Van bia Bien Hoa

Van bia Bien Hoa



1 Page 1

▲back to top


2 Page 2

▲back to top


TӴA
Kͽ ni͏m 300 năm hình thành và phát tri͋n vùng ÿ̭t Biên Hòa – Ĉ͛ng Nai (1698 -
1998). T͑nh ͯy - H͡i ÿ͛ng Nhân dân - ͮy ban Nhân dân - ͮy ban M̿t tr̵n T͝ Qu͙c
Vi͏t Nam t͑nh Ĉ͛ng Nai thành kính t̩c bia ÿ͋ t˱ͧng nhͣ công ÿͱc các b̵c ti͉n nhân
có công khai phá, xây d͹ng, phát tri͋n và b̫o v͏ vùng ÿ̭t Biên Hòa - Ĉ͛ng Nai.
Công trình nhà bia ÿ˱ͫc xây d͹ng trong khuôn viên di tích Ĉ͉n thͥ L͍ thành h̯u
Nguy͍n Hͷu C̫nh, t̩i xã Hi͏p Hòa - thành ph͙ Biên Hòa. Ĉây là m͡t bi͋u t˱ͫng
văn hóa n͙i li͉n dòng m̩ch văn hóa truy͉n th͙ng hàng ngàn năm d͹ng n˱ͣc và giͷ
n˱ͣc vͣi 300 năm hun ÿúc "Hào khí Ĉ͛ng Nai" trong s͹ nghi͏p cͯa dân t͡c Vi͏t
Nam.
Vͣi l͙i văn bi͉n ng̳u, cách tân, ng̷n g͕n mà ÿ̯y ÿͯ, giàu ch̭t th˯, ÿ̵m ch̭t s͵,
chu̱n xác và hͷu tình, trí tu͏ và trung th͹c, văn bia th͋ hi͏n ÿ˱ͫc lòng thành cͯa
ng˱ͥi Biên Hòa – Ĉ͛ng Nai ÿ͙i vͣi quá khͱ hào hùng cͯa cha ông trong “Hào khí
Ĉ͛ng Nai”. Nhͷng s͹ ki͏n l͓ch s͵ ÿ͓a danh, nhân v̵t... ÿ˱ͫc ÿ͉ c̵p trong văn bia
ph̫n ̫nh trung th͹c hình ̫nh cùng s͹ ki͏n l͓ch s͵ cͯa ÿ̭t n˱ͣc, con ng˱ͥi Biên Hòa
- Ĉ͛ng Nai trong su͙t ÿ͡ dài và chi͉u sâu l͓ch s͵ 300 năm. Nh̹m giúp cho nhi͉u
ng˱ͥi có th͋ n̷m b̷t m͡t cách ÿ̯y ÿͯ và chính xác các s͹ ki͏n hào hùng cͯa ÿ̭t
Ĉ͛ng Nai trong l͓ch s͵ ÿ˱ͫc nêu ra ͧ văn bia, Ban Văn hóa Thông tin – Th͋ thao
thành phô Biên Hòa xṷt b̫n t̵p sách nh͗ vͣi n͡i dung sách g͛m 2 ph̯n: n͡i dung
văn bia và ph̯n chú gi̫i.
Trân trong giͣi thi͏u và mong nh̵n nhͷng ý ki͇n ÿóng góp chân tình cͯa b̩n ÿ͕c.
Biên Hòa, ngày 15 tháng 6 năm 1999
BAN VHTT-TT TP.BIÊN HÒA
VĂN BIA
BIÊN HÒA ĈӖNG NAI 300 NĂM
(MҰU DҪN 1698 - MҰU DҪN 1998)
Sách Sӱ Chép rҵng: 300 năm trѭӟc, tӯ cӱa sông Xoài Rҥp ÿӃn thѭӧng nguӗn Ĉӗng
nguyên, núi sông mӝt dҧi mӏt mù chѭa phân ÿӏnh...
Rӯng hoang chӡ ÿӧi mӓi mòn mӝt áng khói lam chiӅu tӯ bӃp ҩm; sông xanh khao
khát mӝt tiӃng chèo khua.
Cӑp, sҩu thét gҫm: muông thú chѭa ngѭӡi cai quҧn;
Mһt ÿҩt âm u: không kҿ vҥch lá bҿ gai.
Nhà Bè nѭӟc chҧy chia hai, mӝt hôm ngã ba sông vang tiӃng hát; bìa rӯng lһng gió,
ÿêm nӑ, ngân mӝt khúc ҫu ѫ...
Rӵa chһt rӯng hoang, ÿánh lӱa ÿӕt cây, gieo hҥt: mӝt hӝc thóc gһt hѫn trăm hӝc. Nhҩt
thóc nhì cau; cѫm Nai – Rӏa, cá Rí - Rang tiӃng ÿӗn tӭ xӭ.

3 Page 3

▲back to top


Cù lao Phӕ bӕn phѭѫng tө hӝi: chҿ ÿá lát ÿѭӡng, dӵng lҫu xây phӕ; tàu hҧi dѭѫng
mua bán chұt sông - xӭ ÿô hӝi rҵng Nam Trung không ÿâu sánh kӏp.
Ngày lҥi tháng qua, năm Mұu Dҫn, tiӃt xuân còn ҩm, tiӃng trӕng chiêng quan quân
vào ÿӃn: LӉ Thành hҫu cҳm gѭѫm xuӕng ÿҩt, ÿӏnh danh Phӫ Gia Ĉӏnh tӯ ÿây; vҥch
dӑc xҿ ngang lұp thôn, lân, xóm, ҩp; xem ÿӏa cuӝc phân thành hai huyӋn: lҩy Ĉӗng
Nai ÿһt huyӋn Phѭӟc Long, dӵng dinh Trҩn - án ngӳ ÿӏa ÿҫu vùng ÿҩt mӟi!
Ĉҩt ÿã có tên, làng thôn có ÿình, chùa, miӃu, võ: hát xѭӟng âu ca câu quӕc thái dân
an; Văn Thánh miӃu rӥ ràng, chӕn lӅu tranh vách lá: ê a chӳ nghƭa thánh hiӅn.
Ĉһng Ĉҥi Ĉӝ bêu lNJ hҥi dân tanh hôi giӳa chӧ; NguyӉn Thӏ Tӗn gióng trӕng kêu oan,
ba hӗi sҩm ÿӝng trѭӟc cәng ÿӃ ÿô.
Trӏnh Hoài Ĉӭc, Bùi Hӳu Nghƭa... ÿèn sách dùi mài, ÿѭa xӭ sӣ bѭӟc lên hàng văn
vұt; Thӫ Huӗng, Thӏ Vҧi... kҿ tâm thành, ngѭӡi trinh liӋt ghi sӵ tích cho núi, cho
sông. Nhӳng tѭӣng: trăm năm vӥ ruӝng: ÿҩt ÿiӅn mһc sӭc chim bay; hҵng tin: núi
rӝng, sông dài, trên bӃn dѭӟi thuyӅn, phӕ chӧ thênh thang, sung mұu. Nào ngӡ ÿâu:
BӃn Nghé cӫa tiӅn tan nhѭ bӑt nѭӟc; tàu sҳt, súng ÿӗng giһc ÿӃn: Ĉӗng Nai tranh
ngói nhuӕm màu mây.
Muôn ngѭӡi nhѭ mӝt, chҷng ÿӧi quan ÿòi trӕng giөc, liӅu mình xông tӟi, mӝt lѭӥi
dao phay cNJng quyӃt ra tay dӕc sӭc ÿoҥn kình.
Hӥi ôi! Ĉҥi ÿӗn Chí Hòa thҩt thӫ, Tán lý sa cѫ, máu ÿӓ binh nhung; Biên Hòa nѭӟc
mҳt ròng ròng, thҳp nén hѭѫng thѫm, lұp ÿӅn thiêng thӡ hӗn tӱ sƭ.
Giһc cұy súng to, tàu lӟn lҩn vô: Giăng dây thép vӁ hӑa ÿӛ muӕn biӃn dân ta thành
trâu thành ngӵa; nào hay ÿâu lөc tӍnh Nam kǤ, cӡ Bình Tây lүy lӯng khҳp chӕn: dѭӟi
Long Thành, NguyӉn Lãnh binh dҩy quân ӭng nghƭa; trên Bѭng KiӋu Ĉoàn Văn Cө
mѭu ÿҥi sӵ phөc thù. Trҥi Lâm Trung son ÿӓ mҩy tҩm lòng: sinh vi tѭӟng, tӱ vi thҫn
- sӕng chӃt anh hùng nào nҥi.
Trӡi Ĉông Phӕ, sáng chiӅu phӫ kín mây ÿen, bӑn Lang-sa xi xô qua lҥi, rӯng cao su,
bao kҿ kiӃp mӑi ngѭӡi, ÿám thҫy chú vҭy roi da, inh ӓi thét.
Máu lӋ chan hòa, hҥt giӕng ÿó Phú RiӅng nҭy mҫm tӯ ҩy; cӡ búa liӅm phҩt phӟi nѫi
hãng xѭӣng, làng thôn: “Hӥi nhӳng ngѭӡi nô lӋ ӣ thӃ gian, vùng ÿӭng dұy, trұn này
là trұn cuӕi”.
Tháng Tám cách mҥng thành công: Ĉӝc lұp Tӵ do - tiӃng reo hò vӥ ngӵc;
Mùa Thu năm ҩy, sao vàng xao xuyӃn: ChiӃn khu Ĉ vang dӝi “TiӃn quân ca”.
Rӯng núi dang tay, ÿón ngѭӡi yêu nѭӟc. Kҿ tұp bҳn, ngѭӡi làm thѫ, rèn gѭѫm thiêng
thӅ sӕng chӃt vӟi quân thù.
Tұp kích Biên Hòa: Ĉҩt ta ÿâu ÿӇ giһc thù chiӃm ÿóng; chһn ÿánh La Ngà: cҳt lӝ giao
thông không cho chúng lҥi qua.
Trұn Ĉӗng Xoài vӯa dӭt, trұn Trҧng Bom, Trҧng Táo bùng lên; tháp canh, lô-cӕt
chҳc bӅn: ÿêm hai trăm – mӝt phút tan thành bình ÿӏa (...).

4 Page 4

▲back to top


Thӵc dân Pháp hӃt hӗn ôm ÿҫu bӓ chҥy; ÿӃ quӕc hung hăng ӗ ҥt kéo vào. Trұn Nhà
Xanh báo cho giһc biӃt: ÿҩt nҫy không chӛ dung thân; khám Tân HiӋp tan tành nói
cho ngөy rõ: rҵng ÿây kӁm gai, tѭӡng ÿá không giam ÿѭӧc nhӳng ngѭӡi yêu nѭӟc.
Năm sáu bӕn: Sân bay Biên Hòa nҵm trong hӑng cӕi; năm sáu sáu: Tәng kho Long
Bình vұt mӑn trong túi ÿһc công.
Rӯng Sác, Lòng Tàu... sông rҥch ҩy, tàu binh, tàu chiӃn ÿâu dӉ vào ra; Thành Tuy Hҥ
mҩy lҫn kho ÿҥn nә tung nhѭ trӡi long ÿҩt lӣ.
Mұu Thân, thӏ thành lӱa dұy: chiӃn thҳng ҳt vӅ ta.
Bҧy lăm, Xuân Lӝc - cӱa thép giһc vӥ toang: ÿón ÿҥi quân Giҧi phóng.
Ba mѭѫi năm sҥch bóng quân thù. Ĉӝc lұp, Tӵ do: có Bác Hӗ trong ngày vui ÿҥi
thҳng.
Ba trăm năm, mӗ hôi xѭѫng máu chép lҥi mӝt trang; nghìn năm, sông núi thái bình,
nhӳng muӕn ÿӡi sau nhӟ lҥi.
HUǣNH NGӐC TRҦNG
CҬN Ĉӄ
CHÚ GIҦI(1)
1. XOÀI RҤP:
Còn gӑi là Xoi Rҥp, Lôi Rҥp. Tên sông ÿә ra cӱa biӇn Ĉông ӣ huyӋn Cҫn Giӡ thành
phӕ Hӗ Chí Minh) và Gò Công (tӍnh TiӅn Giang). Sông Ĉӗng Nai (tên chӳ Phѭӟc
Long Giang), bҳt nguӗn tӯ cao nguyên Lang Bian (gӑi chung là Ĉӗng nguyên) chҧy
xuӕng ngã ba Nhà Bè rӗi ÿә ra cӱa Xoài Rҥp. Sách Phӫ Biên tҥp lөc (1776) chép:
"Phͯ Gia Ĉ͓nh, ÿ̭t Ĉ͛ng Nai, tͳ c͵a bi͋n C̯n Giͥ, Xoài R̩p, c͵a Ĉ̩i, c͵a Ti͋u ÿ͝
vào toàn là rͳng r̵m hàng m̭y ngàn d̿m...".
3. CӐP, SҨU THÉT GҪM:
Vào buәi ÿҫu mӟi khai phá ÿҩt Ĉӗng Nai-Gia Ĉӏnh sông ÿҫy cá sҩu, trên rӯng nhiӅu
cӑp. Ca dao cә:
- Chèo ghe sͫ s̭u c̷n ch˱n
Xu͙ng sông sͫ ÿ͑a, lên rͳng sͫ ma.
- Ĉ͛ng Nai xͱ sͧ l̩ lùng
D˱ͣi sông s̭u l͡i, trên rͳng c͕p um
Trong truyӅn thuyӃt xѭa sҩu nәi tiӃng là ӣ sông VNJng Gҩm. TruyӋn này có chép
trong: "Th͙i th͹c ký văn" cӫa Trѭѫng Quӕc Dөng và ÿi sâu vào tөc ngӳ:
Dͷ nh˱ c͕p V˱ͥn Tr̯u
1 Nhӳng chӳ sӕ trong phҫn chú giҧi tính theo sӕ thӭ tӵ tӯng câu trong văn bia ÿӇ dӉ hiӇu mһc dù trong văn bia không
ÿánh sӕ

5 Page 5

▲back to top


Ác nh˱ s̭u VNJng G̭m
* Vѭӡn Trҫu: Hóc Môn. Thành phӕ Hӗ Chí Minh
* VNJng Gҩm: Nhѫn Trҥch Ĉӗng Nai.
5. NHÀ BÈ:
Ngã ba sông, hӧp lѭu cӫa sông Ĉӗng Nai và sông Sài Gòn. Tѭѫng truyӅn, nѫi ÿây
xѭa có ngѭӡi hҧo tâm, làm nhà nәi trên bè tre, trong ÿó sҳm sҹn vұt thӵc ÿӇ giúp
ngѭӡi lӥ ÿѭӡng ÿi lҥi trên ÿoҥn sông này. TruyӅn thuyӃt vӅ sӵ tích Nhà Bè có nhiӅu
dӏ bҧn. Xѭa nhҩt là dӏ bҧn chép trong Gia Ĉӏnh Thành Thông chí : "Ĉ˱˯ng thuͧ ̭y,
dân c˱ th˱a thͣt, ghe ÿò h́p nh͗, hành khách th͝i ṋu c˯m n˱ͣc r̭t kh͝, vì v̵y nên
ng˱ͥi phú h͡ ͧ thôn Tân Chánh là Võ Thͯ Ho̹ng (tͭc danh là Thͯ Hu͛ng) c͡t tre l̩i
làm bè, trên lͫp lái, d˱ͣi có phòng riêng, s̷m ÿͯ n͛i, b͇p, cͯi, g̩o và ÿ͛ h͗a th͹c ÿ͋
t̩i n˯i ̭y, cho hành khách dùng mà không b̷t tr̫ ti͉n. K͇ theo ÿó, ng˱ͥi buôn cNJng
k͇t bè n͝i bán v̵t th͹c nhi͉u ÿ͇n 20, 30 chi͇c nhóm thành chͫ trên sông, nên g͕i xͱ
̭y là Nhà Bè”.
Nhà Bè tên chӳ Hán là PHÙ GIA. Ĉӏa danh này ÿѭӧc nhҳc ÿӃn trong câu ca dao nәi
tiӃng:
“Nhà Bè n˱ͣc ch̫y chia hai
Ai v͉ Gia Ĉ͓nh, Ĉ͛ng Nai thì v͉”
6. NHҨT THÓC, NHÌ CAU:
Câu tөc ngӳ nói vӅ sҧn vұt nәi tiӃng cӫa xӭ Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh xѭa ÿѭӧc Lê Quý
Ĉôn chép trong Phͯ Biên t̩p lͭc.
CѪM NAI RӎA, CÁ RÍ RANG
Câu tөc ngӳ nói vӅ lúa gҥo cӫa vùng Ĉӗng Nai - Bà Rӏa. Lѭu dân ViӋt sau mӝt thӡi
gian khai khҭn ÿã biӃn vùng ÿҩt Ĉӗng Nai, Bà Rӏa thành mӝt vӵa lúa gҥo lӟn, nәi
tiӃng vӅ các loҥi lúa, gҥo cӫa vӯng ÿҩt phѭѫng Nam. Sách Gia ÿӏnh thành thông chí
(1820) có chép: “Bà R͓a ͧ ÿ̯u tr̭n Biên Hòa, là ÿ̭t có danh ti͇ng, nên các phͯ phía
B̷c có câu ng̩n r̹ng: c˯m Nai R͓a, Cá Rí Rang, ̭y là xͱ Ĉ͛ng Nai và Bà R͓a ÿͱng
ÿ̯u, mà bao g͛m c̫ B͇n Nghé, Sài Gòn, MͿ Tho, Long H͛ v̵y”.
7. CÙ LAO PHӔ:
Còn có nhiӅu tên gӑi: Ĉҥi Phӕ, Ĉông Phӕ, Giҧn Phӕ, Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ, Cù Châu
(nay thuӝc xã HiӋp Hòa, thành phӕ Biên Hòa).
Cù Lao Phӕ nҵm giӳa dòng chính sông Ĉӗng Nai và sông Rҥch Cát (tên chӳ: Sa Hà).
ThӃ kӹ XVII, XVIII Cù Lao Phӕ là mӝt thѭѫng cҧng sҫm uҩt ӣ Nam bӝ. Sách Gia
Ĉӏnh thành thông chí miêu tҧ nhѭ sau: “... Ph͙ xá mái ngói, t˱ͥng vôi, l̯u cao quán
r͡ng, d͕c theo bͥ sông li͉n l̩c tͣi năm d̿m, chia v̩ch ra ba ÿ˱ͥng ph͙ lͣn lót ÿá
tr̷ng, ÿ˱ͥng ph͙ ngang lót ÿá ong, ÿ˱ͥng ph͙ nh͗ lát g̩ch xanh ÿ˱ͥng r͡ng b̹ng
ph̻ng; ghe thuy͉n lͣn ͧ bi͋n và sông ÿ͇n ÿ̵u neo, có nhͷng xà lan liên ti͇p nhau.
̬y là m͡t ch͟ ÿ̩i ÿô h͡i, nhà buôn bán to lͣn dang ͧ ÿây là nhi͉u h˯n". Cҧnh buôn
bán, giao thѭѫng hàng hóa: “Ph͙ chͫ th˱˯ng m̩i, giao thông vͣi ng˱ͥi T̯u. ng˱ͥi

6 Page 6

▲back to top


Nh̵t B͝n, Tây D˱˯ng, Ĉ͛ Bàn, thuy͉n buôn tͭ t̵p ÿông ÿ̫o; phong hóa Trung Qu͙c
tͳ ÿ̭y b͛ng b͡t lan kh̷p vùng Gi̫n Ph͙ v̵y”.
8. MҰU DҪN:
Năm 1698, là mӕc thӡi gian khi Thӕng suҩt LӉ Thành hҫu NguyӉn Hӳu Kính (Cҧnh)
kinh lѭӧc xӭ Ĉӗng Nai.
LӉ Thành Hҫu
Theo truyӅn thuyӃt dân gian. NguyӉn Hӳu Kính (Cҧnh) có tên tӝc là LӉ. Vì thӃ, khi ӣ
chӭc Cai cѫ, Chúa NguyӉn ban tѭӟc Hҫu cho NguyӉn Hӳu Kính (Cҧnh) ÿһt là LӉ Tài
hҫu. rӗi LӉ Thành hҫu. Tѭӟc vӏ này có tӯ năm 1692 ÿӃn khi ông mҩt (1700). ĈӃn
thӡi nhà NguyӉn, ông ÿѭӧc phong “Vƭnh An hҫu” là tѭӟc sau cùng ÿѭӧc khҳc trên
bia mӝ cӫa ông tҥi Quҧng Bình.
NguyӉn Hӳu Cҧnh tên trong gia phҧ là NguyӉn Hӳu Thành húy Cҧnh. Ông sanh năm
Canh Dҫn (1650) tҥi xã Chѭѫng Tín, huyӋn Phong Lӝc, tӍnh Quҧng Bình. Là con thӭ
ba cӫa Chiêu VNJ hҫu NguyӉn Hӳu Dұt quê ӣ Gia Miêu, huyӋn Tӕng Sѫn, tӍnh Thanh
Hóa.
Là mӝt tѭӟng tài cӫa nhà NguyӉn. NguyӉn Hӳu Cҧnh ÿѭӧc chúa NguyӉn Phúc Chu
tin dùng. Năm Nhâm Thân (1692), NguyӉn Hӳu Cҧnh ÿѭӧc cӱ là Thӕng binh lãnh
ÿҥo quân lính bình ÿӏnh biên cѭѫng phía Nam. Dҽp yên giһc loҥn, ông ÿѭӧc Chúa
NguyӉn thăng chӭc Chѭӣng cѫ trҩn thӫ Bình Khang (nay thuӝc tӍnh Khánh Hòa).
Mùa xuân năm Mұu Dҫn (1698) NguyӉn Hӳu Cҧnh ÿѭӧc Chúa NguyӉn Phúc Chu sai
làm Thӕng suҩt kinh lѭӧc xӭ Ĉӗng Nai và tә chӭc viӋc cai trӏ trên vӯng ÿҩt mӟi này.
Ĉây là vùng ÿҩt ÿѭӧc ngѭӡi ViӋt khai khҭn vào ÿҫu thӃ kӹ XVII. Sách Gia Ĉӏnh
thành thông chí chép: “Ông ḽy ÿ̭t Nông N̩i ÿ̿t làm phͯ Gia Ĉ͓nh, l̵p xͱ Ĉ͛ng
Nai làm huy͏n Ph˱ͣc Long, d͹ng dinh Tr̭n Biên, l̵p xͱ Sài Gòn làm huy͏n Tân
Bình, d͹ng dinh Phiên Tr̭n. m͟i dinh ÿ̿t chͱc L˱u thͯ, Cai b͡ và Ký lͭc ÿ͋ qu̫n
tr͓; Nha thu͡c có hai có ký xá l̩i ÿ͋ làm vi͏c; quan binh thì có C˯ ÿ͡i, thuy͉n thͯy
b͡ tinh binh và thu͡c binh ÿ͋ h͡ v͏.
Ĉ̭t ÿai mͧ r͡ng 1.000 d̿m, dân s͙ h˯n 40.000 h͡. Chiêu m͡ nhͷng l˱u dân tͳ B͙
Chánh châu trͧ vô Nam ÿ͇n ͧ kh̷p n˯i, ÿ̿t ph˱ͥng ̭p xã thôn, chia c̷t ÿ͓a ph̵n,
m͕i ng˱ͥi phân chi͇m ru͡ng ÿ̭t, chu̱n ÿ͓nh thu͇ ÿinh ÿi͉n và l̵p b͡ t͓ch ÿinh ÿi͉n.
Tͳ ÿó, con cháu ng˱ͥi Tàu ͧ n˯i Tr̭n Biên thì l̵p thành xã Thanh Hà, n˯i ͧ Phiên
Tr̭n thì l̵p xã Minh H˱˯ng r͛i ghép vào s͝ b͡ t͓ch”.
Mùa thu năm Kӹ Mão (1699), NguyӉn Hӳu Cҧnh phөng mҥng Chúa NguyӉn Phúc
Chu, thӕng lƭnh ÿҥi binh vào trҩn giӳ biên thùy phía Nam. Ông cho ÿҳp lNJy Hoa
Phong vét kinh nӕi liӅn sông TiӅn, sông Hұu, thӵc hiӋn viӋc an dân, giӳ yên miӅn
biên ҧi.
Tháng tѭ năm Canh Thìn (1700), sau khi hoàn thành sӭ mҥng. NguyӉn Hӳu Cҧnh
cùng ÿoàn quân rút vӅ ÿӃn ÿӗn Cây Sao (cù lao Ông Chѭӣng ӣ An Giang). Tҥi ÿây,
ông bӏ nhiӉm bӋnh, quan quân ÿѭa vӅ tӟi Rҥch Gҫm. ngã ba sông TiӅn (nay thuӝc
tӍnh TiӅn Giang). NguyӉn Hӳu Cҧnh qua ÿӡi vào tháng 5, năm Canh Thìn hѭӣng thӑ
51 tuәi.

7 Page 7

▲back to top


Trên ÿѭӡng ÿѭa thi hài NguyӉn Hӳu Cҧnh vӅ Quҧng Bình, ÿoàn quân ÿem quan tài
ông tҥm dӯng ӣ Cù Lao Phӕ. Tҥi ÿây ngѭӡi dân Biên Hòa xây ngôi quyӅn mӝ vӑng
tѭӣng ông.
NguyӉn Hӳu Cҧnh mҩt, Chúa NguyӉn vô cùng thѭѫng tiӃc, truy tһng ông tѭӟc hiӋu:
HiӋp Tán công thҫn, Ĉác tiӃn Chѭӣng dinh, thөy là Trung Cҫn. Năm Gia Long thӭ 4
(1805) tһng là tuyên cӵc Công thҫn, Ĉһc tiӃn phө quӕc Thѭӧng tѭӟng quân, Cҭm y
vӋ Ĉô chӍ huy sӭ Ty Ĉô chӍ huy sӭ, Ĉô ÿӕc phӫ Chѭӣng sӵ phó tѭӟng Chѭӣng cѫ,
xӃp vào công thҫn bұc trên cho trùng tө ӣ thái miӃu. Năm Minh Mҥng thӭ 12 (1831)
truy tһng là Khai quӕc Công thҫn Trang VNJ tѭӟng quân Thҫn cѫ doanh Ĉô thӕng, ÿәi
tên thөy là Tráng Hoàn, phong Vƭnh An hҫu. Ĉӡi vua Tӵ Ĉӭc ban sҳc phong tһng
Thѭӧng ÿҷng thҫn.
Ngѭӡi dân Ĉӗng Nai trân trӑng công lao cӫa ông ÿã cҧi ÿình Bình Hoành thành ÿình
Bình Kính thӡ NguyӉn Hӳu Cҧnh vӟi lòng ngѭӥng vӑng sâu sҳc mãi mãi ghi nhӟ
công lao to lӟn khai sáng xӭ sӣ này.
Ĉình Bình Kính thuӝc xã HiӋp Hòa, thành phӕ Biên Hòa. Di tích ÿѭӧc Nhà nѭӟc xӃp
hҥng ngày 25 tháng 3 năm 1990.
9. VĂN THÁNH MIӂU:
Ӣ ÿây nói vӅ Văn MiӃu Trҩn Biên. Sách Gia Ĉinh thành thông chí chép Văn MiӃu
trҩn Biên: “ͦ ÿ͓a ph̵n thôn Bình Thành và thôn Tân L̩i huy͏n Ph˱ͣc Chánh, cách
phía tây hai d̿m r˱ͩi. Ĉͥi vua Hi͋n Tông năm ̬t V͓ thͱ 25 (1715), tr̭n thͯ dinh
Tr̭n Biên là Nguy͍n Phan Long, ký lͭc Ph̩m Khánh Ĉͱc l͹a ch͟ ÿ̭t d͹ng lên ban
ÿ̯u, phía Nam h˱ͣng ÿ͇n sông Ph˱ͣc, phía B̷c d͹a theo núi rͳng, núi sông thanh
tͱ, c͗ cây t˱˯i t͙t. Năm Giáp D̯n thͥi Trung h˱ng (1794). L͍ b͡ Nguy͍n Nguy͍n
H͛ng Ĉô khâm m̩ng giám ÿ͙c trùng tu, giͷa làm Ĉ̩i thành ÿi͏n và Ĉ̩i thành môn,
phía Ĉông làm Th̯n mi͇u, phía Tây làm Dͭc thánh tͳ, tr˱ͣc xây t˱ͥng ngang, phía
t̫ có t̫ Kim Thanh, phía hͷu có c͵a Ng͕c Ch̭n, chính giͷa sân dͭng Khuê văn các
treo tr͙ng chuông trên ÿ̭y, phía t̫ có Sùng Văn ÿ˱ͥng, phía hͷu có Duy L͍ ÿ˱ͥng.
Chu vi b͙n m̿t ngoài xây thành vuông, m̿t ti͉n làm c͵a Văn mi͇u phía t̫ phía hͷu
có hai c͵a Nghi môn, r˱ͥng c͡t ch̩m tr͝, qui ch͇ tinh x̫o, ÿ͛ thͥ có nhͷng th̯n bài,
khám vàng, ve chén và ÿ͛ phͯ qu͑ biên d̵u (ÿ͛ dùng b̹ng v̵t cúng t͇). Trong thành
trăm hoa t˱˯i t͙t, có nhͷng cây bòng, cam, quýt, b˱ͧi, hoa sͱ, mít, xoài, chu͙i và
qͯa h͛ng xiêm ÿ̯y r̳y xum xê, qu̫ sai l̩i lͣn, th˱ͥng năm hai l͏ t͇ Xuân và Thu,
khâm m̩ng vua, T͝ng tr̭n quan hành l͍, phân hi͇n hai bên thì dùng Tr̭n quan và
Ĉ͙c h͕c quan, kǤ d˱ ÿ͉u ÿͱng b͛i t͇, l͍ ÿ̿t 50 l͍ sanh và 50 mi͇u phu, ÿ͉u lo làm
chͱc ph̵n”.
Qua ÿӧt khҧo sát, ÿӏnh vӏ di tích Văn MiӃu Trҩn Biên xѭa, nay thuӝc ÿӏa phұn
phѭӡng Bӱu Long, thành phӕ Biên Hòa. Văn MiӃu Trҩn Biên là Văn MiӃu ÿѭӧc xây
dӵng sӟm nhҩt ӣ vӯng ÿҩt phѭѫng Nam cӫa Tә quӕc. Và năm xây dӵng 1715 có thӇ
coi là mӕc khӣi ÿҫu cӫa tiӃn trình phát triӇn cӫa Nho hӑc, cӫa sӵ nghiӋp văn hóa -
giáo trөc chính thӕng ӣ vùng Ĉӗng Nai Gia Ĉӏnh.
Năm 1861, quân Pháp tiӃn ÿánh Biên Hòa và tàn phá Văn MiӃu Trҩn Biên.
10. ĈҺNG ĈҤI ĈӜ:

8 Page 8

▲back to top


Ngѭӡi huyӋn Phong Ĉăng, tӍnh Quҧng Bình. Sách Ĉ̩i Nam li͏t truy͏n ti͉n biên cho
biӃt cha ông là Ĉһng Ĉҥi Lѭӧc, nhӡ có văn chѭѫng ÿѭӧc bә Văn chӭc viӋn. Năm Tân
Dұu, ThӃ Tông Hoàng ÿӃ thӭ 3 (1741) ÿѭӧc thăng làm ký lѭӧc dinh Bӕ Chính. Năm
năm sau (1746) ÿѭӧc thăng làm Cai bӝ dinh Quҧng Nam. Ĉҥi Lѭӧc là vӏ quan thanh
liêm có tiӃng, ông thҷng thӯng tӯ chӕi các cӫa hӕi lӝ, giӳ mình trong sҥch, cuӝc sӕng
thanh nhàn, thanh bҥch.
Ĉһng Ĉҥi Ĉӝ là ngѭӡi có tài ông thi ÿұu Hѭѫng tiӃn, ÿѭӧc bә làm Văn chӭc cùng cha
làm quan ÿӗng triӅu. Năm Mұu Thìn, ThӃ Tông thӭ 10 (1748) ÿѭӧc thăng làm Ký lөc
dinh Bình Khang. Năm Tân Tӷ, ThӃ Tông thӭ 23 (1761) man Ĉá Vách ӣ Quҧng Ngãi
xâm lҩn biên giӟi. Chúa NguyӉn sai Ĉҥi Lѭӧc cҫm quân ÿi ÿánh, lҩy Ĉҥi Ĉӝ là Ký
lөc Quҧng Nam. Ĉҥi Ĉӝ làm quan có tiӃng thanh liêm, cӵ tuyӋt cӫa hӕi lӝ, ghét thói
nӏnh thҫn, gian xiӇm. Sau ÿó ông ÿѭӧc cӱ làm Ký lөc Trҩn Biên.
Có hai viên cai ÿӝi hҫu cұn Chúa NguyӉn tӯ kinh ÿô Phú Xuân ÿӃn Biên Hòa bҳt ca
nhi (con hát, ngѭӡi hát bӝi), cұy thӃ khinh ngѭӡi, làm nhiӅu ÿiӅu bұy bҥ. Ĉһng Ĉҥi
Ĉӝ bҳt, sai căng ra ÿánh chӃt rӗi treo ӣ cӱa chӧ. Xӱ xong, ông mһc áo ngҳn, ÿeo
gông nhӓ ÿi bӝ vӅ kinh chӏu tӝi, dҳt mӝt ngѭӡi cháu ÿi theo. Ngѭӡi cháu xin dӯng ÿi
bӝ ÿӇ giӳ sӭc khӓe, ông nói: “L̩i có h̩ng t͡i nhân tính cách cho ÿͩ kh͝ à ?". Ĉһng
Ĉҥi Ĉӝ cùng ngѭӡi cháu ÿi bӝ hѫn mӝt tháng mӡi tӟi kinh ÿô, vào Bӝ Hình dâng ÿѫn
xin tӟi nhà ngөc chӡ xét xӱ. Bӝ Hình ÿem viӋc tâu lên, Chúa NguyӉn cho triӋu vào.
Thҩy Ĉһng Ĉҥi Ĉӝ không có triӅu phөc, chúa sai cҩp cho Ĉһng Ĉҥi Ĉӝ vào gһp Chúa
xin chӏu tӝi, Chúa NguyӉn an ӫi, dө ông: “Khanh có t͡i gì ÿâu mà ph̫i ÿ͕a ÿ̯y mình
kh͝ ͧ ÿ͇n nh˱ v̵y. Ch͑ vì tr̳m bu͛n phi͉n m͏t nh͕c nên mͣi b̫o chúng nó vào tìm
ÿôi ÿͱa con hát ÿ˱a vê kinh giúp tr̳m tiêu khi͋n, không dè chúng c̵y th͇ hi͇p ng˱ͥi,
giͧ thói làm càn, khanh gi͇t ÿi là ph̫i”.
Cҧm khái trѭӟc hành ÿӝng công minh lòng thѭѫng dân cӫa bӅ tôi, Chúa NguyӉn Phúc
Khoát không nhӳng tha tӝi cho Ĉһng Ĉҥi Ĉӝ mà còn thăng ông làm Tuҫn phӫ Gia
Ĉӏnh, lҥi chuҭn cho ÿi tuҫn khҳp năm phӫ (Quҧng Ngãi, Quy Nhѫn, Phú Yên, Bình
Khang, Bình Thuұn), ÿѭӧc quyӅn thăng giáng các quan lҥi nhӳng nѫi ҩy khi cҫn thiӃt.
Hành ÿӝng cѭѫng trӵc, an dân cӫa Ĉһng Ĉҥi Ĉӝ ÿѭӧc xem là dNJng khí cӫa bұc ÿҥi
thҫn, nhân dân ngѭӥng mӝ và lѭu truyӅn trong sӱ sách.
NGUYӈN THӎ TӖN:
Còn có tên là DiӋu. Ngѭӡi làng Mӻ Khánh, tәng Chánh Mӻ Thѭӧng (nay thuӝc
phѭӡng Bӱu Hòa, Thành phӕ Biên Hòa). Là trѭӣng nӳ cӫa hӝ trѭӣng NguyӉn Văn Lý
và là chánh thҩt cӫa Thӫ khoa Bùi Hӳu Nghƭa.
Tѭѫng truyӅn, khi chӗng bà là Bùi Hӳu Nghƭa làm quan tri huyӋn phӫ Trà Vang (nay
là Trà Vinh), vì cѭѫng trӵc bӏ quan trên ghen ghét, ghép tӝi, bҳt giam chӡ xӱ tӱ. Bà
Tӗn thҩy chӗng bӏ oan ӭc liӅn tӯ Trà Vang lên Mӻ Tho rӗi quá giang ghe bҫu ra ÿӃn
kinh ÿô ÿӇ minh oan cho chӗng. Tҥi kinh ÿô, bà tӟi dinh thѭӧng thѭ Bӝ Lҥi Phan
Thanh Giҧn bày tӓ nӛi oan cӫa chӗng và ÿѭӧc bұc minh quan hӃt lòng giúp ÿӥ. Ông
viӃt cáo trҥng và chӍ vӁ cho bà cách trình tҩu nѫi công ÿѭӡng. Canh năm, bà Tӗn lҥi
tӟi pháp ÿình mҥnh dҥn ÿánh trӕng ba hӗi kêu oan làm chҩn ÿӝng tam cung, lөc viӋn.
Vua Tӵ Ĉӭc cho ÿòi bà vào chҫu, trѭӟc ngai rӗng, bà ÿӝi bҧn cáo trҥng, biӋn bҥch

9 Page 9

▲back to top


nӛi oan khiên cӫa chӗng. Vua Tӵ Ĉӭc nghe xong, giao cho Bӝ Hình xét xӱ. Sau khi
tham ÿӏnh, Bӝ Hình tuyên án: "Tha cho Bùi Hͷu Nghƭa kh͗i t͡i t͵ hình nh˱ng ph̫i
quân ti͉n hi͏u l͹c, ÿoái công chu͡c t͡i” nghƭa là phҧi ra trұn lұp công chuӝc tӝi.
Bà Tӗn ÿѭӧc Vua Tӵ Ĉӭc ban cho Võng ÿiӅu có lӑng, nѫi ÿҫu võng có gông nhӓ sѫn
son, ngҫm ý khen bà là ngѭӡi trung trinh, gan dҥ, song thҫm trách bà ÿã làm kinh
ÿӝng ÿӃ ÿô.
Hoàng thái hұu Tӯ DNJ nghe tin, cho vӡi bà Tӗn vào yӃt kiӃn. Cҧm Kích trѭӟc mӝt
ngѭӡi dân dã tӯ Ĉӗng Nai lһn lӝi vào chӕn kinh thành minh oan cho chӗng, khen
gѭѫng tiӃt nghƭa, ÿáng mһt nӳ lѭu nên ban cho tҩm biӇn chҥm bӕn chӳ vàng: “Li͏t
Phͭ Kh̫ Gia”.
Khi bà Tӗn vӅ ÿӃn quê thì chӗng là Bùi Hӳu Nghƭa khâm mӋnh ÿi trҩn ÿӗn Vƭnh
Thông (nay thuӝc Châu Ĉӕc - An Giang). Tҥi Biên Hòa, bà Tӗn lâm trӑng bӋnh và
qua ÿӡi. Bùi Hӳu Nghƭa vì xa xôi cách trӣ không vӅ lo ÿѭӧc ÿám tang vӧ. Ông có
làm bài thѫ khóc vӧ rҩt sâu sҳc ÿѭӧc lѭu truyӅn trong lӏch sӱ văn hӑc:
…“N˯i kinh qu͙c ba h͛i tr͙ng gióng, bi͏n b̩ch này oan n͕ ͱc, ÿ̭ng hi͉n l˱˯ng m̷t
th̭y th̫y ÿau lòng.
Ch͙n t͑nh ÿ˱ͥng m͡t ti͇ng thét vang, h̻n hòi lͅ chánh lͥi nghiêm, lNJ băng ÿăng tai
nghe ÿ͉u h͇t vía”…
11. TRӎNH HOÀI ĈӬC:
Tên là An, tӵ là ChӍ Sѫn, hiӋu là Cҫn Trai, sinh năm Ҩt Dұu (1765). Nӝi tә ông là Sѭ
Khәng Trӏnh Hӝi, nguyên quán huyӋn Trѭӡng Lҥc, tӍnh Phúc KiӃn (Trung Hoa)
không chӏu thҫn phөc Mãn Thanh, rӡi quê hѭѫng sang ViӋt Nam xin Chúa NguyӉn
Phúc Tҫn cho cѭ trú tҥi Phú Xuân. Sau này chuyӇn ÿӃn trú vùng Trҩn Biên (Biên Hòa
ngày nay).
Thân sinh ông là Trӏnh Khánh ÿѭӧc Chúa NguyӉn Phúc Khoát thâu dөng, phong
chӭc An Dѭѫng Cai thӫ, sau ÿәi ra Qui Nhѫn làm chӭc Chҩp canh Tam trѭӡng Cai
ÿӝi. Khi Trӏnh Khánh mҩt, Trӏnh Hoài Ĉӭc ÿѭӧc 10 tuәi, mҽ ông ÿәi nhà vӅ Trҩn
Phiên An (Gia Ĉӏnh) và cho ông theo hӑc nhà nho nәi tiӃng: Võ Trѭӡng Toҧn.
Năm Mұu Thân (1788) Chúa NguyӉn Phúc Ánh khôi phөc ÿѭӧc thành Gia Ĉӏnh mӣ
khoa thi. Trӏnh Hoài Ĉӭc cùng hai ngѭӡi bҥn ÿӗng hӑc: Ngô Nhân Tӏnh, Lê Quang
Ĉӏnh ra ӭng thi. Cҧ 3 ÿӅu thi ÿӛ. Trӏnh Hoài Ĉӭc ÿѭӧc bә làm Hàn lâm viӋn chӃ cáo,
sau ÿѭӧc bә làm Tri huyӋn phӫ Tân Bình, có lҫn sung chӭc ĈiӅn trҩn quan trông coi
viӋc khai khҭn ÿҩt ÿai ӣ Gia Ĉӏnh.
Năm Quý Sӱu (1793) Trӏnh Hoài Ĉӭc ÿѭӧc sung chӭc Ĉông cung thӏ giҧng? theo
Ĉông cung Cҧnh ra trҩn thành Diên Khánh (Khánh Hòa). Khi ÿҥo quân Ĉông cung
Cҧnh tiӃn ra lҩy Phú Xuân, ông ÿi theo trong bӝ tham mѭu bàn viӋc cѫ mұt.
Năm Giáp Dҫn (1794). Trӏnh Hoài Ĉӭc ÿѭӧc thăng chӭc Ký lөc trҩn Dinh (Ĉӏnh
Tѭӡng), rӗi ÿѭӧc bә làm Hӝ bӝ Hӳu tham tri. Năm Tân Dұu (1801) khi quân Chúa
NguyӉn khҳc phөc ÿѭӧc thành Phú Xuân, Trӏnh Hoài Ĉӭc lo vҩn ÿӅ lѭѫng thөc ӣ
Quҧng Nam và Quҧng Ngãi ÿӇ tiӃp vұn cho ÿoàn quân Tӕng ViӃt Phúc. Lê Văn
DuyӋt chӍ huy giҧi vây thành Bình Ĉӏnh cӭu Võ Tành, Ngô Tùng Châu. Năm 1802,

10 Page 10

▲back to top


Trӏnh Hoài ÿӭc ÿѭӧc thăng chӭc Hӝ bӝ Thѭӧng thѭ, bӝi sung Chánh sӭ cùng vӟi
Binh bӝ Tham tri Ngô Nhân Tӏnh và Hình bӝ Tham tri Hoàng Ngӑc Uҭn ÿi sӭ nhà
Thanh. Sau chuyӃn ÿi sӭ lo viӋc bang giao, ông vӅ làm tҥi Bӝ hӝ. Năm 1805, lãnh
chӭc HiӋp tәng trҩn thành Gia Ĉӏnh. Năm 1812, ông ÿѭӧc ÿәi làm LӉ bӝ thѭӧng thӫ
kiêm Quҧn tòa Khâm thiên giám. Năm Quý Dұu (1813) ÿәi sang làm Lҥi bӝ Thѭӧng
thѭ. Năm Bính Tý (1816) trӣ vào Gia Ĉӏnh giӳ chӭc HiӋp Tәng trҩn. ĈӃn năm 1820
làm quyӅn Tәng trҩn thành Gia Ĉӏnh thay NguyӉn Văn Nhâm. Minh Mҥng lên ngôi,
Trӏnh Hoài Ĉӭc ÿѭӧc triӋu vӅ kinh giӳ chӭc Lҥi bӝ Thѭӧng thѭ sung chӭc Phó Tәng
tài ӣ quӕc sӱ quán rӗi ÿѭӧc thăng HiӋp BiӋn ÿҥi hӑc sƭ, lãnh Thѭӧng thѭ Bӝ Lҥi kiêm
Bӝ Binh. Trѭӟc khi nhұn chӭc, ông tâu xin vua Minh Mҥng nhiӅu lҫn ÿӯng bә ông
vào nhӳng chӭc vө lӟn lao. Nhà vua biӃt ông là ngѭӡi tài cao ÿӭc trӑng nên cѭѫng
quyӃt giao phó nhiӋm vө cho ông. Trӏnh Hoài Ĉӭc hӝ giá vua Minh Mҥng trong cuӝc
Bҳc tuҫn. Khi trӣ vӅ kinh, ông dâng vua hai bӝ sách “L͓ch ÿ̩i kͽ nguyên” và “Khang
t͇ lͭc”.
Năm 1823, Trӏnh Hoài Ĉӭc dâng sӟ xin vua ÿѭa vӅ Gia Ĉӏnh nghӍ dѭӥng. Vua Minh
Mҥng thuұn cho ông nghӍ dѭӥng ba tháng, ra dө ân cҫn mӡi ông ӣ lҥi triӅu giúp vua
lo viӋc dân, viӋc nѭӟc. Tuy là quan ÿҥi thҫn, là vӏ quan ÿҫu tiên ÿѭӧc thăng ÿӃn nhҩt
phҭm triӅu NguyӉn. Nhѭng Trӏnh Hoài Ĉӭc sӕng thanh liêm, chánh trӵc, nhà nghèo
và không có dinh thӵ. Nhà vua ban cho ông 2.000 quan tiӅn và vұt liӋu ÿӇ ông xây
nhà ӣ ngoài thành HuӃ.
Trӏnh Hoài Ĉӭc còn ÿѭӧc biӃt ÿӃn vӟi tѭ cách là mӝt nhà thѫ, nhà nghiên cӭu uyên
thâm. Cùng vӟi Ngô Nhân Tӏnh, Lê Quang Ĉӏnh, Trӏnh Hoài Ĉӭc thành lұp "Bình
D˱˯ng thi xã" vӟi bӝ sách "Gia Ĉ͓nh Tam Gia Thi" và sau là "Gia Ĉ͓nh S˯n H͡i"
vӟi sӵ góp mһt cӫa nhiӅu văn nhân thi sƭ ÿѭѫng thӡi: Hoàng Ngӑc Uҭn, DiӋp Minh
Phөng, Vѭѫng KӃ Sinh... làm nӣ rӝ mӝt thӡi văn hӑc hàn lâm cӫa ÿҩt Ĉӗng Nai - Gia
Ĉӏnh. Nhӳng tác phҭm cӫa Trӏnh Hoài Ĉӭc còn có "B̷c sͱ thi t̵p"; "C̭n Trai thi
t̵p" và ÿһc biӋt là bӝ sách "Gia Ĉ͓nh thành thông chí". Ĉây là bӝ sách sӱ ghi lҥi khá
ÿҫy ÿӫ diӋn mҥo vùng ÿҩt phѭѫng Nam tӯ buәi ÿҫu khai phá ÿӃn ÿҫu thӃ kӹ XIX.
Năm Ҩt Dұu (1825), sau mӝt thӡi gian lâm trӑng bӋnh, Trӏnh Hoài Ĉӭc qua ÿӡi tҥi
Phú Xuân. Vua Minh Mҥng vô cùng thѭѫng tiӃc bұc khai quӕc công thҫn, lӋnh bãi
triӅu ba ngày, truy táng Trӏnh Hoài Ĉӭc chӭc ThiӃu Bҧo Cҫn Chánh ÿҥi hӑc sƭ, ban
tên thөy là Văn Khác, phái hoàng thân Miên Hoàng thân hành ÿѭa linh cӳu ông vӅ
Gia Ĉӏnh. Khi linh cӳu Trӏnh Hoài Ĉӭc ÿӃn Gia Ĉӏnh, Tәng trҩn Lê Văn DuyӋt ÿích
thân phúng viӃng và hӝ ÿám ông vӅ chôn cҩt tҥi làng Bình Trѭӟc, tӍnh Biên Hòa (nay
thuӝc phѭӡng Trung DNJng, thành phӕ Biên Hòa).
Mӝ Trӏnh Hoài Ĉӭc ÿѭӧc Nhà Nѭӟc xӃp hҥng di tích theo quyӃt ÿӏnh sӕ 1539 ngày
27 tháng 12 năm 1990.
BÙI HӲU NGHƬA:
Còn có tên gӑi là Bùi Quang Nghƭa, hiӋu Nghi Chi, sinh năm 1807, ngѭӡi quê thôn
Long TuyӅn, phӫ Vƭnh Ĉӏnh, trҩn Vƭnh Thanh (nay thuӝc tӍnh Cҫn Thѫ).