Nguoi Chau Ro o Dong Nai 2-5 :: Books 2010

Expand document

Collapse document

Nguoi Chau Ro o Dong Nai 2-5

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

3 Pages 21-30

3.1 Page 21

3.2 Page 22

3.3 Page 23

3.4 Page 24

3.5 Page 25

3.6 Page 26

3.7 Page 27

3.8 Page 28

3.9 Page 29

3.10 Page 30

4 Pages 31-40

4.1 Page 31

4.2 Page 32

4.3 Page 33

4.4 Page 34

4.5 Page 35

4.6 Page 36

4.7 Page 37

4.8 Page 38

4.9 Page 39

4.10 Page 40

Nguoi Chau Ro o Dong Nai 2-5

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

- Bác (nӝi,ngoҥi) ÿӅu gӑi là nѭ

- Chú, cұu, dѭӧng ÿӅu gӑi là ÿeh

- Cô (chӏ em cha), dì ( chӏ em mҽ) ÿӅu gӑi là

yôông

- Mӧ (vӧ cұu) gӑi là ÿeh b'yôông

Các tӯ ngӳ chӍ quan hӋ thân tӝc trên phҧn

ánh hiӋn thӵc: chӃ ÿӝ theo dòng mҽ ÿã tan rã

nhѭng chӃ ÿӝ theo dòng cha chѭa hoàn toàn thҳng

thӃ, ÿӝc tôn.

(ĈӇ so sánh: ngѭӡi Châu Ro ҩp Vinh Thanh,

xã Ngãi Giao cǊ, huyӋn Châu Ĉӭc, Bà Rӏa -VǊng

Tàu có sӵ phân biӋt rõ hѫn:

- Ông cө già: côr c̿m vinh, bà cө già: un c̿m

vinh

- Ông nӝi: va nͱi; bà nӝi: va ya vày

- Ông ngoҥi: va ngo̹i; bà ngoҥi: va ya mây

(các tӯ nӝi, ngoҥi vay mѭӧn rõ rӋt)

- Cha mҽ chӗng: vàp, mây a xΉc klô

- Cha mҽ vӧ: vàp, mây a xΉc ur

- Bác trai, gái: mí klô, ur

-Cô ruӝt: yôông a vàp; dì ruӝt: yôông a mây;

thím dâu: yôông sâu

- Anh chӏ: pôp

1.2 Page 2

▲back to top

- Con: con klô (con trai), con ur (con gái)

- Cháu: xnau (klô: trai, ur: gái)

- Cháu hӑ: k'mol (klô, ur)

- Chҳt ruӝt: xne; chút ruӝt (6 ÿӡi tính tӯ ông bà,

cha mҽ)

Tóm tҳt so sánh hӋ thӕng thân tӝc cӫa ngѭӡi

Châu Ro vӟi ViӋt:

- ông bà: va hoһc un, câu

- cha mҽ: vàp, mê (mây)

- êgô

- con: con

- cháu: x'nao

- chҳt: xoe

- chút: xnoach

Ngѭӡi Châu Ro không có tӯ tѭѫng ÿѭѫng vӟi

cө (thân sinh ông bà), cӕ (thân sinh cө). ĈiӅu ÿó có

lӁ nói lên mӝt hiӋn thӵc: trѭӟc kia tuәi thӑ ngѭӡi

Châu Ro thҩp, hiӃm thҩy cҧnh bӕn, năm ÿӡi cùng

chung sӕng dѭӟi mӝt mái nhà dài.

Con trai Châu Ro tӯ lúc còn nhӓ ÿã ÿѭӧc

ngѭӡi cha truyӅn lҥi và rèn luyӋn ÿӭc tính dǊng

cҧm qua các buәi săn bүy thú: gài bүy, bҳn ná,

phóng lao, sӱ dөng chà gҥc... Ĉӭa nhӓ ÿѭӧc tham

1.3 Page 3

▲back to top

gia các cuӝc hӝi hӑp, cúng lӉ, tang ma, cѭӟi xin...

cӫa cӝng ÿӗng, bӝ tӝc. Nó còn ÿѭӧc mҽ dҥy cách

ÿan các loҥi gùi khác nhau.

Con gái Châu Ro ÿѭӧc mҽ và các dì dҥy nҩu

ăn, dүn vào rӯng hái lѭӧm rau quҧ rӯng ăn ÿѭӧc,

tát cá... Nó còn ÿѭӧc dҥy cách dӋt thә cҭm làm

váy. Qua các sinh hoҥt cӫa cӝng ÿӗng, bé gái Châu

Ro hӑc dân ca (hò, hát), múa... và trѭӣng thành

dҫn.

Khi trai gái ÿã lӟn, hӑ ÿѭӧc tӵ do

tìm hiӇu nhau qua các buәi làm

rүy, tát cá, ÿi săn... và các buәi

cúng lӉ, cѭӟi xin. Ĉôi trai gái tìm

nѫi vҳng vҿ ÿӇ tâm sӵ bѭӟc ÿҫu.

Rӗi ban ÿêm, chàng trai ÿӃn nhà

cô gái vӟi nhánh lӗ ô trên tay, ÿút

cây vô cӱa hoһc chӑc tӯ dѭӟi sàn

lên. NӃu cây ÿѭӧc kéo vào là cha

mҽ cô gái ÿã ngӫ; nӃu cây bӏ ÿҭy ra là cha mҽ còn

thӭc, hãy ÿӧi ÿҩy. Cӱa mӣ ra, anh con trai vào ngӫ

cùng cô gái, sӟm hôm sau ra vӅ, trѭӟc khi cҧ nhà

dұy. Ba ÿêm liӅn nhѭ vұy mà ngѭӡi con trai chѭa

nói gì ÿӃn cѭӟi hӓi hoһc trao vұt làm tin thì ngѭӡi

con gái yêu cҫu anh ta ÿӇ lҥi: áo, khăn, vòng... Nhѭ

vұy, cѫ sӣ cӫa tình yêu vүn là “ muôn thuӣ”: hai

bên mӃn nhau vì nӃt chăm chӍ, ngѭӡi con trai thì

săn giӓi và ÿan lát tài, con gái dӋt giӓi, cǊng có ÿôi

1.4 Page 4

▲back to top

ѭa thích nhau vì vҿ ÿҽp bӅ ngoài, vӅ cách nói năng

hoҥt bát, linh lӧi hoһc vì “nhà bên kia” khá giҧ...

Trong tình yêu, ngѭӡi con gái Châu Ro luôn có mҽ

và các dì làm cӕ vҩn; nӃu mҽ không ѭng thì cuӝc

sӕng tѭѫng lai cӫa ÿôi vӧ chӗng trҿ có thӇ gһp khó

khăn. KiӇu tìm hiӇu cӫa nam nӳ thanh niên Châu

Ro khá xa lҥ vӟi ngѭӡi ViӋt nhѭng thұt sӵ tӵ

do.Trong kho tӯ vӵng Châu Ro không có tӯ chӍ sӵ

trinh tiӃt.

Cҧ chàng trai và cô gái ÿӅu nói chuyӋn vӟi

cha mҽ mình vӅ mӕi quan hӋ tình cҧm ÿó. Có sӵ

khác biӋt giӳa các ÿӏa phѭѫng ӣ Túc Trѭng thì cha

mҽ cô gái giӳ chàng trai ӣ lҥi rӗi cho ngѭӡi ÿi mӡi

cha mҽ anh tӟi ÿӇ hai bên nói chuyӋn; trong khi ÿó

ӣ Xuyên Mӝc (tӍnh Bà Ria - VǊng Tàu) cha mҽ cô

gái chӫ ÿӝng qua nói chuyӋn vӟi bên ÿàng trai.

Ngѭӡi Châu Ro vùng Bҧo Chánh ÿi làm ÿám nói

(hӓi vӧ - lөc xai) cho con trai bҵng cách nhӡ mai

mӕi. Ông mai có thӇ là hӑ hàng, cǊng có thӇ là

ngѭӡi ngoài, song phҧi thҥo giao tiӃp, có khҧ năng

ÿӕi ÿáp tӕt. Sau khi ông mai trình bày cha mҽ cô

gái màu mè chút ÿӍnh: “Con gái tôi còn dҥi lҳm...”

Cuӝc trao ÿәi giӳa hai bên kӃt thúc bҵng viӋc ҩn

ÿӏnh ngày cѭӟi, sӕ lӉ vұt nhà trai phҧi mang sang

vào bӳa ÿó (hѫi khác ngѭӡi ViӋt là sính lӉ mang

san trѭӟc ngày cѭӟi). Ӣ Lý Lӏch, cha mҽ cӫa ÿôi

trai gái yêu nhau ÿӃn thăm nhà nhau. Cha mҽ

1.5 Page 5

▲back to top

chàng trai chú ý quan sát bӃp nhà cô gái có ngăn

nҳp, sҥch sӁ không. NӃu bӃp gӑn gàng, ÿiӅu ÿó

chӭng tӓ cô gái siêng năng, biӃt viӋc bӃp núc Ĉó là

tiêu chuҭn cӫa cô dâu tѭѫng lai. Cha mҽ hӑ hàng

cô gái thì chú ý xem các ÿөng cө sҧn xuҩt, săn bҳn

cӫa chàng trai: chà gҥc, rìu, ná, gùi... có ÿҽp, chҳc

chҳn không, chàng có biӃt ÿan gùi không?. Nhӳng

vұt dөng trên có thӇ làm nәi bұt phҭm chҩt chăm

chӍ, dǊng cҧm, khéo léo... cӫa anh và tѭѫng lai anh

sӁ là ngѭӡi chӗng tӕt - trө cӝt vӳng chҳc cӫa gia

ÿình. Ӣ nhӳng nѫi nhà gái chӫ ÿӝng qua nhà trai

nói chuyӋn hôn nhân thì hӑ mang theo: mӝt lát

rѭӧu, mӝt con gà, 4 cһp bánh nӃp, trҫu cau, thuӕc

hút... Ӣ Lý Lӏch, có gia ÿình ÿem theo lӉ vұt cѭӟi là:

heo, trâu, chà gҥc, chúc rѭӧu cҫn... Mӛi món gӗm

mӝt ÿôi thì vӧ chӗng sӁ không ÿѫn côi lҿ bóng. Ӣ

Túc Trѭng, nhà gái qua nhà trai trѭӟc, mang theo

rѭӧu, gà vӏt, trҫu cau, thuӕc hút, mӝt sӕ bánh

dày, 50 bánh tét nhӓ, 300 bánh ӕng... công bӕ ÿӇ

hai bên biӃt vӅ tình yêu cӫa ÿôi trai gái. Trong lҫn

cһp này, nhà trai thêm thҳt rѭӧu, gà vӏt... ÿӇ cuӝc

“nói chuyӋn” thêm xôm tө và ÿi ÿӃn kӃt luұn vui vҿ.

NӃu cha mҽ chàng trai ÿã qua ÿӡi thì ngѭӡi cұu

nhұn thay.

Ngѭӡi Châu Ro thѭӡng cѭӟi vào mùa khô, tӯ

tháng chҥp ÿӃn tháng ba âm lӏch, là lúc nông nhàn.

Lúa ÿã nҵm gӑn trong kho, công viӋc nѭѫng rүy

1.6 Page 6

▲back to top

chѭa bұn rӝn. Mùa mѭa là mùa làm nѭѫng rүy

ngѭӡi ta phҧi dӕc hӃt sӭc lӵc và tұn dөng thӡi gian

ÿӇ lao ÿӝng. Lúa trong kho ÿã vѫi, ít ai ÿám nghƭ

chuyӋn cѭӟi xin. (Nhѭng ÿӃn nay, do cѭ trú xen kӁ

vӟi các dân tӝc anh em khác, mӝt sӕ thanh niên

Châu Ro tә chӭc cѭӟi vào thӡi ÿiӇm mà gia ÿình

hӑ thҩy là phù hӧp). Hôn nhân là niӅm vui lӟn trong

cuӝc ÿӡi ÿôi lӭa cҫn ÿѭӧc làng xóm biӃt, có nhiӅu

ngѭӡi dӵ càn tăng niӅm vui cho chӫ nhà và cһp vӧ

chӗng mӟi.

NӃu gia ÿình bên trai nghèo, bà con cùng

dòng hӑ tùy khҧ năng mӛi ngѭӡi giúp mӝt vài thӭ:

gҥo, tiӅn, gà vӏt... hoàn toàn tӵ nguyӋn không ÿòi

hӓi vӅ sau phҧi ÿӅn ÿáp. Ĉây là nét phong tөc tӕt

ÿҽp cә truyӅn, ӣ dân tӝc Châu Ro không có tình

trҥng vì quá nghèo mà ngѭӡi con trai phҧi chӏu

cҧnh cô ÿѫn buӗn khә suӕt ÿӡi (xã hӝi ngѭӡi ViӋt

xѭa kia có cҧnh 2 ngѭӡi yêu nhau mà ÿành dӭt bӓ

mӕi tình vì anh thanh niên không có tiӅn cѭӟi, ӣ

vұy suӕt ÿӡi).

Ngày làm ÿám cѭӟi (lҥi xa piêng), hӑ ÿàng

trai qua nhà gái và mang theo: ché (tôh), rѭӧu, gà

vӏt, heo, bánh nӃp, trҫu cau, thuӕc hút, mùn mӅn,

chiӃu... Con heo phҧi dҳt, bà con kiêng cӳ chӍ

khiêng nǵ͵i ch͗t, con vұt lӟn ch͗t. Ĉám cѭӟi

kéo dài suӕt ngày, tӟi tұn ÿêm khuya. Gia ÿình khá

1.7 Page 7

▲back to top

giҧ có thӇ ÿãi khách gҫn xa và hӑ hàng thân quen

hàng hai ba ngày liӅn.

Ӣ Bҧo Chánh trѭӟc ÿây, dүn ÿҫu hӑ nhà trai

là thҫy chang (katungÿăp). Thҫy chang ÿàng gái

chӡ ӣ cӱa, hát ÿón nhà trai bҵng mӝt bài dân ca

yalyau. Trѭӟc khi ÿón nhà trai thì nhà gái ÿã làm

cѫm cúng ông bà. Khi hai hӑ yên vӏ, nhӳng ngѭӡi

tiӃp tân ÿàng gái trót rѭӧu quҧng (rѭӧu ӏt, xet˿m)

mӡi mӛi thành viên nhà trai mӝt ly nhӓ. Ngѭӡi ÿҥi

diӋn mӛi bên lҫn lѭӧt giӟi thiӋu tӯ nhӳng ngѭӡi có

vai vӃ nhҩt tӟi ngѭӡi chót (trѭӟc hӃt là ông bà, cha

mҽ, bác chú, cұu, dì dѭӧng, anh em chӏ em...) ÿӇ

chú rӇ, cô dâu ÿѭӧc biӃt. Sau khi cúng vái bàn

nhang (gô yang), chú rӇ và cô dâu phҧi cúi lҥy hӑ

hàng 4 bên (hӑ nӝi nhà trai, hӑ ngoҥi nhà trai, hӑ

nӝi nhà gái, hӑ ngoҥi nhà gái) tӯ bұc cao nhҩt trӣ

xuӕng, ông già ÿҫu tӝc làng, các vӏ chӭc sҳc trong

làng (ông cҧ, ông sӃp). Ngѭӡi ta trҧi chiӃu và mӅn

cho cһp vӧ chӗng trҿ nҵm dài mҩy phút (có tính

tѭӧng trѭng), sau ÿó hӑ quǤ gӕi ÿӕi mһt vӟi nhau,

mӝt ngѭӡi chuҭn bӏ rѭӧu ÿӇ chàng rӇ mӡi mӛi

ngѭӡi bên nhà gái mӝt ly, cô dâu mӡi mӛi ngѭӡi

nhà trai mӝt ly... Ĉôi vӧ chӗng có thӇ phҧi qua dâng

rѭӧu suӕt ngày tӟi khuya nӃu hӑ mҥc ÿông và

ngѭӡi ÿѭӧc mӡi còn vӯa nhâm nhi, vӯa vui vҿ trò

chuyӋn. ĈӃn nay viӋc lӉ tә tiên còn duy trì , song

viӋc lҥy hӑ hàng 4 bên ÿã bӟt ÿi hoһc bӓ hҷn.

1.8 Page 8

▲back to top

Ông bà, cha mҽ, hӑ hàng dһn dò 2 ngѭӡi

ngҳn gӑn và có thӇ tһng phong bao nhӓ. Mӡi rѭӧu

giáp vòng rӗi, chú rӇ và cô dâu uӕng chung mӝt ly

rѭӧu,chàng uӕng trѭӟc, ÿó là lӡi giao ѭӟc chung

sӕng trӑn ÿӡi cùng nӃm vӏ tình yêu nӗng thҳm và

ÿҳng cay. Hai bên hӑ hàng và ăn uӕng, hát hò vui

chѫi, ÿánh ÿӗng la (bӝ cӗng chiêng 6 chiӃc) suӕt

ÿêm, sáng hôm sau mӑi ngѭӡi giҧi tán, chàng rӇ ӣ

luôn bên vӧ.

Tám ngày sau, dâu và rӇ cùng vӅ nhà trai,

mang theo gà vӏt, rѭӧu bánh, trҫu cau, thuӕc hút...

và mӝt tiӋc nӳa lҥi diӉn ra. Cô dâu vӅ bên trai mӝt

tuҫn lӉthì hai vӧ chӗng trҿ vӅ ӣ hҷn bên gái. Cha

mҽ chàng trai có thӇ cho mӝt sӕ tài sҧn: trâu, ché,

ÿӗng la, mâm nӗi, ruӝng rүy... Cho ÿӃn nay, tөc bҳt

rӇ ít nhҩt ba năm còn khá phә biӃn trong cӝng ÿӗng

ngѭӡi Châu Ro. Ĉó là nét bҧo lѭu tàn tích chӃ ÿӝ

mүu hӋ. Song ӣ nhӳng vùng ngѭӡi Châu Ro cѭ trú

xen kӁ vӟi ngѭӡi ViӋt , ngѭӡi Hoa thì khi cѭӟi cô

dâu vӅ ӣ luôn nhà chӗng, vӟi nhӳng nghi lӉ thông

thѭӡng cӫa các cӝng ÿӗng dân tӝc ViӋt, Hoa.

Ngѭӡi Châu Ro có tөc kiêng cӳ không ÿѭӧc

gӑi tên cӫa ông bà, cha mҽ, chú bác, cô dì dѭӧng,

anh chӏ – nghƭa là tҩt cҧ các bӅ trên hai bên – mà

chӍ ÿѭӧc gӑi bҵng thӭ, thí dө: bác Hai, cô Ba, dì

Tѭ... nӃu không có thái ÿӝ bҩt kính, bӏ phҥt vҥ mӝt

lít rѭӧu, mӝt con vӏt. Thұm chí chàng rӇ ÿi tiêu, tiӇu

1.9 Page 9

▲back to top

trong rӯng cǊng phҧi kính ÿáo không ÿѭӧc ÿӇ bên

hӑ vӧ thҩy nӃu không sӁ bӏ bҳt lӛi và bӏ phҥt.

Trѭӟc kia, ngѭӡi ta hѭӡng gһp có mӝt vài

chàng rӇ cùng chung sӕng, làm ăn cҫn mүn. Hӑ chӍ

ra ӣ riêng khi có khҧ năng bҧo ÿҧm cuӝc sӕng, khai

phá nѭѫng rүy riêng. Thҧng hoһc chàng rӇ xích

mích vӟi cha mҽ vӧ cǊng ra ӣ riêng, nhѭng bӏ cӝng

ÿӗng, làng xóm phê phán.

ChӃ ÿӝ hôn nhân mӝt vӧ, mӝt chӗng ÿã bӅn

vӳng trong xã hӝi Châu Ro. hai vӧ chӗng chung

sӕng suӕt ÿӡi, chӗng ÿi ÿâu, vӧ ÿi ÿó, sѭӟng khә

khó nhau. Mӡi ngѭӡi ÿàn ông ÿi ăn nhang lúa, ăn

cѭӟi... phҧi mӡi luôn ngѭӡi vӧ. NӃu sҳp xҧy ra tình

trҥng ly hôn, hӑ hàng ÿôi bên phҧi hӑp lҥi xem xét,

phân xӱ lӛi ai gây ra. Ly hôn bӏ cӝng ÿӗng phҥt vҥ

nһng theo luұt tөc truyӅn miӋng bҵng: trâu, ché,

ÿӗng la là nhӳng ÿӗ vұt xѭa, quý, có giá trӏ bҵng

con trâu trӣ lên. Thông thѭӡng, ngѭӡi ÿòi ly hôn

khó ÿáp ӭng phҥt vҥ và khoҧn bӗi thѭӡng do ngѭӡi

bӏ ly dӏ ÿѭa ra, nên phҫn lӟn lҥi quay vӅ chung sӕng

cùng nhau. NӃu ai có khҧ năng ÿáp ӭng ÿiӅu kiӋn

(phҥt vҥ và bӗi thѭӡng) thì hai bên gia ÿình bàn

bҥc thӓa thuұn. Sau khi nӝp phҥt và bӗi hoàn thì

mӛi ngѭӡi ÿѭӧc tӵ do, ÿӕi xӱ tӕt vӟi

nhau, không gây hұn thù.

1.10 Page 10

▲back to top

Tөc lӋ Châu Ro cho phép trai gái tӵ do tìm

hiӇu, yêu ÿѭѫng cho nên viӋc vӧ chӗng bӓ nhau rҩt

ít xҧy ra.

Ngѭӡi Châu Ro không lҩy vӧ chӗng cùng hӑ

tӝc, dù cách nhau vài ÿӡi, vì coi ÿó là sӵ loҥn luân,

vi phҥm luұt tөc cә truyӅn. Hôn nhân không chӍ bó

hҽp trong tӝc ngѭӡi Châu Ro, ngѭӡi ta thҩy hӑ

cǊng kӃt hôn vӟi ngѭӡi ViӋt, Mҥ, Xiêng, Khmer...

Ngѭӡi Châu Ro lҩy ngѭӡi Khmer cҧm thҩy gҫn gǊi

vì: “Chăm ngai, sai mêch” (Chăm xa, Miên gҫn).

Cuӕn Các s͇c tͱc thi͛u sͩ vi͟t Nam và cuӕn

Ĉ̹i gia ÿình dân tͱc Vi͟t Nam cӫa Ngô Vƭnh Bình

và NguyӉn Khҳc Tөng (Nhà xuҩt bҧn Giáo dөc –

Hà Nӝi) viӃt vӅ hôn nhân cӫa ngѭӡi Châu Ro cùng

có mӝt chi tiӃt: “... ӣ ngѭӡi Châu Ro cǊng có tөc

nӃu vӧ chӃt, ngѭӡi chӗng có thӇ lҩy em vӧ. Và

ngѭӡi ÿàn bà lҩy chӗng lâu năm mà không có con

thì có quyӅn lҩy thêm mӝt ngѭӡi chӗng nӳa. ĈӇ

tránh xích mích thѭӡng mӛi ngѭӡi chӗng ӣ mӝt

nhà”. Ĉi ÿiӅu tra ÿiӅn dã tҥi các vùng ÿӗng bào

Châu Ro sӕng tұp trung nhѭ Túc Trѭng, Bҧo

Chánh, Lý Lӏch, chúng tôi thҩy không tӗn tҥi tөc hôn

nhân chӏ em vӧ (sôrôrat) hoһc hôn nhân anh em

chӗng (lêvirat) nhѭ ba tác giҧ trên nêu. Hoһc giҧ ÿó

là nét phong tөc quá xѭa nay ÿã mӡ hҷn trong tâm

trí ngѭӡi ÿѭѫng ÿҥi?

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

Khi mӝt cô gái lӥ có bҫu, sӁ bӏ phҥt nghiêm

khҳc Cha mҽ, hӑ hàng cô ÿào hӕ bҳt cô nҵm úp

bөng xuӕng ÿó rӗi ÿánh ÿòn ÿӇ cô khai tên rlgѭӡi

tình. Hӑ sӁ bҳt anh ta lҩy cô, nӃu không sӁ bӏ phҥt

vҥ bҵng trâu, ché, ÿӗng la... Ngày nay, bà con bҳt

anh này nӝp mӝt sӕ tiӅn ÿӇ cô chuҭn bӏ sinh và

nuôi con. Ngѭӡi con gái phҧi cúng phҥt bҵng gà,

rѭӧu... mӟi ÿѭӧc vào nhà ngѭӡi khác. Xã hӝi Châu

Ro không phân biӋt ÿӕi xӱ vӟi cô gái cҧ nӇ này

cǊng nhѭ ÿӭa con hoang (con). Cô có thӇ lҩy

chӗng khác – tuy không thành văn bҧn tөc lӋ -

thѭӡng là ngѭӡi ÿàn ông góa vӧ. Ĉã có vӧ, chӗng

nӃu mèo chuӝt vӟi nhau có thӇ dүn ÿӃn tình trҥng

ÿâm chém ÿә máu và bӏ cӝng ÿӗng làng xóm phҥt

vҥ rҩt nһng.

Ngѭӡi phө nӳ Châu Ro sҳp ÿӃn ngày sinh thì

chӗng làm mӝt cái chòi ӣ gҫn nhà, nhѭ chòi ÿӇ lúa,

ÿӫ chӛ cho sҧn phө nҵm. Hӑ kiêng cӳ không ÿҿ

trong nhà vì sӧ ô uӃ, tә tiên giұn gay bӋnh tұt, làm

ăn không ÿѭӧc.

2.2 Page 12

▲back to top

Bà con Châu Ro ӣ Lý Lӏch bҳt

ÿҫu làm nhà ÿҿ cho ngѭӡi phө

nӳ mang bҫu tháng thӭ bҧy.

Nhà ÿӇ ÿҿ cách nhà ӣ chính chӍ

tӯ 5 ÿӃn 10 m. Các cӝt nhà này

phҧi suông ÿuӝt, không có dây

leo (mong cho sҧn phө khi sinh

ÿau bөng ít, ÿӭa trҿ ra ÿӡi dӉ và

ít bӋnh tұt). Nhà phҧi ӣ nѫi

quang ÿãng không có cây cӕi,

gò mӕi; sҧn phө nҵm xoay mһt ra cӱa vӟi khoҧng

nhìn ngҳn. Mӛi lҫn sinh ÿҿ, gia ÿình làm cho ngѭӡi

phө nӳ mӝt nhà ÿҿ khác nhau, xong viӋc thì phá bӓ

chӭ không dùng cho lҫn sau. Thӡi gian nҵm ӣ nhà

ÿҿ khoҧng 9 ngày, viӋc cѫm nѭӟc do ngѭӡi chӗng

lo hoһc do chӏ em giúp. Sau thӡi gian này, sҧn phө

phҧi tҳm rӱa cҭn thұn mӟi ÿѭӧc vӅ nhà chính cӫa

mình. (Nay nӃu nѫi nào gҫn trҥm xá hoһc nhà hӝ

sinh thì chӏ em tӟi ÿó sinh ÿҿ). Ngѭӡi chӗng ÿi rѭӟc

bà mө vӅ và cҳm cành lá cҩm ngѭӡi lҥ vào nhà

thӡi gian này vì sӧ ma quӹ phá phách, lám trҿ quҩy

khóc, bӋnh hoҥn. NӃu ngѭӡi phө nӳ khó sinh, sӁ

ÿѭӧc cho uӕng mӝt vài chén thuӕc lá rӯng gӗm: lá

và rӉ cây lҩu, cây bông trang, mùa cua, dây vú bò...

thì ÿӭa trҿ sә dӉ dàng nhѭ ÿѭӧc chích mӝt mǊi

thuӕc kích thai. Ngѭӡi mҽ và ÿӭa trҿ sѫ sinh ÿѭӧc

tҳm nѭӟc lá rӯng gӗm: mөc pu, ӯng gâm, mùa cua

(tâng cham)... mӛi ngày 3 lҫn. Có nѫi có tөc cho

2.3 Page 13

▲back to top

sҧn phө uӕng mӝt ly nhӓ nѭӟc muӕi và ăn tӯng ít

xôi nӃp mӝt. Khi sҧn phө ÿҿ con so ÿѭӧc ăn nhiӅu

thӭ, mӛi thӭ mӝt vài miӃng nhӓ, nӃu thӭc ăn nào

làm ÿau bөng, khó chӏu, tiêu chҧy... thì có lá rӯng

trӏ liӅn (và sau ÿó phҧi cӳ lâu ngày). Hҵng ngày sҧn

phө còn dҵn bөng và uӕng thuӕc lá rӯng gӗm: cút

cu (vót ÿǊa), ÿӗng hӗ, chân chim, vú bò, mè (ÿӇ

làm tiêu cuӕng nhau và sә cӱa mình), hӗng quân

(th˿ th́͵ng qún), tӯ bi (΃ng gâm), sѭѫng sáo

(ś˿ng plú), ÿoong xcâu... Hҫu nhѭ ngѭӡi ÿàn ông

Châu Ro nào lӟn tuәi cǊng biӃt các bài thuӕc dân

tӝc kích sanh, lá ÿӇ tҳm, lá uӕng mau lҥi sӭc... Sҧn

phө thѭӡng nҵm bӃp than ÿӇ chӕng lҥnh. Bҧy ngày

sau, hӗi phөc sӭc khӓe, mӝt sӕ chӏ ÿã ÿi làm thì gia

ÿình bӓ cành lá cҩm.

Ngѭӡi chӗng thӏt gà, nҩu xôi làm mâm cӛ mӡi

bà mө tӟi khҩn vái cho ÿӭa nhӓ mau lӟn, không bӏ

quӹ ám, không bӋnh tұt, ÿó là lӉ tҥ ѫn bà mө. LӉ

vұt ngoài rѭӧu, thӏt gà, xôi nӃp, trà, trҫu cau, thuӕc

hút còn có mӝt chiӃc cà rá, mӝt cây ÿuӕc dҫu chai.

Bà mө ÿӕt ÿuӕc, quay tròn làm phép xóa bӓ ám ҧnh

con mҳt ma quӍ dòm ngó. Cúng xong, ngҧ ra ăn

uӕng. Tên ÿӭa trҿ có thӇ do cha mҽ hoһc bà mө

ÿһt, nhѭng nhҩt thiӃt không ÿѭӧc trùng tên ông bà,

chú bác... Trҿ ÿѭӧc 7, 8 tháng thì ngѭӡi mҽ lҩy

bӕn, năm hҥt gҥo cho vào túi nhӓ nҩu nhӯ vӟi

thuӕc lá rӯng cӫa mҽ, cho nó uӕng vài lҫn ÿӇ trҿ

2.4 Page 14

▲back to top

mau mҥnh. Hҵng năm, gia ÿình ÿӅu biӃu bà mө:

gà, trà, rѭӧu... ÿӇ tҥ ѫn.

Hӑ tin ma lai làm ngѭӡi ta bӋnh tұt

xui xҿo, nên ai có ma lai sӁ bӏ cách

ly khӓi cӝng ÿӗng (xѭa kia có thӇ bӏ

giӃt chӃt). Chӏu ҧnh hѭӣng các tӝc

ngѭӡi khác, hӑ cǊng tin các cây cә

thө, hòn ÿá lӟn ÿӅu có ma quӹ trú

ngө cǊng tin con ngѭӡi có 3 hӗn 7

vía (hoһc 9, nӃu là nӳ) nên lúc

cúng Yang va hҵng năm thҫy

chang hoһc bà bóng sӁ lҩy vía trҧ

lҥi ngѭӡi trong nhà (sӧ vía có thӇ ÿi lҥc). Lu nѭӟc

cӫa gia ÿình phҧi ÿӇ hѭӟng ÿông khi ngӫ thì nҵm

ÿҫu hѭӟng tây và không úp

mһt, không co chân (sӧ không ăn nên làm ra). Hӑ

cҩm con nít la hét lúc bình minh hoһc chiӅu tà vì tin

rҵng lúc ÿó ma quӹ ÿi săn, chúng, chúng tѭӣng là

khӍ sӁ bҳn mǊi tên bӋnh tұt làm trҿ ÿau ӕm và có

thӇ chӃt.

Ngѭӡi Châu Ro cǊng nhѭ các dân tӝc khác ӣ

miӅn Ĉông Nam Bӝ mӛi khi ÿau ӕm thѭӡng nghƭ

do mӝt lӵc siêu nhiên nào ÿó gây ra. Bà con

thѭӡng mӡi bà bóng cúng chӳa bӋnh (ӫa xà păm

tăm bli). Thѭӡng ngày, bà bóng vүn ÿi rүy, làm

lөng chӭ không thoát ly lao ÿӝng. Bà bóng là mӝt

2.5 Page 15

▲back to top

phө nӳ ÿһc biӋt ÿѭӧc thҫn linh ӕp vào, hӑc truyӅn

khҭu thuӝc lòng các bài cҫu cúng. Theo quan niӋm

cӫa bà con, bà bóng có thӇ gһp gӥ ông bà tә tiên

cӫa bӋnh nhân, trông thҩy ma quӍ gây bӋnh, là

ngѭӡi liên lҥc giӳa thӃ giӟi này vӟi cõi vô hình. Khi

bӝ lөc lҥc rung lên theo nhӏp ÿiӋu, tiӃt tҩu nhҩt ÿӏnh,

ÿҫu và thân bà bóng ÿҧo liên tөc, ÿó là lúc bà ta

giao tiӃp vӟi thҫn linh, ông ba tә tiên hoһc ma quӹ,

hiӇu các vӏ ÿó ÿòi cúng thӭ gì (gà? heo? trâu?).

Chӫ nhà hӓi, bà bóng lҩy mӝt chén nѭӟc lã, ÿӕt

mӝt nén nhang, huѫ huѫ vài vòng trên chén nѭӟc,

miӋng lҫm rҫm cҫu khҩn, soi xem vì sao ngѭӡi ÿó

bӏ bӋnh và phҧi trҧ lӉ thӭ gì. Tùy theo lӡi phán cӫa

bà bóng, chӫ nhà phҧi giӃt gà vӏt, dê, heo, hoһc

trâu cúng ông bà hoһc xin ma quӍ tha.

LӉ cúng chӳa bӋnh thѭӡng làm ban ÿêm.

Cúng mӝt lҫn chӱa khӓi, gia ÿình ngѭӡi bӋnh lҥi tӟi

hӓi bà bóng, lҥi cúng nӳa, lӉ vұt tăng lên tӯ gà vӏt

tӟi dê, heo hoһc trâu. BӋnh kéo dài, gia ÿình ngѭӡi

bӋnh càng sӕt ruӝt, muӕn ngѭӡi bӋnh chóng khӓi,

càng không quҧn tӕn kém. Cuӝc sӕng hàng ngày

cӫa ngѭӡi Châu Ro vӕn ÿã eo hҽp, lúa ÿҥo trӗng

ra có hҥn, gia súc ít ӓi, thì mӛi khi gia ÿình có

ngѭӡi ÿau ӕm, kinh tӃ càng khó khăn. ViӋc cúng lӉ

khiӃn ÿàn gia súc nhӓ bé cӫa mӛi gia ÿình khó trӣ

thành sҧn phҭm hàng hóa.

2.6 Page 16

▲back to top

Trѭӟc ngày giҧi phóng, nhiӅu tu sƭ ngѭӡi Mӻ

ÿӃn vùng ÿӗng bào dân tӝc Châu Ro truyӅn ÿҥo,

mӝt mһt dùng vұt chҩt lôi kéo, mһt khác cho thuӕc

chӳa bӋnh gây lòng tin vӟi bà con. Tӯ ÿó, mӝt sӕ

nhà thӡ Tin lành ÿѭӧc xây cҩt, phөc vө ý ÿӗ chính

trӏ sâu xa cӫa ÿӃ quӕc Mӻ. Tӯ sau ngày giҧi phóng,

ta mӣ rӝng mҥng lѭӟi y tӃ xã, ÿҭy mҥnh tuyên

truyӅn vӋ sinh phòng bӋnh nên ÿӃn nay phҫn lӟn

tin ӣ thuӕc hѫn tin vào bà bóng cúng cho khӓi

bӋnh.

Vҩn ÿӅ ma chay cӫa ngѭӡi Châu Ro khá ÿѫn

giҧn, có nhiӅu nét tѭѫng tӵ các dân tӝc anh em

khác ӣ miӅn Ĉông Nam Bӝ. Khi gia ÿình có ngѭӡi

qua ÿӡi (do già hoһc bӋnh tұt) bà con dòng hӑ và

làng xóm ÿӃn chia buӗn ngay. Gia ÿình ngѭӡi chӃt

cӱ ngѭӡi ÿi báo tin cho hӑ hàng ӣ xa vӅ dӵ ÿông

ÿӫ, nӃu không sӁ bӏ trách móc nһng nӅ. Thѭӡng

thѭӡng, ngѭӡi cùng dòng hӑ ӣ tө hӑp gҫn nhau

nên viӋc báo tang không mҩt thì giӡ, hiӃm có

2.7 Page 17

▲back to top

trѭӡng hӧp thân nhân ӣ xa trên 100km. Hӑ hàng

tӟi mang theo rѭӧu, gà vӏt, nhang, vàng mã... góp

phҫn cúng ngѭӡi chӃt. ViӋc dùng nhang và vàng

mã rõ ràng chӏu ҧnh hѭӣng cӫa ngѭӡi ViӋt, ngѭӡi

Hoa... vì khi ăn nhang lúa, ngѭӡi Châu Ro thѭӡng

ÿӕt vөn trҫm (nay trҫm hiӃm, ngѭӡi ta ÿӕt nhang

thay thӃ).

Nhà có ông bà, cha mҽ qua ÿӡi thì con trai,

con gái, con rӇ, con dâu phҧi thӭc sáng ÿêm biӇu

thӏ lòng thѭѫng nhӟ ngѭӡi ÿã khuҩt, tӕi ky nҵm

ngӫ. Ngѭӡi ta làm mâm cѫm cúng có ÿӫ cѫm,

rѭӧu, thӏt, cá, trҫu cau, thuӕc hút, nhang, ÿèn cҫy

ÿһt ӣ ÿҫu sҥp tӱ thi nҵm, áo ngѭӡi chӃt ÿang mһc

cҳt hӃt nút (khuy). Ngѭӡi Châu Ro không chuҭn bӏ

trѭӟc cӛ hàng (áo quan, hòm, quan tài). Mӝt sӕ

ngѭӡi trong dòng hӑ hoһc hàng xóm vác rìu vào

rӯng chӑn cây mә hòm. Nhà chӫ chuҭn bӏ mӝt

mâm cѫm có ÿӫ rѭӧu thӏt, trҫu cau, thuӕc hút...

gánh theo làm l͝ cúng xin cây. Mӝt ngѭӡi lӟn tuәi

ÿһt mâm cӛ cúng, khҩn vái ngҳn gӑn dѭӟi gӕc cây

xa cao, cây tung ÿӏnh chһt hҥ (các loҥi gӛ này

mӅm, thӟ thҷng, ÿѭӡng kính trên 50 cm). Vӟi cây

rìu bén, tӕp chһt hҥ chӍ ra tay chѭa ÿҫy mӝt giӡ thì

cây ÿә. Hӑ cҳt mӝt khúc dài hѫn 2 m, dùng rìu và

nêm chҿ dӑc thân cây thành 2 phҫn: phҫn mӓng 20

cm ÿӁo làm nҳp trên, phҫn dѭӟi dày 30 cm dùng

rìu moi ruӝt lõm xuӕng ÿӇ ÿӵng tӱ thi. Mӝt tӕp 5

2.8 Page 18

▲back to top

ngѭӡi làm xong hòm mҩt mӝt buәi. Ăn xong cӛ

cúng xin cây hӑ khiêng hòm vӅ nhà.

Xác chӃt liӋm bҵng tҩm chăn ngѭӡi ÿó

thѭӡng ÿҳp rӗi cho vào hòm. Ngѭӡi ta dùng dây

mây cuӕn mӝt sӕ ÿai quanh hòm, xoҳn lҥi, ÿóng

nêm cho nҳp và thân hòm khít rӏt, trét khe hӣ giӳa

thân và nҳp bҵng ÿҩt sét hoһc xôi nӃp giã nhuyӉn

nhҵm ngăn mùi hôi không bӕc ra. Mһt ngoài hòm,

có thӇ dán giҩy hӗng ÿѫn. NӃu ngѭӡi chӃt thuӝc

loҥi nghèo, ÿѫn chiӃc, hӑ hàng làng xóm ít không

làm ÿѭӧc hòm thì ngѭӡi ta liӋm xác vào chăn,

ngoài bó chiӃu, ngoài cùng nҽp bҧy hoһc chín nҽp

tre to cӥ bàn tay ÿan kӃt bҵng dây mây (kiӇu các

cán thѭѫng tӵ tҥo thӡi kháng chiӃn) bó tròn lҥi ÿӇ

khiêng ÿi chôn cho dӉ. Bà con dòng hӑ hoһc hàng

xóm giúp ÿӥ tang chӫ mӝt ít rѭӧu, gҥo, gà vӏt, tiӅn

tùy lòng hҧo tâm.

Xѭa kia, ngѭӡi Châu Ro ÿӇ ngѭӡi chӃt trong

nhà ba hôm thì ÿem chôn. Hӑ không lұp nghƭa ÿӏa,

nѫi chôn thѭӡng do ngѭӡi sҳp chӃt trăn trӕi ӣ mӝt

góc rӯng vҳng nào ÿó. NӃu không có lӡi dһn dò thì

mӝt ngѭӡi trong tang quyӃn khҩn vái, gieo quҿ

bҵng 2 ÿӗng tiӅn, nӃu mӝt ÿӗng ngӱa, mӝt ÿӗng

sҩp thì sӁ chôn theo lӡi khҩn. ViӋc gieo quҿ chҳc

cǊng chӏu ҧnh hѭӣng các dân tӝc anh em sӕng xen

kӁ gҫn ÿây, và cǊng chӍ ӣ vùng Xuyên Mӝc (Bà Rӏa

- VǊng Tàu) mӟi có viӋc này.

2.9 Page 19

▲back to top

Sáu thanh niên cùng dòng hӑ (bây giӡ là

cùng xóm ҩp) chia thành 3 cһp: 2 cһp khiêng 2 ÿòn

ngҳn ӣ ÿҫu và cuӕi hòm, 1 cһp khiêng ÿòn dài dӑc

hòm, ÿi theo hiӋu chiêng ÿám ma. Ngѭӡi thân (vӧ

con, hӑ hàng...) ÿi theo sau, khóc lóc kӇ lӇ tӟi khi

hҥ huyӋt. HuyӋt cǊng không ÿào trѭӟc. Ngѭӡi nhà

tang chӫ gánh theo mӝt mâm cӛ ÿӫ rѭӧu thӏt trà

thuӕc... tӟi nѫi ÿӏnh ÿào huyӋn, xen keo thҫn rӯng

(Yang bri), thҫn ÿҩt cho gӣi ngѭӡi chӃt rӗi mӟi ÿào

hӕ chôn cҩt, không cҫn chӑn hѭӟng. Ngѭӡi ta

ÿóng cӑc ÿánh dҩu phía ÿҫu và chân. Cách nay vài

chөc năm, ngѭӡi Châu Ro cǊng làm nhà mӗ (nhi

c̿m hoic) có hàng rào cây bao quanh, sӕng nhѭ

các dân tӝc Tây Nguyên – Nam Trѭӡng Sѫn. Nay

vұt liӋu (tre, cây) khan hiӃm, nhà mӗ không còn

nӳa. Ӣ cҥnh mӝ gia ÿình ÿӇ mӝt sӕ chén, ÿǊa, dƭa,

chai lӑ, tƭn... vӟi ý nghƭa chia cӫa cho ngѭӡi quá

cӕ, dù sang thӃ giӟi bên kia vүn có vұt dөng hàng

ngày. Lúc trѭӟc, ÿӗ chia cӫa ÿӇ nguyên, sau này

ngѭӡi ta ÿұp vӥ, chӑc thӫng, quҫn áo cǊ thì ÿӕt và

giҧi thích có ÿұp và ÿӕt nhѭ thӃ ngѭӡi chӃt mӟi

dùng ÿѭӧc. Thӵc ra, biӃn tҩu này nhҵm chӕng lòng

tham cӫa mӝt sӕ ÿi lѭӧm ÿӗ chia cӫa vӅ xài, cǊng

có thӇ do chӏu ҧnh hѭӣng tөc ÿӕt vàng mã cӫa các

dân tӝc anh em khác.

Xѭa kia, ngѭӡi ta giӃt heo hoһc trâu ÿӇ cúng

tҥo mҧ, ÿҫu và 4 chân con vұt chôn cùng ngѭӡi

2.10 Page 20

▲back to top

chӃt. Ĉѭa ÿám xong, mӑi ngѭӡi vӅ nhà, ông ÿҫu

tӝc rҧy nѭӟc phép cӱa nhà ngѭӡi chӃt cǊng nhѭ

rҧy lên ngѭӡi ÿѭa ÿám ÿӇ ma quӹ và hӗn ngѭӡi

chӃt không ám, sau ÿó mӑi ngѭӡi dӵ bӳa cѫm do

chӫ nhà ÿãi. Gia ÿình ngѭӡi chӃt ÿem cӫa cҧi cӫa

ngѭӡi chӃt ra cho mӑi ngѭӡi coi rӗi chia sӕ cӫa ÿó

cho con cháu làm vұt kӹ niӋm.

Qua ba ngày, gia ÿình ra ÿӕt lӱa sѭӣi ҩm

ngôi mӝ. Ngѭӡi Châu Ro cǊng mӣ cӱa mҧ vào

ngày thӭ bҧy. Gia ÿình làm mâm cѫm cúng có 7

(hoһc 9) viên cѫm tròn, 7 (hoһc 9) miӃng trҫu cau,

7 (hoһc 9 hҥt) nhúm muӕi, mӝt chai rѭӧu, mӝt con

gà, mӝt bӏch thuӕc rê... mang ra mӝ khҩn vái xin

ngѭӡi quá cӕ an nghӍ nѫi mӗ mҧ, ÿӯng vӅ quұy

phá hoһc gây bӋnh tұt cho ngѭӡi trong nhà, phù hӝ

gia ÿình làm ăn thuұn lӧi bҵng anh bҵng em trong

làng xóm. Muӕn biӃt liӋu ngѭӡi chӃt hoһc ma quӍ

có quҩy nhiӉu gia ÿình hay không mӝt sӕ nhà rҧi

lӟp tro ӣ vѭӡn ÿӇ xem dҩu chân ma quӹ. Chӏu ҧnh

hѭӣng cӫa các dân tӝc anh em, nhiӅu gia ÿình

Châu Ro cǊng dүy cӓ, sӱa sang mӗ mҧ vào ngày

23 tháng chҥp ta. Hӑ làm mâm cѫm cúng ӣ mӝ, có

thҳp nhang và khҩn vái; ngày tҩt niên (29 hoһc 30

tháng chҥp ta) cǊng cúng ông bà tә tiên vào dӏp TӃt

năm mӟi.

Ӣ Túc Trѭng thì 3 ngày sau ngѭӡi ta cúng ӣ

nhà “ÿӇ cho nhà cӱa ÿѭӧc sҥch sӁ, con cháu khӓe

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top

mҥnh và làm ăn khá giҧ”. Hàng năm, hӑ không

cúng ngѭӡi khuҩt. Trong xóm ҩp có ngѭӡi chӃt thì

nhân ÿѭa ÿám mà con cháu rүy cӓ, vun ÿҳp mӝ

ông bà, cha mҽ... Nay ÿӃn 25 tháng chҥp âm lӏch,

bà con cǊng sӱa sang mӗ mҧ nhѭ mӝt sӕ dân tӝc

khác. Trҿ con chӃt yӇu thì làm tang ÿѫn giҧn hѫn

nhiӅu, thѭӡng chôn cҩt ngay trong nhà, sӕ ngѭӡi

ÿѭa ÿám cǊng ít.

Ngѭӡi chӃt bҩt ÿҳc kǤ tӱ (chӃt có máu: chich

priêng, pi dâng) nhѭ: thҳt cә, tӵ vұn, chӃt ÿuӕi,

chӃt do ÿâm chém hoһc bom ÿҥn, xe cán... thì

ngѭӡi ta nhӡ bà bóng thày chang trөc hӗn ngѭӡi

chӃt hӓi ma nào bҳt. Ngѭӡi ta chôn cҩt gҫn nѫi bӏ

chӃt, nghi lӉ ÿѫn giҧn, không ÿӇ thây nҵm lâu ӣ ÿó.

Chӫ nhà thѭӡng mӡi thҫn chang cúng trút hӗn

(trâng bghi) ÿӇ mong trong nhà không có ai bӏ nhѭ

thӃ nӳa. Ngѭӡi chӃt trҿ có khi bӏ bҩm lӛ tai, cӝt

ngón chân ÿӇ sau này có ÿҫu thai thì gia ÿình nhұn

biӃt.

Ngѭӡi Châu Ro thӡ ÿa thҫn - tín ngѭӥng

nguyên thӫy - có liên quan mұt thiӃt vӟi nghӅ nông

cә truyӅn:Yang va (thҫn lúa), Yang bri (thҫn rӯng),

Yang dal (thҫn suӕi), sang re (thҫn rүy), Yang mѫ

(thҫn ruӝng)... và mӝt sӕ thҫn linh ma quӹ khác:

Yang nhi (thҫn nhà, thә công), pach vri (quӹ sӭ),

chaq(ÿӑc tra :ma lai)...

3.2 Page 22

▲back to top

Phҫn ÿông ngѭӡi Châu Ro sӕng hoàn toàn

bҵng nghӅ nông cә truyӅn nên tөc cúng Yang va(

Yang: thҫn, va: lúa) ÿӃn nay vүn còn nhiӅu nét ÿһc

sҳc. Khoҧng tháng 11 âm lӏch, mùa nѭѫng rүy kӃt

thúc, thóc lӉ thu hoҥch xong ÿѭӧc phѫi lӉ cҩt vào

chòi hoһc bӗ lúa (nhi va). Tӯ tháng chҥp ÿӃn tháng

ba ta, bà con vô rүy chһt cây, phát cӓ. Tӯ rҵm

tháng ba, hӑ xem trӡi, lӵa ngày nҳng khô ÿӇ ÿӕt

rүy, chuҭn bӏ trӍa hҥt mùa tӟi. Ĉó là thӡi ÿiӇm cúng

Yang va. Cách nay dăm chөc năm trѭӟc, ngѭӡi

Châu Ro còn ӣ nhà dài thì lӉ cúng Yang va mang

tính tұp thӇ kéo dài khoҧng mӝt tuҫn lӉ. Nay tӯng

hӝ nhӓ lҫn lѭӧt cúng thì lӉ hӝi này ӣ mӛi ҩp có thӇ

kéo dài cҧ tháng, nhѭng cǊng chӍ gӑn trong tháng

ba.

Trѭӟc ngày cúng chӫ nhà xách chai rѭӧu ӏt ÿi

mӡi hӑ hàng, chòm xóm. (Khách ÿӃn dӵ ÿӅu chuҭn

bӏ mӝt chai rѭӧu, có thӇ là rѭӧu ÿӃ, và phong bao

tiӅn nhiӅu, ít tùy hҧo tâm). Bӳa trѭӟc khi cúng

Yang va, chӫ nhà làm mâm cѫm cúng mӡi ông bà

tә tiên vӅ ăn lӉ cùng con cháu. Ĉêm cúng Yang tӵ

chӫ nhà nhӡ hӑ hàng, bè bҥn tӟi làm giúp. LӉ vұt

cúng nhang: hai con gà luӝc (ӣ chòi lúa), hai con

gà luӝc (cúng ông bà), mӝt con gà luӝc (ӣ rүy tӍa

lúa) vӟi rѭӧu ͣt, trҫu cau, bánh trái. Nhà làm ăn

trúng mùa thì giӃt heo. Xѭa kia, khi còn ӣ nhà sàn

3.3 Page 23

▲back to top

dài, bà con có tөc ÿâm trâu tѭѫng tӵ các dân tӝc

anh em Tây Nguyên.

Bánh cúng gӗm: piêng chum (bánh tét), piêng

puh (bánh dày mè ÿen), bánh ít, bánh ú, piêng ÿinh

(cѫm lam)... Ngѭӡi ta lҩy hai cây tre non vót bông

ӣ ÿҫu cây tѭӧng trѭng cho bông lúa; mӝt cây dӵng

ӣ bàn thӡ (gô Yang), mӝt cây ÿһt trên bӗ lúa (voh

piêng va) hoһc trong chòi lúa (nhi va). Bàn thӡ cӫa

ngѭӡi Châu Ro rҩt ÿѫn sѫ, ÿһt mâm cúng gӗm: thӏt

gà luӝc, bánh rѭӧu, trҫu cau, miӃng thӏt heo sӕng.

Riêng mâm hӭa trҧ vө tӟi không có thӏt gà mà có

15 cӑng tre mӛi cӑng xâu 7 miӃng tim, gan, lòng...

ÿһt quanh miӃng thӏt heo sӕng, ÿҫu heo sӕng, thӏt

gà sӕng (chѭa nҩu) cҧ con.

Trong khi ngѭӡi nhà và hӑ hàng chuҭn bӏ lӉ

vұt cúng thì bà chӫ nhà (mây va) ÿeo gùi và vác

chà g̹c ra rүy. Trên ÿѭӡng, bà chһt lҩy mӝt ngӑn

mía, mӝt thân chuӕi non, hai trái bҫu khô (dành sҹn

tӯ trѭӟc) cho vào gùi. Ӣ giӳa rүy, ÿã chӯa lҥi mӝt

búi lúa ḿy hҥt. Bà chӫ nhà khҩn vái mӝt lúc rӗi cҳt

bөi lúa cho vào gùi, ÿi thҷng vӅ chòi lúa. Bà ÿһt bөi

lúa, ngӑn mía, trái bҫu, thân chuӕi vào ÿó, khҩn

khӭa mӝt hӗi nӳa.

Tӯ 7 giӡ tӕi tӟi nӱa ÿêm, thҫy chang (katung

ÿăp) hoһc bà búp (xà băm) làm lӉ 3 lҫn:

3.4 Page 24

▲back to top

x L̿n ÿ̿u, thҫy chang ÿӑc lӡi thӍnh Yang và

ông bà tә tiên vӅ chӭng kiӃn lòng thành

cӫa chӫ nhà, sau ÿó ÿұp ÿҫu mӝt con gà

rӗi mә thӏt ÿӇ cúng.

x L̿n th΁ nhì, bà búp khҩn trҧ lӉ mùa trѭӟc.

NӃu năm vӯa rӗi, chӫ nhà hӭa cúng heo

mà năm ÿó trúng thì nay mә heo tҥ lӉ;

chҷng may mùa vө thҩt bát thì chӍ cúng

con gà cǊng ÿѭӧc.

x L̿n th΁ ba, bà búp lên ÿӗng, cùng chӫ

nhà khҩn vái mong mùa tӟi Yang và ông

bà cho ÿѭӧc mùa thì sӁ trҧ lӉ to.

LӉ cúng diӉn ra trong tiӃng dàn cӗng chiêng 6

chiӃc ÿánh theo nhӏp ÿiӋu lúc khoan thai, lúc dӗn

dұp. Ban ÿêm thanh vҳng, tiӃng ÿͫng la vang xa

hàng km.

Bài khҩn hӭa cӫa chӫ nhà có tiӃt tҩu nhӏp

nhàng, nӝi dung giӕng nhau hay khác nhau tùy

tӯng ÿӏa phѭѫng. Ông Thә Hӣi ӣ xã Bҧo Chánh

(Xuân Lӝc) là thҫy cúng, ÿӑc bài lai vung cҫu khҭn:

“... ӡ ͳ bѫn nѫi, na cô mia rpap, na cô pan

bӡn yênh bѭѫn nhai, muynh ênh p˿ zlah, là pah

ênh lir, là pir enh ÿang, là pang enh yêt, pây xim yô

tang, bay Yang yô bl˿, an ênh ôp hut, ôp xa n˿

3.5 Page 25

▲back to top

gheh, ÿ͉n ôp ÿ͉n o, ÿ͉n poh ÿ͉n oh, ÿ͉n xa n˿

gheh...”

(Lѭӧc dӏch nӝi dung: Kính cáo ông bà tә tiên

rõ, cha m͑ man thai, cha m͑ sinh ÿ͓, con s͇m l͝

ÿãi ông bà tә tiên, con không quên ông bà, mong

ông bà cho con làm ăn ÿѭӧc mùa b͉ng anh b͉ng

em, có ăn có uӕng... )

Ông Sáu Ĉӗng - ngѭӡi Châu Ro ӣ Xuyên

Mӝc (Bà Rӏa - VǊng Tàu) ÿӑc lӡi khҭn khác:

...T˿ Yang pan yang cô bap, Yang rêh Yang

ru, Yang vu Yang tênh, Yang ÿêh Yang cô, u ̹ ta

yar; t˿ Yang pan Yang cô bap, Yang voh t˿ nây,

nar he ênh oh, nar he ênh vah, nar he ênh toh, v˿r

nhai muynh v˿r ta lep, t˿ ne pan Yang cô bap...”

(Ĺͻc dͣch nͱi dung: L̹y

tr͵i, l̹i ông bà tͭ tiên, l̹i ma

lail̹y ch́ th̿n khèn, tên ná,

thuͩc ÿͱc, th̿n lúa, th̿n muͩi;

hôm nay tôi kh̽n, tôi van vái, tôi

tr̻ h΁a cǊ ch΁ không dám nói

láo, nói g̹t...”)

Sau lӡi khҩn vái, thày

chang vҧy ít gҥo lên bàn thӡ. Ba

lѭӧt lӉ kӃt thúc, chӫ nhà làm tiӋc

ÿãi khách gҫn xa suӕt ngày hôm sau. Ngѭӡi phө

nӳ lӟn tuәi nhҩt trong gia ÿình chӏu trách nhiӋm cai

3.6 Page 26

▲back to top

quҧn chòi lúa (nha va) gӑi là mҽ lúa (mây va) uӕng

ly rѭӧu ÿҫu tiên vì bà tiêu biӇu cho sӵ cai quҧn,

chăm sóc nhà dài, nѭѫng rүy, chӏu ÿӵng nhiӅu lo

lҳng vӟi cӝng ÿӗng nhӓ bé. ÿây là nét bҧo lѭu cӫa

chӃ ÿӝ mүu hӋ.

Mӑi ngѭӡi ăn uӕng, hò hát, nhҧy múa trong

tiӃng cӗng chiêng “bӗn bênh” theo tiӃt tҩu, nhӏp

ÿiӋu khác nhau. Ché rѭӧu cҫn (tôh xe jro) ÿѭӧc

châm nѭӟc ÿҫy, miӋng ché ÿһt mӝt con cò tre làm

cӳ, cҳm mӝt sӕ vòi hút. Chӫ nhà mӡi mͱt cò ŕͻu

thì khách phҧi hút lѭӧng rѭӧu tѭѫng ÿѭѫng mӝt

chén ăn cѫm. Rӗi ngѭӡi ta châm thêm nѭӟc lã

cho mӭc rѭӧu cҫn vӯa chҩm con cò. Mӝt vӏ khách

khác ÿѭӧc mӡi... Quá trình trên tiӃp diӉn. Mӟi ÿҫu

rѭӧu ÿұm, càng vӅ sau rѭӧu càng lҥt dҫn. Xóm ҩp

sôi ÿӝng, rӝn ràng. Con trâu, con bò cǊng ÿѭӧc

chӫ cho ăn miӃng bánh, uӕng ly rѭӧu nhѭ ÿӇ ÿӅn

ѫn khó nhӑc:

Ngoài tөc lӋ cúng nhang lúa, ngѭӡi Châu Ro

còn cúng r̓y trѭӟc khi dӑn rүy cǊ, phát rүy mӟi.

LӉ vұt gӗm: mӝt con gà, mӝt chai rѭӧu, vài chiӃc

bánh nӃp, mӝt chén gҥo, mӝt nhúm muӕi, vài

miӃng trҫu cau... Bà con cúng tҥi ÿҫu bӡ, thҳp

nhang khҩn vái, rӗi nhӳng ngѭӡi dӑn rүy ăn uӕng

trѭӟc khi bҳt tay vào công viӋc.

3.7 Page 27

▲back to top

Khi lúa có ÿòng, ngѭӡi Châu Ro cúng lúa

ch΅a (có bҫu) tѭѫng tӵ ngѭӡi Chăm. LӉ vұt là: gà,

rѭӧu, trái cây (nhҩt thiӃt có trái me và khӃ chua là

nhӳng thӭ phө nӳ mang bҫu ѭa thích), trҫu cau...

Lúa bҳt ÿҫu chín, ngѭӡi Châu Ro tuӕt lúa mӟi

phѫi khô và cho vào rang rӗi lã bҵng chày ÿâm

(chày cӕi vùng ÿӗng bào dân tӝc). Gҥo mӟi ÿem

nҩu cѫm cúng; nhҩt thiӃt không dùng gҥo mua

hoһc gҥo ӣ rүy ngѭӡi khác. Mâm cúng gӗm: 1

muӛng gҥo mӟi, 8 chén cѫm 8 con cá, 1 chén mұt

ong, 2 ly rѭӧu. Khách dӵ là bҥn bè thân, hӑ hàng,

thҫy chang katungÿăp hoһc bà bóng xàpăm. Mӛi

khách dӵ ÿӅu mang theo chai rѭӧu biӃu chӫ nhà

góp vào tiӋc vui.

Ngѭӡi Châu Ro cúng Yang bri (thҫn rӯng)

vào trѭӟc mùa mѭa, song không ҩn ÿӏnh thӡi gian

cө thӇ. Già làng ÿӭng ra tә chӭc cúng Yang bri,

mӑi ngѭӡi trong xóm ҩp góp lӉ vұt: gҥo, rѭӧu,

heo, gà, vӏt, trҫu cau, trái cây... LӉ vұt bày dѭӟi tán

cây to (thѭӡng là ӣ gӕc cây dҫu, ca ÿa, cây bҵng

lăng... ); vӏ Già làng cҫu suӕi cho nhiӅu cá, rӯng

cho nhiӅu nai, mӇn, cây có nhiӅu chim, nhiӅu

ong... Bài khҩn dѭӟi ÿây thu thұp ӣ xã Châu Pha

(Bà Rͣa - VǊng Tàu):

Ĉ̽t ÿai d́˿ng tr̹ch

Hoài ÿai d́˿ng tr̹ch

3.8 Page 28

▲back to top

Cây có lá xanh

Ĉá Trang, sông Xoài

Hòn Ĉ̹i, hòn Lang

Tŕ˿ng Giác, Tŕ˿ng H̻o

Tŕ˿ng Thiên v̹n vͣ

Mͳi t̹i thiên lͅp ÿͣa

Con nǵ͵i còn tͩi tăm non d̹i

Th́a th̿n linh

Nh͵ ˿n th̿n linh

Con trai ra con trai

Con gái c̿m chày giã g̹o

Con trai ÿi săn b͇n ná

Th́a th̿n linh...

(Trích: Các dân tͱc thi͛u sͩ ͷ Ĉͫng Nai, tài liӋu

ÿánh máy lѭu trӳ ӣ MTTQ tӍnh)

Lӡi khҩn này chҳc chҳn chӏu ҧnh hѭӣng lӡi

khҩn cӫa thҫy cúng ViӋt, nhѭng vүn giӳ bҧn sҳc

dân tӝc thiӇu sӕ. Cúng xong, mӑi ngѭӡi ăn uӕng

rӗi ra vӅ.

Văn hóa dân gian cӫa ngѭӡi Châu Ro khá

phong phú. Dân ca, chuyӋn cә tích và huyӅn thoҥi

ÿѭӧc lѭu truyӅn qua các thӃ hӋ ÿӅu phҧn ánh: tình

3.9 Page 29

▲back to top

yêu, hiӋn thӵc sҧn xuҩt lao ÿӝng, tín ngѭӥng vҥn

vұt hӳu linh... Chúng ta cҫn kӏp thӡi tә chӭc sѭu

tҫm, giӳ gìn vӕn quý này; chҷng bao lâu, nӃu

không thӵc hiӋn ÿѭӧc, vӕn tinh thҫn này sӁ vƭnh

viӉn mҩt ÿi.

Ngѭӡi Châu Ro có mӝt sӕ dөng cө âm nhҥc

cә truyӅn: chiêng ÿӗng, mõ gӛ, trӕng, khèn bҫu,

sáo, kèn nhӓ, kèn ӕng lúa, ÿàn ӕng tre... Bӝ chiêng

ÿӗng có 7 chiӃc (3 chiӃc lӟn tҥo hòa âm, giai ÿiӋu,

4 chiӃc nhӓ giӳ nhӏp) dùng trong lӉ cúng nhang

lúa, lӉ cҫu an, ÿám cѭӟi... Xѭa kia, chiêng ÿӗng

ÿѭӧc dùng rӝng rãi trong các buәi sinh hoҥt văn

nghӋ cӝng ÿӗng, hòa giҧi xích mích. TiӃng chiêng

trҫm hùng vang xa ÿѭӧc bà con gӑi nôm na là

ÿӗng la (vұt bҵng ÿӗng biӃt la). Ngày nay, các xóm

ҩp Châu Ro hҫu nhѭ không còn bӝ chiêng nào,

ngoҥi trӯ ӣ Túc Trѭng và Lý Lӏch (bӝ chiêng Lý

Lӏch do Sӣ VHTT Ĉӗng Nai mua và giao cho bà

con giӳ, sӱ dөng)

Xѭa kia, khi hàng hóa chѭa giao lѭu rӝng,

ngѭӡi Châu Ro tӵ dӋt loҥi vҧi thô, hoa văn khá ÿһc

sҳc. ĈӃn nay, nghӅ dӋt thә cҭm thӫ công hҫu nhѭ

biӃn mҩt vì vҧi dӋt máy nhiӅu, rҿ, bán khҳp nѫi.

Tӯ sau ngày thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc tӟi nay, ÿã

20 năm trôi qua. Cuӝc sӕng cӫa ÿӗng bào Châu

Ro có nhӳng biӃn ÿәi ÿáng kӇ. Vӟi chѭѫng trình

3.10 Page 30

▲back to top

ÿӏnh canh ÿӏnh cѭ cӫa Nhà nѭӟc, tình trҥng du

canh, du cѭ giҧm rҩt nhiӅu. Rút kinh nghiӋm xây

dӵng khu ÿӏnh canh ÿӏnh cѭ Tà Lài, cán bӝ ta ÿã

trѭng cҫu ý kiӃn ÿӗng bào Châu Ro ӣ Lý Lӏch ,(xã

Phú Lý) làm nhà theo lӕi cә truyӅn ÿѭӧc bà con

hoan nghênh. Mô hình khu ÿӏnh canh ÿӏnh cѭ Lý

Lӏch có nhӳng thành công nhҩt ÿӏnh và cҫn ÿѭӧc

triӇn khai ӣ nhӳng nѫi có ÿiӅu kiӋn.

Sӕng xen kӁ vӟi các dân tӝc anh em, ÿӗng

bào Châu Ro tiӃp thu ÿѭӧc kinh nghiӋm làm lúa

nѭӟc (ӣ nhӳng vùng có ruӝng) ÿҥt năng suҩt cao

hѫn trӗng lúa trên rүy. Mӝt sӕ bà con ӣ Bҧo Vinh,

Xuân Thӑ... ÿã ÿҫu tѭ trӗng cây ăn quҧ và cây

công nghiӋp lâu năm có giá trӏ hàng hóa cao.

Trҿ em Châu Ro phҫn lӟn ÿӅu ÿӃn trѭӡng tiӇu

hӑc ӣ tӍnh, trѭӡng phә thông dân tӝc nӝi trú Ĉӗng

Nai có 232 hӑc sinh Châu Ro hӑc tӯ cҩp 2 ÿӃn cҩp

3. Mӝt sӕ sinh viên Châu Ro ÿѭӧc tӍnh cҩp hӑc

bәng ÿӇ có thӇ theo hӑc ÿӃn khi tӕt nghiӋp.

Mҥng lѭӟi y tӃ xã góp phҫn ÿҭy lui bӋnh tұt

cӫa bà con và ngày nay khi bӏ bӋnh rҩt ít ngѭӡi

cúng bái mà ÿѭa ngѭӡi bӋnh tӟi trҥm xá và mua

thuӕc uӕng. Phө nӳ sinh ÿҿ cǊng ra trҥm xá ÿӇ

bҧo ÿҧm mҽ tròn con vuông.

Hàng trăm công nhân các nông trѭӡng cao su

Cҭm Mӻ, Hàng Gòn có thu nhұp әn ÿӏnh và cao

4 Pages 31-40

▲back to top

4.1 Page 31

▲back to top

hѫn hҷn mӭc sӕng cӫa nông dân. Bình quân

lѭѫng hàng tháng năm 1995 khoҧng 700 ngàn

ÿӗng chѭa kӇ tiӅn thѭӣng vѭӧt năng suҩt. Nông

trѭӡng Cҭm Mӻ ÿã xây cҩt cho mӛi gia ÿình công

nhân Châu Ro mӝt căn hӝ, công ÿoàn cѫ sӣ liên

tөc vұn ÿӝng, giáo dөc bà con nӃp sӕng mӟi sҥch

sӁ, gӑn gàng. Các cһp vӧ chӗng trҿ ÿѭӧc hѭӟng

dүn chu ÿáo ÿӇ thӵc hiӋn KHHGĈ, tҥo hҥnh phúc

ÿôi lӭa...

Nhѭng nhìn chung, do chѭa dӭt bӓ thói quen

du canh, du cѭ, chѭa ÿѭӧc hѭӟng dүn tӕt cách

làm kinh tӃ gia ÿình nên phҫn ÿông còn gһp khó

khăn trong ÿӡi sӕng ӣ Phѭӟc Bình (Long Thành),

sӕ hӝ nghèo ÿói khoҧng 80%, Ĉӗng chí ĈiӇu Bҧo -

chӫ tӏch UBND xã Túc Trѭng, ÿҥi biӇu Quӕc Hӝi -

cho biӃt: sӕ gia ÿình bà con Châu Ro thiӃu ÿói

cǊng không dѭӟi 80%. NhiӅu hӝ sang ÿҩt ӣ gҫn

nhà ÿi lám rүy ӣ rҩt xa nhѭng vүn chѭa khá. Bà

con không muӕn vay vӕn “xóa ÿói giҧm nghèo” vì

lo vay rӗi không có tiӅn trҧ...

ĈӇ giúp ÿӗng bào Châu Ro giӳ ÿѭӧc bҧn sҳc

ÿӝc ÿáo cӫa dân tӝc mình, ÿiӅu cҩp thiӃt là tìm mӑi

cách giúp bà con vѭӧt qua ÿói nghèo triӅn miên,

ÿӗng thӡi, tӯng bѭӟc giúp nâng cao trình ÿӝ dân

trí cӫa cӝng ÿӗng mà ÿӕi tѭӧng chính là ÿông ÿҧo

thanh thiӃu niên Châu Ro.

4.2 Page 32

▲back to top

PHҪN IV

NGѬӠI CHÂU RO ANH HÙNG

XÃ TÚC TRѬNG ANH HÙNG

Xã Túc Trѭng huyӋn Ĉӏnh Quán tӍnh Ĉӗng

Nai là làng Túc Trѭng thuӝc tәng Bình Tuy, quұn

núi Chӭa Chan (sau ÿәi ra quұn Võ Ĉҳc, rӗi quұn

Xuân Lӝc thӡi thuӝc Pháp, quұn KiӋm Tân dѭӟi

chӃ ÿӝ Sài Gòn) tӍnh Biên Hòa cǊ. Làng Túc Trѭng

lұp cách nay hѫn 100 năm, là ÿӏa bàn cѭ trú cӫa

ÿӗng bào Châu Ro. Ĉҫu thӃ là XX, thӵc hiӋn chính

sách khai thác thuӝc ÿӏa, thӵc dân Pháp ÿã ráo riӃt

cѭӟp các vùng ÿҩt ÿӓ bazan ӣ Biên Hòa, ÿuәi ÿӗng

bào dân tӝc bao ÿӡi sinh sӕng tҥi ÿó ÿӇ mӣ các

ÿӗn ÿiӅn cao su, trong ÿó có ÿӗng bào Túc Trѭng.

Chúng ra sӭc chia rӁ các dân tӝc, các tôn giáo ÿӇ

dӉ bӅ áp bӭc thӕng trӏ nhân dân các dân tӝc tӍnh

Biên Hòa cǊ. Tӯ nhӳng năm 1936 - 1937, cán bӝ

Ĉҧng ÿã tӟi Túc Trѭng và các vùng lân cұn ÿӇ giáo

dөc, giác ngӝ cách mҥng cho ÿӗng bào. ĈiӇu Xiên -

ngѭӡi Châu Ro ӣ Võ Dõng – là mӝt trong các ÿҧng

viên cӝng sҧn sӟnl nhҩt ӣ vùng này.

Ngày 28 - 8 - 1945, nhân dân các dân tӝc ӣ

Túc Trѭng vӟi vǊ khí thô sѫ tӵ tҥo: chà gҥc, tên và

ná... kéo vӅ huyӋn Xuân Lӝc dӵ lӉ ra mҳt chính

quyӅn Cách mҥng. Hôm sau UBND xã Túc Trѭng

thành lұp cùng vӟi các ÿoàn thӇ quҫn chúng. Năm

4.3 Page 33

▲back to top

1946, chi bӝ Ĉҧng Túc Trѭng ra ÿӡi vӟi 3 ÿҧng

viên. Tӯ ÿó, chi bӝ xây dӵng các tә và cѫ sӣ nòng

cӕt trong công nhân cao su, trong nhân dân lao

ÿӝng. Chӫ Pháp trӣ lҥi tiӃp tөc khai thác ÿӗn ÿiӅn

dѭӟi sӵ yӇm trӧ cӫa quân ÿӝi xâm lѭӧc. Nhân dân

Túc Trѭng ÿã tiӉn hѫn ba chөc thanh niên tòng

quân giӃt giһc và ÿóng góp nhiӅu thóc gҥo, tiӅn bҥc

cho kháng chiӃn. Tháng 10/1946, ta vұn ÿӝng ÿѭӧc

3 lính bót Túc Trѭng vӅ vӟi kháng chiӃn mang theo

súng. Nhân dân và du kích Túc Trѭng góp phҫn

vào trұn ÿánh giao thông La Ngà cӫa chi ÿӝi 10

ngày 1 - 3 - 1948.

Sau hiӋp ÿӏnh Genève 1954, phong trào công

nhân miӅn Ĉông Nam Bӝ lên cao. Chi bӝ xã chӍ ÿҥo

hѫn 300 công nhân ÿӗn ÿiӅn Túc Trѭng ÿҩu tranh

ÿòi: nâng lѭѫng tӕi thiӇu, tăng khҭu phҫn gҥo, thi

hành ÿúng luұt lao ÿӝng... buӝc giӟi chӫ phҧi chҩp

nhұn mӝt sӕ yêu sách ngày 10 -11 - 1955. Do mӝt

tên phҧn bӝi chӍ ÿiӇm, ÿӏch ÿánh phá nên các ÿӗng

chí trong chi bӝ phҧi ÿәi vùng tҥm lánh ÿi nѫi khác.

Tháng 10 - 1962, cán bӝ ta vӅ xây dӵng hai

tә vǊ trang tuyên truyӅn. Cuӕi năm 1963, chi bӝ Túc

Trѭng ÿѭӧc lұp lҥi. Tӯ ÿó, các cѫ sӣ quҫn chúng

ÿѭӧc xây dӵng và phát triӇn ngày càn nhiӅu. Ĉӝi

du kích mұt, hӝi phө nӳ giҧi phóng, thanh niên giҧi

phóng... ra ÿӡi và bѭӟc vào cuӝc ÿҩu tranh quyӃt

liӋt vӟi ÿӏch. Các cuӝc binh vұn, các ÿӧt diӋt ác phá

4.4 Page 34

▲back to top

kӅm kӃt hӧp vӟi nhӳng trұn ÿánh táo bҥo ÿã tӯng

bѭӟc phá lӓng tiӃn tӟi phá rã các ҩp chiӃn lѭӧc

Hòa Bình, Thái Hòa, Cây Xăng Ĉӗng Xoài, Tân

Lұp... cӫa ÿӏch.

Ngày 15 - 5 - 1965, du kích Túc Trѭng phӕi

hӧp vӟi bӝ ÿӝi khu miӅn Ĉông và bӝ ÿӝi ÿӏa

phѭѫng Ĉӏnh Quán ÿánh phөc kích ÿoàn xe ÿӏch ӣ

km 99 ÿӃn km 110, bҳn cháy 25 xe, diӋt hѫn 60 tên

ÿӏch. Tháng 9 - 1965, du kích xã ÿѭӧc 1 trung ÿӝi

chӫ lӵc tăng cѭӡng, nhӡ nӝi ӭng, ÿã diӋt mӝt tiӇu

ÿӝi bҧo an bót Túc Trѭng, sӕ còn lҥi bӓ chҥy xuӕng

KiӋm Tân. Vào dӏp TӃt Mұu Thân 1968, cѫ sӣ và

du kích xã kӃt hӧp vӟi bӝ ÿӝi huyӋn nәi dұy tiӃn

công làm chӫ ÿӏa bàn xã mӝt tuҫn liӅn. Ĉӏch dùng

lӵc lѭӧng sѭ ÿoàn 18 và pháo binh KiӋm Tân phҧn

kích ác liӋt chiӃm lҥi xã. Ĉêm 6 - 3 - 1968, du kích

xã và bӝ ÿӝi huyӋn lҥi tiӃn công ÿӏch ӣ hai ҩp Thái

Hòa và Hòa Bình làm chӫ xã trong 2 ngày liӅn.

Ĉêm 17 - 5, bӝ ÿӝi chӫ lӵc và bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng lҥi

ÿánh bót Suӕi Rҳc gây cho ÿӏch nhiӅu thiӋt hҥi.

Tháng 2 - 1969, ÿӗng bào trong xã ÿҩu tranh

không cho ÿӏch dӗn dân vào ҩp chiӃn lѭӧc, ҩp tân

sinh. Công nhân cao su phӕi hӧp ÿҩu tranh ÿòi

tăng lѭѫng giҧm giӡ làm, buӝc chӫ phҧi chҩp nhұn

yêu sách.

4.5 Page 35

▲back to top

Tháng 4 - 1969, lӳ ÿoàn 199 Mӻ càn vào căn

cӭ Cây Da, bӝ ÿӝi huyӋn và du kích xã dǊng cҧm

bám ÿӏch, diӋt 6 tên. Hѫn 10 ngày sau, chúng tràn

vào căn cӭ Ĉӗi, bӝ ÿӝi huyӋn và du kích xã phөc

kích vòng ngoài diӋt 12 tên, làm mӝt sӕ khác bӏ

thѭѫng.

Tháng 5 - 1969, du kích xã phөc vө bӝ ÿӝi

huyӋn và bӝ ÿӝi chӫ lӵc MiӅn vұn ÿӝng bao vây

tiêu diӋt 1 trung ÿoàn cӫa sѭ 18 ngөy bҳn rѫi 2 máy

bay Mӻ, thu hѫn 60 súng các loҥi.

Xã ÿӝi trѭӣng ĈiӇu Cҧi cùng mӝt tә 3 du kích

hóa trang mһc quҫn áo lính ÿӏch, ÿӝt vào chӧ Túc

Trѭng nә súng diӋt 17 tên ÿang ăn uӕng, anh em ta

rút lui an toàn.

Tháng 7 - 1969, ÿӗng chí bí thѭ xã Năm Ĉê

và 2 ÿӗng chí ÿӝt nhұp chӧ Túc Trѭng diӋt 2 tên ác

ôn giӳa ban ngày làm bӑn ÿӏch rҩt hoҧng sӧ.

Tháng 4 - 1970, nhân mӝt sӕ ÿѫn vӏ lính ngөy

bӏ ÿiӅu sang chiӃn trѭӡng Campuchia, các cѫ sӣ ta

làm binh vұn khiӃn sӕ phòng vӋ dân sӵ ÿòi trҧ

súng, không ÿi lính nӳa.

Tháng 3 - 1971, 2 trung ÿӝi bҧo an tràn vào

căn cӭ xã ӣ trong cao su. Ta ÿánh phөc kích, diӋt

20 tên. Tháng 5, các ÿӗng chí ĈiӇu Mһn và Ba Nam

ÿánh mìn ĈH.10 và claymore xóa sә trung ÿӝi 60

bҧo an, 3 tên thoát chӃt chҥy vӅ ÿӗn.

4.6 Page 36

▲back to top

Nhân sӵ kiӋn 2 nӳ giao liên ÿi công tác

vѭӟng mìn hi sinh, ta vұn ÿӝng bà con tә chӭc tang

lӉ 2 ngày ÿҩu tranh vӟi ÿӏch khiӃn chúng phҧi cӱ

ngѭӡi viӃng tang và hӭa gӥ mìn cho bà con ra rүy

làm ăn.

Tháng 2 - 1972, du kích hӛ trӧ cѫ sӣ và quҫn

chúng phá tan tӯng mҧng bӝ máy kӅm kҽp ӣ các

ҩp, làm rã ÿӝi phòng vӋ dân sӵ ӣ ҩp Cây Xăng.

Tháng 12 -1972, thӵc hiӋn ÿӧt “chӗm lên

chiӃm lƭnh”, du kích xã phӕi hӧp vӟi bӝ ÿӝi huyӋn

tiӃn công ÿӗn dân vӋ B.10, ÿánh ÿӏch phҧn kích diӋt

50 tên, chiӃm giӳ ÿӏa bàn, cҳt ÿӭt lӝ 20 nhiӅu ngày.

Trong năm 1974, ta vӯa tә chӭc ÿánh ÿӏch,

vӯa làm binh vұn, vӯa vұn ÿӝng nhân dân ÿҩu

tranh chӕng ÿӏch hành quân bҵng cách cѭa ÿә cây

trên quӕc lӝ 20, ÿҳp mô, làm chѭӟng ngҥi vұt...

Ngày 17 - 3 -1975, quұn lӷ Ĉӏnh Quán ÿѭӧc

giҧi phóng. Ĉӏch co cөm vӅ yӃu khu Túc Trѭng. 5

giӡ áng ngày 14 - 4 - 1975, du kích xã và các ÿѫn

vӏ K.9, C.374 tăng cѭӡng ÿӗng loҥt nә súng ÿánh

vào các vӏ trí ÿӏch ӣ Túc Trѭng. Sau 2 ngày chiӃn

ÿҩu quyӃt liӋt, ngày 16 - 4 - 1975, xã Túc Trѭng

hoàn toàn giҧi phóng.

Trong hai thӡi kǤ kháng chiӃn, nhҩt là trong

21 năm chӕng Mӻ nhân dân Túc Trѭng ÿã ӫng hӝ

4.7 Page 37

▲back to top

hàng ngàn tҩn lѭѫng thӵc, thӵc phҭm, nhiӅu tiӅn

bҥc và vұt dөng khác cho cách mҥng.

Sӕ gia ÿình cѫ sӣ nuôi giҩu Cán bӝ: 37. Sӕ

gia ÿình tham gia ÿóng góp nuôi dѭӥng: hѫn 500

hӝ. Tӯ năm 1963 - 1975, hѫn 250 ngѭӡi tham gia

kháng chiӃn. Tәng sӕ liӋt sƭ: 97 (trong ÿó có 11

ÿҧng viên). Sӕ huân chѭѫng, huy chѭѫng các loҥi

tһng cho cá nhân: 438. Sӕ bà mҽ ViӋt Nam anh

hùng: 6. Anh hùng lӵc lѭӧng vǊ trang nhân dân: liӋt

sƭ ĈiӇu Cҧi.

Năm 1995, nhân dân và lӵc lѭӧng vǊ trang

nhân dân xã Túc Trѭng ÿѭӧc Ĉҧng và Nhà nѭӟc

phong tһng danh hiӋu vҿ vang: ĈѪN Vӏ ANH HÙNC

LӴC LѬӦNG Vǉ TRANG NHÂN DÂN.

XÃ PHÚ LÝ ANH HÙNG

Xã Phú Lý, huyӋn Vƭnh Cӱu xѭa là làng Lý

Lӏch thuӝc tәng Bình Tuy, quұn Võ Ĉҳc tӍnh Biên

Hòa. Làng Lý Lӏch ÿѭӧc lұp ít nhҩt hѫn 100 năm

nay, ÿәi tên là Phú Lý tӯ sau ngày giҧi phóng

(1976) thuӝc huyӋn Tân Phú, nhұp vӅ huyӋn Vƭnh

Cӱu (lúc này là thӏ xã Vƭnh An) ngày 6 - 8 - 1988

(theo quyӃt ÿӏnh sӕ 1148/QĈ.UBT cӫa UBND tӍnh

Ĉӗng Nai ).

4.8 Page 38

▲back to top

Phú Lý có ÿӗng bào dân tӝc Châu Ro chiӃm

tӫy lӋ khá cao. Dѭӟi chӃ ÿӝ thӵc dân, hӑ bӏ nhà

cҫm quyӅn Pháp và bӑn quan lҥi tay sai áp bӭc bóc

lӝt nһng nӅ, do ÿó nhiӅu ngѭӡi phҧi ÿi ӣ ÿӧ, ÿi phu,

ÿi lính. Già làng Hӗng Văn Ló tӯng cҫm rӵa rѭӧt

ÿuәi làng lính tӟi bҳt dân ÿi xâu không công. Vào

các năm 1937 - 1938, chúng bҳt mӝt sӕ dân làng ÿi

làm quӕc lӝ 20, làm nhà tù Tà Lài. Bà con ÿѭӧc vұn

ÿӝng giác ngӝ ÿã bӓ vӅ nhѭ các ông Năm Cҫn, Ba

Kӏp... khiӃn kҿ ÿӏch tӭc tӕi. Vào nhӳng năm 1940 -

1941, mӝt sӕ chiӃn sƭ cӝng sҧn vѭӧt căng Tà Lài

trong ÿó có TrҫnVăn Giàu - ÿѭӧc mӝt sӕ ÿӗng bào

Lý Lӏch nhѭ ông NguyӉn Văn HuǤnh, NguyӉn Văn

ThiӅng... che giҩu, nuôi dѭӥng mӝt thӡi gian, mһc

cho ÿӏch truy lùng, dӑa dүm, mua chuӝc hòng bҳt

lҥi sӕ ÿã thoát.

Cách mҥng Tháng Tám năm 1945 thành công

ông Hӗng Văn Hӝ ÿѭӧc cӱ làm chӫ tӏch xã ÿҫu

tiên. Các ÿoàn thӇ quҫn chúng lҫn lѭӧt ÿѭӧc xây

dӵng. Khi thӵc dân Pháp quay trӣ lҥi xâm lѭӧc

nѭӟc ta lҫn thӭ nhì, ÿánh chiӃm tӍnh lӷ Biên Hòa và

nӕng ra các ÿӏa phѭѫng bà con Lý Lӏch ÿã vұn

chuyӇn lѭѫng thӵc thӵc phҭm, các vǊ khí: tên và

ná... vӅ chiӃn khu Ĉ ÿӇ góp phҫn chӕng giһc càn

quét, lҩn chiӃm. Bà con dù nghèo vүn nuôi ÿoàn C,

ÿӝi võ trang tuyên truyӅn, ÿһc biӋt, cán bӝ và các

chiӃn sƭ phòng Quӕc dân thiӇu sӕ Biên Hòa... Mӝt

4.9 Page 39

▲back to top

sӕ thanh niên Lý Lӏch nhѭ: NguyӉn Văn Ngô, Hӗng

Văn Hàng, Hӗng Văn Hà, Hӗng Văn Lѭӧng ÿã

hăng hái thoát ly tham chia kháng chiӃn. Cuӕi năm

1946, bà con ÿón nhұn 10 hӝ gӗm 48 nhân khҭu

phu ÿӗn ÿiӅn bӓ trӕn khӓi vòng kӅm kҽp cӫa ÿӏch.

Quân Pháp nhҧy dù xuӕng Lý Lӏch song ÿӗng

bào và các ÿѫn vӏ ÿӭng chân ӣ ÿây ÿã kӏp thӡi sѫ

tán vào rӯng, bҧo vӋ ÿѭӧc tính mҥng và tài sҧn

chung (ngày 5 - 3 - 1947).

Tháng 5 - 1947, chi bӝ Ĉҧng xã Lý Lӏch thành

lұp gӗm 6 ÿҧng viên: HuǤnh Văn Dó, Hӗng Văn Hà,

Hӗng Văn Lѭӧng, Hӗng Văn HuӃ, HuǤnh Văn

Rang, NguyӉn Văn Ngӝ. Ĉoàn thanh niên cӭu

quӕc, hӝi phө nӳ cӭu quӕc ÿѭӧc cӫng cӕ và phát

triӇn. Năm ҩp trong xã có 5 tiӇu ÿӝi dân quân du

kích làm nhiӋm vө bҧo vӋ xóm làng, do ÿӗng chí

Hai Ngӝ làm xã ÿӝi trѭӣng.

4.10 Page 40

▲back to top