

ӣ yên әn và làm ăn ÿѭӧc mùa.

Ngѭӡi Châu Ro ӣ Lý Lӏch (Vƭnh Cӱu) lҩy cây

ŕͻng ÿo cҭn thұn phҥm vi nӅn nhà và bӕn góc ÿӇ

khi dӵng nhà các cӝt không xê dӏch bao nhiêu, nӅn

nhà không méo. Bà con cho rҵng chӑn ÿѭӧc nӅn

ÿҩt nhѭ vұy là tӕt, gia ÿình sӁ bình yên không bӏ

xáo trӝn. Cӝt chӑn trong rӯng sâu có dáng thҷng,

gӛ tӕt, không có dây leo bám (nhѭ vұy chӫ nhà

không bӏ ràng buӝc gì, hoàn toàn tӵ do). Ngѭӡi lӟn

tuәi chӏu trách nhiӋm dӵng cây cӝt cái và cây ÿòn

dông (nóc). Căn nhà ngѭӡi Châu Ro có gӕc tính tӯ

cӝt cái ӣ hѭӟng ÿông ngӑn ӣ hѭӟng tây. Nhà dài

ÿѭӧc phân chia theo thӭ bұc: góc phía ÿông nhiӅu

ánh sáng dành cho cha mҽ, nhӳng khoang tiӃp

theo bӕ trí theo ngôi thӭ con cái, cho ÿӃn phҫn nhà

3.10 Page 30

▲back to top

dùng ÿӇ tiӃp khách. Sau khi cha mҽ qua ÿӡi, ngѭӡi

anh hoһc chӏ lӟn nhҩt sӁ ӣ vӏ trí dành cho cha mҽ

trѭӟc kia, các ngѭӡi em ÿôn vӏ trí lên tӯng bѭӟc...

Nhà dài có bӝ cӝt tròn ít khi lӝt vӓ cây, ÿӁo sѫ cho

kích thѭӟc bҵng nhau. Tҩt cҧ các cӝt ÿӅu chôn sâu

vӳng chãi. Bà con thѭӡng làm cӝt bҵng cây bҵng

lăng, gõ, kiêng cӳ cӝt gӛ căm xe, cҭm lai (cho là hӋ

lҳm, ӣ nhà làm bҵng cӝt gӛ này dӉ bӋnh tұt, tính

tình trӣ nên nóng nҧy...). Nguyên vұt liӋu làm nhà

gӗm :

- Gӛ kèo, cӝt, dui... (bӝ sѭӡn nhà)

- Cau rӯng hoһc tre nӭa, lӗ ô chҿ ra làm sàn

và vách ngăn.

- Cӓ tranh, lá trung quân lӧp mái, ngăn vách.

Dөng cө làm nhà khá ÿѫn giҧn: rìu, chà gҥc,

rӵa. Các thӭ: cѭa, bào, ÿөc tràng... mӟi dùng phә

biӃn sau năm 1954. Cho nên các cӝt, kèo, ÿòn

tay... chӍ ÿѭӧc cҳt ngoàm, gác lên nhau rӗi buӝc

bҵng dây mây. Có nѫi nhѭ Túc Trѭng, Bҧo

Chánh... ngѭӡi Châu Ro mӟi cѭa và líu (xҿ ván)

sau ngày giҧi phóng ӣ các thӧ mӝc miӅn Bҳc vào.

Xѭa ngѭӡi Châu Ro cӳ dùng ÿinh vì cho rҵng ÿinh

ém cӝt, làm nһng hӗn, nһng vía, dӉ bӋnh tұt, làm

ăn sút kém... ChӍ dùng dây mây. Nay dây mây khó

kiӃm và cǊng ÿҳt thì ÿinh lҥi ÿѭӧc ѭa chuӝng. Gҫn

ÿây, bà con làm nhà sàn nhӓ vӟi bӝ cӝt xҿ vông, kê

4 Pages 31-40

▲back to top

4.1 Page 31

▲back to top

tán (ÿá), bӝ khung nhà liên kӃt bҵng các mӝng ÿөc

song, hӋ thӕng cӝt nóc vүn tӗn tҥi (nhѭ vӃt tích nhà

dài cͭ truy͙n).

Mӑi thành viên nam nӳ cӫa dòng hӑ tùy sӭc

lӵc mà tham gia tìm kiӃm, chuҭn bӏ gom vұt liӋu

làm nhà. Thӵc ra hӗi ÿó quanh làng là rӯng bҥt

ngàn, là trҧng cӓ rӝng, chӍ mӝt thӡi gian ngҳn là

mӑi ngѭӡi có thӇ ÿӫ nguyên vұt liӋu. Nhà dài là nѫi

cѭ trú cӫa tұp thӇ mӝt dòng hӑ thân tӝc gӗm hàng

chөc gia ÿình trӣ lên, chia làm nhiӅu khoang, ngăn

cách bҵng vách liӃp sѫ sài, mӛi khoang dành cho

mӝt gia ÿình nhӓ. Khi chӃ ÿӝ gia ÿình lӟn, tàn dѭ

cӫa công xã nông thôn tan rã, thay thӃ bҵng chӃ ÿӝ

mӝt vӧ mӝt chӗng, thì nhà sàn nhӓ thay thӃ nhà

dài. Mӛi xóm ҩp làng Châu Ro lúc này gӗm vài

chөc nhà sàn nhӓ, nҵm rҧi rác ven rүy hoһc bao

quanh mӝt khu ÿҩt rӝng. Ngѭӡi ta cҩt nhà không

cҫn chӑn hѭӟng không lӵa ngày tӕt, chӍ cҫn cҩt

nhà theo thӃ ÿҩt.

Nhà thѭӡng có sàn cao chӯng 1,5 m, hai cӱa

hông vӟi hai thang gӛ hoһc tre: thang ngѭӡi ÿi ӣ

bên trái, thang chuӗng gà (nhi ier) ӣ tay mһt. Nhà

có mӝt sӕ lӛ trә làm cӱa sә, cӱa ra vào không có

cánh ÿӇ ÿóng mӣ. Khoҧng sàn nhà phía ÿông

ÿѭӧc ÿҳp mӝt ô ÿҩt (chӕng cháy) ÿó là bӃp ÿun

nҩu. Khoang giӳa nhà rӝng rãi là nѫi ngӗi chѫi, ăn

cѫm, ÿan lát. Nӱa sàn nhà phía tây là sҥp tre dài

4.2 Page 32

▲back to top

cao hѫn sàn mӝt chút, thѭӡng trҧi ÿӋm chiӃu (vêl

r'tiêng) ÿan bҵng cây lùng (dong rӯng) chҿ nhӓ, ÿó

là nѫi ngӫ cӫa gia ÿình. Phía trên nѫi ngӫ, gҫn sát

mái nhà có bàn thӡ dài bҵng tre ÿӇ cúng nhang lúa

(Yang va), cúng chӳa bӋnh... Có nѫi làm chuӗng

gà (nhi ier) trên nóc nhà sàn, có nѫi làm ӣ gҫm sàn

cùng vӟi chuӗng heo. Ĉҵng sau nhà ӣ là chòi lúa

(nhi va), ÿó là nhà sàn nhӓ, sàn cao bҵng ÿҫu

ngѭӡi (gҫn 2 m), có cҫu thang. Nhà ÿӇ lúa (nhi va,

cà uôn) cӫa ÿӗng bào Châu Ro Lý Lӏch (Vƭnh Cӱu)

ÿѭӧc dӵng bҩt cӭ thӡi gian nào nhѭng phҧi theo

ÿúng hѭӟng ÿông - tây nhѭ nhà ӣ, ÿӇ mһt trӡi khӓi

ÿi ngang ÿòn dông, nӃu làm không ÿúng là xúc

phҥm ÿӃn Yang va, (Yang lӟn nhҩt trong các

Yang). Trѭӟc ÿây ngѭӡi Châu Ro cho rҵng nӃu cҩt

thóc lúa trong nhà ӣ thì thҫn lúa (Yang va) và ông

bà tә tiên sӁ giұn, sӁ làm thҩt mùa. Chòi lúa làm

riêng biӋt sӁ giӳ ÿѭӧc sӵ trong sҥch, tôn kính vӟi

thҫn lúa. Ĉây là tàn tích cӫa kinh tӃ công xã nông

thôn khi các thành viên làm chung ăn chung, sҧn

phҭm chia ÿӅu cho mӑi ngѭӡi. Ngѭӡi phө nӳ ÿóng

vai trò “tay hòm chìa khóa” cai quҧn phân phӕi kho

lúa chung gӑi là mҽ lúa (mây va).

Nhà làm xong, vӏ già làng làm lӉ cúng, mâm lӉ

gӗm: con gà luӝc, nҧi chuӕi, bình trà, trҫu cau... van

vái ông bà tә tiên cho con cháu mҥnh khӓe, yên әn,

làm ăn trúng mùa.

4.3 Page 33

▲back to top

Trҧi qua mҩy chөc năm chiӃn tranh, các nhà

sàn dài cә truyӅn ÿã bӏ phá hӫy hӃt. Chính sách

dӗn dân cӫa Pháp rӗi Mӻ và vҩn ÿӅ thiӃu gӛ trong

rӯng khiӃn ngѭӡi Châu Ro làm nhà trӋt theo kiӇu

nhà ngѭӡi ViӋt. Vұt liӋu làm nhà gӗm: gӛ xҿ, cây

nhӓ, tranh, tre, tôn, ÿinh sҳt... Sӕ nhà gҥch thay

dҫn nhà tranh sѫ sàn. Mӛi gia ÿình thѭӡng có bàn

ghӃ, giѭӡng ngӫ, sҥp tre (chà n˿ng cà la) to hѫn

giѭӡng ngӫ ÿӇ gia ÿình ngӗi ăn

4.4 Page 34

▲back to top

cѫm - tàn dѭ chiӃc sàn nhà xѭa - ӣ Túc Trѭng, bà

con Châu Ro dӵng mӝt sӕ nhà sàn kiӇu thӭc kiӃn

trúc vila. Nhà cӱa sҳp xӃp có tә chӭc kiӇu quҫn cѭ

ÿô thӏ, ÿѭӡng ÿi lҥi trong xóm ҩp rӝng và thҷng ÿӫ

cho ô tô chҥy. Mӝt sӕ vѭӡn nhà trӗng cây ăn quҧ,

khoai mì, bҫu bí... Ӣ Bҧo Vinh, Suӕi Chӗn (Long

Khánh) ngѭӡi Châu Ro trӗng cà phê hàng hóa. Cѫ

cҩu cây trӗng có biӃn ÿәi nhѭng chұm, cuӝc sӕng

chӫ yӃu vүn trông vào nѭѫng rүy, rӯng núi.

Xѭa kia, ngѭӡi ÿàn ông Châu Ro ÿóng khӕ

(khô), ÿàn bà mһc váy (xibut - chăn mһc), nӱa thân

trên ӣ trҫn nhѭ các dân tӝc Nam Trѭӡng Sѫn - Tây

Nguyên. Khӕ ÿã biӃn mҩt tӯ lâu, ÿàn ông Châu Ro

ÿӭng tuәi chӍ nghe nói chӭ ít ngѭӡi thҩy. Váy còn

mӝt ít ӣ Túc Trѭng, ÿѭӧc phө nӳ mһc vào lúc múa

hát văn nghӋ, hoһc chөp ҧnh. Ĉàn ông hay ÿӇ ÿҫu

trҫn, ÿàn bà cǊng dùng nón; ÿӗ trang sӭc ѭa thích

là chuӛi hҥt cѭӡm nhiӅu màu, còn các loҥi vòng

ÿӗng và bҥc ÿã bán hӃt tӯ lâu.

Ngѭӡi Châu Ro hút thuӕc lá rê (yú, hăm,

nao), phө nӳ cǊng ăn trҫu (mlù) vӟi cau (pa n˿ng,

play xia). Thѭӡng ngày hӑ ăn cѫm tҿ; gҥo nӃp là

lѭѫng thӵc quý dùng làm các loҥi bánh: piêng ÿinh

(cѫm lam nѭӟng trong ông nӭa), piêng puh (bánh

dày trӝn mè) piêng chum (bánh tét)... Rѭӧu quҧng

còn gӑi là rѭӧu (xe t˿m) là rѭӧu cҫn làm vào dӏp ăn

4.5 Page 35

▲back to top

nhang lúa, cѭӟi xin, ma chay, làm nhà... ÿòi hӓi

thӡi gian chuҭn bӏ khá lâu.

Cách làm rѭӧu quҧng: gҥo nӃp

lӭc hoһc gҥo tҿ nҩu chín ÿem

chҧi ra cho nguӝi. Lҩy lá cây cù

ÿen (bun mai) lót ӣ thúng rӗi ÿә

cѫm vào ӫ, phӫ lá cù ÿen lên

trên cho kín. ĈӇ vài ngày, cѫm

lên men, ÿem phѫi nҳng cho

khô rӗi ÿѭa vào cӕi giã nhӓ

thành bӝt. Lҩy vӓ cây dâu da

r΃ng, vӓ cây binh linh ÿun lên

chӯng mӝt tiӃng ÿӇ nguӝi rӗi

cho bӝt meo vào quұy kӻ, ÿӅu. Nút ché rѭӧu bҵng

lá trung quân, cho thêm nѭӟc và ÿӇ nguӝi mӝt thӡi

gian cho lên men. Rѭӧu cӕt có màu trà nâu ÿұm,

ÿөc, vӏ rѭӧu lҥt và hѫi chua nhѭ bia. Ngѭӡi ta rút

rѭӧu cӕt ra ÿӇ cúng rӗi ÿә ÿҫy nѭӟc lã ÿӃn miӋng

ché. Khi uӕng cҳm các cҫn trúc nhӓ, mӡi khách hút

rѭӧu. Rѭӧu vѫi ÿӃn ÿâu ngѭӡi ta ÿә nѭӟc ÿҫy

thêm ÿӃn ÿó. Càng uӕng, rѭӧu quҧng càng lҥt. Có

gia ÿình làm lӉ ăn nhang chuҭn bӏ tӟi dăm ché

rѭӧu quҧng. Khi rѭӧu quҧng lҥt quá, ngѭӡi ta mua

rѭӧu ÿӃ (lăc) ÿӇ cuӝc nhұu vui có thӇ kéo dài, tình

bà con, xóm giӅng càng thêm khăng khít.

Làng (pa lây, ÿu blây, sóc) là ÿѫn vӏ hành

chánh cӫa mӝt tұp hӧp gia ÿình cùng dòng hӑ,

4.6 Page 36

▲back to top

cǊng có thӇ thuӝc vài tӝc xen kӁ. Ranh giӟi làng

xѭa không rõ rӋt, gӗm vài nhà sàn dài (sau này là

vài chөc nhà sàn nhӓ) ӣ gҫn khu rүy hoһc ruӝng,

sӕ nhân khҭu ít khi vѭӧt sӕ trăm. Mӛi làng là mӝt

lõm nhӓ lӑt thӓm giӳa rӯng già mênh mông. Khi

thӵc dân Pháp trӣ lҥi xâm lѭӧc nѭӟc ta lҫn thӭ nhì

(1945 - 1954), chúng gom ÿӗng bào Châu Ro vào

mӝt sӕ ÿiӇm ÿӇ kiӇm soát. Thӡi Mӻ ngөy, chúng

gom dân triӋt ÿӇ hѫn, thành lұp các ҩp ven lӝ nhҵm

cách ly ÿӗng bào vӟi cách mҥng. Chúng chia ÿҩt

thành lô, bҳt làm nhà có hàng lӕi.

Xѭa kia, ÿӭng ÿҫu mӛi nhà dài

là vӏ trѭӣng hӑ gӑi là ông ÿ̿u

nhang (voh Yang va). Ĉó là

ngѭӡi là có uy tín, có kinh

nghiӋm sҧn xuҩt và chiӃn ÿҩu,

ÿѭӧc mӑi ngѭӡi tuân phөc cӱ

ra. NӃu là xóm nhӓ giӳa rӯng,

thì ngѭӡi ÿӭng ÿҫu gӑi là mҽ

sóc, mây srok (tàn tích chӃ ÿӝ

mүu hӋ dù mây srok là ÿàn ông).

Trѭӣng hӑ hoһc mҽ sóc hӑp thành hӝi ÿӗng già

làng ÿӭng ra lãnh ÿҥo mӑi ngѭӡi: dӡi làng, dӵng

nhà, tә chӭc làm ăn, cúng lӉ, vui chѫi, ÿi săn, tát

cá... Song các cө già Châu Ro tuәi xҩp xӍ 80 cho

biӃt chӍ nghe nói lҥi chӭ không thҩy Hӝi ÿӗng già

làng, hӑ chӍ thҩy các vӏ ÿ̿u nhang và chӭc sҳc

4.7 Page 37

▲back to top

chính quyӅn cǊ: ông tәng (cai tәng), ông xã (xã

trѭӣng), ông cҧ, cai tuҫn... Các chӭc sҳc nói chung

thuӝc loҥi khá giҧ, có tài sҧn: trâu, ché, ÿӗng la...

xét xӱ công viӋc làng xóm và thӵc hiӋn nhӳng gì

do cҩp trên ÿѭa xuӕng.

Xã hӝi Châu Ro chѭa phân hóa rõ rӋt giàu

nghèo. Gia ÿình nhiӅu lao ÿӝng, có tiӅn bҥc dѭ dҧ

thì cǊng làm tӟi vài mүu rүy. Trung bình mӛi hӝ chӍ

làm mӝt, hai mүu. Trong xã hӝi ngѭӡi ViӋt cǊ, ai

chiӃm hӳu nhiӅu ruӝng ÿҩt sӁ giàu nhӡ bóc lӝt tô

tӭc. Ӣ khu vӵc ngѭӡi Châu Ro cѭ trú, ÿҩt canh tác

- tѭ liӋu sҧn xuҩt chính - không thiӃu, sӭc ngѭӡi có

hҥn nên viӋc khai phá nѭѫng rүy cǊng có hҥn. Mӛi

làng chӍ có mӝt sӕ ít hӝ dѭ dҧ chút ÿӍnh do ÿông lao

ÿӝng, trúng mùa, ít bӋnh tұt... Phҫn lӟn sӕ hӝ thiӃu

ăn vài tháng - chính xác là thiӃu gҥo, hoa màu:

khoai mì, khoai lang, cӫ chөp vүn có cho 2 bӳa - ÿó

là các hӝ neo ÿѫn, hay bӋnh tұt, chӫ hӝ thiӃu chăm

chӍ, chi tiêu thiӃu kӃ hoҥch... Trong chӃ ÿӝ cǊ, mӝt

sӕ chӭc sҳc Châu Ro lӧi dөng uy quyӅn, bóc lӝt

dân làng vӅ sӭc lao ÿӝng, ăn phҥt... mà có cӫa hѫn

ngѭӡi khác.

Ngѭӡi Châu Ro không có nô lӋ trong nhà nhѭ

ngѭӡi Xtiêng. Dù nghèo khә ÿӃn ÿâu hӑ cǊng chӍ

bӓ sӭc lao ÿӝng ÿӇ kiӃm ăn chӭ không ÿi ăn xin

ăn mày, ÿó là nét phҭm chҩt ÿһc sҳc cao ÿҽp.

4.8 Page 38

▲back to top

Cӝng ÿӗng ngѭӡi Châu Ro có nhӳng luұt lӋ

truyӅn miӋng mà mӛi thành viên phҧi theo. Các vi

phҥm tөc lӋ: phө nӳ chӱa hoang, loҥn luân, vào

nhà ÿã cҳm lá cҩm... ÿӅu bӏ xӱ phҥt: ÿòn, ăn phҥt

ché, heo, gà, rѭӧu... các hiӋn tѭӧng tranh chҩp

ruӝng rүy xích mích ÿánh lӝn, cѭӟp cӫa giӃt

ngѭӡi... hҫu nhѭ chѭa tӯng xҧy ra nên chѭa có

luұt miӋng nói tӟi cҫn xӱ phҥt thӃ nào. Nӝi bӝ

ngѭӡi Châu Ro sӕng ÿoàn kӃt thuұn hòa, thân ái

giúp nhau vô tѭ. Mӑi viӋc hòa giҧi, xét xӱ các vi

phҥm, thѭӡng tiӃn hành trong nӝi bӝ dòng hӑ thân

mà ngѭӡi xét xӱ chính là ông ÿҫu nhang, ít khi ÿѭa

ra làng nhӡ các chӭc sҳc phân xӱ.

Trong cӝng ÿӗng ngѭӡi Châu Ro ӣ Lý Lӏch,

nӃu có ai bӏ mҩt cҳp vұt gì, và có ÿӕi tѭӧng bӏ nghi

ngӡ thì hӑ làm l͝ th͙. Mӛi bên ÿӅu có lӉ vұt gӗm:

mӝt cây ÿèn cҫy, 7 lá gáo vàng, 7 lá cà ÿӝc dѭӧc,

mӝt con gà lông trҳng, mӝt chén vӓ cây chùm lum.

Ngѭӡi mҩt cӫa trình bày vӟi Yang xin Yang phán

xӱ thanh minh vӟi ngѭӡi mình nghi. Ngѭӡi bӏ nghi

lҩy cҳp (mà không lҩy) thì thӅ ÿҥi ý: “Tôi là ngѭӡi bӏ

nghi lҩy cҳp cӫa ngѭӡi khác nên tôi trình Yang xem

xét. NӃu tôi có lҩy cҳp thiӋt, xin Yang phҥt tôi và cҧ

dòng hӑ tôi chӃt hӃt nhѭ lá gáo, lá cà vào mùa

nҳng (2 loҥi câu này rөng hӃt lá vào mùa khô -

ngѭӡi viӃt chú) còn không, xin Yang giҧi oan cho

tôi cho cҧ dòng hӑ tôi sӕng nhѭ cây rӯng xanh tѭѫi

4.9 Page 39

▲back to top

mҥnh mӁ...”. Tình trҥng trӝm cҳp rҩt hiӃm xҧy ra vì

hӑ sӧ Yang phҥt nhѭ lӡi thӅ ÿӝc.

Tә chӭc gia ÿình lӟn vӟi ông ÿҫu nhang

nhiӅu uy quyӅn ÿã tan rã khá lâu trѭӟc Cách mҥng

Tháng Tám 1945. Bây giӡ tӃ bào cѫ bҧn cӫa ngѭӡi

Châu Ro là gia ÿình nhͧ mӝt vӧ mӝt chӗng theo

chӃ ÿӝ dòng cha, tuy còn rѫi rӟt ҧnh hѭӣng chӃ ÿӝ

dòng mҽ qua tөc ӣ rӇ. Ngѭӡi cha là lao ÿӝng trө

cӝt trong gia ÿình, có quyӅn quyӃt ÿӏnh mӑi viӋc

song ít khi tӓ ra ÿӝc ÿoán mà thѭӡng bàn bҥc vӟi

vӧ. Ngѭӡi phө nӳ làm công viӋc không ÿòi hӓi sӭc

mҥnh cѫ bҳp cӫa nam giӟi và viӋc nӝi trӧ nuôi

con... Hӑ vүn giӳ vai trò ÿáng kӇ trong nhà, tѭѫng

ÿӕi bình ÿҷng vӟi nam giӟi. Nhѭng vì chѭa quen

hoҥt ÿӝng xã hӝi nên ngѭӡi phө nӳ Châu Ro còn

tӵ ti, trong ÿó yӃu tӕ trình ÿӝ văn hóa thҩp thӵc sӵ

cҧn trӣ hӑ tham gia công tác ÿoàn thӇ xã hӝi. Do

ÿó cҫn cҩp thiӃt nâng cao trình ÿӝ văn hóa cho chӏ

em trong quá trình giҧi phóng phө nӳ, tҥo sӵ bình

ÿҷng thұt sӵ vӟi nam giӟi.

Ngѭӡi ViӋt, ngѭӡi Hoa... còn rѫi rӟt tѭ tѭӣng

coi trӑng con trai nhѭng ngѭӡi Châu Ro cǊng nhѭ

các dân tӝc ӣ vùng Ĉông Nam Bӝ - Nam Trѭӡng

Sѫn - Tây Nguyên có phҫn quí con gái hѫn vì hӑ

cho rҵng con gái có hiӃu vӟi cha mҽ, gҳn bó vӟi

cha mҽ hѫn con trai. Con gái lҩy chӗng vүn ӣ cùng

và nuôi cha mҽ, con trai lӟn lên lҩy vӧ, theo vӧ,

4.10 Page 40

▲back to top

nuôi cha mҽ vӧ - ÿây là tàn tѭ chӃ ÿӝ theo dòng

mҽ.

Khi cha mҽ chӃt, các con ÿӅu ÿѭӧc chia tài

sҧn ÿӇ “làm kӹ niӋm”. Cha mҽ thѭӡng sӕng vӟi con

gái út. Trong mӝt gia ÿình Châu Ro ngày nay, hiӃm

thҩy cҧnh mӝt sӕ chӏ em gái và chӗng con cӫa hӑ

cùng chung sӕng mӝt mái nhà, vì gia ÿình lӟn ÿã

tan rã tӯ lâu.

Trong quan hӋ thân tӝc, ngѭӡi Châu Ro nói

chung không phân biӋt dòng cha, dòng mҽ qua

ngôn ngӳ:

- Ông (nӝi, ngoҥi) ÿӅu gӑi là câu

- Bà (nӝi, ngoҥi) ÿӅu là un

- Cha (chӗng vӧ) ÿӅu là vàp

- Mҽ (chӗng, vӧ) ÿӅu là mê, mây

NӃu ngѭӡi ÿàn ông nói vàp po, mê po là nói

vӅ cha mҽ vӧ; ngѭӡi ÿàn bà nói vàp po, mê po là

nói cha mҽ chӗng

- Con ÿҿ là con vѫi; con trai là con klô; con

gái là con ur

- Con (rӇ, dâu) ÿӅu gӑi con m'xa

- Cháu (nӝi, ngoҥi) ÿӅu gӑi là xnao

- Cháu (con chú bác) ÿӅu gӑi là mon