Dan da Binh Da 1-3 :: Books 2010 :: My Greenstone Library

Expand document

Collapse document

Dan da Binh Da 1-3

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

3 Pages 21-30

3.1 Page 21

3.2 Page 22

3.3 Page 23

3.4 Page 24

3.5 Page 25

3.6 Page 26

3.7 Page 27

3.8 Page 28

3.9 Page 29

3.10 Page 30

Dan da Binh Da 1-3

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

LÊ XUÂN DIӊM – NGUYӈN VĂN LONG

ĈÀN ĈÁ

BÌNH ĈA

NHÀ XUҨT BҦN ĈӖNG NAI

1983

1.2 Page 2

▲back to top

I. Nѫ ÿút Liêng Cѫ rҳc 2. Bù Ĉѫ 3. Bu ÿăng xpe 4. Khánh Sѫn 5. Bác Ái 6.

Ĉa Cai 7. Gò Me 8. Bình Ĉa

LӠI GIӞI THIӊU

Tháng 12-1979, tҥi công trѭӡng khai quұt khҧo cә di tích Bình Ĉa (Biên Hoà –

Ĉӗng Nai) ÿã phát hiӋn nhiӅu thanh ÿà cә, nҵm trong lӟp ÿҩt văn hóa có nhiӅu công

cө, vұt dөng cӫa nhӳng lӟp ngѭӡi sӕng cách ngày nay tӯ nhiӅu nghìn năm trѭӟc. Ĉây

là mӝt khám phá khҧo cә quan trӑng ÿѭӧc du luұn trong và ngoài nѭӟc hӃt sӭc quan

tâm và theo dõi.

Ngày 31-12-1979, ViӋn Khoa hӑc xã hӝi tҥi thành phӕ Hӗ Chí Minh và Ty văn

hóa Thông tin tӍnh Ĉӗng Nai ÿã thông báo “KӃt quҧ khai quұt ÿàn ÿá Bình Ĉa” tҥi

thành phӕ Biên Hoà.

1.3 Page 3

▲back to top

Tӯ ÿó ÿӃn nay, có nhiӅu phát hiӋn mӟi vӅ ÿàn ÿá, vӅ di tích có ÿàn ÿá. Tuy vұy,

khám phá ÿàn ÿá Bình Ĉa vүn nәi lên nhѭ là mӝt trong nhӳng sӵ kiӋn khҧo cә ÿánh

chú ý nhҩt cӫa thұp niên 70 trӣ lҥi ÿây. Ĉһc biӋt kӃt quҧ phân tích, nghiên cӭu nhӳng

tѭ liӋu thu thұp ÿѭӧc vӯa qua ӣ khu di tích làng cә ҩy, ÿã ÿѭa ÿӃn nhiӅu hiӇu biӃt mӟi

vӅ văn hóa – lӏch sӱ vùng ÿҩt cǊ Ĉӗng Nai và nam Tây Nguyên.

Tұp sách “Ĉàn ÿá Bình Ĉa” do NXB. Ĉӗng Nai xuҩt bҧn lҫn này, ÿã giӟi thiӋu

khái quát phát hiӋn khҧo cә quan trӑng nói trên. Nӝi dung cӫa nó thұt phong phú, hҩp

dүn. Các tác giҧ biên soҥn ÿã có nhӳng nӛ lӵc lӟi trong viӋc sѭu tҫm nhiӅu tài liӋu

cӫa chuyên ngành khҧo cә, tұp hӧp không ít nhӳng dӳ kiӋn cӫa các ngành khoa hӑc

khác nhѭ Ĉӏa chҩt hӑc, Cә sinh vұt hӑc, Nông hӑc, Sӱ hӑc, Dân tӝc hӑc, Âm nhҥc

hӑc… Bҵng phѭѫng pháp phân tích, nghiên cӭu, tәng hӧp, các tác giҧ ÿѭa ÿӃn cho

chúng ta, trong hai phҫn “Bình Ĉa, hàng nghìn năm trѭӟc” và “Ĉàn ÿá Bình Ĉa, mӝt

nhҥc cө cә kính”, nhӳng phác hӑa sinh ÿӝng vӅ quá trình phát hiӋn ÿàn ÿá, vӅ ÿһc

ÿiӇm ÿӝc ÿáo cӫa ÿàn ÿá trong không gian – xã hӝi vùng ÿҩt cǊ Ĉӗng Nai, trong hình

ҧnh phát triӇn cӫa nӅn văn hóa cә xѭa nѫi ÿây.

TiӃp ÿó, trong phҫn “Ĉàn ÿá Bình Ĉa trong gia ÿình ÿàn ÿá ViӋt Nam”, các tác

giҧ ÿã trình bày và phân tích giá trӏ khoa hӑc cӫa ÿàn ÿá Bình Ĉa trong toàn bӝ quá

trình tìm tòi, nghiên cӭu loҥi hình nhҥc cө này tӯ gҫn nӱa thӃ kӹ nay.

Trong tұp sách, có nhiӅu vҩn ÿӃ khoa hӑc mӟi mҿ mà các tác giҧ mҥnh dҥn ÿӅ

xuҩt, nhҵm góp phҫn khám phá vӅ lӏch sӱ. Trong ÿó, nәi bұt lên là sӵ khҷng ÿӏnh

bѭӟc ÿҫu nhӳng sҳc thái văn hóa cә xѭa khá ÿӝc ÿáo, khá lâu ÿӡi ӣ vùng ÿҩt cǊ Ĉӗng

Nai – nam Tây Nguyên, vӟi biӇu tѭӧng tұp trung nhҩt là nhӳng dàn ÿàn ÿá kì diӋu và

dòng nhҥc ÿàn ÿá ÿһc sҳc.

Tұp sách “Ĉàn ÿá Bình Ĉa” ÿѭӧc biên soҥn dѭӟi dҥng phә cұp, cӕ gҳng thӓa

mãn nhiӅu bҥn ÿӑc ÿang muӕn tìm hiӇu nhӳng phát hiӋn mӟi vӅ khҧo cә hӑc, vӅ nӅn

văn hóa cә truyӅn cӫa ÿҩt nѭӟc ta, trong lúc nhân dân ta ÿang xây dӵng nӅn văn hóa

mӟi xã hӝi chӫ nghƭa. Tuy nhiên, tұp sách cǊng khó tránh khӓi có mӝt sӕ vҩn ÿӅ khoa

hӑc chѭa ÿѭӧc, hoһc ÿúng hѫn chѭa có ÿiӅu kiӋn giӟi thiӋu, lý giҧi ÿҫy ÿӫ. Chҳc

rҵng, chúng ta sҹn sàng lѭӧng thӭ và thong cҧm vӟi tác giҧ vӅ hҥn chӃ ÿó.

1.4 Page 4

▲back to top

Chúng tôi hy vӑng các tác giҧ, gӗm: Ĉӗng chí LÊ XUÂN DIӊM, trѭӣng ban

Khҧo cә hӑc, chӫ biên tұp sách này, và ÿӗng chí NGUYӈN VĂN LONG – Trѭӣng

ÿoàn khai quұt di tích Bình Ĉa – trong các tұp sách tӟi sӁ tәng hӧp ÿѭӧc nhiӅu thành

tӵu cӫa khҧo cә hӑc trong nhӳng năm qua, sӁ ÿáp ӭng ÿҫy ÿӫ hѫn nhӳng yêu cҫu cӫa

bҥn ÿӑc muӕn hiӇu sâu, biӃt kӻ vӅ loҥi nhҥc cө ÿàn ÿá ÿӝc ÿáo cӫa dân tӝc.

Chúng tôi cǊng bày tӓ sӵ phҩn khӣi khi ÿѭӧc ÿӑc nhӳng trang mӣ ÿҫu cho tұp

sách này cӫa Giáo sѭ LѬU HӲ PHѬӞC – ViӋn trѭӣng ViӋn nghiên cӭu nhҥc ViӋt

Nam, Chӫ tӏch Hӝi ÿӗng Khoa hӑc ÿàn ÿá ViӋt Nam, - ÿã nêu lên nhӳng nét lӟn vӅ

kӃt quҧ ÿӃn nay cӫa công cuӝc tìm hiӇu và nghiên cӭu ÿàn ÿá.

Cuӕi cùng, thay mһt cho các tác giҧ, chúng tôi xin trân trӑng giӟi thiӋu tұp “Ĉàn

ÿá Bình Ĉa” này, vӟi hy vӑng tұp sách cung cҩp nhiӅu hiӇu biӃt mӟi, ÿҫy hӭng thú vӅ

văn hóa – lӏch sӱ ÿҩt nѭӟc ViӋt Nam cho bҥn ÿӑc gҫn xa.

Giáo s˱ NGUYӈN CÔNG BÌNH

VI͎N TR˰ͦNG VI͎N KHOA H͔C XÃ H͠I

T̩i Thành ph͙ H͛ Chí Minh

LӠI MӢ

Ĉàn ÿá không phҧi là loҥi nhҥc cө mӟi và lҥ. Tҥi nhiӅu nѭӟc trên thӃ giӟi, nhѭ

Ê-ti-ô-pi-a, Tô-gô (Châu Phi), Pê-ru (Châu Mӻ La-tinh), ngѭӡi ta ÿã tӯng dùng ÿá

kêu làm ÿàn ÿá. Châu Âu, vào nӱa cuӕi thӃ kӹ 19, nhiӅu nhҥc sƭ ngѭӡi Anh, ngѭӡi

Pháp ÿã sáng chӃ cây “ÿàn dѭѫng cҫm bҵng ÿá xi-lӃc”, tӯng ÿem trình diӉn trѭӟc

hoàng hұu Anh, trѭng bày trong triӇn lãm quӕc tӃ và tham gia hòa tҩu trong giàn nhҥc

cә ÿiӇn.

Ӣ nѭӟc ta, ÿһc biӋt tҥi vùng cao Tây Nguyên, cǊng ÿã phә biӃn tұp quán dùng

ÿá kêu làm nhҥc cө. Nhӳng tên gӑi cӗng ÿá (goong lú), ÿá kêu (teeng-leeng, tiing-

gliing, kling klung...), ÿá chám (mau-prum) vӕn rҩt quen thuӝc vӟi ÿӗng bào Thѭӧng

Tây Nguyên.

Tuy vұy ÿàn ÿá cә ÿѭӧc giӟi khoa hӑc âm nhҥc quӕc tӃ biӃt ÿӃn ÿҫu tiên là tӯ

phát hiӋn bӝ ÿàn ÿá tiӅn sӱ ngà 5.2.1949 ӣ làng Nѫ-ÿút Liêng Cѫ-rҳc (Ĉҳc Lҳc),

1.5 Page 5

▲back to top

ÿѭӧc công bӕ ngày 21-6-1950 ӣ Pa-ri, cӫa nhà dân tӝc hӑc G. Công-ÿô-mi-nát

(George Condominas) và nhà dân tӝc âm nhҥc hӑc A. Sáp-ne (André Schaeffner).

TiӃp sau ÿó vài ÿàn ÿá tiӅn sӱ khác cǊng ÿã ÿѭӧc tìm thҩy ӣ Tây Nguyên. Trong ÿó,

mӝt bӝ ӣ buôn Bù- Ĉѫ (Bҧo Lӝc - Lâm Ĉӗng); mӝt bӝ ӣ mӝt sân bay thuӝc xӭ

“Annam” mà nay còn lѭu giӳ ӣ Lӕt An-giѫ-lét (Los Angeles)

ĈӃn sau ngày ÿҩt nѭӟc giҧi phóng và thӕng nhҩt, ÿѭӧc sӵ quan tâm và chӍ ÿҥo

cө thӇ cӫa Ĉҧng và Nhà nѭӟc xã hӝi chӫ nghƭa, các nhà khoa hӑc ViӋt Nam ÿã khҭn

trѭѫng lҫn tìm lҥi bӝ ÿàn ÿá biӃt trѭӟc ÿó ӣ Bҧo Lӝc (Lâm Ĉӗng và khám phá nhiӅu

bӝ ÿàn ÿá khác (tҥm gӑi là “bӝ” ÿӇ chӍ nhӳng thanh ÿàn ÿá do nhân dân phát hiӋn

cùng mӝt lúc hoһc thu thұp và dөng chung vӟi nhau)

Tính ÿӃn ngày 19-5-1981, sӕ ÿan ÿá tìm ÿѭӧc là 23 hӝ, gӗm 222 thanh ÿá có

dҩu vӃt ghè ÿӁo hoһc không có dҩu ghè ÿӁo (không kӇ 11 thanh cӫa ÿàn ÿá Nѫ-ÿút-

liêng Cѫ-rҳc hiӋn tӗn trӳ ӣ ViӋn Bҧo tàng Con ngѭӡi tҥi Pa-ri và 7 thanh cӫa ÿàn ÿá

“An-nam” vүn thuӝc quyӅn sӣ hӳu cӫa mӝt tѭ nhân ӣ Lӕt An-giѫ-lét.

ViӋc sѭu tҫm thêm nhiӅu ÿàn ÿá ÿã thúc ÿҭy công cuӝc nghiên cӭu lӏch sӱ âm

nhҥc phát triӇn thêm mӝt bѭӟc mӟi. NhiӅu vҩn ÿӅ khoa hӑc khá mҩu chӕt ÿѭӧc bàn

luұn. Tұp trung có hai vҩn ÿӅ nәi bұt nhҩt là:

1. Ĉàn ÿá có phҧi thӵc sӵ là nhҥc cө không?

2. Niên ÿҥi và thang âm cѫ bҧn cӫa ÿàn ÿá ra sao?

Vҩn ÿӅ thӭ nhҩt gҳn liӅn vӟi quan niӋm ÿӏnh chuҭn mӝt nhҥc cө, ÿһc biӋt, nhҥc

cө ÿó lҥi là ÿàn ÿá. Cӭ dӵa vào nhӳng tѭ liӋu hiӋn biӃt thì ÿӃn ngày nay, ÿã rõ ràng là

các thanh ÿá làm ÿàn ÿӅu ÿѭӧc con ngѭӡi có ý thӭc chӑn tìm công phu, mà tiӃng gõ

phҧi kêu hay. ông Phi-năng Xѫ ngѭӡi dân tӝc Rҳc-glai ӣ huyӋn Bác Ái (Thuұn Hҧi)

có thuұt lҥi : “Tôi nay ÿã 60 tuoi. Trong gҫn 60 năm ҩy, mӛi lҫn lӝi suӕi, tôi ÿӅu chú

ý gõ lên các thanh ÿá. NӃu gһp ÿѭӧc thanh có tiӃng kêu hay thì tôi ÿem vӅ cҩt giӳ.

Ĉӧi ÿӃn khi ÿӫ “bӝ” thì ÿem ra làm ÿàn giӳ rүy. Song rҩt tiӃc, ÿӃn nay tôi chӍ mӟi tìm

ÿѭӧc 4 thanh”. Anh hùng Núp - ngѭӡi dân tӝc Ba Na - nhân dӏp lӉ công bӕ ÿàn ÿá

Khánh Sѫn ngày 12.9.1979 cǊng ÿã nói : “tôi sӁ tӵ mình ÿi tìm ÿàn ÿá”. Nhѭng tӯ

bҩy ÿӃn nay mӟi tìm ÿѭӧc bӕn thanh. ViӋc tìm “ÿá kêu” quҧ không dӉ!

1.6 Page 6

▲back to top

Sau khi tìm chӑn ÿѭӧc “ÿá kêu” là mӝt quá trình dàn dӵng, treo “ÿá kêu” lên

dây theo thӭ tӵ trҫm bên trái, cao dҫn lên vӅ phía trên phҧi, rӗi sӱ dөng sӭc nѭӟc

chҧy, tҥo lӵc kéo các hòn ÿá cuӝi ÿong ÿѭa gõ lên các thanh ÿá kêu, phát ra âm thanh

trҫm bәng, vui tai cho con ngѭӡi và gây hӕt hoҧng cho thú dӳ.

Nhӳng giàn “ÿá kêu” ҩy, rõ ràng có ÿҫy ÿӫ yӃu tӕ cӫa mӝt thӭ ÿàn tӵ ÿӝng, hay

ÿúng hѫn là ÿàn do sӭc nѭӟc ÿiӅu khiӇn. Cho nên, ÿã có ngѭӡi gӑi ÿó là “giàn nhҥc

nѭӟc”, nhѭ “suӕi ÿàn T’rѭng”. Ĉàn T’rѭng là mӝt nhҥc cө. Ĉàn này chӍ khác ÿàn

T’rѭng là do suӕi gõ mà thôi. Nó cǊng giӕng nhѭ ӕng sáo trên cái diӅu. Gió thәi, sáo

diӅu kêu vi vu. Sáo ҩy dù không phҧi do môi ngѭӡi thәi, nó vүn là ӕng sáo, là mӝt

nhҥc cө.

NӃu nâng yêu cҫu lên cao hѫn nӳa ÿӕi vӟi tính chҩt “cây ÿàn”, tӭc là phҧi có

âm thanh ÿҽp, thang âm có hӋ thӕng, hình dáng thích bӧp vӟi kӻ thuұt ÿánh ÿàn thì

các ÿàn ÿá hiӋn biӃt cǊng ÿҥt ÿѭӧc nhѭ vұy. Trѭӟc hӃt, âm thanh cӫa nhӳng thanh

ÿàn ÿá ÿã ÿѭӧc nghe bҵng tai hoһc ÿѭӧc phân tích bҵng phә ÿiӋn thanh, ÿӅu hoàn

toàn có ÿҫy ÿӫ biӇu hiӋn cӫa nhӳng nhҥc âm (tӭc tiӃng nhҥc)

Riêng vӅ thang âm có hӋ thӕng cӫa ÿàn ÿá, ÿӃn nay vүn chѭa xác ÿӏnh ÿѭӧc

mӝt cҩu trúc thӕng nhҩt chung cho nhiӅu bӝ ÿàn. Song, chӍ nói vӅ ÿàn ÿá Khánh sѫn,

cҧn cӭ vào kӃt quҧ ÿo tҫn sӕ âm thanh cӫa Ca-xten-lăng-gô (L.Castenango) ӣ phòng

thí nghiӋm âm thanh Lêp (Leipp) tҥi Pa-ri, thì trong hai âm vӵc trҫm B và bәng A cӫa

ÿàn ҩy, cho thҩy chúng có 2 cao ÿӝ cách quãng tám vӟi nhau. Trong ÿó thanh B1 và

A1 là Si giáng 3 và 4 ; B2 và A2 là Ĉô 4 và 5. B3 là Rê giáng 4 và 5 ; B4 và A4 là Rê

4 và 5 ; B5 và A6 là Mi 4 và 5. Tӯng cһp thanh ÿàn ÿá cӫa 2 Bӝ B và A ăn khӟp cao

ÿӝ vӟi nhau nhѭ vұy, thӇ hiӋn hai “bӝ” ÿàn ҩy ÿã do con ngѭӡi có chӫ ÿích ghè ÿӁo

cho thành hӋ thӕng chuӛi âm thanh hҷn hoi. Hѫn nӳa, có ÿiӅu lý thú là, tҩt cҧ các

“bӝ” ÿàn ÿá Nѫ-ÿút-Liêng Cѫ-rҳc, Khánh Sѫn, Bác Ái và cҧ Bình Ĉa ÿӅu có ít nhҩt

mӝt nӕt nhҥc giӕng nhau. ÿó là nӕt Fa.

VӅ hình dáng, mӛi thanh ÿàn ÿá hҫu nhѭ ÿӅu ÿѭӧc ghè ÿӁo cho 2 mép có 2 rìa

song song vӟi nhau, khiӃn có thӇ xӃp ÿһt nhiӅu thanh khít gҫn nhau nhѭ kiӇu ÿàn

T’rѭng, ÿàn tling tlăng (nhѭ ÿàn T’rѭng mà bҵng thanh gӛ ÿһc kiӅu “xi-lô-phôn”.

NӃu không có chӫ ÿích làm ÿàn ÿá ÿӇ con ngѭӡi tӵ tay gõ thành nhӳng nhҥc ÿiӋu,

1.7 Page 7

▲back to top

nhҥc phҭm, mà chӍ ÿӇ có âm thanh trҫm bәng nghe cho vui tai và ÿuәi thú, thì hà tҩt

phҧi ra công, bӣ sӭc ghè ÿӁo thành hình dáng cӕ ÿӏnh, có âm thanh theo qui luұt. Cho

nên, không cҫn hoài nghi gì nӳa, nhӳng thanh ÿá ghè ÿӁo, nhӳng ÿàn ÿá ÿã ÿѭӧc

nghiên cӭu, ÿo tҫn sӗ âm thanh là có tính chҩt nhҥc cө thӵc sӵ.

Trong thӵc tӃ có nhiӅu thanh “ÿá kêu” chӍ nhҵm sӱ dөng cho ÿàn ÿá giӳ rүy, mà

chúng ta biӃt chҳc chҳn là chӍ mӟi dàn dӵng gҫn ÿây. Dáng hình cӫa chúng vӯa gӗm

có nhӳng thanh ÿá ghè ÿӁo ÿã tӯng dùng làm ÿàn ÿá thӵc sӵ, vӯa cǊng có cҧ nhӳng

thanh ÿá, nhӳng phiӃn ÿá không có sӵ gia công ghè ÿӁo, tӭc nhӳng “ÿá kêu” có sҹn

trong tӵ nhiên. Cho nên, sӵ tӗn tҥi khá pho biӃn cӫa các giàn ÿàn ÿá giӳ rүy trên vùng

ÿҩt Tây Nguyên, không phӫ nhұn tính âm nhҥc cӫa ÿàn ÿá xѭa ҭn giҩu trong ÿó. Nó

cǊng gҫn giӕng nhѭ hӋ thӕng nhiӅu ӕng sáo cӝt vào cái diӅu giҩy không phӫ ÿӏnh sӵ

có mһt cӫa nhӳng ӕng sáo ÿѭӧc khoét lӛ rҩt công phu tҥo thành thang âm ÿúng qui

luұt.

VӅ niên ÿҥi và thang âm cѫ bҧn cӫa ÿàn ÿá cǊng ÿã ÿѭӧc giӟi nghiên cӭu rҩt

quan tâm và có nên nhiӅu giҧ thiӃt. Riêng vӅ tuәi ÿàn ÿá, nhӡ có cuӝc khai quұt khҧo

cә ӣ Bình Ĉa (Biên Hòa - Ĉӗng Nai), tìm thҩy ÿàn ÿá trong tҫng văn hóa cә. mà ÿã

giúp soi sáng ÿѭӧc mӝt phҫn rҩt cѫ bҧn. KӃt quҧ phân tích mӝt mүu than trong bӃp

lӱa ӣ gҫn ÿàn ÿá Bình Ĉa, bҵng phѭѫng pháp phóng xҥ C14, ÿã cho phép khҷng ÿӏnh

rҵng, ÿàn ÿá Viêt Nam ÿã có tuәi khoҧng 3.000 năm cách ngày nay. Ĉҥi gia ÿình ÿàn

ÿá ӣ ViӋt Nam chҳc chҳn có quá trình phát triӇn truyӅn thӕng tӯ hѫn 3.000 năm.

Trong cuӕn sách này, các tác giҧ sӁ giӟi thiӋu ÿҫy ÿӫ hѫn vӅ viӋc phát hiӋn và nghiên

cӭu “bӝ” ÿàn ÿá quan trӑng nói trên.

VӅ thang âm cѫ bҧn cӫa ÿàn ÿá, cho ÿӃn nay chӍ mӟi ghi nhұn chҳc chҳn ÿѭӧc

hai ÿiӅu ÿã nói. Ĉó là hiӋn tѭӧng tӯng ÿôi nӕt nhҥc cách nhau theo quãng tám trong

ÿàn ÿá Khánh Sѫn, và hiӋn tѭӧng có nӕt nhҥc Fa chung cho nhiӅu “bӝ” ÿàn ÿá tìm

thҩy ӣ nhӳng ÿiӇm di tích cách xa nhau ÿӃn hàng trăm cây sӕ ÿѭӡng chim bay. Công

viӋc phân tích, nghiên cӭu thang âm cӫa nhҥc ÿàn ÿá chҳc chҳn còn phҧi tiӃp tөc.

Thұm chí, trong tình hình tѭ liӋu ÿàn ÿá thu thұp ÿѭӧc ÿӃn nay, công viӋc ÿó còn gһp

phҧi nhiӅu mһt hҥn chӃ. Ví nhѭ hai bӝ ÿàn ÿá Khánh Sѫn ÿã ÿѭӧc phân tích và

nghiên cӭu cǊng còn nhiӅu khía cҥnh chѭa hoàn hҧo. Bӣi theo kӇ lҥi, thì lúc mӟi phát

1.8 Page 8

▲back to top

hiӋn ÿàn ÿá Khánh Sѫn có cҧ thҧy 21 thanh, ÿѭӧc chia làm 3 bӝ. Chҷng may, 9 thanh

cӫa 1 “bӝ” ÿã bӏ mҩt. Chúng ta không còn có ÿiӅu kiӋn ÿӅ tìm hiӇu mà liên hӋ cӫa

nhӳng thanh ÿàn ÿá ҩy vӟi 2 bӝ hiӋn còn. CǊng tӯ ÿó nhӳng phân tích và thang âm

cӫa 2 bӝ ÿàn Khánh Sѫn không tránh khӓi nhӳng thiӃu sót vӅ căn Cӭ khoa hӑc. Có

lӁ, lý tѭӣng nhҩt là phҧi có nhӳng ÿiӅu kiӋn, mà trong cuӝc hӑp Hӝi ÿӗng Khoa hӑc

vӅ ÿàn ÿá ViӋt Nam ӣ Nha Trang ngày 11-7-1979, chúng tôi ÿã tӯng xác ÿӏnh : “ChӍ

khi nào ta khai quұt ÿѭӧc ÿàn ÿá trong nhӳng ÿiӅu kiӋn thұt bҧo ÿҧm vӅ mһt khoa hӑc

; và tӟi lúc nào ta gһp ÿѭӧc nhӳng “bӝ” ÿàn ÿá toàn vҽn, ӣ vӏ trí không bӏ xáo trӝn,

thì bҩy giӡ ta mӟi có ÿӫ căn cӭ ÿӇ ÿӏnh niên ÿҥi chính xác và mӟi dӵng lҥi ÿѭӧc mӝt

cách hoàn chӍnh thang âm cѫ bҧn cӫa ÿàn ÿá

ĈӃn nay, chúng ta chӍ mӟi ÿҥt ÿѭӧc phân nӱa ; nghƭa là mӟi biӃt ÿѭӧc mӝt niên

ÿҥi cө thӇ và chính xác cӫa ÿàn ÿá. Còn viӋc phát hiӋn nhiӅu “bӝ” ÿàn ÿá nguyên vҽn

trong ÿiӅu kiӋn tӕi ѭu thì vүn chѭa ÿҥt tӟi. Cho nên, vҫn ÿӅ thang âm cӫa nhҥc ÿàn

ÿá, là mӝt hay nhiӅu loҥi, giӕng loҥi thang âm nào hiӋn nay, quҧ tình van chѭa ÿѭӧc

giҧi quyӃt.

Tóm lҥi, ÿàn ÿá là mӝt loҥi hình nhҥc cө ÿã phát hiӋn ÿѭӧc ӣ nhiӅu nѭӟc trên

thӃ giӟi. Tuy nhiên, cho ÿӃn nay chӍ ӣ ViӋt Nam là nѫi tìm thҩy nhiӅu nhҩt. Và, cǊng

chӍ ӣ ViӋt Nam mӟi có ÿiӅu kiӋn nghiên cӭu sâu vӅ nhiӅu mһt. Riêng trong ÿҥi gia

ÿình ÿàn ÿá ViӋt Nam sѭu tҫm ÿѭӧc ÿӃn nay, thì chӍ có ÿàn ÿá Bình ba ÿào ÿѭӧc

ngày 14-12-1979 cho phép khҷng ÿӏnh niên ÿҥi mӝt cách chính xác và có căn cӭ khoa

hӑc. Còn vӅ thang âm, thì chӍ có12 thanh ÿàn ÿá Khánh Sѫn do ÿӗng bào Rҳcg-Glai

thu thұp tӯ 40 năm trѭӟc (quãng năm 1939-1940) ÿѭӧc nghiên cӭu trong 6 tháng, tӯ

ngày 1-3-1979 ÿӃn ngày 10-9-1979, rӗi công bӕ vào ngày 12-9-1979, là có nhӳng

nhҥc âm cho phép phân tích tѭѫng ÿӕi sâu nhҩt, ÿҫy ÿӫ nhҩt hiӋn nay.

Tôi hy vӑng công cuӝc sѭu tҫm, nghiên cӭu ÿàn ÿá sҳp tӟi sӁ ÿҥt ÿѭӧc nhӳng

thành tӵu lӟn hѫn nӳa, mà vӯa qua, công cuӝc khám phá ÿàn ÿá Bình ta ÿã dӵng

ÿѭӧc nӅn móng vӳng chҳc chѭa tӯng có.

Giáo sѭ LѬU HӲU PHѬӞC

Chӫ tӏch Hӝi ÿӗng Khoa hӑc vӅ ÿàn ÿá ViӋt Nam

1.9 Page 9

▲back to top

PHҪN MӜT

BÌNH ĈA , HÀNG NGHÌN NĂM TRѬӞC

ĈÔI NÉT Vӄ ĈӎA LÝ LICH SӰ:

Bình ta ngày nay ÿã là mӝt ҩp ÿông dân cѭ, nhiӅu ngành nghӅ, nҵm trong

phѭѫng An Bình (Biên Hòa, Ĉӗng Nai) tiӃp giáp vӟi khu công nghiӋp Biên Hòa và

cách trung tâm thành phӕ Biên Hòa 7 tìm vӅ phía ÿông nam.

Ĉҩt ÿai, cҧnh vұt thiên nhiên quanh vùng này khá ÿa dҥng và thұt phong phú.

VӅ mҥn tây bҳc và mҥn ÿông nam có dòng sông Ĉӗng Nai. nѭӟc “trong mà ngӑt”,

tӯng nәi tiӃng cҧ vùng ÿҩt Gia Ĉӏnh xѭa ; vӅ mҥn ÿông và mҥn bҳc là vùng ÿӗi gò

cao thoáng, có nhӳng cây trái xum xuê và có cҧ “ÿá Biên Hòa”, tӯng mӝt thӡi ÿѭӧc

dùng làm vұt liӋu xây dӵng nhà ӣ, dinh thӵ, lăng mӝ... Xen giӳa hai khung cҧnh thiên

nhiên ҩy là vùng ÿҩt phù sa bҵng phҷng, ÿѭӧc khai phá thành nhӳng cánh ÿӗng ruӝng

nѭӟc màu mӥ và nhӳng khu vѭӡn nhà kín ÿáo. Ĉҩt ÿai, cҧnh vұt nѫi ÿây quҧ là ÿã hӝi

tө ÿҫy ÿӫ ba yӃu tӕ sông nѭӟc, bãi bӗ,: ÿӗi cao, tҥo nên thӃ hài hòa cӫa ÿӏa hình và sӵ

cân bҵng cӫa môi trѭӡng sinh thái ÿӕi vӟi cuӝc sӕng con ngѭӡi trong xã hӝi lҩy nông

nghiӋp làm nӅn tҧng.

Ĉһc ÿiӇm ÿӏa hình ҩy cӫa vùng ÿҩt quanh Bình Ĉa ngày nay, cǊng là cӫa chung

cҧ các thôn ҩp nҵm dӑc hai bên bӡ hҥ lѭu cӫa sông Ĉӗng Nai. Dѭӟi con mҳt cӫa nhà

ÿӏa chҩt hӑc, ÿӏa hình ҩy vӕn có mӝt quá trình thành tҥo khá dài lâu, trҧi qua nhiӅu

biӃn ÿӝng ÿӏa chҩt. Ĉҥi thӇ là, nguyên xѭa, cҧ vùng ÿҩt Nam Bӝ cǊ có thӇ ÿã tӯng là

mӝt ÿӗng bҵng rӝng lӟn cӫa mӝt dòng sông Mê-công co cǊng rҩt lӟn ; sau ÿó do hiӋn

tѭӧng “tân kiӃn tҥo”, có sӵ nâng lên tӯng phҫn cӫa vӓ trái ÿҩt ӣ vùng ÿông Nam Bӝ

và sӵ sҥt lún ӣ bӝ phұn ÿӗng bҵng Nam Bӝ ; ÿӗng thӡi theo ÿó là quá trình bào mòn,

xâm thӵc, mҥng sông suӕi phҩt triӇn, ÿѭa ÿӃn sӵ hình thành lѭu vӵc và châu thә sông

Ĉӗng Nai và các con sông khác ; nѭӟc biӇn cǊng dҫn rút lui, ÿӇ lҥi cҧnh quan gӗm

nhӳng ӕc ÿҧo noi trên vùng ÿҫm lҩy cұn biӇn và ven biӇn.

Ngày nay, khi ÿi trên nhӳng vùng ÿҩt ÿӗi gò có loҥi “ÿá Biên Hòa” thì ÿҩy

chính là nhӳng vùng phù sa co xѭa hoһc là nhӳng bұc thӅm cӫa dòng sông Mê-công

cә ; và khi thҩy nhӳng cánh ÿӗng bҵng phҷng, nhӳng cù lao trên sông, nhӳng vùng

1.10 Page 10

▲back to top

ÿҫm lҩy nѭӟc ngӑt hoһc nѭӟc lӧ, thì ÿҩy chính lҥi là hình ҧnh cӫa quá trình ÿã hӗi tө

hoһc bӗi lҩp dang lӣ cӫa phù ra sông Ĉӗng Nai.

Quá trình bӗi tө ҩy ÿã diӉn ra liên tөc khoҧng tӯ 6 ÿӃn 5 nghìn năm trӣ lҥi ÿây.

Cҧ vùng châu thә sông Ĉӗng Nai hiӋn nay là kӃt quҧ quá trình tích tө ҩy. Trong ÿó,

vùng tam giác Cù Lao Phӕ - Biên Hòa - Bình Ĉa ӣ vào trung tâm châu thә, chҳc cǊng

ÿѭӧc bӗi tө tӯ thӡi nghìn năm trѭӟc. Nhӳng dãy ÿӗi gò phù sa cә ÿã tӯ lâu không còn

là nhӳng ӕc ÿҧo hoһc mǊi nhô nәi lên giӳa vùng ÿҫm lҫy ven biӇn hoһc cұn biӇn ; mà

bao quanh chúng là nhѭng vùng ÿҩt ruӝng màu mӥ, nhӳng dãy cù lao lӟn ÿѭӧc khai

phá tӯ lâu ÿӡi. Ĉѭӡng bӡ biӇn hoһc vùng cұn biӇn ÿã lùi xa khúc quanh Biên Hòa -

Bình Ĉa hàng mѭӡi cây sӕ, tӟi tұn vùng Cҫn Giӡ - Duyên Hҧi.

Sӱ sách xѭa ÿã cho chúng ta biӃt khá rõ và cө thӇ hѫn nhӳng ÿiӅu trӵc tiӃp có

quan hӋ ÿӃn viӋc khai thác vùng ÿҩt này. Ĉó là mӝt vùng, cách ÿây khoҧng 200 năm,

ÿã tӯng là “Ĉҥi Phӕ”, mӝt nѫi ÿô hӝi, trên bӃn dѭӟi thuyӅn, lúa gҥo dӗi dào, sҧn vұt

phong phú. Con ngѭӡi ӣ ÿây không phҧi chӍ mӟi vӥ ÿҩt làm ruӝng, lұp làng lұp ҩp,

mà ÿã xây cҩt phӕ phѭӡng sҫm uҩt mӣ mang ÿѭӡng lӝ, dӵng nên bӃn chӧ tҩp nұp...

Và “Bình Ĉa thôn” có tӯ thuӣ ҩy, ÿã là cӱa ngõ thông thѭѫng cho sҧn vұt miӅn ÿông

vѭӧt ÿò, vào “Phӕ”.

Cái cҧnh tѭӧng phӗn vinh ҩy cӫa “Ĉҥi phӕ” mà sӱ sách ÿã ghi, rõ ràng ÿã phҧn

ánh mӝt bѭӟc phát triӅn quan trӑng vӅ kinh tӃ - xã hӝi ӣ vùng ÿҩt này. Mӝt bѭӟc phát

triӇn mà chҳc chҳn phҧi dӵa trên kӃt quҧ cӫa mӝt quá trình thành tҥo ÿӏa mҥo әn ÿӏnh

; mӝt công cuӝc khai thác và khai phá vùng “Ĉҥi Phӕ” và các miӅn ÿҩt xung quanh

ÿã bҳt ÿҫu khá lâu ÿӡi.

Rҩt tiӃc là nhѭng tài liӋu chӳ viӃt hҫu nhѭ không cho biӃt ÿѭӧc gì vӅ ÿҩt ÿai và

công cuӝc khai khҭn ӣ thӡi ÿoҥn lӏch sӱ trѭӟc Ĉҥi Phӕ... Nhѭng cǊng may mҳn, vӅ

mһt khҧo cә hӑc, ÿһc biӋt là khҧo cә hӑc tiӅn sӱ thì tài liӋu lҥi khá phong phú, cho

phép chúng ta tìm hiӇu, phác hӑa bѭӟc ÿҫu quá trình khai phá, lұp làng, dӵng ҩp (1)

ÿҫu tiên trên bình diӋn châu tho sông Ĉӗng Nai, mà trong ÿó có vùng tam giác Cù

Lao Phӕ – Biên Hoà – Bình Ĉa

(1) Nhӳng tӯ làng, ҩp ÿѭӧc dùng trong tұp sách này là ÿӇ chӍ các di tích cѭ trú cә xѭa

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

Nhӳng tài liӋu khҧo cә vӅ quá trình khai phá, chinh phөc ÿҫu tiên miӅn ÿҩt phì

nhiêu này ÿã ÿѭӧc phát hiӋn tӯ nhӳng năm cuӕi cùng cӫa thӃ kӹ 19. Có nѫi nhӳng vӃt

tích ҩy là ÿôi ba lѭӥi cuӕc, lѭӥi búa, lѭӥi rìu bҵng ÿá nhѭ ӣ Cù lao Phӕ, Lò Gҥch, Cái

Vҥn, BӃn Gӛ... ; có nѫi dҩu vӃt ҩy dày ÿһc thành tҫng, thành lӟp vӟi cҧ trăm vұt dөng

bҵng ÿá, ÿҩt nung, ÿӗ gӕm các loҥi nhѭ ӣ Cù lào Rùa... Nhӳng phát hiӋn ҩy còn quá ít

ӓi và cǊng bӏ quên lãng nhanh chóng hoһc không ÿѭӧc chú ý tӟi.

Phҧi ÿӃn nhӳng năm 60, và ÿһc biӋt là nhӳng năm 70 cӫa thӃ kӹ này, nhӳng

khám phá khҧo cә hӑc trong vùng mӟi có nhiӅu thu hoҥch quan trӑng, có rҩt nhiӅu di

tích nhӳng làng cә, nhӳng ҩp xѭa ÿѭӧc phát hiӋn. ChӍ cҫn ÿi dӑc hai bên bӡ sông

Ĉӗng Nai, chúng ta cǊng có thӇ gһp lҥi nhiӅu dҩu tích cӫa nhӳng làng xѭa ҩy, nhӳng

nѫi cѭ trú thӵc sӵ vӟi nhiӅu vұt dөng bҵng ÿá bҵng ÿӗng pha, bҵng sҳt, bҵng ÿҩt

nung... Có nhӳng di tích nҵm giáp vùng bӡ biӇn cә nhѭ Cái Vҥn (Long Thành - Ĉӗng

Nai), mà nay dҩu vӃt nhӳng lӟp cát biӇn còn lӝ rõ. Có nhӳng di tích nҵm thành hӋ

thӕng liên hoàn, gҫn bên nhau nhѭ Cái Lăng, Long Bӱu, BӃn Ĉò, Hӝi Sѫn (Thӫ Ĉӭc

- Thành phӕ Hӗ Chí Mình). Trong lòng châu thә có di tích Cù Lao Rùa... Và xa vӅ

phía ÿӍnh cӫa châu thә trong ÿӏa phұn tӍnh Sông Bé ngày nay, có các di tích làng cә

khá lӟn nhѭ Mӻ Lӝc, Dӕc Chùa. Ngoài ra cǊng còn không ít các ÿiӅm di tích lҿ tҿ

khác nhѭ ӣ Lҥc An (Sông Bé), Ĉҥi An (Ĉӗng Nai)…

NӃu nhѭ chúng ta ÿi sâu vào các dòng chҧy lӟn, nhӓ trong cҧ vùng hҥ lѭu rӝng

lӟn cӫa sông Ĉӗng Nai thì vӃt tích nhӳng làng cә xѭa ҩy cǊng hiӇn hiӋn ra không ít.

Có khi chúng nҵm thành tӯng cөm tӟi 10 ÿӏa ÿiӅm nhѭ trong vùng ÿӗn ÿiӅn Hàng

Gòn (nay là Nông trѭӡng Hàng Gòn) ; có khi nҵm trên các bӡ suӕi nhӓ nhѭ di tích

Cҫu Sҳt, Suӕi Chӗn, Hѭng Thӏnh, Dҫu Giây, Phú Hòa, Ĉӗi Xoài, Ĉӗi Mít...

Thұt rõ ràng, vào khoҧng thӡi gian hàng nghìn năm trѭӟc (2) nhӳng con ngѭӡi

khai phá vùng ÿҩt này ÿã vӯa lұp làng ӣ trong ÿӗng, lҥi dӵng cҧ ҩp ӣ ven sông lӟn.

Hӑ gҫn nhѭ có mһt ӣ nhiӅu vùng ÿӏa hình thuӝc hҥ lѭu sông Ĉӗng Nai. Nhӳng làng

ҩp cә xѭa cҧ hàng nghìn năm ҩy hҫu hӃt ÿӅu còn lѭu cӭ dѭӟi dҥng vӃt tích chìm trong

lòng ÿҩt. Công cuӝc khai quұt ÿӇ nghiên cӭu nhӳng làng cә ҩy mӟi chӍ tiӃn hành ӣ

(2) Làng cә núi Gӕm ӣ Xuân Lӝc (Ĉӗng Nai) có niên ÿҥi C14 là 3950 + 250 cách ngày nay (tӭc 2000 + 250 năm trѭӟc

công nguyên)

2.2 Page 12

▲back to top

ÿôi nѫi vӟi phҥm vi còn hҥn hҽp. Tuy vұy, nhӳng vұt phҭm, nhӳng dҩu vӃt thu thұp,

quan sát ÿѭӧc ÿã bѭӟc ÿҫu làm sӕng dұy cҧnh tѭӧng và sҳc thái cuӝc sӕng con ngѭӡi

ӣ mӛi làng và cҧ trong toàn vùng châu thӣ. Nhӳng làng ҩy ÿã có phҥm vi rӝng lӟn,

chiӃm diӋn tích cҧ vҥn mét vuông nhѭ Cҫu Sҳt, Mӻ Lӝc, BӃn ÿò, Dӕc Chùa... Ӣ mӛi

làng nhѭ vұy chҳc hҷn cǊng khá ÿông dân cѭ. Nhӳng vӃt tích vұt chҩt mà hӑ ÿӇ lҥi

trong lòng ÿҩt, tích tө thành nhѭng tҫng dày tӟi 1 - 2 mét. Sӕ lѭӧng vұt phҭm khәng

lӗ ӣ ÿây cǊng thѭӡng ít thҩy ӣ nhӳng vùng ÿҩt khác. Ví nhѭ ӣ di tích Cҫu Sҳt, trong

phҥm vi 300 mét vuông ÿã có gҫn 800 hiӋn vұt. Ӣ Dӕc Chùa có ÿӃn trên mӝt nghìn

hiӋn vұt trong diӋn tích ÿào 550 mét vuông. Tҥi di tích Phѭӟc Tân, BӃn Ĉò, ngѭӡi ta

chӍ thu lѭӧm trên mһt ÿҩt cǊng có ÿѭӧc cҧ nghìn công cө ÿá mài lѭӥi.

Không còn nghi ngӡ gì, nhǊng làng ҩp này ÿã là nhӳng khu cѭ trú bӅ thӃ, on

ÿӏnh trong thӡi gian khá dài. NӃu nhìn rӝng trên toàn vùng châu thә, chúng ta hҷn sӁ

có ҩn tѭӧng rõ nét vӅ sӵ hình thành ӣ ÿây mӝt vùng cѭ dân lӟn, vӟi cҧ trăm làng ҩp

on ÿӏnh, ÿông ÿúc và khá phát triӇn.

Ĉã lұp ÿѭӧc làng, dӵng lên ҩp, tҩt nhiên nhӳng con ngѭӡi ӣ ÿây ÿã tӯng phҧi ÿә

mӗ hôi, nѭӟc mҳt trên nhӳng mҧnh ÿҩt quanh làng và trong nhӳng khu rӯng gҫn xa

ÿӇ khai phá, sҧn xuҩt, tҥo nên cӫa cҧi vұt chҩt và gia tăng ÿiӅu kiӋn, phѭѫng tiӋn phөc

vө nhu cҫu cӫa cuӝc sӕng. Nhӳng lѭӥi rìu, lѭӥi cuӕc bҵng ÿá mà sӕ lѭӧng có cҧ trăm,

cҧ nghìn chiӃc trong mӛi mӝt di tích làng xѭa ; nhӳng lѭӥi dao, hái, lѭӥi liӅm, lѭӥi

cuӕc, búa bҵng ÿӗng, bҵng sҳt tìm thҩy nhiӅu nѫi quҧ ÿã minh chӭng rõ ràng công

viӋc lao ÿӝng chӫ yӃu và khá thѭӡng xuyên cӫa hӑ là chһt cây, phá rӯng, cuӕc ÿҩt,

trӗng tӍa, làm nông nghiӋp nѭѫng rүy. Ĉӗng thӡi, xoay quanh hoҥt ÿӝng nông nghiӋp,

hӑ cǊng ÿã tӯng bѭӟc phát triӅn nhӳng ngành nghӅ thӫ công ÿáp ӭng nhu cҫu sҧn

xuҩt và sinh hoҥt. Hӑ làm ÿӗ ÿá, ÿӗ gӕm khá thành thҥo. Rӗi biӃt luyӋn kim, ÿúc

ÿӗng, luyӋn sҳt sӕng... Nhӳng dөng cө thӫ công ÿã khá pho biӃn trong các di tích

làng xѭa vӟi nhiӅu kiӇu loҥi. Ví nhѭ ÿөc, dao, bàn mài, bàn dұp, bàn xoa. dӝi se Sӧi,

nhӳng khuôn ÿúc ÿӗng, bát rót nѭӟc ÿӗng... Ngoài ra, các hoҥt ÿӝng săn bҳn, hái

lѭӧm, ÿánh bҳt thӫy sҧn vүn là công viӋc ÿѭӧc hӑ duy trì và phát triӇn. Nhӳng ÿӗ

nghӅ mà hӑ tӯng sӱ dөng cǊng có sӕ lѭӧng ÿáng kӇ trong các khu cѭ trú. Chúng ta

thҩy có các loҥi mǊi nhӑn, mǊi lao, mǊi tên bҵng ÿá ; mǊi lao, mǊi giáo, lѭӥi câu

2.3 Page 13

▲back to top

bҵng ÿӗng, bҵng sӯng, bҵng xѭѫng. Nhӳng di cӕt ÿӝng vұt hӑ săn ÿѭӧc cǊng khá

nhiӅu.

Quҧ thұt, cѭ dân các làng cә vùng ÿҩt Ĉӗng Nai thuӣ ҩy thӵc sӵ ÿã tӵ xây dӵng

ÿѭӧc mӝt cuӝc sӕng kinh tӃ khá ÿa dҥng. Trong ÿó nông nghiӋp ÿã có vai trò quan

trӑng. Hӑ hҷn ÿã có “cӫa ăn, cӫa ÿӇ”, có cuӝc sӕng vұt chҩt tѭѫng ÿӕi phong phú.

Ngày nay, nhìn nhӳng công cө, dөng cө, vұt dөng xѭa cǊ ҩy cӫa hӑ, chúng ta

không khӓi ngҥc nhiên trѭӟc nhӳng biӇu hiӋn khá phát triӇn, khá tinh vi cӫa trình ÿӝ

kinh tӃ - kӻ thuұt. Ĉһc biӋt, chúng ta cǊng thҩy trong ÿó, dҩu ҩn ÿұm nét cӫa mӝt

truyӅn thӕng văn hoá có sҳc thái riêng ÿó là truyӅn thӕng cӫa nӅn văn minh nông

nghiӋp bán sѫn ÿӏa. làm nѭѫng rүy.

Nhӳng ÿӗ vұt hӑ làm ra, ÿӅu có kiӅu dáng riêng, có phong cách riêng. Hӑ quen

dùng nhӳng loҥi rìu, cuӕc có vai và không có va, dáng chҳc khoҿ, có cán cӝt chҳc vào

chuôi. Hӑ ѭa thích và thѭӡng ÿӵng lѭѫng thӵc, thӵc phҭm trong nhӳng ÿӗ ÿӵng bҵng

gӕm tѭѫng ÿӕi mӝc mҥc, trang nhã. có nhuӝm màu non nâu ÿӓ, nâu hӗng, vàng xám,

nhѭng không quá cҫu kǤ, hoa mӻ. Các loҥi nӗi, vò, ÿáy tròn, nhӳng loҥi bình, bát lӟn

nhӓ vӟi các chân ÿӃ cao, thҩp... là nhӳng thӭ hӑ dùng khá pho biӃn. Ngoài ra, chúng

ta có cҧm tѭӣng là hӑ có vҿ nhѭ ít dùng ÿӗ trang sӭc. Nhӳng vòng tay, hoa tai, hҥt

chuӛi hҫu nhѭ không thҩy nhiӅu trong các di tích cѭ trú cә thӡi ÿó.

Có thӇ nói, cѭ dân các làng cә ӣ vùng châu thӗ Ĉӗng Nai thӵc sӵ ÿã có mӕi

quan hӋ văn hóa gҳn bó chһt chӁ. Giӳa hӑ ÿã hình thành mӝt cӝng ÿӗng văn hóa on

ÿӏnh tӯ cҧ hàng nghìn năm.

Nhӳng ÿiӅu ghi nhұn ÿѭӧc trên ÿây có thӇ làm cѫ sӣ cho mӝt phác hӑa chung

không gian xã hӝi cӫa nhӳng làng ҩp cә hàng nghìn năm ӣ vùng này. Ĉҥi thӇ là, vào

thӡi ҩy, cҧ vùng ÿҩt châu thә Ĉӗng Nai ÿã là vùng cѭ dân tѭѫng ÿӕi lӟn, khá tұp

trung, là mӝt khu vӵc kinh tӃ sӕng ÿӝng và hҷn ÿã hình thành mӝt cӝng ÿӗng văn hóa

có sҳc thái riêng. Bình Ĉa, mӝt làng co hàng nghìn năm, phát hiӋn vào năm 1979 ӣ ҩp

Bình Ĉa, ÿѭӧc giӟi thiӋu dѭӟi ÿây, chính ÿã hình thành và phát triӇn trong khung

cҧnh ÿӏa lý - lӏch sӱ nhѭ vұy ÿҩy ! Mӝt khung cҧnh khác vӟi “Bình Ĉa thôn” thӡi cұn

ÿҥi, và cǊng khác “Ҩp Bình Ĉa” ngày nay. Ĉó là khung cҧnh mà nhӳng con ngѭӡi

2.4 Page 14

▲back to top

sӕng trong các làng ҩp ÿang trên ÿà kiӃn tҥo mӝt xã hӝi có nӅn văn minh nông nghiӋp

vào loҥi sӟm ӣ vùng nam Ĉông Dѭѫng.

LÀNG CӘ BÌNH ĈA:

Ngay tӯ năm 1897, ngѭӡi ta ÿã biӃt ÿӃn nhӳng dҩu vӃt văn hoá có ӣ Bình Ĉa

qua mӝt thông báo ngҳn cӫa E. Hamy ÿӅ cұp vӅ nhӳng “lѭӥi tҫm sét” nhһt ÿѭӧc trong

vùng. Thông báo ÿó ÿã không gây ÿѭӧc sӵ chú ý cӫa giӟi quan chӭc thuӝc ÿӏa và giӟi

khoa hӑc Pháp, tuy lúc bҩy giӡ, cách Bình Ĉa không xa, ngѭӡi ta ÿang tiӃn hành

nhӳng ÿӧt ÿào tìm “vұt lҥ” tҥi mӝt di tích văn hóa co - di tích Cù lao Rùa (Ĉӗng Nai).

Tӯ ÿó vӅ sau, suӕt khoҧng thӡi gian dài hѫn 80 năm, dҩu tích làng cә này vүn bӏ

phӫ kín trong lòng ÿҩt, vүn tiӃp tөc bӏ quên lãng trong ký ӭc cӫa nhiӅu thӇ hӋ ngѭӡi.

Phҧi ÿӃn tháng 9-1979 chúng ta mӟi lҥi biӃt ÿӃn dҩu tích văn hóa cә ӣ ÿây nhӡ

mӝt tin ngҳn tӯ công trѭӡng xây dӵng bãi xe ô-tô, do ÿӗng chí giám ÿӕc xí nghiӋp

vұn tҧi hàng hóa tӍnh Ĉӗng Nai báo vӅ Phòng Bҧo tӗn Bҧo tàng cӫa tӍnh. Tin ҩy ÿã

ÿѭӧc ngành khҧo cә hӑc tiӃp nhұn kӏp thӡi. Rӗi sau ÿó không lâu, vào tháng 12-1979,

cuӝc khai quұt nghiên cӭu di tích Bình Ĉa ÿѭӧc tiӃn hành.

Làng Bình Ĉa cә xѭa cǊng giӕng nhѭ nhiӅu làng co khác ӣ ven sông Ĉӗng Nai,

ÿѭӧc lұp lên trên ÿӗi cao thoáng mát, lѭng tӵa vào sѭӡn, mһt quay vӅ phía sông. KӃt

quҧ khҧo sát cho biӃt vӃt tích cѭ ngө cӫa nѫѭӡi trong làng cә này nҵm ӣ hai khu vӵc.

Khu cѭ trú thӭ nhҩt nҳm vӅ phía ÿông sông Ĉӗng Nai, cách bӡ sông hiӋn nay

khoҧng 300 mét. Dҩu vӃt văn hóa có ӣ ÿây ÿã bӏ mѭa bào mòn, bӏ xe ӫi san phҷng,

nên còn lҥi rҩt ít.

Khu cѭ trú thӭ hai nҵm cách khu thӭ nhҩt khoҧng 300 mét vӅ phía ÿông nam sát

bӡ sông Ĉӗng Nai. Tҥi ÿây nhiӅu vұt dөng cә xѭa nhѭ cuӕc ÿá, rìu ÿá, bàn mài, mҧnh

ÿӗ gӕm lӝ trên mһt ÿҩt, lүn trong các vѭӡn cây trái, trong các rүy khoai mì... gҫn nhѭ

lan khҳp cҧ mһt sѭӡn phía nam cӫa quҧ ÿӗi, vӟi diӋn tích rӝng tӟi mӝt trăm hai mѭѫi

nghìn mét vuông. Trên vách các giӃng nѭӟc, các “hҫm ÿá Biên Hòa” còn thҩy vӃt

tích văn hóa cә chӗng chҩt thành tҫng, thành lӟp sâu tӟi cҧ mҩy mét. Rõ ràng ÿây là

mӝt khu cѭ trú cә có qui mô khá lӟn ; thұm chí vào loҥi lӟn nhҩt trong vùng châu thӗ

sông Ĉӗng Nai.

2.5 Page 15

▲back to top

Công cuӝc khai quұt ÿã ÿѭӧc tiӃn hành ӣ khu vӵc này trên mӝt diӋn tích chѭa

tӟi 200 mét vuông. Trong hai hӕ ÿào, các lӟp ÿҩt lҫn lѭӧt ÿѭӧc bӕc lên, nhiӅu ÿiӅu bí

ҭn trong lòng ÿҩt hàng nghìn năm nay cӫa làng cә này lҫn ÿҫu tiên ÿѭӧc tuҫn tӵ ÿѭa

ra ánh sáng. Ngѭӡi ta ÿã thҩy các lӟp ÿҩt có dҩu vӃt sinh hoҥt hình thành tӯng tҫng,

tӯng lӟp, có bӅ dày khá lӟn, tӯ 1,60m (ӣ phía dѭӟi gҫn chân ÿӗi) lên ÿӃn 2,90m (ӣ

phía gҫn ÿӍnh ÿӗi). Nҵm lүn trong các lӟp ÿҩt có nhiӅu bӃp lӱa lӟn, còn giӳ nguyên

tӯng lӟp than tro nhiӅu màu sҳc ÿen, ÿӓ, trҳng, hӗng. Phҥm vi cӫa nhӳng bӃp lӱa này,

theo nhӳng vӃt lӝ quan sát ÿѭӧc, ÿã chiӃm gҫn 50 mét vuông, và chҳc chҳn còn lan

rӝng bӣi phҫn diӋn tích chѭa ÿѭӧc khai quұt vӅ phía ÿӍnh ÿӗi. Các tҫng than tro cӫa

nhӳng bӃp lӱa này chӗng chҩt lên nhau, khi liên tөc, khi gián cách trên mӝt bӅ dày rҩt

lӟn khoҧng tӯ 1,00m ÿӃn 2,90m và cách mһt ÿҩt ÿӗi hiӋn nay khoҧng 60-70cm. Bên

cҥnh các bӃp kia có di cӕt các loài ÿӝng vұt nhѭ bò rӯng, hѭѫu, nai, tê giác... Ngoài

ra, cung có nhӳng nhóm ÿӗ gӕm vӥ nҵm thành tӯng cөm ӣ nhӳng vӏ trí khác nhau, ÿӝ

sâu khác nhau ngoài vùng các bӃp lӱa. Nhӳng vӃt tích ҩy có vҿ nhѭ có liên quan vӟi

nhau, gӧi cho chúng ta nghƭ ÿӃn cҧnh sinh hoҥt quanh bӃp lӱa lӟn cӫa nhӳng thӃ hӋ

ngѭӡi tӯng có ăn ӣ ÿây hàng nghìn năm... Ĉây là mӝt hình thӭc sinh hoҥt phә biӃn và

thѭӡng xuyên cӫa nhӳng cѭ dân cә ӣ nhiӅu nѫi, mà tài liӋu dân tӝc hӑc ngay nay vүn

còn chѭa biӃt rõ.

CǊng tӯ nhӳng lӟp ÿҩt trong hӕ ÿào, ÿã có nhiӅu vұt dөng cә xѭa ÿѭӧc thu

lѭӧm. Sӕ hiӋn vұt lên tӟi 1.500 chiӃc. Trong sӕ lѭӧng lӟn ÿó, nhӳng vұt dөng bҵng

ÿá chiӃm ÿa sӕ, vӟi 1.200 chiӃc. Ĉӗ ÿҩt nung có khoҧng 300. Ngoài ra, còn nhiӅu

mҧnh ÿӗ gӕm vӥ rҧi ӣ khҳp mӑi ÿӝ sâu trong tҩt cҧ các lӟp ÿҩt, vӟi mұt ÿӝ khá cao.

ChӍ tính trong phҥm vi 100 mét vuông cӫa mӝt hӕ ÿào, sӕ lѭӧng mҧnh gӗm cǊng ÿã

gҫn bӕn vҥn (40.000 mҧnh).

Sӕ lѭӧng vұt dөng nhiӅu nhѭ vұy, trong diӋn tích chѭa ÿӃn 200 mét vuông, thұt

sӵ là ÿiӅu ít thҩy trong các di tích có cùng thӡi. Ӣ nhӳng di tích loҥi khá lӟn nhѭ Cҫu

Sҳt, Cái Vҥn (Ĉӗng Nai), BӃn Ĉò (thành phӕ Hӗ Chí Minh), Mӻ Lӝc, Dӕc Chùa

(Sông Bé) cǊng không có ÿѭӧc tәng sӕ vұt dөng lӟn ÿӃn thӃ. Mұt ÿӝ vұt dөng tính

theo ÿѫn vӏ diӋn tích cǊng không cao nhѭ vұy. Cho nên, có thӇ nghƭ rҵng, di tích cѭ

2.6 Page 16

▲back to top

trú cә Bình Ĉa là mӝt trong nhӳng di tích giàu hiӋn vұt trong nhӳng di tích cùng thӡi

ӣ vùng châu thӗ Ĉӗng Nai.

Ngoài ra, các vұt dөng ӣ ÿây còn phong phú vӅ nӝi dung và ÿa dҥng vӅ loҥi

hình, kiӇu dáng. Trong nhӳng vұt dөng bҵng ÿá, ngѭӡi ta thҩy mӝt hình ҧnh “trăm

dáng, nghìn kiӇu”. NӃu ÿoán ÿӏnh theo chӭc năng sӱ dөng thì có cuӕc, búa, rìu, ÿөc,

dao, vòng tay, bàn mài. Nhѭng nӃu chӑn theo hình dáng thì còn ÿa dҥng hѫn rҩt

nhiӅu. ChӍ kӇ riêng mӝt loҥi công cө sҧn xuҩt là rìu, chúng ta có thӅ thҩy ӣ nѫi ÿây có

nhӳng chiӃc lӟn, chiӃc nhӓ ; chiӃc dài, chiӃc ngҳn ; chiӃc dày, chiӃc mӓng ; chiӃc

cong ; chiӃc thҷng ; chiӃc nhҹn, chiӃc thô ; chiӃc có hình tam giác, tӭ giác, hoһc có

vai... NӃu lҥi xem kӻ tӯng bӝ phұn nhӓ nhѭ phҫn lѭӥi thì có chiӃc lѭӥi cong, có chiӃc

lѭӥi gҫn thҷng, có chiӃc rìa lѭӥi cân, có chiӃc lӋch vӅ mӝt mһt. Trong nhӳng chiӃc có

vai ӣ trên thân, thì có chiӃc vai nhô cao, có chiӃc vai ngang, lҥi có chiӃc vai xuôi...

Các loҥi hình vұt dөng bҵng ÿҩt nung và gӕm cǊng thұt phong phú. Ngoài mӝt

sӕ loҥi còn nguyên dáng hình hoһc có thӇ dӵng lҥi hình dáng nhѭ loҥi bӃp có giá 3

chân, nhӳng hòn “bi gӕm”, nhӳng “mҧnh tròn bҵng gӕm”, gҫn nhѭ toàn bӝ bӕn vҥn

mҧnh vӥ ÿӅu là thành phҫn cӫa nhiӅu loҥi ÿӗ ÿӵng nhѭ nӗi, bình; chұu, bát... Trong

nhӳng loҥi ÿӗ ÿӵng ҩy, chúng ta cǊng thҩy có nhiӅu kiӇu dáng, nhiӅu kích thѭӟc

nhiӅu màu sҳc và nhiӅu loҥi hoa văn trang trí khác nhau. Ví nhѭ loҥi nӗi cǊng có to

nhӓ, cao thҩp, rӝng hҽp ; cái có miӋng loe, cái có miӋng ÿӭng... Bình cǊng có nhiӅu

loai. Bát thì có cái chân cao, chân thҩp, chân trө cao... Nhìn qua màu sҳc cӫa gӕm có

loҥi ÿӓ nhҥt, ÿӓ nâu, vàng xám, ÿen nhҥt, v.v... Chҩt liӋu làm gӕm cǊng hoһc pha

thêm cát mӏn, pha bӝt ÿá, hoһc pha bã thӵc vұt vӟi nhiӅu tӹ lӋ khác nhau. BӅ mһt ÿӗ

gӕm có khi ÿӇ trѫn, xoa bóng ; cǊng có khi in hoһc dұp thêm hoa văn hình nan chiӃu

(nhiӅu nhҩt), hoһc kҿ, vӁ bҵng que tre nhiӅu hình ҧnh phong phú (nhѭ hình sông

nѭӟc, hình tam giác) ; hoһc ÿҳp ÿai nәi ӣ vai, ӣ miӋng...

Chúng ta khó có thӇ nói hӃt, kӇ hӃt, cái ÿa dҥng phong phú và nhӳng vұt dөng ӣ

làng cә này. Song, thұn rõ ràng ÿây là mӝt hiӋn tѭӧng ÿáng chú ý. Mӝt hiӋn tѭӧng

chҳc hҷn có quan hӋ ÿӃn quá trình phát triӇn cǊng nhѭ nhӳng ÿһc ÿiӇm cӫa các hoҥt

ÿӝng kinh tӃ - văn hóa cӫa nhӳng thӃ hӋ ngѭӡi ӣ khu cѭ trú cә nay.

2.7 Page 17

▲back to top

Phҧi chăng, làng cә Bình Ĉa ӣ vào vӏ trí nhѭ trung tâm châu thә nên có thӇ ÿã

tӯng là nѫi hӝi nhұp nhiӅu vұt dөng các ÿӏa phѭѫng khác nhau tҥo nӅn sӵ phong phú

trong bӝ mһt văn hóa vұt chҩt cӫa nó ? Chúng ta có thӇ kӇ ra mӝt sӕ loҥi vұt dөng ҩy

nhѭ nhӳng loҥi bӃp có giá 3 chân ; nhӳng loҥi ÿӗ gӕm ÿѭӧc miӃt bóng, ÿѭӧc trang trí

ÿӗ án sông nѭӟc trên nӅn thӯng chҧi ; nhӳng lѭӥi búa, rìu, ÿөc có hình dáng cân ÿӕi,

vuông vӭc, mài nhҹn, cҥnh sҳc ; nhӳng bánh gӕm tròn... Nhӳng loҥi hiӋn vұt, vұt

dөng này ÿã tìm thҩy và sӕ lѭӧng khá nhiӅu ӣ các di tích ven bӡ sông Vàm Cӓ Ĉông

nhѭ An Sѫn, Rҥch Núi (Long An) và ӣ di tích Cái Vҥn - nѫi cӫa ngõ cӫa sông Ĉӗng

Nai ÿӗ ra biӇn xѭa kia... Ngoài ra, chúng ta cǊng thҩy ӣ làng co Bình Ĉa, nhѭng vұt

dөng quen thuӝc hoһc nhӳng dҩu ҩn kӻ thuұt, gҫn gǊi vӟi các di tích làng xѭa vӅ phía

ÿông sông Ĉӗng Nai. Ĉó là nhӳng lѭӥi cuӕc, lѭӥi rìu có dáng chҳc khoҿ, ít trau

chuӕt, ít tu sӱa mài nhҹn ; hoһc nhѭng lѭӥi ÿөc, nhӳng mǊi nhӑn có cùng mӝt phong

cách ghè ÿӁo nhiӅu mà mài sӱa thì ít ; hoһc nhӳng loҥi ÿӗ ÿӵng bҵng gӕm xӕp nhҽ,

màu sҳc nâu ÿӓ... Ӣ Bình Ĉa, chúng ta cǊng còn thҩy có nhӳng vұt dөng riêng, nhӳng

dҩu ҩn kӻ thuұt riêng. Trong ÿó, nәi bұt nhҩt là các loҥi bình (loҥi vò) có ÿai ÿҳp nәi

ӣ vai, nhӳng kiӅu hoa văn kӻ thuұt dұp, in hình nan chiӃu... Nhӳng vұt dөng, phong

cách kӻ thuұt ҩy cǊng khá ÿұm nét trong toàn bӝ vұt dөng ӣ nѫi ÿây.

Nhѭ vұy, nhìn tӯ biӇu hiӋn văn hóa vұt chҩt, thì sӵ ÿa dҥng và phong phú cӫa

vұt dөng trong làng cә Bình Ĉa chҳc hҷn là có sӵ hòa hӧp cӫa nhiӅu thành phҫn,

nhiӅu yӃu tӕ văn hóa ӣ nhӳng ÿӏa vӵc xa gҫn, mà nay ÿã biӃt chҳc chҳn là vùng ÿҩt

cao miӅn ÿông và miӅn thҩp giáp ÿӗng bҵng Nam Bӝ.

Con ngѭӡi thuӣ ҩy ӣ Bình Ĉa chҳc chҳn chѭa phҧi là nhӳng thѭѫng nhân “Ĉҥi

Phӕ”, nhѭng cǊng không phҧi là nhӳng ngѭӡi “biӋt lұp” sӕng giӳa cҧnh trӡi khoáng

ÿҥt, lѭng dӵa vào miӅn ÿông, núi ÿӗi, mһt ngoҧnh vӅ miӅn tây sông nѭӟc. Hӑ tӯng có

giao lѭu, trao ÿoi các vұt dөng, các sҧn phҭm lao ÿӝng ÿӇ làm phong phú thêm cho

cuӝc sӕng cҧ vӅ vұt chҩt và tinh thҫn

Tuy nhiên, cuӝc sӕng cӫa hӑ, nhӳng hiӇu hiӋn phong phú ÿa dҥng vӅ vұt dөng

cӫa hӑ, trên căn bҧn, vүn tӯ trong hoҥt ÿӝng nông nghiӋp truyӅn thӕng trên các ÿám

nѭѫng rүy gҫn xa. Không phҧi ngүu nhiên mà trong nhӳng vұt dөng bҵng ÿá ӣ ÿây lҥi

gӗm phҫn lӟn là nhӳng loҥi công cө ÿҹn cây, phá rӯng, cuӕc ÿҩt, trӗng tӍa. Trên các

2.8 Page 18

▲back to top

công cө ҩy còn in dҩu sӭt mҿ lӟn ӣ rìa lѭӥi. Ĉó là nhӳng di ҩn cӫa viӋc chһt, ÿҹn cây,

hoһc cuӕc vӥ ÿҩt ÿӗi. Mһt khác, cǊng không phҧi ngүu nhiên mà, trong các lӟp ÿҩt ӣ

khu cѭ trú Bình Ĉa, ngѭӡi ta ÿã thu ÿѭӧc gҫn bӕn vҥn (40.000) mҧnh gӕm cӫa các

loҥi ÿӗ ÿӵng. Ngoài nhӳng vұt ÿөng nhѭ bát, chұu, nhӳng nӗi nhӓ gҳn bó mұt thiӃt

vӟi sinh hoҥt hàng ngày, chúng ta còn thҩy nhӳng loҥi ÿӗ ÿӵng lӟn và khá lӟn, vӟi

chiӅu rӝng ӣ miӋng 30 - 40 cm, cao 40 - 50 cm, thұm chí, có cái miӋng rӝng 50 cm,

cao khoҧng 60 cm.

Nhӳng loҥi ÿӗ ÿӵng này chҳc chҳn dùng ÿӇ tӗn trӳ lѭѫng thӵc hoһc ÿӇ ÿun nҩu,

chӃ biӃn. Sӵ có mһt cӫa chúng là thêm mӝt bҵng chӭng cө thӇ nӳa vӅ sӵ tӗn tҥi và

phát triӇn thӵc sӵ cӫa nghӅ nông trӗng cây lѭѫng thӵc.

NghӅ trӗng trӑt ҩy là nghӅ trӗng trӑt bҵng cuӕc, dӵa vào thӃ ÿҩt ÿӗi ven suӕi,

vào các thung lǊng ven các dòng chҧy ÿӇ sҧn xuҩt. Nhӳng thӃ hӋ ngѭӡi sӕng trong

làng cә Bình Ĉa, tuy ӣ ven sông Ĉӗng Nai, có ÿҩt phù sa bӗi trѭӟc mһt, nhѭng hӑ

vүn là nhӳng ngѭӡi hѭӟng vӅ ÿӗi cao, trӗng vѭӡn làm rүy và săn bҳn thú rӯng.

Nhӳng vұt dөng cӫa hӑ, nhѭ ÿã nói, phҫn lӟn có tính chҩt, ÿһc trѭng thuӝc vӅ nӅn văn

minh nông nghiӋp bán sѫn ÿӏa.

Nhӳng vӃt tích vұt dөng có quan hӋ ÿӃn nghӅ sông nѭӟc nhѭ nhѭng hòn chì

lѭӟi bҵng ÿá, bҵng ÿҩt nung... không có mһt trong cҧ nghìn vұt dөng ӣ ÿây. Ngѭӡi

dân làng cә Bình Ĉa xem ra có vҿ quen nhѭng chѭa thұt hiӇu hӃt nguӗn lӧi cӫa dòng

sông Ĉӗng Nai vӯa có nѭӟc trong ngӑt lҥi vӯa có “cá tôm nhiӅu, ngѭ sҧn lҳm”.

Nhӳng di cӕt các loҥi cá, các vӓ ӕc vӛ trai hҫu nhѭ không thҩy. Trong khi ÿó, nhӳng

vӃt tích xѭѫng sѭӡn các loài ÿӝng vұt rӯng rұm nhѭ bò trâu rӯng, con mӉn, heo rӯng,

hoҹng, hѭѫu nai và cҧ tê giác, voi... lҥi khá nhiӅu. Riêng bò, trâu rӯng có 60 di cӕt ;

heo rӯng có 54 di cӕt. Săn bҳn và săn bҳt vүn giӳ vӏ trí khá quan trӑng trong ÿӡi sӕng

cӫa ngѭӡi co Bình Ĉa. Nguӗn chҩt béo chӫ yӃu vүn tӯ trong rӯng rұm, vùng ÿӗi núi

ÿӃn vӟi các bӳa ăn cӫa hӑ bên bӃp lӱa. Nhӳng di cӕt ÿӝng vұt lѭӧm ÿѭӧc quanh bӃp

lӱa, giӳa lӟp tro than ÿá cө thӇ hóa thӵc ÿѫn bӳa ăn thѭӡng ngày cӫa hӑ.

Bên cҥnh nghӅ trӗng trӑt mӝt nghӅ quan trӑng nhҩt trong các hoҥt ÿӝng kinh tӃ,

ngѭӡi cә Bình Ĉa cǊng ÿã có các hoҥt ÿӝng thӫ công nhѭ làm các loҥi ÿӗ ÿá, ÿӗ gӕm.

Trong ÿó, các loҥi kӻ thuұt cho tác chӃ ÿӗ ÿá (nhѭ ghè ÿӁo, mài, khoan, xuyên lӛ) ;

2.9 Page 19

▲back to top

các loҥi kӻ thuұt làm ÿӗ gӕm (chӃ biӃn nguyên liӋu, tҥo hình bҵng khuôn, bҵng tay,

bҵng ban xoay, phӫ men,nung...) ÿӅu ÿã có bѭӟc phát triӇn cao theo mӝt truyӅn thӕng

kӻ thuұt chung cӫa vùng châu thә hҥ lѭu sông Ĉӗng Nai.

Các hoҥt ÿӝng thӫ công chӫ yӃu nói trên vүn nhҵm ÿáp ӭng nhӳng ÿòi hӓi cӫa

nghӅ trӗng trӑt. Sҧn phҭm chính yӃu cӫa chúng là nhӳng công cө dùng trong nông

nghiӋp và nhӳng vұt dөng ÿӵng thành phҭm nông nghiӋp. Nhӳng sҧn phҭm dùng

trong sinh hoҥt hàng ngày có sӕ lѭӧng ít, tӹ lӋ thҩp, chӫng loҥi cǊng không nhiӅu,

ngoài mӝt sӕ ít vòng ÿá, dao, ÿөc, bát gӕm, chұu gӕm, nӗi bӃp... Ӣ ÿây, chúng ta thҩy

rҩt rõ nông nghiӋp gҫn nhѭ chi phӕi các hoҥt ÿӝng thӫ công. Tuy nhiên, nӃu nhìn vӅ

trình ÿӝ kӻ thuұt, vӅ mӭc ÿӝ chuyên môn hóa, thì cǊng phҧi ghi nhұn, các hoҥt ÿӝng

thӫ công ӣ con ngѭӡi Bình Ĉa xѭa cǊng ÿã khá phát triӇn. Trên thӵc tӃ các vұt dөng

ÿѭӧc hӑ làm ra không kӇ vӅ sӕ lѭӧng ÿã lӟn, chҩt lѭӧng khá tӕt, mà ÿһc biӋt là ÿã có

sӵ әn ÿӏnh trong loҥi hình, trong tính năng sӱ dөng, và cҧ phҫn nào ÿó, trong thҭm

mӻ nghӋ thuұt. Hӑ thӵc sӵ ÿã có mӝt truyӅn thӕng әn ÿӏnh trong lãnh vӵc hoҥt ÿӝng

này. Cho nên, có thӇ nói rҵng, nӃu không phҧi ÿã có nhӳng ngѭӡi thӧ thӫ công

thѭӡng trӵc làm ÿӗ ÿá, ÿӗ gӕm, thì chҳc chҳn nhӳng ngѭӡi nông dân ӣ ÿây trong làng

cә Bình Ĉa thӵc cӵ ÿã có trình ÿӝ tay nghӅ cao và kinh nghiӋm kӻ thuұt già dһn.

Bình Ĉa xѭa, vӟi diӋn mҥo kinh tӃ - văn hóa trình bày trên ÿây ÿã chӭng tӓ nó

là nӝt làng nông nghiӋp. Mӝt làng nông nghiӋp làm ruӝng cao (hay làm nѭѫng rүy).

Nó chѭa phҧi là mӝt làng nông nghiӋp vӟi nhiӅu ngành nghӅ phө trӧ ; nhѭng ÿã có

nhӳng hoҥt ÿӝng thӫ công khá phát triӇn. Nhìn chung, ÿây là mӝt làng có nhiӅu ÿһc

trѭng, có thӇ là cѫ bҧn, cӫa mô hình kinh tӃ-văn hoá cӫa nhӳng làng ҩp cùng thӡi ӣ

vùng châu thә sông Ĉӗng Nai

Tuy nhiên, Bình Ĉa cǊng không phҧi nhѭ nhӳng làng co bình thѭӡng khác.

Làng co Bình Ĉa là mӝt làng có quá trình phát triӅn khá dài. Ngѭӡi ta ÿã ghi nhұn

ÿѭӧc, trong tҫng ÿҩt có dҩu tích văn hoa cә dày tӯ 1m60 ÿӃn 2m90, có hai giai ÿoҥn

phát triӅn kinh tӃ-văn hóa kӃ tiӃp nhau.Trong giai ÿoҥn ÿҫu, dài hѫn, cѭ dân nông

nghiӋp ÿã sӱ dөng nhӳng công cө ÿá có vai ӣ thân là chӫ yӃu. Ĉӗ ÿӵng bҵng gӕm có

phҫn thô sѫ vӅ kӻ thuұt. VӃt tích các bӃp lӱa lӟn nҵm trong các lӟp ÿҩt thuӝc giai

ÿoҥn này. Tӯ ÿӝ sâu 0m80-0m60 trӣ lên là các lӟp ÿҩt, các vұt dөng thuӕc giai ÿoҥn

2.10 Page 20

▲back to top

phát triӇn thӭ hai. Lúc này, ngѭӡi ta sӱ dөng nhiӅu hѫn các cӕng cө ÿá không có vai

ÿӇ cuӕc ÿҩt, ÿҹn cây. Ĉӗ dùng bҵng gӕm có tiӃn bӝ trong kӻ thuұt nên xѭѫng gӕm

mӓng và ÿӅu. Loҥi gӕm màu ÿen ít ÿi, loҥi màu ÿӓ nâu, ÿӓ nhҥt nhiӅu hѫn, kích thѭӟc

ÿӗ gӕm cǊng lӟn hѫn. Ĉһc biӋt, lúc này có thêm các loҥi ÿӗ dùng mӟi nhѭ loҥi bӃp có

giá ba chân, nhӳng vòng ÿeo tay...

Quá trình phát triӇn cӫa hai giai ÿoҥn này kéo dài bao lâu là ÿiӅu chѭa thӇ biӃt

ÿѭӧc thұt chính xác. Tuy nhiên hiӋn nay, nhӡ vào sӵ phân tích bҵng phѭѫng pháp

C14 mӝt mүu than tro lҩy trong bӃp lӱa ӣ ÿӝ sâu 1m90, chúng ta có ÿѭӧc mӝt niên

ÿҥi cө thӇ là 3180 + 50 cách nay (tӭc 1230 năm trѭӟc Công nguyên). Con sӕ này chӍ

mӟi cho biӃt mӝt thӡi ÿiӇm trong quá trình phát triӇn lâu dài ÿó. Nó tѭѫng ӭng vӟi

tuәi cӫa nhӳng vӃt tích ӣ ÿӝ sâu 1m90 - 2m00, vào khoҧng nӱa cuӕi cӫa giai ÿoҥn

thӭ nhҩt. Tӯ ÿó, có thӇ nghƭ rҵng, niên ÿҥi khӣi lұp làng cә Bình Ĉa này ҳt phҧi sӟm

hѫn năm 1230 trѭӟc Công nguyên, và thӡi gian tӗn tҥi cӫa nó còn tiӃp tөc kéo dài khá

lâu sau thӡi ÿiӇm trên ba nghìn năm ҩy. NӃu nhѭ căn cӭ vào tӕc ÿӝ tích tө trung bình,

ÿѭӧc xác ÿӏnh bҵng niên ÿҥi C14, là khoҧng 500 năm dày chӯng 0,50m cӫa tҫng văn

hóa di tích Dӕc Chùa (Sông Bé (3) - mӝt làng cә cùng thӡi và cách Bình Ĉa khoҧng

20km ÿѭӡng sông mà suy tính, thì thӡi ÿiӇm khӣi lұp làng cә này có thӇ vào khoҧng

tӯ 4.000 năm ÿӃn 3.500 năm cách ngày nay ; thӡi gian tӗn tҥi cӫa nó có thӇ kéo dài

tӟi 2.500 năm trѭӟc. Khung niên ÿҥi ҩy cӫa làng cә Bình Ĉa là khá phù hӧp vӟi trình

ÿӝ phát triӅn kinh tӃ - văn hóa trong khung cҧnh chung cӫa các làng co ӣ vùng ÿҩt

Ĉӗng Nai. Nhѭng niên ÿҥi C14 ӣ di tích BӃn Ĉò (Thӫ Ĉӭc - thành phӕ Hӗ Chí Minh)

3040 + 140 cách nay và ӣ An Sѫn Ĉӭc Hòa - Long An) là 2855 + 50 năm cách nay

có thӇ, cǊng góp phҫn xác nhұn tính hӧp lý cӫa niên ÿҥi làng co Bình Ĉa nói trên.

Nhѭ vұy, chúng ta có ÿӫ căn cӭ ÿӇ coi làng co Bình Ĉa nhѭ là mӝt trong nhӳng

làng khӣi lұp vào loҥi khá sӟm. Nó cǊng là mӝt làng tӗn tҥi khá dài lâu, cҧ nghìn

năm, vӟi nhӳng ÿһc ÿiӇm noi bұt mà các làng cә cùng thӡi ít có ÿѭӧc. Ĉó là sӵ rӝng

lӟn và phҥm vi cѭ trú ; là sӵ phong phú, ÿa dҥng vӅ nӝi dung văn hóa vұt chҩt. Bình

Ĉa quҧ là mӝt ÿiӇm cѭ dân lӟn, mӝt làng “tҫm cӥ” trong không gian xã hӝi các làng

ҩp vùng châu tho sông Ĉӗng Nai hӗi ÿó.

(3) Hai chӍ sӕ niên ÿҥi C14 ӣ Dӕc Chùa là 3145 + 50 năm cách ngày nay.

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top

Bình Ĉa, cái làng co ҩy, còn ÿһc biӋt hѫn các làng cә cùng thӡi bӣi sӵ hiӋn diӋn

trong tҫng ÿҩt văn hóa, cҥnh khӕi lѭӧng lӟn vұt dөng cә xѭa, mӝt sҧn phҭm văn hóa

nghӋ thuұt ÿӝc táo - nhӳng thanh ÿàn ÿá cә. Ĉây là mӝt sҳc thái mӟi, thұt ÿһc biӋt

trong văn hóa cӫa làng co này, mà chúng ta chѭa tìm thҩy ӣ các làng cә khác trên

vùng ÿҩt Ĉӗng Nai. Trong khi ÿó, ӣ vùng ÿҩt Tây Nguyên, dҩu ҩn cӫa nó còn lѭu lҥi

khá phә biӃn trong các giàn “nhҥc nѭӟc” giӳ rүy. Thұm chí, ӣ ÿôi nѫi, ngѭӡi ta ÿã

tình cӡ tìm ÿѭӧc nhӳng sҧn phҭm văn hóa cùng loҥi. Rõ ràng, tӯ phát hiӋn ÿàn ÿá,

chúng ta thҩv Bình Ĉa xѭa và Tây Nguyên cә truyӅn ngày nay hҷn có mӕi quan hӋ

văn hóa - lӏch sӱ khá rõ nét và lâu ÿӡi

Làng cә Bình Ĉa, trong lӏch sӱ, chҳc tӯng có vӏ trí nhѭ chiӃc cҫu nӕi Ĉӗng Nai

- Tây Nguyên. Ĉây là chiӃc cҫu ÿҫu tiên ÿѭӧc khҧo cә hӑc khám phá ra. Chҳc chҳn,

chúng ta còn tìm ÿѭӧc nhiӅu Bình Ĉa khác nӳa, có thêm nhiӅu cҫo nӕi giӳa hai vùng

văn hóa co xѭa và cә truyӅn ҩy, bӣi xét vӅ biӇu hiӋn kinh tӃ - văn hóa thì cҧ 2 vùng

ҩy ÿӅu có cҩu trúc không gian - xã hӝi sҧn sinh ra tӯ mӝt nӅn văn minh nông nghiӋp

ruӝng rүy.

Ĉàn ÿá, sҧn phҭm tiêu biӇu cӫa nên văn minh ҩy, dù thҩy ӣ Bình Ĉa hay truyӅn

lѭu ӣ Tây Nguyên, thӵc ra ÿӅu cùng trong mӝt không gian - Xã hӝi chung nhѭ vұy.

Mӝt phҫn cái không gian ÿó, chúng ÿi ÿã phác hӑa trong các trang trên vӅ “Bình Ĉa”,

hàng nghìn năm trѭӟc

PHҪN HAI

ĈÀN ĈÁ BÌNH ĈA – MӜT NHҤC CӨ CӘ KÍNH

TӮ NHӲNG PHÁT HIӊN BAN ĈҪU

Tây Nguyên vӕn nәi tiӃng là miӅn ÿҩt giàu thѫ và nhҥc, nhiӅu ÿàn và sáo.

Trong nhӳng ngày hӝi hoһc vào cuӝc lӉ, tiӃng cӗng chiêng, tiӃng hát hò rӝp rӏp khҳp

buôn làng. Ĉһc biӋt, trong nhӳng dӏp lúa rүy tro bông, làm ÿòng và chín rӝ, thì tӯ các

ÿám sѭѫng ven nhӳng dòng suӕi nhӓ, lҥi vang lên âm thanh thánh thót rӝn ràng

không dӭt cӫa nhӳng giàn “nhҥc nѭӟc” làm bҵng nhѭng thanh “ÿá kêu". Các Cҧnh

tѭӧng và âm thanh ÿһc sҳc ҩy thұt hҩp dүn, ÿã khiӃn các nhà dân tӝc hӑc nghƭ rҵng,

3.2 Page 22

▲back to top

nhӳng giàn “ÿàn ÿá” ҩy hҷn là mӝt hiӋn tѭӧng dân tӝc hӑc ÿӝc ÿáo cӫa Tây Nguyên ;

ÿàn ÿá là sҧn phҭm văn hóa có truyӅn cӫa ÿӗng bào Tây Nguyên.

Rӗi thêm vào ÿó, mӝt vài phát hiӋn tình cӡ giàn ÿàn ÿá cә ӣ Nam Liêng Kr’ak

(Ĉҳc Lҳc), ӣ Bҧo Lӝc (Lâm Ĉӗng), cǊng trong ÿӏa bàn Tây Nguyên, lҥi khiӃn ngѭӡi

ta càng nghƭ là “Tây Nguyên hҷn là quê hѭѫng ÿàn ÿá” ; hoһc cho rҵng “Ĉàn ÿá là

hӗn văn hóa cӫa Tây Nguyên cә ÿҥi”. CǊng bӣi thӃ, nên thѭӡng khi ÿӅ cұp ÿӃn viӋc

tìm kiӃm, nghiên cӭu ÿàn ÿá nay hoһc xѭa, ngѭӡi ta chӍ nghƭ ÿӃn hoһc hѭӟng nhiӅu

hѫn vӅ Tây Nguyên. NhiӅu ngѭӡi coi ÿàn ÿá là vҩn ÿӅ cӫa ÿҩt nѭӟc - con ngѭӡi Tây

Nguyên cә kính và bҩt khuҩt

Trong khi dѭ luұn chung ÿang hѭӟng theo quan niӋm trên, thì tҥi Bình Ĉa, mӝt

ÿӏa ÿiӇm giáp ÿӗng bҵng châu thӗ Ĉӗng Nai - Cӱu Long, cách vùng rìa Tây Nguyên

cҧ trăm cây sӕ lҥi tìm thҩy vӃt tích ÿàn ÿá vӟi tѭ cách là mӝt hiӋn vұt khҧo cә. Khám

phá ÿàn ÿá Bình Ĉa ÿã làm cho không ít ngѭӡi ngҥc nhiên trong sӵ ngѭӥng mӝ ÿӕi

vӟi khҧo cә hӑc. Thӵc ra, ngѭӡi ngҥc nhiên trѭӟc hӃt, lҥi chính là các cán bӝ khҧo

trӵc tiӃp khai quұt di tích Bình Ĉa. Lúc ҩy, hӑ coi viӋc tìm thҩy ÿàn ÿá ӣ ÿây là mӝt

phát hiӋn khoa hӑc có phҫn may mҳn, xen lүn tình cӡ, nhѭng có tҫm quan trӑng lӟn.

Quҧ thұt vұy ! Tӯ khi phát hiӋn ÿѭӧc dҩu vӃt làng co Bình Ĉa cho ÿӃn lúc khai

quұt lӟp ÿҩt văn hóa, nhӳng cán bӝ khҧo co theo ÿuoi mӝt ý ÿӗ khoa hӑc lӟn khác.

Hӑ không chú ý tìm ÿàn ÿá co, mà muӕn tӯ trong nhӳng lӟp ÿҩt văn hóa ӣ di tích này

tìm ra nhӳng tài liӋu, hiӋn vұt, soi sáng thêm quá trình phát triӅn văn hóa - lӏch sӱ cӫa

bҧn thân di tích ҩy và cҧ cӫa chung các làng co cung thӡi ӣ vùng ÿҩt Ĉӗng Nai hàng

nghìn năm trѭӟc.

Thoҥt ÿҫu, cuӝc khai quұt (4) ÿѭӧc triӇn khai trên diên tích 100 mét vuông.

Trong diӋn ÿào này, ngѭӡi ta ÿã ghi nhұn ÿѭӧc nhiӅu lӟp ÿҩt văn hóa tích tө chӗng

chҩt lên nhau theo ÿà phát triӇn cӫa làng cә. Ngѭӡi ta gһp lҥi vӃt tích cӫa nhӳng sinh

hoҥt thѭӡng ngày diӉn ra trong nhóm cѭ dân co nѫi ÿây - Ĉó là nhӳng bӃp lӱa lӟn

gӗm nhӳng tҫng than tro còn nguyên vҽn ; nhӳng tҧng ÿá lӟn rҧi rác xung quanh và

nhӳng ÿӗ ÿӵng bҵng gӕm bӏ vӥ nҵm thành tӯng cөm. CǊng trong các lӟp ÿҩt, ngѭӡi

(4) Ĉoàn khai quұt gӗm: NguyӉn Duy TǤ – Phó trѭӣng ban Ban khҧo cә hӑc, NguyӉn Văn long – Trѭӣng ÿoàn, Ĉào

Linh Côn, Bùi Chí Hoàng và Bùi Xuân Long

3.3 Page 23

▲back to top

ta ÿã thҩy và thu lѭӧm hàng trăm vұt dөng bҵng ÿá, hàng vҥn mҧnh ÿӗ dӵng nҵm rҧi

khҳp hӕ..., chӭng tích cӫa mӝt quá trình lao ÿӝng sáng tҥo là mӝt cuӝc sӕng cӝng

ÿӗng khá ÿông ÿҧo.

Tuy nhiiên, suӕt tӯ lӟp ÿҩt tiӃp giáp mһt ÿӗi hiӋn nay ÿӃn lӟp ÿҩt sâu 1m60

hoһc 2m90, tұn cùng mһt ÿҩt sinh thә (tӭc ÿҩt tӵ nhiên), ngѭӡi ta ÿã không thҩy mӝt

mҭu nhӓ cӫa nhӳng thanh ÿàn ÿá bӏ vӥ hoһc rѫi vãi ÿó ÿây…Ĉàn ÿá không có và

không nҵm trong diӋn tích 100 mét vuông hӕ ÿào này

TriӇn khai muӝn hѫn vài ngày, là hӕ ÿào thӭ hai, nҵm sát vách phía tây cӫa hӕ

thӭ nhҩt. Tҥi phҫn phía bҳc cӫa hӕ mӟi - tӭc vӅ phía gҫn ÿӍnh ÿӗi - ngѭӡi ta ÿã thҩy

lҥi, gҫn nhѭ ÿҫy ÿӫ, nhӳng lӟp ÿҩt chӗng chҩt, nhӳng tҫng than tro nguyên vҽn trong

bӃp lӱa. Thұm chí, chúng còn khӟp vӟi các lӟp ÿҩt, các tҫng than tro trong hӕ thӭ

nhҩt. Rõ ràng, các dҩu tích, vӃt tính văn hóa ӣ cҧ hai hӕ, ÿӅu thuӝc cùng mӝt ÿѫn vӏ

di tích mà tính chҩt cӫa nó là nhӳng bӃp lӱa lӟn. Quanh vùng bӃp lӱa, cǊng lҥi có

nhӳng ÿӕng gӕm vӥ nҵm thành cөm. Ĉây là nhӳng vӃt tích cӫa mӝt ÿiӇm sinh hoҥt

cӝng ÿӝng quanh bӃp lӱa cӫa nhӳng ngѭӡi ӣ làng co Bình Ĉa.

Tҥi phҫn phía nam, các lӟp ÿҩt văn hoá vүn tѭѫng tӵ nhѭ nhӳng lӟp ÿҩt ӣ hӕ

thӭ nhҩt. Song, thұt tình cӡ, chính trong khu vӵc này, các cán bӝ khai quұt lҫn lѭӧt

tìm ÿѭӧc nhiӅu thanh, mҧnh ÿàn ÿá vӥ nҵm trong lӟp ÿҩt әn ÿӏnh ; xen lүn các vұt

dөng, các mҧnh gӕm vӥ. Quá trình phát hiӋn ÿàn ÿá ÿã diӉn ra thұt sôi ÿӝng.

Mӟi ÿҫu, vào chiӅu ngày 12-12-1979, trong khi ÿào lӟp ÿҩt sâu tӯ 0m40 ÿӃn

0m60 thuӝc phҥm vi ô H5 (5) ÿã phát hiӋn mӝt ÿoҥn gүy nhӓ cӫa mӝt thanh ÿá. Ĉoҥn

gүy này nҵm chung vӟi nhiӅu mҧnh gӕm co, trong lӟp ÿҩt màu nâu nhҥt lүn nhiӅu hát

sӓi nhӓ. Do hình dáng không nguyên vҽn, ÿһc ÿiӇm chӭc năng không rõ rӋt, nên ÿoҥn

ÿá ÿó ÿѭӧc xӱ lý nhѭ mӝt “hiӋn vұt lҥ”

Công viӋc khai quұt vүn tiӃp tөc theo tiӃn trình bình thѭӡng ӣ mӝt ô vuông tiӃp

giáp ô H5 vӅ phía ÿông - tӭc ô 15. Tҥi ô này, trong lӟp ÿҩf sâu 0m65 có màu sáng

hѫn lӟp ÿҩt phía trên, lҥi ÿào thҩy 3 tҩm ÿá lҥ. Cҧ ba ÿӅu cùng nҵm trên mӝt bình

(5) Hӕ ÿào thành 15 ô bҵng nhau. Ô H5 nҵm sát vách nam ; phía ÿông ô H5 là ô 15 ; phía tây ô H5 là ô G5.

3.4 Page 24

▲back to top

diӋn ; mӝt ÿҫu cӫa ba tҩm ÿá cҳm xiên vào mһt ÿҩt. Ĉһc biӋt, vӅ hình dáng, màu ÿá,

vӅ kӻ thuұt ghè ÿӁo cӫa cҧ ba tҩm ÿӅu giӕng tҩm ÿá ÿã thҩy ӣ ô H5

CǊng thұt may mҳn, trong ÿoàn khai quұt có ÿӗng chí NguӉyn Văn Long tӯng

xem xét và chҳp gҳn nhӳng mҧnh ÿàn ÿá Bҧo Lӝc (Lâm Ĉӗng), nên ÿã nhұn diӋn

ngay nhӳng tҩm ÿá lҥ ҩy chính là nhӳng mҧnh vӥ cӫa ÿàn ÿá. Lúc ҩy là vào chiӅu

ngày 13-12-1979. Ngày hôm sau, 14-12, nhiӅu cán bӝ khoa hӑc và văn hóa (6) ÿӃn

hiӋn trѭӡng xem xét ÿӅu xác nhұn nhӳng mҧnh ÿá ÿó có ÿҫy ÿӫ ÿһc trѭng giӕng vӟi

nhӳng thanh ÿàn ÿá ÿã phát hiӋn ÿѭӧc ӣ vùng nam Tây Nguyên. Ĉàn ÿá có mһt trong

di tích khҧo cә Bình Ĉa ÿѭӧc khҷng ÿӏnh.

Bҳt ÿҫu tӯ ÿó các thanh, ÿoҥn ÿàn ÿá ÿѭӑc tiӃp tөc giӳ nguyên vӏ trí lúc mӟi ÿào

thҩy. Nhӳng vұt dөng bҵng ÿá, nhӳng nhóm ÿӗ gӕm vӥ xung quanh khu vӵc có ÿàn

ÿá cǊng ÿuӧc bҧo tӗn nguyên trҥng. ViӋc ÿào ÿѭӧc tiӃn hành ӣ nhӳng phҫn ÿҩt chѭa

lӝ các ÿoҥn, thanh ÿàn ÿá.

ĈӃn ngày 16-12, trong phҥm vi ô H5 và ô 15, ӣ ÿӝ sâu 0m60 - 0m65 ÿã lҫn lѭӧt

lӝ ra mӝt hiӋn trѭӡng di tích ÿàn ÿá rҩt thú vӏ. Có tӟi 30 thanh, ÿoҥn ÿàn ÿá phô bày

trên bӅ mһt hѫi thoҧi dӕc tӯ bҳc xuӕng nam theo thӃ sѭӡn ÿӗi. Có nhӳng thanh nҵm

gҫn nhau hoһc sát bên nhau ; có nhӳng thanh nҵm gӕi lên nhau ; thұm chí, chӗng lên

nhau. Chúng nҵm thұt lӝn xӝn ; không có dҩu hiӋu nhӓ nào thӇ hiӋn có sѭ sҹp xӃp, bӕ

trí cӫa bàn tay con ngѭӡi.

Ngoài phҥm vi ô H5 và ô 15, ngѭӡi ta ÿã mӣ rӝng diӋn tích ÿo vӅ hai hѭӟng

ÿông và hѭӟng nam ÿӇ dõi tìm thêm vӃt tích ÿàn ÿá. Ӣ ÿây, trong khu vӵc ӣ rӝng, ÿã

tìm ÿѭӧc 5 ÿoҥn gүy cӫa ÿàn ÿá. Chúng ÿӅu nҵm ӣ ÿӝ sâu tѭѫng ÿѭѫng vӟi nhӳng

thanh ÿá ÿã phát hiӋn

Cuӕi cùng, ÿӃn ngày 23-12-1979, tӭc sau bҧy ngày kiên trì ÿào tìm, ngѭӡi ta ÿã

ghi nhұn ÿѭӧc 37 thanh và ÿoҥn ÿàn ÿá. Chúng nҵm rҧi trên diӋn tích có chiӅu dài tӯ

ÿông sang tây là 3,80 mét, chiӅu rӝng tӯ bҳc xuӕng nam là 1,96 mét ; cách mһt ÿҩt

ÿӗi hiӋn nay là 0,55 - 0,65 mét. Mұt ÿӝ phân bӕ không ÿӅu. Trong ÿó, ӣ ô 15 có 26

(6) Gӗm cán bӝ ViӋn Khoa hӑc Xã hӝi tҥi thành phӕ Hӗ Chí Minh, cán bӝ ViӋn Nghiên cӭu Âm nhҥc, cán bӝ Ty Văn

hoá – Thông tin tӍnh Ĉӗng Nai

3.5 Page 25

▲back to top

thanh, ÿoҥn ; ӣ ô H5 có 4 thanh, ÿoҥn ; phҫn mӣ rӝng vӅ phía ÿông (tӭc ô 15) có 5

ÿoҥn ; và phҫn mӣ rӝng vӅ phía nam, trong ô 16, có 2 mҧnh.

Tҥi ô 15, nhӳng mҧnh, ÿoҥn ÿàn ÿá nҵm lӝn xӝn, sát bên nhau, gӕi lên nhau ;

thұm chí, chӗng lên nhau. Có vài thanh nҵm cҳm ÿҫu vào lòng ÿҩt. Tҥi ÿây, có mӝt

thanh còn nguyên, kích thѭӟc nhӓ nhҩt nҵm lүn dѭӟi nhiӅu mҧnh, ÿoҥn ÿàn ÿá khác.

Ngoài ra, cǊng thҩy có nhiӅu mҧnh ÿӗ gӕm nҵm rҧi rác giӳa các thanh, ÿoҥn ÿá ; và 8

nông cө ÿá nҵm phân tán nhiӅu nѫi, mà nhiӅu nhҩt là ӣ khu vӵc phía tây, gҫn giáp ô

15.

Trong ô H5, sӕ thanh, ÿoҥn không nhiӅu nhѭ ӣ ô 15, nhѭng lҥi có 2 thanh còn

nguyên dáng hình. Hai thanh này nҵm song song theo hѭӟng ÿông bҳc - tây nam, và

cҥnh ÿó có 1 ÿoҥn nhӓ, nhiӅu mҧnh gӕm và mӝt chiӃc rìu ÿá. VӅ phía bҳc cӫa ô này,

có cөm gӕm lӟn nҵm rҧi theo hѭӟng ÿông - tây.

Trong các ô khác, I’5 và I6, sӕ ÿoҥn ÿàn ÿá ít hѫn nҵm phân tán, xen lүn vӟi các

mҧnh ÿӗ gӕm và vài chiӃc rìu, cuӕc ÿá.

Sau khi hiӋn trѭӡng di tích ÿàn ÿá nói trên ÿѭӧc làm lӝ rõ, nhiӅu ÿӗng chí lãnh

ÿҥo tӍnh Ĉӗng Nai, nhiӅu nhà khoa hӑc, âm nhҥc, nghӋ thuұt ÿã ÿӃn xem xét, giám

ÿӏnh. ViӋc quay phim, chөp ҧnh, vӁ ÿѭӧc tiӃn hành kӏp thӡi.

Sang nhӳng ngày ÿҫu năm 1980, các thanh, ÿoҥn ÿàn ÿá ÿѭӧc lҩy lên khӓi hiӋn

trѭӡng. Công viӋc khai quұt lҥi tiӃp tөc tiӃn hành ӣ phҫn ÿҩt phía dѭӟi di tích ÿàn ÿá.

KӃt quҧ là ÿã thu ÿѭӧc thêm 5 ÿoҥn nhӓ ÿàn ÿá trong ô 15, ӣ ÿӝ sâu 0,90 mét, vào

ngày 3-1-1980.

Ĉào tiӃp lӟp ÿҩt tӯ ÿӝ trâu 0,90 mét ÿӃn mһt ÿҩt tӵ nhiên, sâu 1,60 mét, chӍ còn

thҩy vài vұt dөng bҵng ÿá nhѭ cuӕc, rìu có vai ӣ thân, nhӳng mҧnh ÿӗ gӕm vӥ. Ngày

9-1-1980, viӋc khai quұt hoàn tҩt. Trong hӕ ÿào ÿã lӝ ra loҥi ÿҩt tӵ nhiên màu ÿӓ nhҥt

thuҫn nhҩt, lүn ít sӓi sҥn. Trong tҫng ÿҩt này không có dҩu vӃt vұt dөng cә xѭa, cǊng

không có mҧnh, ÿoҥn ÿàn ÿá. Nhѭ vұy, 5 ÿoҥn ÿàn ÿá tìm ÿѭӧc ӣ ÿӝ sâu 0,90 mét là

nhӳng ÿoҥn cuӕi cùng ÿѭӧc phát hiӋn trong hӕ khai quұt. Ĉó cǊng là vӃt tích ӣ ÿӝ sâu

nhҩt cӫa ÿàn ÿá trong lӟp ÿҩt văn hóa cә Bình Ĉa.

3.6 Page 26

▲back to top

ĈӃn ÿây, chúng ta có thӇ hình dung ÿҫy ÿӫ bӝ mһt chung cӫa di tích ÿàn ÿá tҥi

hiӋn trѭӡng. Di tích gӗm 42 thanh, ÿoҥn ÿàn ÿá lӟp nhӓ (7) ; có màu sҳc, hình dáng,

kӻ thuұt ghè ÿӁo gҫn giӕng nhau. Chúng phân bӕ trên diӋn tích rӝng khoҧng 8 mét

vuông ; nҵm trong lӟp ÿҩt văn hóa màu nâu, tѫi xӕp, cách mһt ÿӗi hiӋn nay tӯ 0m55

ÿӃn 0m90. Chúng rҧi thành nhiӅu cөm. Trong ÿó, cөm trung tâm gӗm khoҧng 30

thanh, ÿoҥn, năm khá lӝn xӝn hӧp thành mӝt dҧi ÿá gҫn nhѭ nӕi tiӃp nhau theo hѭӟng

tây bҳc - ÿông nam, trên bӅ mһt dӕc thoҧi, sâu cách mһt ÿҩt 0,55 - 0,65 mét.

Di tích ÿàn ÿá Bình Ĉa có tính chҩt khá ÿһc biӋt. Nó không phҧi là loҥi ÿѭӧc

chôn cҩt chu ÿáo, hoһc ÿѭӧc sҳp xӃp có trұt tӵ, có ý thӭc. Nó ÿѭӧc cҩu thành tӯ mӝt

tұp hӧp nhiӅu vұt dөng cùng loҥi, cùng tính chҩt - nhӳng thanh ÿàn ÿá - có quan hӋ

chһt chӁ trên mӝt bình diӋn hҽp. Hay nói cách khác, ÿây là di tích cӫa mӝt tұp hӧp

cӫa nhӳng thanh, ÿoҥn ÿàn ÿá mà ngѭӡi Bình Ĉa xѭa ÿã loҥi bӓ tҥi chӛ (in situ) hàng

loҥt do mӝt biӃn cӕ bҩt thѭӡng nào ÿó, sau khi ÿánh vӥ gҫn nhѭ toàn bӝ. CǊng ÿáng

chú ý là, chúng ÿѭӧc loҥi bӓ, không phҧi ӣ nѫi nào khác, mà ngay trong nѫi cѭ trú, có

nhӳng ÿӕng nӗi, vò, bình, bát vӥ phân bә gҫn xa ; có nhӳng vùng than tro cӫa các

bӃp lӱa bên cҥnh. Vӏ trí ҩy cӫa di tích ÿàn ÿá Bình Ĉa hҷn nhѭ gӧi lên hình ҧnh vӅ

vai trò cӫa nó trong sinh hoҥt cӝng ÿӗng bên ngӑn lӱa cӫa ngѭӡi Bình Ĉa thuӣ ҩy.

Phҧi chăng, ÿây là mӝt trong nhӳng khám phá quan trӑng tҥi hiӋn trѭӡng vӅ ÿàn ÿá

Bình Ĉa ?

… ĈӂN Ý NGHƬA CӪA NHӲNG SӔ LIӊU…

Di tích ÿàn ÿá Bình Ĉa gӗm ÿa sӕ là nhӳng ÿoҥn ÿá gүy vӥ. Cho nên, muӕn xác

ÿӏnh ÿѭӧc cҩu trúc toàn bӝ cӫa nó, cҫn phҧi giám ÿӏnh lҥi sӕ lѭӧng vӕn có cӫa nhӳng

thanh ÿá. trѭӟc khi bӏ gүy. Nhѭ ÿã biӃt, sә thanh, ÿoҥn ÿá thu thұp ÿѭӧc tҥi hiӋn

trѭӡng là 42, cҧ nguyên lүn vӥ. Sau khi ÿӕi chiӃu các ÿoҥn, các mҧnh vӟi nhau, rӗi

lҳp ráp lҥi, thì sӕ thanh, ÿoҥn còn lҥi là 39. Trong ÿó có 5 thanh còn dáng nguyên vҽn.

Sӕ còn lҥi gӗm 15 ÿoҥn ÿҫu cӫa các thanh ÿá và 20 ÿoҥn thân. Nhѭ vұy, sӕ mҧnh,

ÿoҥn không chҳp gҳn thành thanh nguyên còn khá nhiӅu, tӟi 35 ÿoҥn. Sӕ ÿoҥn thiӃu

cǊng không phҧi ít. Thұt rõ ràng di tích ÿàn ÿá Bình Ĉa còn chѭa ÿѭӧc phát hiӋn hӃt.

(7) Ngoài ra còn có 5 mҧnh quá nhӓ

3.7 Page 27

▲back to top

Sѭu tұp ÿàn ÿá còn chѭa hoàn chӍnh. Lòng ÿҩt cә ӣ ÿây chҳc chҳn còn lѭu giӳ nhiӅu

thanh, ÿoҥn khác nӳa. Cho nên, muӕn dӵng lҥi mӝt cách tѭѫng ÿӕi hoàn chӍnh di tích

ÿàn ÿá hiӋn có, nhҩt thiӃt phҧi tiӃn hành nhӳng cuӝc khai ÿào mӟi trong tѭѫng lai.

Tuy nhiên, vӟi 42 thanh, ÿoҥn ÿá - mӝt sӕ lѭӧng không phҧi ít - chúng ta có thӇ

khám phá nhiӅu ÿiӅu bí ҭn cӫa ÿàn ÿá Bình Ĉa và cӫa chung loҥi hình nhҥc cө ÿӝc

ÿáo này.

Trѭӟc hӃt, dӵa vào kӃt quҧ giám ÿӏnh vӅ sӕ lѭӧng, chúng ta biӃt chҳc chҳn di

tích ÿàn ÿá Bình Ĉa hiӋn tҥi có tӟi 13 thanh nguyên hình dáng, hoһc còn ÿoҥn phía

ÿҫu. Ngoài ra, còn có 20 ÿoҥn, mҧnh thân chѭa tính ÿӃn. Nhѭng ÿoҥn này có thӇ có

bӝ phұn thuӝc phҫn vӥ cӫa nhѭng ÿoҥn, thanh hiӋn biӃt ; nhѭng cǊng có nhӳng ÿoҥn

thuӝc nhӳng thanh còn nҵm trong lòng ÿҩt. Trên thӵc tӃ tѭ liӋu hiӋn có, ÿàn ÿá Bình

Ĉa phҧi có sӕ lѭӧng nhiӅu hѫn 13 thanh. Thұm chí, nӃu so sánh cҭn thұn vӅ kích

thѭӟc, kiӇu dáng tӯng ÿoҥn, chúng ta có thӇ ÿѭa sӕ lѭӧng thanh không nguyên và

nguyên lên ÿӃn 20. Ĉây là sӕ lѭӧng khá lӟn, là con sӕ có ý nghƭa. Nó minh chӭng cho

sӵ tӗn tҥi khá phә biӃn, loҥi nhҥc cө này trong cuӝc sӕng cӫa cѭ dân cә Bình Ĉa. Mһt

khác, nó cǊng thӇ hiӋn ÿàn ÿá - loҥi nhҥc cө ÿһc sҳc - hҷn ÿã ÿѭӧc chӃ tҥo khá nhiӅu

lúc ÿó. Thұm chí, có thӇ có quá trình phát triӇn ÿã khá dài lâu. Có lӁ cǊng bӣi thӃ, nên

hҫu nhѭ toàn bӝ các thanh, ÿoҥn ÿàn ÿá Bình Ĉa ÿӅu ÿã có hình dáng khá thӕng nhҩt

và әn ÿӏnh.

Chúng ÿӅu là (hoһc thuӝc dҥng) nhӳng phiӃn ÿá dài, thҷng, dҽt ; bӅ ngang hҽp

hoһc rҩt hҽp. Nhӳng chӍ sӕ ÿo ÿҥc cӫa 5 thanh còn nguyên dáng hình có thӇ cung cҩp

nhӳng nét cө thӇ hѫn vӅ hình dáng chung cӫa nhӳng thanh ÿàn ÿá Bình Ĉa. Trong ÿó,

quan hӋ tӍ lӋ giӳa dài và rӝng chӍ biӃn ÿәi tӯ khoҧng 4/1 (lӟn nhҩt) ÿӃn 3/1 ; bӅ rӝng

so vӟi bӅ dày có tӍ lӋ vào khoҧng 5/1. Các ÿoҥn ÿá khác cǊng có tӍ lӋ giӳa rӝng và

dày biӃn ÿoi trong khoҧng tӯ 7/1 ÿӃn 5/1. Nhӳng con sӕ tӍ lӋ ҩy hҷn cǊng phҧn ánh

phҫn nào sӵ әn ÿӏnh vӅ qui cách, vӅ mӵc thѭӟc chung cӫa cҩu trúc hình dáng nhӳng

thanh ÿoҥn ÿá ӣ ÿây.

3.8 Page 28

▲back to top

Trên nên cҩu trúc chung ÿó, các thanh, ÿoҥn ÿá có nhiӅu biӇu hiӋn, cө thӇ khá

ÿa dҥng. ĈiӇm dӉ nhұn thҩy nhҩt là khuôn kho cӫa các thanh ÿoҥn, không giӕng

nhau. Ĉҥi thӇ, chúng có vҿ nhѭ hình thành hai nhóm khác nhau (8). Nhóm cӥ nhӓ

gӗm 20 thanh, ÿoҥn. Các thanh, ÿoҥn trong nhóm này có chiӅu rӝng tӯ 10-13cm, dày

tӯ 2,5 – 3,5cm. Nhóm cӥ lӟn gӗm 14 ÿoҥn ; có chiӅu rӝng tӯ 14 - 18cm, bӅ dày

khoҧng 3,5 - 4,5cm. NӃu tính theo sӕ thanh nguyên và sӕ ÿoҥn phía ÿҫu thì nhóm cӥ

nhӓ có 9 thanh, ÿoҥn ; nhóm cӥ lӟn có 4 ÿoҥn.

Sӵ khác nhau giӳa hai nhóm càng thҩy rõ nét hѫn, khi so sánh trӑng lѭӧng cӫa

các thanh, ÿoҥn ÿá. CǊng rҩt tiӃc, chúng ta không có nhiӅu thanh nguyên vҽn ÿӇ so

sánh, ÿӕi chiӃu chính xác. Tuy nhiên, nhӳng sӕ liӋu liӋt kê dѭӟi ÿây vӅ trӑng lѭӧng

vài thanh, ÿoҥn ÿá cǊng có thӇ gӧi lên ҩn tѭӧng cө thӇ cӫa sӵ cách biӋt khá lӟn giӳa

hai nhóm.

(8) Có 5 ÿoҥn bӏ vӥ không thӇ xӃp vào nhóm nhӓ hoҥc nhóm lӟn

3.9 Page 29

▲back to top

(*) A là nhóm nhӓ, B là nhóm lӟn

Trong sӕ 7 thanh, ÿoҥn cӫa hai nhóm nêu trên, ta thҩy rõ ba thanh ÿҫu thuӝc

nhóm nhӓ, trӑng lѭӧng nhҽ, tuy cҧ ba ÿӅu nguyên vҽn. Bӕn ÿoҥn tiӃp theo sau là

nhӳng ÿoҥn ÿҫu cӫa nhóm lӟn, có chiӅu dài bҵng hoһc kém ba thanh trên, nhѭng

trӑng lѭӧng nһng hѫn. NӃu tҥm coi mӛi ÿoҥn này chӍ dài khoҧng mӝt nӱa hoһc mӝt

phҫn ba thanh nguyên thì trӑng lѭӧng cӫa các thanh nhóm lӟn cǊng vѭӧt nhiӅu lҫn

các thanh nhóm nhӓ.

Nhӳng biӇu hiӋn cӫa sӵ cách biӋt giӳa hai nhóm thanh, ÿoҥn ÿá khá phә biӃn,

gҫn nhѭ thành hӋ thӕng nhҩt quán, ÿã gӧi lҥi hình ҧnh vӅ dӵ tӗn tҥi hai giàn ÿàn lӟn,

nhӓ trong di tích ÿàn ÿá Bình Ĉa. Ĉây là sӵ khác biӋt rõ nét nhҩt và cǊng là duy nhҩt

trong sѭu tұp ÿàn ÿá ӣ ÿây

Ngoài sӵ cách biӋt ÿó, hai giàn ÿàn ÿá có nhӳng ÿһc ÿiӇm hình dáng, kӻ thuұt,..

thӕng nhҩt vӟi nhau. Ví nhѭ, trong giàn nhӓ có hai loҥi tiӃt diӋn thân nӱa hình thoi và

hình thoi, thì ӣ giàn lӟn cǊng có, vӟi tә lѭӧng không quá chênh lӋch. Giàn nhӓ có 6

thanh tiӃt diӋn hình thoi và 11 thanh, ÿoҥn có tiӃt diӋn nӫa hình thoi, Giàn ÿàn cӥ lӟn

có 7 ÿoҥn tiӃt diӋn hình thoi và 6 ÿoҥn tiӃt diӋn nӱa hình thoi. Sӕ lѭӧng các thanh,

ÿoҥn cӫa mӛi loҥi ÿӅu không ít. Cho nên, có thӇ coi chúng là hai dҥng ÿһc trѭng khá

phә biӃn và on ÿӏnh cӫa cҩu trúc tiӃt diӋn hình dáng thân nhӳng thanh, ÿoҥn ÿàn ÿá

Bình Ĉa.

Khi quan sát bӅ mһt thân các thanh, ÿoҥn ÿá cӫa cҧ hai giàn ÿàn, chúng ta cǊng

lҥi thҩy có hai loҥi ÿһc trѭng khác nhau cùng tӗn tҥi. Mӝt loҥi có 2 rìa cҥnh song song

3.10 Page 30

▲back to top

; mһt thân thҷng ÿӅu tӯ ÿҫu ÿӃn cuӕi thanh, ÿoҥn ÿá. Mӝt loҥi có 2 rìa cҥnh cong lõm

khoҧng giӳa ; mһt thân rӝng to ӣ 2 phҫn ÿҫu thanh ÿá, phҫn giӳa thân thu hҽp và co

lҥi. Loҥi ÿҫu có 17 thanh, ÿoҥn, trong ÿó giàn ÿàn nhӓ có 9, giàn ÿàn lӟn có 8. Loҥi

thӭ hai có 9 ÿoҥn. Giàn nhӓ có 6 thanh, ÿoҥn ; giàn lӟn có 2 ÿoҥn. Hai loҥi rìa cҥnh

này có sӕ lѭӧng khá nhiӅu.

NӃu nhìn vào các mһt cӫa rìa cҥnh, cҧ bên trái lүn bên phҧi, thì các thanh, ÿoҥn

ÿàn ÿá thӇ hiӋn theo hai dҥng chӫ yӃu. Dҥng thӭ nhҩt, gӗm 5 ÿoҥn, có ÿӝ dày bҵng

nhau trên toàn bӝ chiӅu dài. Dҥng thӭ hai, có ÿӝ ÿày không ÿӅu. Các thanh, ÿoҥn

trong dҥng này thѭӡng có mһt cҥnh ӣ hai ÿҫu dày hѫn, và mӓng dҫn vӅ khoҧng giӳa.

Dҥng này khá phә biӃn. Giàn ÿàn lӟn có 8 ÿoҥn ; giàn nhӓ có 11 thanh, ÿoҥn. Cuӕi

cùng, vӅ phҫn rìa ÿҫu, các thanh, ÿoҥn cǊng tұp trung chӫ yӃu vào 2 loҥi. Loҥi rìa

thҵng ngang hoһc hѫi xiên vát, và loҥi rìa hình cung hoһc chӳ V. Cҧ hai loҥi ÿӅu có

sӕ lѭӧng không ít. Trong ÿó, loҥi rìa thҷng có 13 thanh, ÿoҥn ; loҥi rìa hình cung có 8

thanh, ÿoҥn.

Tóm lҥi, tӯ sӵ quan sát chung ÿӃn xem kӻ chi tiӃt tӯng phҫn, chúng ta ÿӅu thҩy

di tích ÿàn ÿá Bình Ĉa, tuy có hai giàn ÿàn lӟn nhӓ, nhѭng vӅ cҩu trúc hình dáng

chung, cǊng nhѭ vӅ nhӳng ÿһc ÿiӇm cө thӇ, thì cҧ 2 giàn ÿӅu có bӝ mһt thӕng nhҩt

thұm chí gҫn giӕng nhau. Cҧ hai giàn ÿӅu gӗm nhiӅu thanh ÿá dài. dҽt, thҷng, có tiӃt

diӋn thân hoһc hình thoi hoһc nӱa hình thoi. Và trên 2 dҥng thân cѫ bҧn ÿó, các

thanh, ÿoҥn cӫa 2 giàn ÿàn có 2 loҥi ÿһc trѭng cө thӇ cùng tӗn tҥi. Trong ÿó, 2 ÿһc

trѭng cӫa rìa cҥnh là song song và cong lõm ; 2 ÿһc trѭng cӫa mһt thân là thҷng,

phҷng, ÿӅu và cong lõm ӣ khoҧng giӳa ; 2 ÿһc trѭng cӫa rìa ÿҫu là thҷng và hình

cung.

ĈiӅu ÿáng chú ý là nhӳng biӇu hiӋn vӅ hình dáng, vӅ ÿһc ÿiӇm cӫa chúng ÿӅu

khá phә biӃn. Do vұy, có thӇ nghƭ rҵng, ÿàn ÿá Bình Ĉa ÿã có mӭc ÿӝ ÿӏnh hình cao.

Thұm chí, có thӇ coi chúng là sҧn phҭm gҫn nhѭ ÿѭӧc làm theo mӝt tiêu chuҭn әn

ÿӏnh... Ngѭӡi thӧ xѭa làm ÿàn Bình Ĉa co chҳc chҳn ÿã có kinh nghiӋm làm ÿàn khá

phong phú, có kӻ thuұt chӃ tác thành thҥo. Tài nghӋ ҩy cӫa hӑ còn lѭu lҥi ÿұm nét

trên hҫu hӃt các thanh, ÿoҥn ÿàn ÿá ӣ ÿây. Ĉó là nhӳng dҩu vӃt ghè ÿӁo vӯa thô sѫ lҥi

vӯa tӍ mӍ, mà chúng ta không thӇ không phân tích chúng mӝt cách tѭӡng tұn.