Buu Hoa dau tranh va xay dung 1-3 :: Books 2010

Expand document

Collapse document

Buu Hoa dau tranh va xay dung 1-3

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

3 Pages 21-30

3.1 Page 21

3.2 Page 22

3.3 Page 23

3.4 Page 24

3.5 Page 25

3.6 Page 26

3.7 Page 27

3.8 Page 28

3.9 Page 29

3.10 Page 30

4 Pages 31-40

4.1 Page 31

4.2 Page 32

4.3 Page 33

4.4 Page 34

4.5 Page 35

4.6 Page 36

4.7 Page 37

4.8 Page 38

4.9 Page 39

4.10 Page 40

Buu Hoa dau tranh va xay dung 1-3

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

1.2 Page 2

▲back to top

ĈҦNG ӪY PHѬӠNG BӰU HÒA

BӰU HÒA

ĈҨU TRANH VÀ XÂY DӴNG

U. B. N. D. PHѬӠNG BӰU HÒA

XUҨT BҦN 1992

1.3 Page 3

▲back to top

1.4 Page 4

▲back to top

1.5 Page 5

▲back to top

PHҪN MӢ ĈҪU

VÀI NÉT KHÁI QUÁT Vӄ VÙNG ĈҨT

VÀ CON NGѬӠI PHѬӠNG BӰU HÒA

THÀNH PHӔ BIÊN HÒA

Ven dòng sông Ĉӗng Nai gҫn nhѭ quanh năm trong xanh hiӅn hòa chҧy, cách ÿây vài bӕn

trăm năm ra ÿӡi nhiӅu tên ÿҩt nôm na, bình dӏ: cù lao Phӕ, BӃn Gӛ, BӃn Cá, Chӧ Ĉӗn…quen

thuӝc, thân thiӃt vӟi bao thӃ hӋ cѭ dân ÿҩt Ĉӗng Nai, Gia Ĉӏnh. Ông sѫ, bà cӕ ta chӍ biӃt cái tên

Chӧ Ĉӗn vì mӝt lӁ dӉ hiӇu: ÿӏa danh Bӱu Hòa mӟi có cách nay vӯa tròn sáu mѭѫi năm.

Phѭӡng Bӱu Hòa nay rӝng 4,2 kilômét vuông, diӋn tích trung bình so hѫn hai chөc

phѭӡng xã toàn thành phӕ Biên Hòa. VӅ ÿӏa thӃ, phѭӡng có hình tӭ giác không ÿӅu. Mӝt cҥnh

là bӡ sông Ĉӗng Nai tӯ bӃn ÿò Ngӵa tӟi ÿӅn thӡ Trѭѫng Ĉӏnh (Tân Phú) dài 2,6 km. Mӝt cҥnh

là ÿoҥn quӕc lӝ 1 cǊ tӯ bӃn ÿò Ngӵa ÿӃn cҫu XӋp bҳc ngang rҥch Bà Lӗ dài 2,5 km. Cҥnh thӭ

ba chiӃu thҷng tӯ gò ông Sҧnh theo ven ÿҫm chăn nuôi thӫy sҧn tӟi rҥch Bà Lӗ dài khoҧng hѫn

2 km. Cҥnh thӭ tѭ là ÿoҥn rҥch Bà Lӗ chҧy ngoҵn ngèo dài hѫn 1,5 km.

Phía Bҳc, Bӱu Hòa giáp Hóa An vӟi ranh giӟi là ÿoҥn ÿѭӡng quӕc lӝ 1 cǊ; phía nam,

giáp phѭӡng Tân Vҥn mà ranh giӟi là lò lu Vҥn Hѭng Long ăn qua gò ông Sҧnh men theo bӡ

ÿҫm thӫy sҧn cho tӟi rҥch Bà Lӗ; phía ÿông, giáp sông Ĉӗng Nai – bên kia sông là nӝi ô và xã

HiӋp Hòa; phía tây giáp xã Bình An (huyӋn Thuұn An, Sông Bé) mà ranh giӟi tӵ nhiên là rҥch

Bà Lӗ.

Bӱu Hòa cách trung tâm nӝi ô khoҧng 1 km theo ÿѭӡng chim bay. Phѭӡng ӣ vào vӏ thӃ

giao thông thuұn tiӋn. Theo ÿѭӡng xe lӱa và ÿѭӡng sӕ 1, vӅ thành phӕ Hӗ Chí Minh (30 km), ra

1.6 Page 6

▲back to top

thӫ ÿô Hà Nӝi (1700 km). Theo ÿѭӡng liên tӍnh 16, ÿi Tân Uyên, Thӫ Dҫu Mӝt, theo ÿѭӡng

hѭѫng lӝ 3, xuôi Tân Vҥn, tӟi bӃn ÿò Cát Lái…Bҵng ÿѭӡng sông Ĉӗng Nai ăn thông vӟi kinh

rҥch chҵng chӏt cӫa vùng ÿӗng bҵng sông Cӱu Long, ghe xuӗng có thӇ ÿi tӟi mӑi thӏ trҩn, thӏ xã

miӅn tây Nam Bӝ.

Suӕt hai thӡi kǤ kháng chiӃn dài ba mѭѫi năm, Bӱu Hòa là vùng ÿӏch chiӃm, là vùng kӅm

(vӟi các mӭc ÿӝ khác nhau tùy tӯng giai ÿoҥn), Bӱu Hòa là mӝt bàn ÿҥp, tӯ ÿây cán bӝ ta có thӇ

cѫ ÿӝng ÿi khҳp nѫi trong và ngoài tӍnh. Mҧnh ÿҩt nhӓ bé này ÿã sҧn sinh nhiӅu ngѭӡi con yêu

nѭӟc dǊng cҧm, che chӣ nuôi dҩu hàng trăm cán bӝ các cҩp, là ÿӏa phѭѫng có mӝt sӕ sӵ kiӋn

ÿáng ghi nhӟ và có bӅ dày truyӅn thӕng ÿáng trân trӑng.

Ngѭӧc dòng lӏch sӱ hѫn ba trăm năm trѭӟc.

Năm 1698, thӕng suҩt NguyӉn Hӳu Cҧnh (Kính) ÿѭӧc Chúa NguyӉn Phúc Chu cӱ vào

kinh lѭӧc vùng ÿҩt phѭѫng nam vӯa khai phá. Ông lҩy ÿҩt Lӝc Dã (Ĉӗng Nai) ÿһt làm huyӋn

Phѭӟc Long lұp dinh Trҩn Biên; lҩy Sài Côn ÿһt huyӋn Tân Bình, lұp dinh Phiên Trҩn Phӫ, Gia

Ĉӏnh cai quҧn cҧ hai dinh Trҩn Biên và Phiên Trҩn vӟi bӕn mѭѫi ngàn hӝ cѭ dân ngѭӡi ViӋt

làm ăn sinh sӕng. Sӱ sách thӡi NguyӉn Hӳu Cҧnh chѭa ghi tên thôn làng nào ӣ ÿây.

Sách Gia Ĉӏnh thông chí (năm 1820) cӫa Trӏnh Hoài Ĉӭc là cuӕn ÿҫu tiên ghi chép tӍ mӍ:

các thôn Tân Bҧn, Mӻ Thҥnh…thuӝc tәng Chánh Mƭ, huyӋn Phѭӟc Chánh, Phӫ Phѭӟc Long,

trҩn Biên Hòa. Lúc này thôn Bình Long chѭa lұp.

Năm 1881, bҧn ÿӗ Boa – u vӁ ba làng Tân Bҧn, Mƭ Khánh, Bình Long thuӝc tәng Chánh

Mƭ thѭӧng, quұn Châu Thành tӍnh Biên Hòa.

Năm 1930 ba làng Tân Bҧn, Mƭ Khánh, Bình Long hӧp thành xã Bӱu Hòa. Cái tên Bӱu

Hòa do ông huyӋn hàm Thoҥi ÿһt.

Năm 1963, xã Bӱu Hòa thuӝc quұn Ĉӭc Tu tӍnh Biên Hòa.

Trong thӡi kǤ kháng chiӃn, ta nhiӅu lҫn phân chia lҥi chiӃn trѭӡng. Năm 1948, xã Bӱu

Hòa thuӝc huyӋn Tân Uyên. Năm 1951, Bӱu Hòa nhұp vӟi Hóa An thành xã Hóa An. Cuӕi năm

1951, Bӱu Hòa cҳt vӅ thӏ xã Biên Hòa. Năm 1954, Bӱu Hòa thuӝc quұn Châu Thành; năm 1955

thuӝc huyӋn Vƭnh Cӱu; tӯ năm 1960 ÿӃn năm 1967 thuӝc huyӋn Lái Thiêu (tӍnh Thӫ Dҫu Mӝt);

tӯ năm 1968 ÿӃn năm 1970 thuӝc phân khu 5 huyӋn Dƭ An; năm 1971 thuӝc thӏ xã Biên Hòa.

1.7 Page 7

▲back to top

Tӯ năm 1976, phѭӡng Bӱu Hòa thuӝc thành phӕ Biên Hòa (Ĉӗng Nai) vӟi năm ban dân

phӕ, năm mѭѫi chín tә dân phӕ.

Ĉӏa hình phѭӡng Bӱu Hòa không bҵng phҷng. Ҩp Tân Bҧn có vùng ÿҩt gò cao trung bình

5 mét, ÿӍnh gò cao 11,8 mét. Do phѭѫng thӭc ÿӕt rӯng tӯ làm rүy tӯ lâu ÿӡi mà vùng gò rӝng

này ÿҩt ÿai cҵn cӛi, trѫ sҥ sҥn sӓi, nghèo chҩt dinh dѭӥng, hàng mҩy chөc năm bӓ hoang hóa

cho cӓ mӑc, làm bãi chăn thҧ trâu bò. Sau vì thiӃu ÿҩt trӗng trӑt, nhân dân khai phá làm ruӝng

mӝt vө.

Bên trái rҥch thӫ Huӗng, ÿҩt ҩp Tân Bình có ÿӝ cao sàn sàn 2,5 mét. Khoҧng hàng chөc

ha ÿҩt trǊng có cӕt tӯ 0,2 ÿӃn 1,2 mét. Vài chөc năm trѭӟc, ÿây là ruӝng, ngѭӡi ta bán ÿҩt lҫn

lҫn cho các chӫ lò gҥch, ngói; ruӝng biӃn thành ÿìa, ao. Vùng trǊng này nӃu ÿѭӧc ÿҫu tѭ cҧi tҥo

nuôi tôm cá thì có lӧi hѫn trӗng lúa.

Cách nay trên mӝt trăm năm, Bӱu Hòa có nhiӅu rӯng. Nhѭng cѭ dân ngày càng ÿông và

khi các lò lu, hǊ, gҥch ngói ÿѭӧc mӣ mang dӑc sông Ĉӗng Nai thì rӯng mҩt dҫn. Cho ÿӃn Cách

mҥng tháng Tám năm 1945, ӣ ÿây chӍ còn vҥt rӯng chӗi ӣ rӯng Tân Bҧn. Quang cҧnh khҧm

thӵc vұt trong vòng nӱa thӃ kӹ nay không thay ÿәi bao nhiêu. Ngành gӕm, gҥch ngói, phҧi mua

cӫi các nѫi vӅ chөm lò vӟi giá ngày càng cao nên sҧn phҭm cǊng liên tөc tăng giá tѭѫng ӭng.

Bӱu Hòa có hai con rҥch. Rҥch Thӫ Huӗng dài hѫn hai kilômét bҳt nguӗn tӯ Bàu Sҩu

(Hóa An) chҧy theo hѭӟng tây – ÿông, gҫn nhѭ cҳt phѭӡng Bӱu Hòa làm ÿôi. Nѭӟc rҥch lên

xuӕng ngày hai lҫn theo thӫy triӅu truyӅn ngѭӧc dòng Ĉӗng Nai. Mҩy chөc năm trѭӟc, nѭӟc

rҥch lên xuӕng chҧy tӯ tӯ. Khi ruӝng cánh ÿӗng Bình Long ÿào ÿҩt làm gҥch thành ô trǊng

hàng chөc mүu, nѭӟc lên xuӕng chҧy xiӃt, lӟp bùn ÿáy rҥch bӏ cuӕn trôi trѫ cҧ ÿá thì nguӗn lӧi

cá, tôm, lѭѫn, chҥch giҧm nhiӅu. Trѭӟc năm 1905, dân xóm Bình Thung ÿi Chӧ Ĉӗn phҧi qua

ÿò bà Cұy ӣ ngay cҫu Quan (ÿѭӡng sҳt) bây giӡ. Khi ÿѭӡng xe lӱa Sài Gòn vѭѫn dài tӟi ÿây,

cҫu sҳt ÿѭӧc bҳc, thì bӃn ÿò bà Cұy chӍ còn là kӹ niӋm trong tâm khҧm lӭa tuәi quá hiӃm.

Rҥch Bà Lӗ dài khoҧng 9 kilômét, bҳt nguӗn tӯ ҩp Tân An (Hóa An) chҧy theo hѭӟng

chính tây – ÿông. Ĉoҥn rҥch là ranh giӟi tӵ nhiên giӳa Bӱu Hòa và Bình An dài 1,5 km. Xѭa

kia lòng rҥch Bà Lӗ khá rӝng. Tӯ Bình Thung ÿi Tân Bҧn phҧi qua mӝt cҫu ÿá, nay không còn.

1.8 Page 8

▲back to top

Vùng ÿҫu nguӗn và núi Châu Thӟi bӏ chһt hӃt rӯng nên cát trôi lҩp dҫn lòng rҥch. Lҥi thêm có

chӛ bà con ÿҳp ÿұp lҩy nѭӟc tѭӟi vào mùa khô mà có lúc lòng rҥch cҥn khô tӯng khúc.

Ven hai con rҥch này trѭӟc ÿây có nhiӅu lùm bөi rұm rҥp, là nѫi cán bӝ, chiӃn sƭ ta lӧi

dөng lүn tránh ÿӏch trong hai cuӝc kháng chiӃn.

Trѭӟc chùa Long ThiӅn, xѭa kia có bӃn ÿò Ngӵa nҵm trên ÿѭӡng cái quan (thiên lí) tӯ

kinh ÿô HuӃ vô ÿҩt Gia Ĉӏnh. Tҥi bӃn ÿò có trҥm ÿәi ngӵa chҥy công văn, thѫ tӯ. Khi Tây mӟi

chiӃm Biên Hòa, chúng sӱa sang con ÿѭӡng này, ÿi lҥi bҵng ngӵa và xe ngӵa, có trҥm thay

ngӵa ӣ chӧ Ĉұu gҫn Thӫ Ĉӭc.

Năm 1902 cҫu rҥch Cát ÿѭӧc bҳc tӯ cù lao phӕ Phӕ qua ÿҩt Phѭӟc Lѭ. Năm 1903 cҫu

Gành ÿѭӧc bҳc tӯ Chӧ Ĉӗn qua cù lao Phӕ. Tӯ ÿó ngày ngày dân Bӱu Hòa, Tân Vҥn qua cҫu ÿi

chӧ Biên Hòa. BӃn ÿò Ngӵa không còn khách ÿi lҥi. BӃn ÿò Hóa An thay thӃ, ngѭӡi ÿi ÿò thҷng

qua sông là ÿһt chân tӟi chӧ Biên Hòa.

Vào ÿӡi Gia Long, làng Tân Bҧn rҩt rӝng gӗm cҧ ҩp Bình Thung và núi Châu Thӟi mà

chӍ có dăm chөc hӝ. Làng Mƭ Thҥnh ven sông có khoҧng năm chөc hӝ. Vài chөc năm sau, dân

mӟi ÿӃn lұp nên làng Bình Long khi ÿӫ sӕ năm chөc hӝ. Dân ba làng chӫ yӃu là ngѭӡi ViӋt, lөc

tìm gia phҧ ngѭӧc lên hàng cөc ÿӡi thì gӕc gác ÿӅu ӣ miӅn trung, nhҩt là vùng Quҧng Bình. Tҥi

ÿây cǊng có mӝt sӕ ngѭӡi Tàu ÿӃn làm ăn buôn bán tӯ Trҫn Thѭӧng Xuyên kéo thêm ngѭӡi

Tàu tӯ Mã lai ÿӃn, tҩt cҧ ÿӅu ÿã ViӋt hóa tӯ lâu.

Tân Bҧn có nhӳng dòng hӑ ÿáng kính gӑi là kiӃn hӑ, là các hӑ: NguyӉn, Ngô, Phҥm.

Làng Mƭ Khánh có các kiӃn hӑ: HuǤnh Quang, Trҫn, NguyӉn Trí, Bình Long có kiӃn hӑ HuǤnh.

Dân cѭ các nѫi thҩy vùng Chӧ Ĉӗn “ÿҩt lành” nên “ÿӃn làm ăn” ngày càng ÿông vui.

Trѭӟc Cách mҥng tháng Tám, Bӱu Hòa có khoҧng ba ngàn, trong ÿó Tân Bҧn nhiӅu hѫn hai

làng kia chút ít. Tӟi năm 1973, theo cuӕn Ĉӏa phѭѫng chí tӍnh Biên Hòa thí dân sӕ Bӱu Hòa là

13.623 ngѭӡi, gҩp hѫn bӕn lҫn ngày trѭӟc.

Bӱu Hòa là vùng ÿҩt có cҧnh quang sông núi hӳu tình. Trѭӟc mһt, sông Ĉӗng Nai quanh

năm nѭӟc trong ngӑt chҧy hiӅn hòa, nên sông này còn có tên Thanh Hà. Sau lѭng, núi Châu

Thӟi sѭӡn thoҧi mӅm mҥi, không cao bao nhiêu. Nѫi ÿây tӯng sҧn sinh mӝt sӕ nhân kiӋt nay trӣ

thành huyӅn thoҥi.

1.9 Page 9

▲back to top

Trai Tân Bҧn xѭa có tinh thҫn thѭӧng võ ham côn quyӅn, tұp ném trái lăn ÿӇ luyӋn gân

tay và sӵ chính xác. Cho ÿӃn gҫn ÿây bà con còn lѭӧm ÿѭӧc mӝt sӕ hòn ÿá xanh to bҵng trái

banh nһng hàng chөc kí. Tѭѫng truyӅn xѭa kia có trai làng ném ÿѭӧc xa ÿӃn hai chөc mét. Thuӣ

ÿó có ông Mҥnh gánh trên vai cҧ ví xe vӟi hai bánh (ví bҵng khúc cây to cӭng, bánh xe không

có căm) mà ÿi ÿӭng vүn nhҽ nhàng. Mӝt bӳa, ÿӇ ngăn hai con trâu mӝng ÿánh nhau chí tӱ, ông

nҳm sӯng chúng, ghì ÿҫu rӗi hҩt văng hai con ra hai phía. Ven núi Châu Thӟi cǊng còn vài ông

Mҥnh khác kém sӭc hѫn.

Ông Hӗ Văn Vui là mӝt dǊng sƭ Tân Bҧn phò tá NguyӉn Ánh nhӳng ngày bôn ba tҭu

quӕc. Con gái ông, Hӗ Thӏ Hoa, mӝt giai nhân xӭ Ĉӗng Nai sau này ÿѭӧc Gia Long chҩm làm

vӧ cho minh Mҥng. Bà Hoa sinh ThiӋu Trӏ, ÿѭӧc phong là hoàng hұu Tá Thiên. Dòng hӑ Hӗ

hiӋn còn lăng tҭm ӣ Thӫ Ĉӭc (xѭa thuӝc trҩn Biên Hòa ).

Ông thӫ Huӗng tên thұt là NguyӉn Hӳu Hoҵng, quê Bӱu Hòa, sӕng vào nӱa cuӕi thӃ kӍ

18. Làm thѭ lҥi kiêm cho vay nһng lãi, ông ta giàu nhanh, chiӃm hӳu nhiӅu ruӝng ÿҩt ӣ Mƭ

Thҥnh, Tân Bҧn và cù lao Phӕ. Vӧ ông chӃt sӟm, không con cái. Quãng ÿӡi còn lҥi, ông hӕi hұn

trѭӟc ÿây làm nhiӅu ÿiӅu thҩt ÿӭc, nay chuyên làm viӋc thiӋn. Ông trҧ lҥi ruӝng ÿҩt cho ngѭӡi

cҫm cӕ, xóa nӧ cǊ, ÿem tiӅn cӫa bӕ thí cho ngѭӡi nghèo khә. Ông bӓ tiӅn dӵng chùa thӫ Huӗng

– tên chӳ là chùa Chúc Thӑ ӣ cù lao Phӕ, tô tѭӧng, ÿúc chuông. Ông cho bҳc cҫu thӫ Huӗng ӣ

Mƭ Khánh, con rҥch cǊng mang tên rҥch Thӫ Huӗng. Ông cho làm căn nhà trên bè tre có sҹn

nѭӟc ngӑt, gҥo muӕi…ӣ ngã ba sông Ĉӗng Nai và sông Sài Gòn giúp các ghe thѭѫng hӗ. Ngã

ba sông ÿó mang tên Nhà Bè:

Nhà Bè nѭӟc chҧy chia hai

Ai vӅ Gia Ĉӏnh, Ĉӗng Nai thì vӅ

Nhân vұt thӫ Huӗng qua chuyӋn kӇ dân gian là tҩm gѭѫng khuyên mӑi ngѭӡi làm ÿiӅu

lành, lánh ÿiӅu dӳ, nhuӕm màu ÿҥo phұt.

Ông NguyӉn Trí Lí quê Mƭ Khánh làm bách ÿàm hӝ trѭӣng – giӳ viӋc thu thuӃ chҵm lá

buông – Ông là thân sinh bà NguyӉn Thӏ Tӗn. Nhà khá giҧ, ông nuôi nho sinh Bùi Hӳu Nghƭa

(1807 – 1872) thuӣ hàn vi hӑc thҫy ÿӗ Hoành. Nhӡ thông minh và miӋt mài ÿèn sách, Năm Ҩt

1.10 Page 10

▲back to top

Mão (1835), Bùi Hӳu Nghƭa ÿұu giҧi nguyên (ÿӭng ÿҫu cӱ nhân) trѭӡng Gia Ĉӏnh. Ông

NguyӉn Trí Lí gҧ con gái cho cӱ Nghƭa.

Bùi Hӳu Nghƭa ÿѭӧc bә làm tri huyӋn Trà Vang ÿҩt Long Hӗ (Cӱu Long ngày nay). Tính

ông thanh liêm và cѭѫng trӵc nên ông ÿѭӧc lòng dân nhѭng bӏ ÿám quan lҥi cҩp trên ghét. Qua

vө tranh chҩp ÿә máu giӳa thә dân Khѫme và ÿӏa chӫ ngѭӡi Hoa ӣ làng The, bӑn quan ÿҫu tӍnh

qui tӝi Bùi Hӳu Nghƭa xúi giөc, bҳt ông giҧi vӅ thành Gia Ĉӏnh kӃt án tӱ hình, dâng sӟ vӅ triӅu

chӡ phê chuҭn.

ĈӇ cӭu chӗng, bà NguyӉn Thӏ Tӗn trong lúc mӝt mһt gҩp rút chuҭn bӏ ra kinh ÿô HuӃ

khiӃu oan cho chӗng, mӝt mһt bà nhӡ cұy ông quҧn KiӇm, anh em bҥn dì chӗng, trì hoãn viӋc

giao chiӅu chӍ triӅu ÿình gӣi vào. Nhӡ ÿó bà có ÿӫ thӡi giӡ ÿi ghe bҫu ra HuӃ, Bà tìm tӟi dinh

quan thѭӧng thѭ bӝ Lҥi Phan Thanh Giҧn trình bày sӵ viӋc và ngӓ ý ÿӝi sӟ kêu oan. Ông Phan

giúp bà thҧo sӟ.

Mӝt sӟm tinh mѫ, bà ÿӃn cӱa ngӑ môn ÿánh ba hӗi trӕng vang ÿӝng hoàng thành. Vua

Tӵ Dӭc thiӃt triӅu cùng ÿình thҫn nghe bà bày tӓ nӛi oan cӫa chӗng. Sau khi xét kƭ, bӝ Hình

tuyên án tha tӝi chӃt cho Bùi Hӳu Nghƭa song bҳt ra trұn lұp công chuӝc tӝi.

Nghe tin có ngѭӡi ÿàn bà tӯ xӭ Ĉӗng Nai lһn ngòi ngoi nѭӟc ngàn dһm khiӃu oan cho

chӗng, bà Tӯ DǊ tӭc hoàng hұu Nghi Thiên Chѭѫng cho vӡi vào gһp. Bà Tӗn tâu rõ mӑi viӋc.

Hoàng hұu cҧm ÿӝng, tһng bà tҩm biӇn ÿӅ bӕn chӳ vàng “LiӋt phө khҧ gia”.

Cách ÿây dăm chөc năm, cѭ dân ba làng thuӝc Bӱu Hòa phân bӕ khác nhau. Bà con Tân

Bҧn ӣ thѭa thӟt, nhà nhà ÿӅu có vѭӡn rӝng rào dұu qua loa ÿҥi khái. Tính tình ngѭӡi dân thuӣ

ÿó thұt thà, cҧ làng không có ai trӝm cҳp. Bình Thung là mӝt ҩp cӫa Tân Bҧn ӣ chân núi Châu

Thӟi – tӯ năm 1930 cҳt vӅ Bình An – có tөc khi cѭӟi vӧ dүn lӉ mӝt ÿùi heo sӕng cho nhà gái

xào ÿãi khách hai hӑ. Không có tөc rѭӟc dâu rình rang nhѭ mӑi nѫi.

Ӣ Bình Long, ngay Chӧ Ĉӗn, nhà cӱa san sát kiӇu phӕ phѭӡngvӟi các tiӋm, quán, cӱa

hàng. Còn nhӳng ngѭӡi làm ruӝng thì nhà cǊng có vѭӡn tѭӧc rӝng rãi. Suӕt hai bên ÿѭӡng, tӯ

chùa Long ThiӅn lên tӟi chӧ, cây bөi láp xúp rұm rҥp, nhӳng ÿêm mùa mѭa ÿom ÿóm bay hàng

ÿàn, nhӳng ngѭӡi yӃu bóng vía không dám qua lҥi.

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

Ӣ Mƭ Khánh, nhà cӱa cǊng thѭa thӟt, chѭa kӅ khít nhѭ bây giӡ. Sӕ nhà lá trong xã không

nhiӅu, phҫn lӟn là nhà lӧp ngói âm dѭѫng vách lá hoһc ván. Cҧ xã có nhà ông hӝi ÿӗng Thoҥi

xây cҩt kiӇu vi la tân tiӃn là căn nhà to ÿҽp, bӅ thӃ nhҩt, làm hӃt hѫn năm trăm tҩn gҥo theo thӡi

giá. Căn nhà to ÿҽp thӭ nhì cӫa ông quҧn Quӟi. Nhà ngói cӫa ông tәng Lҥi, hӝi ÿӗng He, cҧ

TiӃu xѭa hàng trăm năm. Các ngôi nhà nói trên phҫn lӟn vүn còn tӗn tҥi ÿӃn nay, bӏ lu mӡ ÿi

trѭӟc vҿ lӝng lүy cӫa nhiӅu nhà lҫu mӟi xây cҩt gҫn ÿây.

Ngѭӡi dân Bӱu Hòa xѭa sӕng bҵng nhiӅu nghӅ. Làng Tân Bҧn ÿҩt rӝng, dân chuyên làm

ruӝng, chăn nuôi. Có lӁ vì vұy các cө ÿһt tên làng tӯ câu “dƭ nông vi bҧn” (lҩy nghӅ nông làm

gӕc). Ĉҩt Tân Bҧn rӝng nhѭng kém màu mӥ, huê lӧi ít, cҩy mӝt vө mùa nhӡ mѭa. ĈӃn mӗng

năm tháng năm âm lӏch, làm xong mùa sӟm ӣ quê, nhiӅu bà con cҩt công xuӕng miӋt BӃn Gӛ,

Long Thành làm ruӝng. Gҫn tӃt, xuӗng ghe tҩp nұp chӣ lúa mùa chính vө và lúa lӥ vӅ. Nhà thu

hoҥch ít thì ÿôi ba trăm dҥ, có ngѭӡi ÿѭӧc năm trăm hoһc mӝt thiên. Các hӝ phҫn lӟn là trung

nông, loҥi bҫn cӕ nông suӕt ÿӡi ÿi ӣ ÿӧ, làm mѭӟn rҩt ít. Ông hӝi ÿӗng Thoҥi (huyӋn hàm) là rӇ

Bӱu Hòa nәi tiӃng giàu, ӣ ÿây không có mҩy ruӝng, dăm chөc mүu ӣ ÿâu Thӫ Ĉӭc lұn. Ông

NguyӉn Văn Nghé trúng vài vө lúa liӅn, bӓ ra mӝt ngàn hai trăm ÿӗng mua mѭӡi tám mүu

ruӝng ӣ Tam phѭӟc, ngѭӡi nhà gánh mҩy gánh tiӅn cҳc và bҥc ÿӗng trҧ cho chӫ ruӝng.

Trong khi cù lao Phӕ và Tân TriӅu nәi tiӃng vӅ các loҥi bѭӣi, miӋt Lái Thiêu Long Thành

nӭc tiӃng vӅ sҫu riêng, chôm chôm, vú sӳa thì Bӱu Hòa không trӗng ÿҥi trà mӝt loҥi cây ÿһc

sҧn nào.

Làng Bình Long có nhiӅu thӧ bҥc khéo tay chҥm trә vòng, khâu, xuyӃn vàng phҫn lӟn

bán cho cù lao Phӕ xѭa ÿӇ xuҩt cҧng. Mӝt sӕ nhà chuyên làm bún, bánh. Bánh phӗng Bình

Long có trѭӟc nhҩt trên ÿҩt Ĉӗng Nai Gia Ĉӏnh do ba gia ÿình hӑ HuǤnh chuyên làm. Bánh

nghê, bánh dҫy cǊng nѫi ÿây làm mang ÿi bán ӣ Chӧ Ĉӗn và chӧ Biên Hòa . Chӧ Ĉӗn nҵm ӣ

làng Bình Long là nѫi buôn bán sҫm uҩt nhӝn nhӏp nhӡ ÿӏa thӃ ven sông. Ngѭӡi ta chӣ cát, ÿá

ong, lu, hǊ…bҵng ghe vӅ miӋt Hұu Giang, buôn tӯ dѭӟi ÿó cá khô, mҳm, muӕi, lúa nӃp…bán

tҥi ÿây và các vùng chung quanh.

Làng Mƭ Khánh kӅ sông Ĉӗng Nai có nhiӅu ngѭӡi làm nghӅ thѭѫng hӗ lênh ÿênh sông

nѭӟc, cuӝc sӕng nhìn chung khá giҧ. No ÿӫ vӅ vұt chҩt dүn ÿӃn yêu cҫu nâng cao ÿӡi sӕng tinh

2.2 Page 12

▲back to top

thҫn. Mӝt sӕ gia ÿình rѭӟc thҫy ÿӗ hay chӳ vӅ dҥy, thu hút nhiӅu hӑc trò phѭѫng xa. Làng Mƭ

Khánh trӣ thành ÿҩt văn vұt, góp công ÿào tҥo nên nhà thѫ Bùi Hӳu Nghƭa, mӝt trong bӕn “rӗng

vàng” thuӣ ҩy. Vì vұy tên làng cǊ Mƭ Thҥnh (ÿҽp, làm ăn phát ÿҥt) ÿәi thành Mƭ Khánh (ÿҽp, có

phѭӟc ÿáng mӯng). NhiӅu gia ÿình có con hӑc hành tҩn tӟi, ÿúng vӟi câu tөc ngӳ “con hѫn cha

là nhà có phúc”

Ĉҩt Bӱu Hòa có mӝt sӕ thӧ mӝc ÿóng bàn, ghӃ, tӫ, xuӗng, ghe và cҩt nhà có tiӃng. Song

tӟi nay, mӝt trong nhӳng thӃ mҥnh cӫa ÿӏa phѭѫng là nghӅ gӕm. Cách nay hàng trăm năm,

ngѭӡi Tàu mӣ mӝt sӕ lò gҥch, lu, hǊ, chén dƭa…ӣ Tân Vҥn, Bӱu Hòa, Hoá An bán ÿi các nѫi.

Trong nghӅ gӕm, khó nhҩt là khâu chҩm men và chөm lӱa. Hai khâu này hoàn toàn do thӧ tàu

làm vì hӑ giӳ bí mұt nhà nghӅ. Ngѭӡi ViӋt chӍ ÿѭӧc thuê nhào ÿҩt, khuân vác và làm mӝt sӕ

viӋc vһt.

Ĉҫu thӃ kӍ 20, nhà cҫm quyӅn Pháp mӣ trѭӡng bá nghӋ Biên Hòa (école professionnelle:

trѭӡng chuyên nghiӋp) sau ÿәi thành trѭӡng Mƭ nghӋ. Trѭӡng có vài bӝ môn: ÿúc, nһn gӕm,

mӝc…Ông Ĉһng Văn Quӟi sinh năm 1888 là lӟp hӑc trò ÿҫu tiên cӫa trѭӡng. Khi vào hӑc, ông

mӟi 15 tuәi, nhà nghèo. Hӗi ÿó các nhà khá giҧ có hӑc nho ӣ Biên Hòa không mҩy ngѭӡi muӕn

cho con ÿi hӑc trѭӡng tây mӣ. Tinh thҫn yêu nѭӟc còn chan chӭa trong lòng hӑ biӇu lӝ bҵng

cách bài Pháp. TӍnh trѭӣng sӭc giҩy cho các tәng, các làng mӝ ngѭӡi ÿi hӑc. Sӕ nhà có máu

mһt thuê tiӅn mӝt sӕ thiӃu niên nghèo ÿi hӑc “thӃ” cho con hӑ. Ông Quӟi ÿӃn trѭӡng lúc mӟi

biӃt tròm trèm chӳ quӕc ngӳ. Các giáo sѭ Pháp giҧng bài qua thông ngôn. Ông Quӟi là ngѭӡi

sáng dҥ và có hoa tay. Các bài tұp vӁ, ÿiêu khҳc, ÿúc, nһn cӫa ông thѭӡng ÿѭӧc ÿiӇm cao. Thuӣ

ÿó hӑc trò ÿѭӧc hӑc bәng 3,5 ÿӗng mӝt tháng (bҵng mӝt tҥ rѭӥi gҥo) sӕng thoҧi mái. Ông hӑc

ÿѭӧc hѫn mӝt năm, mӝt bӳa tӍnh trѭӣng Biên Hòa ÿӃn thăm trѭӡng, xem các sҧn phҭm cӫa ông,

hӃt sӭc khen ngӧi, ÿһc cách cho ông hӑc bәng “kép” bҧy ÿӗng. Sau bӕn năm hӑc, ông tӕt

nghiӋp năm 1907, ÿѭӧc giӳ lҥi và ÿӅ bҥt làm giám ÿӕc công (contremaitre) ngày 1-1-1908,

trông coi các lӟp dѭӟi. Vì vұy bà con gӑi ông là quҧn Quӟi (quҧn: trông coi, không phҧi thѭӧng

sƭ). Càng ngày tay nghӅ cӫa ông càng tinh xҧo. Ông vӁ lҥi hình, ăn công mӛi tҩm 15 ÿӗng, mӛi

tháng chӍ cҫn vӁ hai tҩm là cҧ nhà dѭ ăn xài. Các con cӫa ông Trѭѫng Vƭnh Kí mang hai tҩm

hình chөp thҷng và nghiêng cӫa nhà hӑc giҧ tӟi. Hѫn mӝt tháng sau, tѭӧng Pétrus Kí nһn xong,

2.3 Page 13

▲back to top

gia ÿình công nhұn thiӋt giӕng và có hӗn. Ông cǊng tӵ tay ÿúc tѭӧng cө thân sinh, hiӋn con

cháu còn giӳ. Toàn quyӅn Pháp có mӝt pho tѭӧng Phұt bҵng thӭ kim loҥi dòn, bӏ gãy tay. Hàng

chөc nghӋ nhân ÿѭӧc mӡi tӟi ráp, thҧy ÿӅu tӯ chӕi. Ông quҧn Quӟi tìm ra mӝt chҩt hàn chӛ gãy,

nhìn vào không phát hiӋn ÿѭӧc vӃt…Ông tӯng ÿѭӧc viӋn hàn lâm nghӋ thuұt Paris tһng bҵng

khen vӅ mӝt sӕ ÿӗ gӕm triӉn lãm ӣ bên Tây.

Các lӭa ÿàn em ngѭӡi Bӱu Hòa hӑc Mƭ nghӋ là các ông Hai Ĉôi, Hai Ѫn, Tѭ Lӟi, Tѭ

Thѭӡng, Tѭ Phҧi, Sáu Tá, Mѭӡi Ruӝng…Hӑc trò ông quҧn Quӟi loҥi giӓi có các ông Hai Nӝ,

Năm Tâm, Năm Ĉӗng, Sáu Sҥch, Bҧy Tây, Tám YӃn, Chanh (Khanh), Thӭ…Trӣ thành thӧ

chánh vào thұp kӍ 40 có các ông Ba Cӭ, Hai Ĉҳc, Hai Ngӑc, Hai Trâm, Chóng, Ba Ngà, Ba

Trҫm, Hӗng Nghi, Tѭ Phòng Tѭ Mã, Năm Trí, Sáu LӉ, Chín BӍ, Mѭӡi KӍ, Mӝt Cang…Hӑc

trѭӡng Mƭ nghӋ Biên Hòa vào thұp kӍ 60 có: Nam Ĉona, Châu, Tӕt, Út, Tѭ Ĉҥo, Mҥnh…Hӑc

trò mƭ nghӋ hӑc xong thì hoһc tә chӭc hӧp tác xã gӕm, bӓ sӭc chung vӕn; hoһc ÿi làm công cho

chӫ lò. Ông Thành LӉ ӣ Thӫ Dҫu Mӝt làm sѫn mài, qua ÿây dө mӝt sӕ thӧ mƭ nghӋ bҵng cách

trҧ lѭѫng cao. Chӯng dăm năm, khi ngѭӡi cӫa ông ta nҳm ÿѭӧc nghӅ thì anh em bӏ thҧi dҫn.

Ông Bҧy Dҥng lұp cѫ sӣ gӕm ӣ Tân Vҥn thu nҥp mӝt sӕ thӧ. Tӯ khi Mƭ vô miӅn nam, ông

Dҥng càng ăn nên làm ra. Khách du lӏch nѭӟc ngoài cǊng nhѭ lính Mƭ khi rӡi xӭ sӣ này ÿӅu tìm

mua ÿӗ kӍ niӋm lҥ mҳt: voi gӕm, gҥt tàn, bình cҳm hoa lӟn, dƭa treo tѭӡng…Do vұy khoҧng

năm 1970 Ĉӛ Nam mӣ xí nghiӋp gӕm Ĉona thu hút mҩy trăm thӧ, tә chӭc sҧn xuҩt lӕi dây

chuyӅn, làm ra hàng loҥt sҧn phҭm có giá trӏ xuҩt khҭu. Tӯ ÿó, mӝt sӕ gia ÿình và tә hӧp cǊng

bӓ vӕn làm gӕm. Ngành gӕm, gҥch ngói trӣ thành ngành sҧn xuҩt chính ӣ ÿӏa phѭѫng ngày

càng phát triӇn. Quanh năm khói lò bӕc lên nghi ngút.

Là xã ven thành, mӝt sӕ dân nghèo trӣ thành công nhân. Thӧ máy cѭa BIF gҫn mӝt chөc

ngѭӡi: ông Hai Kiên, Hai Sâm, Hai Sanh, Năm Tài, Sáu Giáo…Thӧ ÿӅ pô Dƭ An có các ông:

Tѭ Tác, Sáu Hà, Tám KiӅng…Thӧ hãng SIT (Sài Gòn) có các ông Năm KӃ, Sáu BiӋn. Sau này,

thӡi chӕng Mƭ, Bӱu Hòa là ÿҫu mӕi giao thông quan trӑng tұp trung hàng trăm xe vұn tҧi, sӕ lái

xe lên hѫn con sӕ trăm. Sӕ ÿông công nhân này có nhӳng ÿóng góp tích cӵc trong hai thӡi kì

kháng chiӃn.

2.4 Page 14

▲back to top

Dân Bӱu Hòa phҫn lӟn thӡ cúng ông bà tә tiên theo tұp quán lâu ÿӡi; “uӕng nѭӟc nhӟ

nguӗn”. Mӛi nhà ÿӅu có bàn thӡ gia tiên ÿһt ӣ nѫi trang trӑng. Sӕ tín ÿӗ ÿҥo Phұt không ÿông.

Cҧ phѭӡng có vài ngôi chùa. Chùa LongThiӅn dӵng năm 1664 vào loҥi cә kính ӣ Biên Hòa.

Mӟi ÿҫu, chùa chӍ là cái am cӓ ÿѫn xѫ, qua nhiӅu lҫn trùng tu mӟi có qui mô bӅ thӃ nhѭ bây

giӡ. Chùa là mӝt trong các cѫ sӣ cách mҥng. Hòa thѭӧng Thích HuӋ Thành tӯng tham gia

phong trào cӭu quӕc. Chùa Thanh Lѭѫng cǊng là chùa cә, ngoài thӡ Phұt, phía sau thӡ Trҫn

Thѭӧng Xuyên. Nhà sѭ trө trì có mӝt sӕ ÿóng góp thӡi chín năm. Chùa Tân Sѫn tuy nhӓ cǊng

ÿѭӧc lұp hàng trăm năm trѭӟc. Chùa Mөc ÿӗng (Bӱu Linh tӵ) là chùa nhӓ. Tӏnh xá Ngӑc UyӇn

(cӣ sӣ Nhҩt Chi Mai phái khҩt sƭ cӫa ni sѭ HuǤnh Liên) mӟi lұp năm 1968, góp phҫn ÿҩu tranh

chӕng Mƭ ThiӋu. Tu viӋn Quan Âm lұp cùng thӡi gian này, chӫ yӃu ÿón khách thұp phѭѫng

vãng lai.

Bӱu Hòa có mӝt thánh thҩt Tin Lành xây cҩt khoҧng giӳa thұp kӍ thӭ sáu, sӕ tín ÿӗ rҩt ít,

không có ai gӕc ÿӏa phѭѫng. Chùa Cao Ĉài làm năm 1947, sӕ tín ÿӗ cǊng ít.

Cҧ phѭӡng có bӕn ngôi ÿình cӫa ba làng Tân Bҧn, Mƭ Khánh , Bình Long. Thuӣ ÿҫu khi

lѭu dân mӟi ÿһt chân tӟi chӕn này phá rӯng mӣ ÿҩt thì các cө lұp tҥi mӛi ҩp mӝt miӃu thӡ thҫn

ÿҩt theo quan niӋm “ÿҩt có thә công, sông có hà bá”. Lâu dҫn, cѭ dân mӛi ҩp trên năm mѭѫi hӝ,

trӣ thành thôn làng thì ngôi miӉu nâng cҩp thành ÿình, thӡ “thҫn hoàng bәn cҧnh”. Cҧ ÿӏa bàn

thành phӕ Biên Hòa vӟi hai mѭѫi ba phѭӡng xã có ngót mӝt trăm ngôi ÿình, chӍ ÿình Bình Kính

thӡ NguyӉn Hӳu Cҧnh là thҫn hoàng có tên cө thӇ, thӡ mӝt công thҫn có công mӣ mang bӡ cõi

cuӕi thӃ kӍ 17. Các ÿình khác nӃu có sҳc, thì chӍ có bӕn chӳ “thҫn hoàng bәn cҧnh”. Thӡ thҫn

hoàng bәn cҧnh là hình thӭc con cháu tӓ lòng nhӟ ѫn tә tiên tҥo dӵng xóm làng. Thӡ vұy chính

là “uӕng nѭӟc nhӟ nguӗn” theo truyӅn thӕng ÿҽp ÿӁ cӫa dân tӝc ta, cҫn duy trì mãi mãi vӅ sau.

Ĉình Tân Bҧn hàng năm làm lӉ kì yên ngày 15 tháng 11 âm lӏch ÿӇ cҫu cho dân làng yên

vui khoҿ mҥnh, thӡi tiӃt thuұn hòa, cày cҩy thu hoҥch tӕt, nhà nhà no ÿӫ. Có ngѭӡi ÿánh giá

mӑi thӭ lӉ hӝi là duy tâm cҫn xóa bӓ. Song lӉ kì yên tә chӭc vào lúc gһt hái xong, dân làng có

dӏp tө hӝi , tăng tình ÿoàn kӃt và tѭӣng nhӟ, biӃt ѫn công lao các thӃ hӋ ÿi trѭӟc, ÿó là mӝt

trong các nét ÿҽp truyӅn thӕng cҫn gìn giӳ. Ĉình Tân Bҧn là di tích lӏch sӱ. Tҥi ÿây có nhiӅu

cuӝc hӝi hӑp tӯ thӡi kì Mһt trұn dân chӫ Ĉông Dѭѫng 1936 – 1939, thanh niên tiӅn phong tұp

2.5 Page 15

▲back to top

luyӋn năm 1945, du kích hoҥt ÿӝng, nѫi hӑp mһt cӫa hӑc sinh sinh viên…Do muӕn bҧo tӗn các

ÿình trong quá trình cҧi tҥo mà các bô lão Tân Mƭ ÿәi ÿình Mƭ Khánh thành ÿӅn thӡ NguyӉn Tri

Phѭѫng, ÿình Tân Phú thành ÿӅn thӡ Trѭѫng Ĉӏnh.

Tҥi khu gò ÿҩt rӝng vài mүu nay lұp tӏnh xá Ngӑc UyӇn, bà con dân làng thҩy vӃt tích

mӝt công trình kiӃn túc cә xѭa chѭa xác ÿӏnh niên ÿҥi. Gҥch ngói bҵng ÿҩt tӕt nung kƭ, bӏ nát

vөn vung vãi trên diӋn tích hang mүu ÿҩt. Cách phӃ tích vài trăm mét vӅ phía nam còn dҩu vӃt

mӝt lò gҥch lӟn. Cách ÿây vài chөc năm ông Ba Hóa mѭӟn ÿҩt gò ÿó, ÿã bán khoҧng vài trăm

xe tҧi gҥch ngói xà bҫn cho ngѭӡi ta ÿә nӅn nhà. Có ngѭӡi phӓng ÿoán ÿây là mӝt cung ÿiӋn

vua chúa xѭa, có ngѭӡi lҥi cho ÿó là ngôi chùa lӟn. Trong khi chӡ ÿӧi các nhà khҧo cә nghiên

cӭu, xác minh thì chúng ta có thӇ sѫ bӝ ÿoán ÿӏnh tӯ xa xѭa tҥi ÿây ÿã có con ngѭӡi sinh sӕng;

nhҩt là ӣ bên kia sông Ĉӗng Nai, các di chӍ Bình Ĉa và Gò Me ÿѭӧc xác ÿӏnh niên ÿҥi cách nay

trên dѭӟi ba ngàn năm.

Vào thӃ kӍ 16, 17 chӃ ÿӝ phong kiӃn ViӋt Nam suy tàn khӫng hoҧng triӅn miên. Các tұp

ÿoàn vua quan Lê – Mҥc, Trӏnh NguyӉn ÿánh nhau ngót mӝt trăm năm vì quyӅn lӧi ích kӍ cӫa

dòng hӑ, phe nhóm mình. Giai cҩp ÿӏa chӫ phong kiӃn Ĉàng ngoài và Ĉàng trong lҫn lҫn chiӃm

hӳu ruӝng ÿҩt cӫa nhân dân. Ĉông ÿҧo ngѭӡi lao ÿӝng trong cҧ nѭӟc gánh chӏu vô vàn ÿau

thѭѫng: sѭu cao, thuӃ nһng, mҩt ruӝng ÿҩt nhà cӱa, bӓ thây nѫi trұn mҥc vì tham vӑng cӫa các

tұp ÿoàn thӕng trӏ…Hӑ sӕng không nәi ӣ quê hѭѫng tuy rҩt gҳn bó vӟi nѫi chôn nhau cҳt rún.

Hӑ ÿành bӓ lҥi cây ÿa, mái ÿình, lǊy tre xanh, mái ҩm… thân thѭѫng quen thuӝc. Nghe nói

phѭѫng nam xa vӡi là vùng ÿҩt hoang bҥt ngàn mà màu mӥ có thӇ “làm chѫi ăn thұt”, tuy vô

vàn khó khăn gian khә trѭӟc mҳt: rӯng rұm bҥt ngàn, cӑp beo, cá sҩu, muӛi mòng, ÿӍa

rҳn…nhiӅu ngѭӡi và nhiӅu gia ÿình vүn dùng ghe theo gió mùa vѭӧt ngàn trùng dѭѫng sóng

gió, dҩn thân ra ÿi tìm ÿҩt sӕng.

Trên ÿҩt ngày nay là Bӱu Hòa, ÿӏa ÿiӇm ÿѭӧc khai phá ÿҫu tiên là Tân Bҧn. Lúc Trҫn

Thѭӧng Xuyên dүn sӕ quân tӏ nҥn vào ÿӏnh cѭ tҥi Ĉӗng Nai (năm 1679) mӣ cҧng Nông Nҥi trên

cù lao Phӕ, buôn bán sҫm uҩt vӟi nhiӅu nѭӟc, thì Tân Bҧn, Mƭ Khánh ÿã làm ra nhiӅu mһt hàng

bán cho khách buôn nѭӟc ngoài.

2.6 Page 16

▲back to top

CǊng nhѭ cù lao Phӕ, ÿҩt Chӧ Ĉӗn tӯng là bãi chiӃn trѭӡng, chӏu cҧnh binh lӱa tàn hҥi.

Năm 1773 ӣ Quҧng Nam, hai nhà buôn ngѭӡi Hoa là Tұp Ĉình, Lí Tài lұp hai ÿҥo quân Hòa

Nghƭa, Trung Nghƭa theo Tây Sѫn. Cuӕi năm 1776 Lí Tài phҧn, tҥo ÿiӅu kiӋn cho NguyӉn Phúc

Dѭѫng, cháu chúa NguyӉn, bӏ giam ӣ Bình Ĉӏnh trӕn vào Gia Ĉӏnh. Năm 1777, NguyӉn HuӋ

ÿích thân chӍ huy quân Tây Sѫn vào ÿánh Gia Ĉӏnh lҫn thӭ nhì. Quân Lí Tài rút vӅ ÿóng ӣ núi

Châu Thӟi . Quân Tây Sѫn truy kích. Tҥi cҫu Ĉá Tân Bҧn bҳc qua rҥch Bà Lӗ – nay không còn

– xҧy ra mӝt trұn quyӃt chiӃn. Quân Lí Tài bӏ ÿánh tan tác.

Chӫ nghƭa tѭ bҧn phѭѫng tây ra ÿӡi và phát triӇn mҥnh vào thӃ kӍ 17,18 cҫn có nhiӅu

thuӝc ÿӏa và thӏ trѭӡng. Tѭ bҧn Pháp dòm ngó nѭӟc ta tӯ lâu. Nѫi ÿây sҹn các loҥi nguyên liӋu

và nhân công rҿ mҥt, cǊng là thӏ trѭӡng to lӟn tiêu thө hàng công nghiӋp Pháp làm ra vӟi sӕ

lѭӧng lӟn.

Mùa thu năm 1858 các chiӃn thuyӅn Pháp bҳn phá cӱa biӇn Ĉà Nҹng, mӣ cuӝc xâm lѭӧc

nѭӟc ta. Tháng 2 năm 1859 chúng quay vào ÿánh chiӃm thành Gia Ĉӏnh, mѭu chiӃm ÿҩt Nam

Kì. Ĉҫu năm 1861 nhӡ có quân tiӃp viӋn, Pháp nóng ra chiӃm các tӍnh lân cұn: Ĉӏnh Tѭӡng,

Biên Hòa. Khi ÿҥi ÿӗn Chí Hoà thҩt thӫ, NguyӉn Tri Phѭѫng rút quân vӅ Biên Hòa, giàn binh tӯ

Tân Ba xuӕng Tân Vҥn, Long Bình giӳ ÿѭӡng bӝ; mһt khác có kӃ hoҥch làm cҧn ÿá hàn ngang

sông. Khi thành Biên Hòa bӏ ÿe dӑa, dân ҩp dân lân Chӧ Ĉӗn theo lӡi hiӋu triӋu cӫa các sƭ phu

yêu nѭӟc, ÿã góp phҫn chӕng xâm lăng. Hӑ chҩt ÿҫy ghe ÿá tҧng rӗ, ÿánh chìm ӣ chӛ ÿá hàn tӯ

Mƭ Khánh qua chùa Ông (cù lao Phӕ) ngăn tàu giһc ngѭӧc dòng Ĉӗng Nai. Theo các bô lão kӇ

lҥi. Ngày tàu ÿӗng Pháp tiӃn ÿánh thành Biên Hòa giӳa tháng 12-1861, dân Chӧ Ĉӗn cùng

nghƭa quân Trѭѫng Ĉӏnh ÿánh trұn hӓa công. Hàng ngàn trái dӯa bӱa ÿôi dӗi bánh dҫu chai ÿӕt

thҧ trôi ÿҫy sông. Tuy không ÿҥt kӃt quҧ diӋt giһc, song cҧn ÿá và trұn hӓa công ÿã biӇu lӝ lòng

yêu nѭӟc cӫa ngѭӡi dân Chӧ Ĉӗn lúc sѫn hà nguy biӃn.

Ĉҫu thӃ kӍ 20, thӵc dân Pháp ÿһt xong bӝ máy thӕng trӏ trên ÿҩt nѭӟc ta. Nhѭng tinh thҫn

quұt cѭӡng cӫa ngѭӡi dân Biên Hòa không lөi tàn. Nhà nho Ĉoàn Văn Cӵ (1830-1905) tә chӭc

hӝi kín ÿһt căn cӭ tҥi bѭng KiӋu làng Vƭnh Cӱu bên kia sông Ĉӗng Nai. Ông chiêu tұp các ÿӗng

chí tӯ Chӧ Ĉӗn, chӧ ChiӃu tӟi núi nӭa (Long Thành). Vùng Chӧ Ĉӗn có chín, mѭӡi ngѭӡi vào

hӝi: cҧ Trѭӧng ÿem quân ÿánh bѭng KiӋu. Nhà nho yêu nѭӟc Ĉoàn Văn Cӵ và mӝt sӕ nghƭa

2.7 Page 17

▲back to top

quân hi sinh. Hӝi kín tan rã. Các hӝi viên ӣ Chӧ Ĉӗn chѭa kӏp cùng các ÿӗng chí ÿánh thành và

khám lӟn Biên Hòa.

Tӯ năm 1930 trӣ ÿi, mӝt sӕ thanh niên Bӱu Hòa không mҩy gҳn bó vӟi làng quê. Hӑ

thích ÿi làm thӧ. Anh Tám KiӅng (NguyӉn Văn KiӅng) xin vào nhà máy Ba Son. Các ÿӗng chí

ÿҧng viên cӝng sҧn tuyên truyӅn giác ngӝ anh tham gia công hӝi ÿӓ. Tuәi trҿ hăng say hoҥt

ÿӝng nên dӉ lӝ, anh bӏ mұt thám theo dõi. Anh thôi sӣ, xin vào làm ӣ ÿӅ pô Dƭ An, tiӃp tөc bí

mұt tham gia hoҥt ÿӝng.

Năm 1935, Mһt trұn nhân dân Pháp thҳng lӟn trong cuӝc bҫu cӱ quӕc hӝi. Chính phӫ

bình dân do Léon Blum làm thӫ tѭӟng chӏu ban mӝt sӕ chính sách tӵ do, dân chӫ ӣ các nѭӟc

thuӝc ÿӏa. Tҥi nѭӟc ta, tháng 8-1936 phong trào ÿҥi hӝi Ĉông Dѭѫng lên cao. Các hӝi ái hӳu

thӧ thuyӅn, hӝi ÿá banh, hӝi tѭѫng tӃ, hӝi nhà vàng…ra ÿӡi khҳp nѫi, ÿòi quyӅn dân sinh dân

chӫ phҫn lӟn thu thҳng lӧi. Ӣ ÿӅ pô Dƭ An, thӧ ÿҩu tranh buӝc giám ÿӕc Pháp thӵc hiӋn ngày

làm 8 giӡ, ÿau ӕm ÿѭӧc chӳa…Tham gia ÿҩu tranh tҥi ÿây có các anh: Tám KiӅng, Tѭ Tác, Sáu

Hà, ngѭӡi Bӱu Hòa . Ngày 10 tháng 7-1937 toàn thӇ công nhân ga Sài Gòn, ÿӅ pô Dƭ An phӕi

hӧp vӟi công nhân xe lӱa Nha Trang, Ĉà Nҹng bãi công ÿòi thi hành luұt lao ÿӝng và tӵ do

nghiӋp ÿoàn. Cuӝc ÿҩu tranh này gây rӕi loҥn và thiӋt hҥi lӟn cho công ti xe lӱa Ĉông Dѭѫng.

Các chuyӃn tàu Sài Gòn – Biên Hoà, Sài Gòn – Mƭ Tho, Sài Gòn – Nha Trang ngѭng chҥy, sӣ

thiӋt hҥi ѭӟc ba ngàn ÿӗng (100 tҩn gҥo). Anh Tám KiӅng năm 1937 ÿѭӧc kӃt nҥp vào Ĉҧng tҥi

ÿӅ pô Dƭ An, là ngѭӡi ÿҧng viên cӝng sҧn ÿҫu tiên cӫa Bӱu Hòa. Anh Hai KӃ (Phҥm Văn KӃ)

và Sáu BiӋn (NguyӉn Văn BiӋn, NguyӉn Thành Ĉà) làm thӧ hãng SIT ӣ Sài Gòn tham gia cuӝc

ÿình công ӣ hãng ÿòi chӫ phҧi tăng lѭѫng, làm ngày 8 giӡ, cai không cúp phҥt tùy tiӋn…Cuӝc

ÿҩu tranh thu thҳng lӧi. Thӧ hãng SIT còn hӛ trӧ thӧ thuyӅn các hãng khác bãi công ÿҥt kӃt quҧ.

Anh Bҧy Tây, thӧ gӕm mƭ nghӋ, tham gia hӝi tѭѫng tӃ ӣ Biên Hòa …Ĉình Tân Bҧn vҳng vҿ, xa

làng xóm, là nѫi anh em thӧ ÿôi lҫn hӝi hӑp bàn kӃ hoҥch ÿҩu tranh thӡi kì Mһt trұn dân chӫ

Ĉông Dѭѫng.

Khoҧng năm 1944 các ÿӗng chí Hoàng Minh Châu và NguyӉn Văn Nghƭa (Xѭӧc) len lӓi

vӅ Bӱu Hòa gây dӵng phong trào, xây dӵng lӵc lѭӧng chuҭn bӏ cho cuӝc tәng khӣi nghƭa. Ĉӗng

chí Nghƭa tә chӭc nhóm trung niên gӗm các ông Ba Cӱ, Hai Bӕn, Năm Thӡi, Hai Kéo, Sáu Núi,

2.8 Page 18

▲back to top

Tѭ Tác, Sáu BiӋn, Hai KӃ. Nhà ông Ba Cӱ là nѫi thӍnh thoҧng nhóm này hӑp mһt bàn bҥc

chuyӋn thӡi sӵ.

Ĉӗng chí Hoàng Minh Châu tә chӭc lӵc lѭӧng trong giӟi thӧ thuyӅn và thanh niên, hӑc

sinh. Tham gia nhóm này có các anh Lê Văn NhiӅu (thӧ máy), các hӑc sinh: Trҫn Văn Dѭ, Bҧy

Quӟi, Bҧy HӃt, Bҧy Tӏnh, Tám Quang, NguyӉn Xuân Ĉài, NguyӉn Trí Phú…Sӕ thanh niên này

hăng hái hӑc võ do võ sƭ Cѭѫng huҩn luyӋn.

Ngày 9 tháng 3-1945 Nhұt ÿҧo chánh Pháp, làm chӫ Ĉông Dѭѫng. Nhѭng trên chiӃn

trѭӡng châu Á – Thái Bình Dѭѫng chúng ÿang thua to. Các vùng ÿҩt ÿai rӝng lӟn do chúng

chiӃm ÿóng trѭӟc ÿây bӏ thu hҽp dҫn. Bom Mƭ hàng ngày tàn phá ÿҩt Nhұt.

Ӣ trong nѭӟc, vùng giҧi phóng căn cӭ ÿӏa ViӋt Bҳc mӣ rӝng nhanh. Ĉӝi du kích Ba Tѫ

thành lұp ӣ miӅn trung. Cao trào chӕng phát xít Nhұt dâng lên khҳp nѫi. Tháng năm 1945,

phong trào Thanh niên tiӅn phong do Ĉҧng chi phӕi nhanh chóng lan tӓa tӯ Sài Gòn ra khҳp các

tӍnh Nam Kì, tұp hӧp hàng triӋu thanh niên yêu nѭӟc. Thҫy giáo HuǤnh ThiӋn NghӋ, thӫ lƭnh

TNTP Biên Hòa, có thѭ mӡi anh Trҫn Văn Dѭ hӑp bàn viӋc phát triӇn phong trào tҥi xã. Sau ÿó

ít bӳa, tә chӭc TNTP hình thành ӣ Bӱu Hòa thu hút hàng trăm thanh niên và trung niên. Ông

Hai KӃ là ÿoàn trѭӣng Tân Bҧn. Anh Bҧy Tây, ÿoàn trѭӣng Bình Long, anh NguyӉn Xuân Ĉài,

ÿoàn trѭӣng Mƭ Khánh. Các ÿình và ÿѭӡng làng tӕi tӕi trӣ thành nѫi tұp ÿӝi ngǊ. Cái yên tƭnh

vҳng lһng tӯ ngàn ÿӡi không còn, tiӃng hô “mӝt, hai…” vang ÿӝng xóm làng. Mӑi ngѭӡi ÿӅu

cҧm thҩy tӵ hào trong chiӃc áo ngҳn tay, quҫn soӑc, cuӝn thӯng bên hông và gұy tҫm vông vҥt

nhӑn trên vai. Các tӋ nҥn xã hӝi: trӝm cҳp, cӡ bҥc, ÿƭ ÿiӃm… bӏ luӗng gió mӟi quét sҥch nhanh

chóng.

Tháng 8-1945 ÿҫy sôi ÿӝng. Phát xít Nhұt ÿҫu hàng ÿӗng minh không ÿiӅu kiӋn. Tin tӭc

tәng khӣi nghƭa thҳng lӧi tӯ các tӍnh, thành phӕ dӗn dұp bay vӅ làm nӭc lòng dân Bӱu Hòa.

Chính quyӅn lҫn lѭӧt vӅ tay nhân dân thӫ ÿô Hà Nӝi, kinh thành HuӃ, Ĉà Nҹng. Ngày 25-8 hѫn

nӱa triӋu quҫn chúng Sài Gòn và các tӍnh lân cұn kéo vӅ cѭӟp chính quyӅn và mít tinh chào

mӯng Ӫy ban hành chánh lâm thӡi Nam Bӝ ra mҳt ÿӗng bào.

Theo chӍ ÿҥo cӫa ÿӗng chí Nghƭa (Xѭӧc), nhóm trung niên treo tҩm biӇn ÿӓ vӟi hàng chӳ

vàng ÿұm nét “Tәng bӝ ViӋt Minh” trѭӟc cӱa nhà ông Hai Bәn, thu hút sӵ chú ý cӫa ÿông ÿҧo

2.9 Page 19

▲back to top

bà con(1). Sáng sӟm 27 tháng 8, các ÿoàn TNTP cùng ÿӗng bào Bӱu Hòa ÿi theo ÿӝi ngǊ tӅ

chӍnh ÿi tham dӵ lӉ ra mҳt cӫa ӫy ban nhân dân cách mҥng lâm thӡi tӍnh Biên Hòa. Hàng chөc

ngàn ngѭӡi sau ÿó diӉu hành biӇu dѭѫng lӵc lѭӧng to lӟn cӫa quҫn chúng vӟi khí thӃ vui mӯng

say sѭa, long trӡi lӣ ÿҩt vì tӯ nay ta ÿã rӫ bӓ mӑi xiӅng gông nô lӋ, tӵ mình làm chӫ cuӝc ÿӡi.

Các sӵ kiӋn diӉn ra mau lҽ, ÿѭӧc hѭӣng ÿӝc lұp tӵ do rӗi mà còn tѭӣng nhѭ mѫ.

Lӏch sӱ Bӱu Hòa tӯ nay mӣ qua trang mӟi.

PHҪN THӬ NHҨT

CHÍN NĂM KHÁNG CHIӂN CHӔNG PHÁP XÂM LѬӦC

Làn sóng cách mҥng do ÿҧng cӝng sҧn Ĉông Dѭѫng lãnh ÿҥo dâng trào làm sөp ÿә toàn

bӝ nӅn thӕng trӏ thӵc dân, phong kiӃn tӗn tҥi ngót trăm năm trên ÿҩt nѭӟc ta.

Ban hӝi tӅ xã nӝp con dҩu và hӗ sѫ sә sách cǊ cho chính quyӅn cách mҥng. Ӫy ban nhân

dân cách mҥng lâm thӡi xã Bӱu Hòa ÿѭӧc thành lұp. Chӫ tӏch là ông Hai KӃ (Phҥm Văn KӃ);

Phó chӫ tӏch: ông Lҩm (nhân viên xe lӱa); phө trách quӕc gia tӵ vӋ cuӝc: anh Bҧy Tӏnh; ӫy viên

quân sӵ: anh Bҧy HӃt; thѭ kí kiêm tài chánh: anh Trҫn Văn Dѭ, chӫ nhiӋm ViӋt Minh: ông Ba

Cӱ. Các ÿoàn thӇ thanh niên, phө nӳ lҫn lҫn hình thành.

Trong không khí ÿӝc lұp tӵ do hân hoan náo nӭc, các ÿӝi Thanh niên TiӅn Phong phát

triӇn mҥnh, thu hút hҫu hӃt thanh niên và trung niên. Anh chӏ em hăng hái luyӋn tұp quân sӵ

vào các buәi chiӅu và tӕi, ÿêm ÿêm chia nhau tuҫn tra canh gác xóm làng. Không khí thôn xóm

trӣ nên sôi ÿӝng chѭa tӯng có vӟi nhӳng khuôn mһt ngӡi sáng rҥng rӥ. Lúc ÿҫu TNTP Bӱu Hòa

mӟi có vài khҭu súng. Mӝt viên sƭ quan Nhұt có cҧm tình vӟi cách mҥng ӫng hӝ mӝt khҭu và

vài trái lӵu ÿҥn. Cӵu hѭѫng quҧn Phê giao mӝt súng săn calíp 12, hѭѫng quҧn Tiên nӝp mӝt

súng Remington. Các ông Tѭ Tác, Sáu Hà, Bҧy Tây tә chӭc rèn dao, dáo, mác trang bӏ cho anh

em. Ĉӝi TNTP Tân Bҧn tұp ӣ ÿình Tân Bҧn ÿѭӧc cҧ làng ӫng hӝ gҥo. Các bà Ba Thìn, Tѭ Sӱu,

Sáu Thanh…cho cá khô, mҳm, muӕi, tiӅn mua rau. Các ông Ba Bӡ, Ba Bѭӣi nhұn viӋc nҩu ăn

hàng ngày cho anh em rҧnh rang luyӋn tұp. Các ÿӝi TNTP Mƭ Khánh, Bình Long cǊng ÿѭӧc bà

con ӫng hӝ tѭѫng tӵ.

(1) - Căn nhà này ӣ ngay ngã tѭ Chӧ Ĉӗn, trѭӟc cәng xe lӱa.

2.10 Page 20

▲back to top

ĈӇ có cán bӝ chӍ ÿҥo phong trào, anh Bҧy HӃt ÿѭӧc cӱ ÿi hӑc lӟp huҩn luyӋn cán bӝ du

kích ӣ Bà Bao (Vƭnh Cӱu) – nhiӅu ngѭӡi quen gӑi là trѭӡng quân chính Bình Ĉa. Sau ÿó anh

Tѭ Ĉӭc (Châu Ngӑc Ĉӭc) ÿi hӑc lӟp huҩn luyӋn du kích ӣ sӣ Tiêu (Ĉҩt Cuӕc). Mӝt nhóm gҫn

mӝt chөc ngѭӡi gӗm: Sáu Giáo, Sáu Mҥnh, Tѭ ThiӋt, Chín Ĉi, Chín Quӟi, Ba Dҫn, Ba

Thҧo…hӑc mӝt lӟp ӣ Phѭӟc ThiӅn (lӟp này mҧn khóa lúc Tây trӣ lҥi chiӃm Biên Hòa. Các anh

rӫ nhau thӱ ÿánh mӝt trұn ӣ Cҫu Nѭӟc Trong xã Phѭӟc Tân. Vӟi ba cây súng cǊ, mӛi cây hѫn

mӝt chөc viên ÿҥn, anh em bҳn vài loҥt ÿҥn. Lính trên xe nә súng nhѭ mѭa vào rӯng. Hai bên

ÿӅu vô sӵ. Qua thӱ lӱ trұn ÿҫu, tinh thҫn anh em ÿѭӧc tôi luyӋn, thҩy ÿӏch không ghê gӟm nhѭ

lӡi ÿӗn thәi).

Ngày 2 tháng 9-1945 hai anh Trҫn Văn Dѭ và Lê Văn Bê cùng khoҧng ba chөc TNTP

Bӱu Hòa cѫm ăn cѫm giӣ, vӅ Sài Gòn dӵ mít tinh nghe Chӫ tӏch Hӗ Chí Minh ÿӑc tuyên ngôn

ÿӝc lұp tӯ vѭӡn hoa Ba Ĉình. Anh em tham gia diӉu hành góp phҫn biӇu dѭѫng sӭc mҥnh to

lӟn cӫa quҫn chúng cách mҥng trѭӟc con mҳt quân ÿӗng minh. Bӛng súng cӫa mӝt sӕ tên phҧn

ÿӝng Pháp tӯ lҫu cao bҳn xuӕng ÿoàn biӇu tình. Anh em Bӱu Hòa hăng hái sông lên mӝt ngôi

lҫu, bҳt mӝt thҵng Tây và mӝt mө ÿҫm giao cho ÿӝi trұt tӵ ӣ ÿó.

Khi chiӃn tranh thӃ giӟi thӭ nhì kӃt thúc, thӵc dân Pháp còn tham vӑng duy trì chӃ ÿӝ

thuӝc ÿӏa lӛi thӡi. Quân Anh-Ҩn vào miӅn nam vƭ tuyӃn 16 tѭӟc vǊ khí quân Nhұt bҥi trұn.

Pháp cӱ ngay mӝt ÿҥo quân theo chân. Cұy lӵc lѭӧng làm hұu thuүn, thӵc dân Pháp liên tөc

khiêu khích ta. Ngày 23-9-1945 chúng nә súng mӣ màn xâm lѭӧc nѭӟc ta mӝt lҫn nӳa. Theo lӡi

kêu gӑi cӫa xӭ ӫy và UBHC lâm thӡi Nam Bӝ, nhân dân Sài Gòn – Chӧ Lӟn ÿӭng lên bҧo vӋ

thành phӕ, bҳt ÿҫu cuӝc kháng chiӃn bҧo vӋ Tә quӕc. Nhân dân cҧ nѭӟc hѭӟng vӅ nam. Các

ÿoàn quân nam tiӃn tӯ miӅn bҳc, miӅn trung rҫm rұp kéo vào Sài Gòn.

Sau khi có quân tiӃp viӋn tӯ Pháp qua, bӑn thӵc dân tìm cách nóng ra các tӍnh chung

quanh. ĈӇ bҧo tӗn lӵc lѭӧng, các ÿѫn vӏ vǊ trang ta lui khӓi mһt trұn cҫu Bông, cҫu KiӋu, cҫu

BӃn Phân… Rӗi mһt trұn cҫu Bình Lӧi cǊng lui. Mӝt ÿѫn vӏ thiӋn xҥ vӅ ná cӫa ÿӗng bào dân

tӝc ít ngѭӡi án ngӳ cҫu Hang ít bӳa rӗi cǊng rút vӅ phía Xuân Lӝc.

Ӫy ban hành chánh lâm thӡi Nam Bӝ ra lӋnh tiêu thә kháng chiӃn và có chӫ trѭѫng vұn

ÿӝng dân chúng tҧn cѭ khӓi nhӳng nѫi ÿӏch có thӇ tràn tӟi. Chҩp hành lӋnh trên, dân quân Bӱu

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top

Hòa ÿӕt nhà hӝi ÿӇ giһc không thӇ lӧi dөng ÿóng quân khi chúng kéo ÿӃn. Hàng cây sao hai ven

ÿѭӡng sӕ 1, tӍnh lӝ 16 và hѭѫng lӝ 3 bӏ chһt ngã làm vұt chѭӟng ngҥi giao thông. NhiӅu gia

ÿình tҧn cѭ vӅ bӃn Gӛ, Long Thành.

Sáng 25-10-1945 mӝt ÿoàn xe quân sӵ mҩy chөc chiӃc do bӑn Anh-Ҩn ÿi ÿҫu quân Pháp

ÿi sau, có bӕn xe thiӃt giáp mӣ ÿѭӡng theo ÿѭӡng sӕ 1 tӯ Thӫ Ĉӭc tiӃn lên Biên Hòa. Hӗi ÿó

rӯng phӫ kín núi Châu Thӟi trùm tӟi cҫu Hang và xóm Gò Tân Bҧn. Ĉѭӡng sӕ 1 nhӓ hҽp ngoҵn

ngoèo len lӓi giӳa ÿám cây xanh bҥt ngàn. Lính Nhұt rҧi suӕt tӯ xóm Tân Bҧn dѭӟi tӟi cҫu

Rҥch Cát, cách 100 m mӝt tên ÿӇ bҧo vӋ quân ÿӗng minh. Mӝt nhóm thanh niên Bӱu Hòa gӗm

các anh Sáu Giáo, Sáu Mҥnh, Tѭ ThiӋt, Chín Quӟi, Chín Ĉi… hăng hái, dǊng cҧm, ÿҫy lòng

yêu nѭӟc, trѭӟc ÿó bàn kӃ hoҥch ÿ1nh ÿӏch khá ngây thѫ. ThiӃu vǊ khí, các anh kiӃm mӝt sӕ tƭn

sành, nhӗi ÿҫy ÿá xanh, tính ÿӭng trên cҫu hang ném xuӕng ÿoàn xe chҥy qua phía dѭӟi, có thӇ

gây thѭѫng vong cho ÿӏch. Trãi qua mӝt tháng ÿөng ÿҫu vӟi quân kháng chiӃn ѫ Sài Gòn, nay

ttiӃn vào ÿҩt lҥ, chúng rҩt thұn trӑng. Xe thiӃt giáp chҥy ÿҫu ÿoàn, mӣ ÿѭӡng mӝt quãng thì

dӯng lҥi chӡ các xe sau tӯ tӯ cҳn ÿuôi. Chúng hành quân theo lӕi sâu ÿo. Bӑn lính thӍnh toҧng

nә súng vào các nѫi ÿáng ngӡ. Mҩy anh nҵm trên cҫu Hang nghe ÿҥn réo trên ÿҫu, coi mòi khó

thӵc hiӋn kӃ hoҥch bèn nhanh chóng rút vô rӯng Hóa An.

Ít bӳa sau các anh lҥi ÿӏnh chһn ÿӏch ӣ gҫn chùa Long ThiӅn, không cho chúng tiӃn lên

Tân Uyên. Vӟi gұy tҫm vông vҥt nhӑn và giáo mác thô sѫ, các anh núp chӡ sau nhӳng lùm bөi

rұm rҥp ven ÿѭӡng. Bҩt ngӡ, mҩy xe lính chҥy tӯ Hóa An vӅ, xã súng rҫm rҫm uy hiӃp tinh thҫn

nhân dân. LiӋu thӃ không ÿánh ÿѭӧc, anh em rút lui.

Khi giһc kéo tӟi, bà con Bӱu Hòa tҥm lánh xa ÿѭӡng cái. Tình hình yên yên, mӑi ngѭӡi

lҥi vӅ làm ăn bình thѭӡng. Mӝt toán lính Chà chóp ÿóng ÿҫu cҫu Gành bҧo vӋ giao thông cӫa

chúng. Tөi này thѭӡng mò vào vào xóm cѭӟp cӫa, bҳt heo gà vӏt. Vӟi cây súng ÿeo vai, mӝt tên

có thӇ nghêng ngang ÿi lҥi nhѭ chӛ không ngѭӡi. Mӝt bӳa, cô Thѫm ÿang chăn trâu ӣ ÿӗng Tân

Bҧn dѭӟi, bӏ mӝt tên Dƭ An ÿen tӟi ÿè xuӕng ÿӏnh làm hӛn. Em Thành cùng vài trҿ chăn trâu

gҫn ÿó chҥy tӟi. Em lôi tên này ra. Cô gái hú vía chҥy mҩt. Bӏ vuӝt mӗi tên lính kê súng ngang

vai Thành nә mӝt phát ÿinh óc rӗi nó thӫng thӍnh vӅ bót. Mӝt lҫn giһc ÿi bӕ ӣ Bình Long, gһp

bà Thôi ÿiӃc ÿӝi hѫn chөc lít gҥo trên ÿҫu. Chúng kêu ÿӭng lҥi, bà vүn ÿi lӯng lӳng nên bӏ

3.2 Page 22

▲back to top

chúng bҳn chӃt. Mӝt bӳa khác chúng bҳt em Tí 15 tuәi giҧi vӅ bót rҥch Cát (HiӋp Hòa) ÿánh

ÿӃn chӃt…

Giһc trӣ lҥi chiӃm Biên Hòa, tình hình Bӱu Hòa thay ÿәi hҷn. Không khí vui tѭѫi cӫa

nhӳng ngày tәng khӣi nghƭa không còn. Ĉêm ÿêm xóm làng chìm ÿҳm trong cҧnh im lһng nһng

nӅ. ThӍnh thoҧng mӝt vài tràng súng giһc nә vu vѫ ÿӝt ngӝt xé tan cái im lһng trong nhân dân.

NhiӅu ngѭӡi tӵ hӓi: ngày mai sӁ ra sao? Tѭѫng lai có vҿ ÿen tӕi hãi hùng.

Chính quyӅn ÿoàn thӇ xã Bӱu Hòa tӯ khi giһc chiӃm ÿóng hҫu nhѭ ngѭng hoҥt ÿӝng.

Ông phó chӫ tӏch Lҩm bӓ vӅ Sài Gòn và tӯ ÿó bһt tích. Ông chӫ tӏch Hai KӃ bám ÿӏa phѭѫng bӏ

ÿӏch lùng bҳt ÿѭӧc (khi ÿѭӧc tha, ông vӅ Sài Gòn làm ăn, thӍnh thoҧng có ÿóng góp cho kháng

chiӃn ít nhiӅu). Sӕ dân quân cǊng rã mӝt phҫn. ChӍ còn chѭa ÿӃn hai chөc anh em gan dҥ vүn

trө lҥi hoҥt ÿӝng ngҩm ngҫm. Anh em tә chӭc canh gác ӣ bên kia rҥch Thӫ Huӗng. Khi lính vӯa

ra khӓi tua cҫu Gành, anh em báo ÿӝng cho dân Mƭ Khánh kӏp thӡi trӕn tránh.

Ông Tѭ Tác là linh hӗn cӫa dân quân du kích Bӱu Hòa lúc ÿó. Ông gһp mӝt sӕ thӧ tӕt

làm ӣ hҫm ÿá Châu Thӟi cӫa ông phӫ Lӕ, xin vài thӓi mìn dҿo. Mӝt ÿêm ÿҫu tháng 11-1945

ông chӍ ÿҥo anh em phá hoҥi mӝt sӕ ÿiӇm. Cҥnh chӧ, mҩy năm trѭӟc lính Nhұt cҩt ba dãy trҥi

lӧp lá thѭng ván chung quanh. Các anh bí mұt bò vào phía sau trҥi, nһn thuӕc mìn thành thӓi

dài, ÿһt vào mҩy góc rӗi cҳm mҩy cây nhang làm dây cháy chұm, khi anh em rút xa, nhang bén

vào thuӕc, lӱa phà ra ÿӕt cháy mái lá. Trӡi khô ráo, gió thәi nhҽ nên lính Nhұt bó tay chӍ ÿӭng

kêu la ҫm ƭ. Ít phút sau, ba dãy trҥi ra tro. Mӝt tӕp anh em ÿӝt nhұp ga xe lӱa Chӧ Ĉӗn, kêu sӃp

Liên ra khӓi rӗi ÿӕt giҿ tҭm dҫu giҳt vào rui xà gӛ. Ga bӏ thiêu sұp. Anh em quay ra ÿӕt nhà hát

và nhà lӗng chӧ. Chӧ chӍ cháy mӝt góc (sau này lính Cao Ĉài sӱa chӧ làm tәng hành dinh).

Súng ӣ ÿҫu cҫu bҳn dӳ dӝi chӍ ÿӇ chúng tӵ trҩn an.

Mҩy ÿêm sau, anh em phá cҫu Quan ÿӏnh cҳt ÿӭt ÿѭӡng xe lӱa. Anh Bҧy Tây gác phía

Chӧ Ĉӗn. Ông Sáu Hà gác phía cҫu hang. Mӝt nhóm gӗm ông Tѭ Tác và các anh Chín Ĉi, Chín

Quӟi, nhóm kia có các anh Sáu Giáo, Sáu Mҥnh, Tѭ ThiӋt; mӛi nhóm ÿөc mӝt lӛ ӣ mӕ bӋ cҫu

rӗi nҥp mìn. Mìn nә làm bӋ cҫu phía cҫu Hang nӭt, bӋ phía Chӧ Ĉӗn nӭt, vӥ miӃng to rӟt xuӕng

rҥch làm cҫu nghiêng ÿi. Pháp bҳt lính Nhұt sӱa ngay cho xe lӱa chҥy.

3.3 Page 23

▲back to top

Mӝt lҫn khác, lӵc lѭӧng vǊ trang Tân Uyên do ÿӗng chí Cә Tҩn Chѭѫng chӍ huy gҳn mìn

hai bên thành sҳt. Mìn chӍ nә mӝt bên, ÿӭt hҷn thành cҫu làm cҫu nghiêng. Tây tӭc tӕc cho sӱa

chӳa lҥi, xe lӱa chҥy qua chҫm chұm vì cҫu yӃu.

Anh chín Chút ӣ gҫn cҫu bӏ lính Chà chóp theo lӋnh viên chӍ huy Ănglê bҳt giҧi lên cò

Tây Biên Hòa ÿiӅu tra vì nghi anh có liên quan tӟi vө phá cҫu. Anh trình bày thҷng vӟi y: anh

ÿang bӏ lao do ÿòn Nhұt trѭӟc ngày ÿҧo chánh nên không thӇ tham gia gì. Mӝt sӕ thông ngôn

quen biӃt nói giúp nên anh ÿѭӧc tha. Anh xin giҩy thông hành ÿi Sài Gòn trӏ bӋnh vӟi mөc ÿích

ÿi công khai tӯ nay.

Theo chӍ ÿҥo cӫa ÿӗng chí Tám NghӋ (HuǤnh Văn NghӋ), ÿêm 1 rҥng ngày 2 - 1 – 1946,

các lӵc lѭӧng vǊ trang Biên Hòa tұp kích vào nӝi ô bҵng nhiӅu mǊi. Ĉӝi du kích Bӱu Hòa vӟi

sӕ quân hai tiӇi ÿӝi trang bӏ 8 súng trѭӡng, súng săn và mӝt tiӇu liên, mӝt sӕ lӵ ÿҥn còn toàn dáo

mác, ÿã bàn bҥc ÿánh tua cҫu Gành phӕi hӧp vӟi chiӃn trѭӡng chung. TiӇu ÿӝi Sáu Hà có Lѭu

Văn Hoàng, Ba YӃn (Trҫn Văn Luông), Bùi Văn Lӵ, Năm Thҥnh và mҩy thanh niên mӟi gia

nhұp, bӕ trí ӣ phía ÿình Mƭ Khánh và chùa Thanh Lѭѫng. TiӇu ÿӝi Bҧy Tây có Sáu Mҥnh, Sáu

Giáo, Bҧy quӟi, Tѭ ThiӋt, Chín Ĉi, Ba Dҫn, Hai Trӑng, Tѭ Ĉӭc…là mǊi chӫ công ÿánh thҷng

vào ÿҫu cҫu. Bӝ phұn cӭu thѭѫng có các chӏ Sáu Thanh, Lӵu, Châu và ba bà tiӃp lѭѫng, nҩu ăn:

Ba Bӡ, Ba Bѭӣi, Ba Thìn.

Vào quãng 10 giӡ ÿêm mùng 1, mӝt ÿѫn vӏ Bình Xuyên khoҧng mӝt trung ÿӝi ÿҫy ÿӫ

súng ӕng, ÿi ghe tӯ phía Tân Vҥn lên cһp bӃn sông ӣ dѭӟi chùa Thanh Lѭѫng. ChӍ huy ÿѫn vӏ là

Danh, ngѭӡi nhӓ thó có biӋt hiӋu Mѭӡi Hai, dí súng lөc vào anh Năm Thanh, bҳt dүn lên ÿҫu

cҫu. Nhѭng anh mҳc nhiӋm vө nên anh nhӡ mӝt dân quân khác dүn ÿѭӡng. Toán quân Bình

Xuyên không mҩy hăng hái ra trұn, hӑ ÿi rӡi rҥc vӟi vҿ ngҥi ngҫn, luôn miӋng chӱi thӅ. Khi

súng ӣ nӝi ô vang dұy, ÿѫn vӏ này lһng lӁ rút lui, xuӕng ghe chèo xuôi dòng.

TiӇu ÿӝi Sáu Hà nә súng thu hút hӓa lӵc ÿӏch ӣ ÿҫu cҫu vӅ phía ÿình Mƭ Khánh. Khҭu

súng máy ÿӏch nhҧ nhӳng luӗng ÿҥn ÿӓ lӯ vӅ phía ÿó. TiӇu ÿӝi chӫ công Bҧy Tây tiӃn thҷng lên

ÿҫu cҫu. Cây calip cӫa anh phà lӱa, bҳn ngҧ tên cҫm súng máy. Anh hô “sung phong” xông lên

cѭӟp súng giһc. Nhѭng hӓa lӵc ÿӏch mҥnh chһn mǊi tiӃn công cӫa ta. Anh trúng ÿҥn hi sinh

trong tѭ thӃ tiӃn công. Anh em ta rút lui. Hôm sau gia ÿình nhӡ ngѭӡi tӟi xin xác vӅ mai táng.

3.4 Page 24

▲back to top

Bҧy Tây (Trҫn Văn Tây) là thanh niên Bӱu Hòa ÿҫu tiên ngã xuӕng, nêu cao tҩm gѭѫng quên

mình cho ÿҩt nѭӟc, cә vǊ nhiӅu thanh niên khác tiӃp tөc sӵ nghiӋp ÿҩu tranh cách mҥng ÿҫy

khó khăn gian khә. Hѫn tám chөc anh em Bӱu Hòa tӯ ÿó lҫn lѭӧt thoát li gia ÿình, gia nhұp bӝ

ÿӝi và cѫ quan: NguyӉn Xuân Ĉài, NguyӉn Hoàng Cҫu, NguyӉn Văn Quang, Bùi Văn HӃt,

NguyӉn Trí Phú, Lê Văn Bê, HuǤnh Kim Quӟi…

Ĉám TӅ và Cao Ĉài xã Tân Vҥn ÿѭӧc Tây cho mѭӡi súng. Mӝt tӕi, ÿӗng chí Tám NghӋ

có du kích Bӱu Hòa yӇm trӧ, ÿi mӝt ghe vӅ ÿó, mӡi ông Mѭӡi Lӟn (Mѭӡi Dӵ) xuӕng gһp. Sau

mӝt hӗi nghe giҧi thích chӫ trѭѫng ÿѭӡng lӕi kháng chiӃn cӫa chánh phӫ cө Hӗ, Mѭӡi Lӟn

ÿӗng ý giao sáu khҭu ÿӇ ӣ nhà hӝi. Còn bӕn khҭu do các ngѭӡi khác cҩt giӳ tҥi nhà không thu

ÿѭӧc. Ĉӝi du kích Bӱu Hòa ÿѭӧc tһng bӕn cây làm vӕn tăng cѭӡng hӓa lӵc chiӃn ÿҩu.

Sau TӃt Bính Tuҩt (1946), dӝi du kích Bӱu Hòa trang bӏ mӝt chөc súng, do anh Tѭ Ĉӭc

chӍ huy, qua sông phӕi hӧp vӟi cán bӝ và du kích cù lao Phӕ ÿánh bót sӃp Phұn ӣ chӧ Mӟi

(HiӋp Hoà). Bót này có mӝt tiӇu ÿӝi pactidăng, cách bót cҫu Rҥch Cát vài trăm mét. Các anh

NguyӉn Tҥo và NguyӉn Thành Ĉӗng dүn ÿѭӡng. Ĉӝi du kích Bӱu Hòa áp sát bót, nә vài loҥt

ÿҥn rӗi xung phong. Lính pactidăng chӕng trҧ rӡi rҥc rӗi bӓ chҥy tán loҥn nhӡ ÿêm tӕi. Anh em

du kích thu chiӃn lӧi phҭm, rút lui an toàn sau mѭӡi phút chiӃn ÿҩu.

Gҫn suӕt năm 1946, ban ngày ÿӏch thѭӡng càn bӕ, tuҫn tra ӣ Mƭ Khánh, Bình Long; còn

ӣ Tân Bҧn ít khi chúng qua cҫu Quan. Chúng cho giӥ nhà ông hӝi ÿӗng Ngô Văn Ĉen mà

chúng gӑi là “trө sӣ ViӋt Minh” vì trѭӟc ÿây ta thѭӡng hӝi hӑp. Gӛ cây ÿѭӧc chӣ vӅ dӵng lҥi

nhà hӝi cǊ (ta phá trѭӟc khi Tây tӟi). Ông Năm Ĉҧo bӏ Tây bҳt ra làm làng. Không chӏu làm tay

sai, ông cӵ lҥi. Tӕi hôm sau chúng bҳt anh Hai Tây, con trai ông, vӅ bót Tân Vҥn, tra tҩn rҩt dӳ,

nhӕt hai tháng mӟi tha. Chúng gӑi mӝt sӕ hѭѫng chӭc ra lұp lҥi tӅ làm viӋc cho chúng. Hào khí

cӫa nhӳng ngày tháng tám năm trѭӟc còn âm vang, nên sӕ hӝi tӅ ló mһt mӟi ÿҫu khá dè dһt.

Theo chӫ trѭѫng diӋt tӅ trӯ gian cӫa tӍnh và quұn Châu Thành có lҫn giӳa ban ngày, ngѭӡi ta

thҩy anh Sáu Mҥnh xách súng ÿi tìm bҳn hӝi tӅ, ngăn chһn bӟt nhӳng kҿ mҥnh tâm làm tay sai

cho giһc.

Ban ÿêm cán bӝ và du kích Bӱu Hòa hoàn toàn làm chӫ. Bӝ máy kháng chiӃn và các

ÿoàn thӇ ÿѭӧc gây dӵng lҥi. Chӫ tӏch UBKCHC kiêm phө trách tài chánh: Sáu BiӋn (NguyӉn

3.5 Page 25

▲back to top

Thành Ĉà), xã ÿӝi trѭӣng: Tѭ ThiӋt (HuǤnh Văn ThiӋt), xã ÿӝi phó: Ba Dҫn (Tҫn Văn Dҫn),

trѭӣng công an: Hai Răng (NguyӉn Văn Răng), bí thѭ TNCQ: Dѭ Văn Mang, ÿoàn trѭӣng phө

nӳ: DiӋp Ngӑc Nӳ, ÿoàn phó: Trҫn Thӏ QuӃ…Cán bӝ du kích ÿêm ÿêm gһp bà con và gia ÿình

ÿӇ tuyên truyӅn cho công cuӝc kháng chiӃn cӫa chánh phӫ Hӗ Chí Minh, mһt khác vұn ÿӝng

nhân dân ӫng hӝ gҥo, tiӅn. Thӵc hiӋn sӵ chӍ ÿҥo cӫa quұn ӫy Châu Thành phá hoҥi giao thông

ÿӏch, anh em tә chӭc bà con ÿào phá ÿoҥn quôc lӝ 1 chҥy qua Tân Bҧn dѭӟi (ban ngày chúng lҥi

xách súng lùa dân ra lҩp lҥi cho xe chҥy).

Sӕ hӝi tӅ cǊ dӵa thӃ Pháp và Cao Ĉài dҫn dҫn ngóc ÿҫu dұy, dò xét cán bӝ và du kích vӅ

hoҥt ÿӝng. Tình hình ÿӏa phѭѫng căng thҷng ngӝt ngҥt, hàng chөc thanh thiӃu niên thҩy ӣ nhà

cǊng không yên bèn tìm cách ÿi thoát li, trong sӕ ÿó có Ba Thành (Võ Hà Thành) mӟi 14 tuәi.

Theo chӍ ÿҥo chung cӫa tӍnh và quұn vӅ công tác diӋt tӅ trӯ gian, các anh Tѭ Ĉӭc, Tѭ ThiӋt, Sáu

Giáo, cùng ÿӝi du kích Bӱu Hòa ngay giӳa ban ngày vӅ “mӡi” các vӏ: quҧn Tiên, quҧn Rҵng,

hào Lam, Mѭӡi KiӇm, Năm Di, Bҧy Vinh, Bҧy Dóc, Ba Sӑc, Ba Lèo, Năm Thì, Tѭ Bәn…ôm

theo sә sách và mӝc triӋn lên căn cӭ An Phú xã. Ta không bҳt ông Ba Cӱ, chӫ nhiӋm ViӋt Minh

cǊ, và ông Bҧy HiӃn. Ông Tѭ Ĉӭc bҧo lãnh cho hai ông Tѭ Bӕn và Năm Thì vӅ. Quҧn Rҵng

thӯa lúc anh em canh giӳ sѫ hӣ ÿã trӕn thoát, còn sӕ kia mҩt tích. Sӕ tӅ cǊ bӏ mӡi ÿi có tác dөng

ngăn chһn nhӳng kҿ lăm le nhҧy ra làm tay sai cho giһc. Mãi sau ông Khoa ÿѫn thân ÿӝc mã ra

làm xã trѭӣng ÿӇ cho có. Ông ta làm viӋc chiӃu lӋ, ÿӃn năm 1952 thì Pháp thăng cho chӭc cai

tәng. Ông Bҧy Kí, mӝt ngѭӡi tӕt tham gia kháng chiӃn thӡi kì ÿҫu, thay chân cho xã Khoa cho

tӟi năm 1962.

NhiӅu nhà thuӝc xã Bӱu Hòa ӣ ven sông Ĉӗng Nai có xuӗng ghe riêng. Nhóm ông Ba

Cӱ, Tѭ Bәn hӗi ÿҫu kháng chiӃn nhiӅu lҫn dùng ghe tiӃp tӃ lѭѫng thӵc cho mӝt sӕ cѫ quan tӍnh

Biên Hòa ÿóng ӣ Tân Uyên, chiӃn khu Ĉ. Khi nghe tiӃp tӃ cӫa ông Sáu Núi bӏ Tây bҳn chìm và

lính liên tөc lùng sөc, ruӗng bӕ dӑc mé sông thì ban tiӃp tӃ phҧi tránh né, sau ÿó ngѭng hoҥt

ÿӝng, tan rã.

Tҥi Mƭ Khánh, mӝt gia ÿình thѭӡng liên lҥc bҵng ÿѭӡng sông vӟi xã HiӋp Hòa và căn cӭ

du kích Bình Ĉa. Anh em ông Hai Vàng (Lê Văn Vàng), Năm Ngàn (Lê Văn Ngàn), Sáu Ĉúng

(Lê Văn Ĉúng) ӣ gҫn miӉu Bà (tên chӳ miӉu Linh Vҥn thҫn cҩt năm 1844) và anh em Hai HiӃu

3.6 Page 26

▲back to top

(Bùi Văn HiӃu) ӣ sát lò lu Vҥn Hѭng Long là cѫ sӣ giao liên và tiӃp tӃ tӯ nhӳng ngày ÿҫu

chӕng Pháp. Xóm này xa bót cҫu Gành, lâu lâu lính Pháp và Cao Ĉài mӟi càn bӕ tӟi. Dân xóm

thѭa thӟt, toàn ngѭӡi tӕt, giӳ bí mұt cho kháng chiӃn. Bҩt kì ngày ÿêm nӃu cán bӝ, bӝ ÿӝi cҫn

thì ba anh em hӑ Lê sҹn sàng chӣ qua sông không nӅ nguy hiӇm. Tàu giһc thѭӡng chҥy trên

sông. NӃu cán bӝ có giҩy tӡ hӧp pháp, các ông có thӇ chӣ ban ngày. Còn bӝ ÿӝi qua sông thì chӍ

có thӇ chӣ ban ÿêm. Khi ÿèn pha quét trên mһt sông, xuӗng ÿѭӧc thҧ trôi nhѭ xuӗng câu. Ánh

ÿèn lѭӟt qua, ngѭӡi chӣ ÿò phҧi chèo mau vô bӡ, men theo mé sông mà bѫi tiӃp. Khi có ÿӏch

bҳn, ngѭӡi chèo xuӗng bҧo anh em ngӗi im, bҧn thân lӝi xuӕng cҫm be xuӗng ÿҭy ÿi mӝt khúc.

Ông Hai Vàng ÿѭӧc giao thu tiӅn ÿóng góp cӫa ông bang Ĉӫ (chӫ lò gҥch ngѭӡi Hoa) nӝp cho

kháng chiӃn. Ông Sáu Ĉúng thѭӡng mua ÿӗ tiӃp liӋu cho căn cӭ Bình Ĉa. Anh Hai HiӃu có hai

em là Ba Thҧo, Tѭ Hung ÿi thoát li nên hӗi ÿҫu tӅ xã không cҩp giҩy ÿi xa. Sau nhӡ ông xã Rèn,

anh có giҩy, mҩy lҫn anh chèo ghe chӣ cán bӝ ÿi Long Thành, Bà Rӏa mua muӕi, khô mҳm,

mҳm ruӕc, ÿѭӡng…vӅ Bình Ĉa an toàn. Tham gia viӋc chӣ ÿò còn có các ông và các anh: Hai

oai, Ba Dҥng, Ba Hoá, Tѭ Thông, Tám Kim, HuǤnh Quang Khoa, HuǤnh Văn Liêm…Các bӃn

trҥm và cѫ sӣ tiӃp liӋu có các ông NguyӉn Trí QuӃ, NguyӉn Văn Do, bà Lê Thӏ Lѭӧng, chӏ Trҫn

Thӏ Nӳ…

Anh Chín Lӝ (NguyӉn Văn Lӝ) mӝt thӡi gian cùng ông Năm Ngàn chӣ ÿò cho bӝ ÿӝi,

cán bӝ qua sông. Anh làm thӧ khoan ÿá cho sӣ trѭӡng tiӅn ӣ núi Bӱu Long. Mӝt tӕi vào quãng

bҧy giӡ, lính Cao Ĉài bót Tân Vҥn bӕ ráp khu vӵc miӉu Bà. Anh bӏ bҳt. Cô Bҧy – vӧ viên sƭ

quan Pháp chӍ huy – biӃt mһt, nhұn anh là cұu nên anh ÿѭӧc tha ngay. Bӳa sau ÿi làm anh hӓi

ngѭӡi cһp rҵng:

- Sao tôi có ÿӫ giҩy tӡ vүn bӏ bҳt ?

- Ӣ luôn sӣ thì khӓi bӏ bҳt !

Nhѭ vұy, thân anh khác chi tù khә sai, mҩt hӃt tӵ do. Anh ra chӧ Biên Hòa ăn mӝt tô hӫ

tiӃu, qua ÿò sang lò lu Hóa An, vào ÿӝi du kích xã lúc ÿó ÿӭng chân tҥi hóc Ông Che.

Ĉӏch chiӃm ÿóng, ruӗng bӕ thѭӡng xuyên nên UBKCHC xã và du kích ÿӅu li hѭѫng,

ÿóng ӣ căn cӭ An Phú xã. Dӝi du kích thѭӡng bҧo vӋ cán bӝ các ngành và ÿoàn thӇ vӅ Bӱu Hòa

công tác. ĈӇ có tiӅn chi dùng cho các nhu cҫu cӫa công cuӝc kháng chiӃn, ta thu thuӃ các lò

3.7 Page 27

▲back to top

gҥch, lu, lò mә heo…cӫa các ông bang Ĉӫ, Bҧy LӉ, Sáu TruyӋn, Chín Ӟt, Năm Di, Hӗng

Tâm…Còn vӟi nông dân lao ÿӝng, ta vұn ÿӝng bà con ӫng hӝ tùy hҧo tâm. Mӝt sӕ gia ÿình lұp

hǊ gҥo kháng chiӃn, vài tuҫn lҥi gom nӝp khi cán bӝ và du kích vӅ công tác. Bà Trҫn Thӏ Sӵ –

con gái ông Phӫ Ĉa – hiӃn tҩt cҧ sӕ lѭ và chân nӃn bҵng ÿӗng thau ӣ nhà thӡ hӑ cho công

xѭӣng chӃ vǊ khí. NhiӅu gia ÿình có ngѭӡi thân ÿi kháng chiӃn, dù nghèo vүn cӕ chҳt bóp tìm

cách tiӃp tӃ cho chӗng con, anh em nhӳng thӭ cҫn thiӃt: tiӅn, gҥo, thuӕc, bút máy, ÿèn pin…Có

khi hӑ phҧi vѭӧt qua các ÿӗn bót giһc ÿҫy nguy hiӇm ÿӇ gһp gӥ cho bӟt nӛi nhӟ thѭѫng.

Anh em du kích tә chӭc quҩy rӕi lҿ tҿ khiӃn các tua cҫu Hang, tua cҫu Sҳt, tua bӃn ÿò

Hóa An …luôn luôn căng thҷng ăn ngӫ không yên. Anh em quҩy rӕi vӟi phá hoҥi và rҧi truyӅn

ÿѫn, dán khҭu hiӋu ӣ Chӧ Ĉӗn, cәng xe lӱa, rҥp hát và các nҿo ÿông ngѭӡi qua lҥi. Mӝt lҫn vӯa

cҳt xong dây ÿiӋn thoҥi, tӕp anh Chín Lӝ ÿөng ÿӏch tҥi ngã tѭ. Ta bҳn vài phát trong khi ÿӏch nә

ÿҥn nhѭ mѭa. Mӝt bӳa khác, vào lúc sáu giӡ chiӅu, trӡi còn sáng rõ, anh Chín Lӝ vӅ xin dân

làng ÿѭӧc mӝt bao gҥo và cá khô, ÿӭng ӣ cӱa tiӋm thuӕc thҫy Năm Ĉҧo chӡ ÿӗng ÿӝi. Mӝt tiӇu

ÿӝi lính Cao Ĉài ÿi tuҫn, gһp toán du kích ӣ cҫu ÿúc. Hai bên nә súng. Lính Cao Ĉài cұy ÿông,

hô “hӋ ! hӋ !” (“nghƭa là xung phong”) ҫm ƭ. Nghe súng nә, cây ÿҥi liên cӫa Tây ÿһt tҥi ÿҫu cҫu

Gành quét ào ào dӑc ÿѭӡng xe lӱa bҳn gөc bӕn, năm tên lính tӯ phía Tân Vҥn kéo lên tiӃp viӋn.

Phía ta, anh Hai Ĉѭӧc bӏ thѭѫng vào gót chân. Anh em rút vӅ Hóa An, tay không. Ĉӏch khiêng

mҩy cái xác vӅ huênh hoang rêu rao “hҥ ÿѭӧc mҩy thҵng ViӋt Minh”. Bà con biӃt chúng nói

dóc, chӍ cѭӡi.

Lính Cao Ĉài dò biӃt ÿѭӡng ÿi cӫa ta tӯ Hóa An vӅ, thӍnh thoҧng tә chӭc phөc kích. Mӝt

sӕ anh em bӏ thѭѫng hoһc hi sinh lúc vӅ công tác, do ÿó coi trӑng công tác trinh sát, soi ÿѭӡng

và dùng tai mҳt nhân dân phát hiӋn. Ĉúng là “rӯng ngѭӡi” ÿã tұn tình cѭu mang, chӣ che nhӳng

ngѭӡi con thân yêu ÿҩt Bӱu Hòa.

Tháng 2-1947 anh Bҧy Quӟi (HuǤnh Văn Quӟi) cùng anh Tѭ Ĉӭc dүn mӝt nhóm du kích

vӅ xã công tác. ChӍ anh Tѭ Ĉӭc có súng lөc giҳt lѭng quҫn. Các anh khác ÿi tay không. Tҥi hӁm

ngõ gҫn chùa Thanh Lѭѫng, các anh bҩt ngӡ ÿөng ÿҫu hai tên lính Cao Ĉài quen là Bҧy

Nguyên, Bҧy Tây. Anh Quӟi chһn ÿѭӡng chúng, xông vào giұt súng ÿӇ các anh ÿi sau rút lui,

thì bӏ Bҧy Nguyên bҳn gãy ÿùi. Chúng khiêng anh vӅ nhà hӝi Bӱu Hòa. Tҥi ÿây anh sang sҧng

3.8 Page 28

▲back to top

chӱi mҳng bӑn cѭӟp nѭӟc và lǊ tay sai bán nѭӟc, bà con kéo lҥi coi rҩt ÿông, hҧ dҥ vӟi lӡi anh

nói. Pháp chӣ anh lên Sài Gòn cӭu chӳa ÿӇ khai thác. TӍnh lҥi sau lúc gây mê, anh hӓi ngѭӡi y

tá : ÿӕc tѫ ta hay ÿӕc tѫ Tây chӳa ? Ngѭӡi kia trҧ lӡi ÿӕc tѫ Tây. Anh thè lѭӥi, ÿҩm mҥnh hai

tay vào hàm. Lѭӥi ÿӭt, anh gөc xuӕng. Cái chӃt gan dҥ cӫa ngѭӡi du kích trҿ gây niӅm cҧm

phөc, xót thѭѫng cӫa nhӳng ngѭӡi chӭng kiӃn va nhân dân Bӱu Hòa. Ít lâu sau em gái anh là cô

HuǤnh Ngӑc Nӳ thoát li gia ÿình, lên chiӃn khu tham gia kháng chiӃn, trҧ thù nhà cho ngѭӡi

anh ruӝt.

Năm 1947 anh Tám KiӅng (NguyӉn Văn KiӅng) ngѭӡi ÿҧng viên cӝng sҧn ÿҫu tiên cӫa

Bӱu Hòa kӃt nҥp tҥi chi bӝ ÿӅ pô Dƭ An, bӏ Pháp bҳt. Chúng ÿày anh trҥi “cӝng sҧn” ӣ bót Cҭm

Giang (Tây Ninh). Các anh em tù bàn nhau vѭӧt ngөc mӝt ÿêm tӕt trӡi. Cѫ thӇ anh Tám kiӅng

suy kiӋt, tàn tҥ sau nhiӅu trұn ÿòn dã man nên anh không thӇ ÿi nhanh. Sӧ vì mình mà ÿӗng ÿӝi

có thӇ bӏ nguy hiӇm, anh quyӃt ÿӏnh ӣ lҥi, trӕn trong lùm cây cách trҥi không xa. Lính Cao Ĉài

truy tìm, bҳt ÿѭӧc anh, mang vӅ tra khҧo nhiӅu kiӇu nhѭng anh không khai mӝt lӡi. Chúng bӓ

anh vào cӕi giã gҥo dùng chày mә quӃt nát thây. Ĉó là sӵ hi sinh lүm liӋt cӫa ngѭӡi cӝng sҧn

trѭӟc quân thù.

Ĉêm 7-9-1947 lính Cao Ĉài ÿi ruӗng bӕ thҩy nhà bà Năm sӵ có mӝt sӕ ngѭӡi. Chúng bao

vây, anh em du kích chiӃn ÿҩu chӕng lҥi. Anh Phҥm Văn Bình, cán bӝ xã ÿӝi, hi sinh, cô Phҥm

Thӏ An bӏ ÿҥn chӃt, em Phҥm Văn Út bӏ thѭѫng ӣ chân thành tұt.

Tháng 10-1947, anh Sáu Mҥnh (Võ Văn Mҥnh) cùng anh Sáu Giáo vӅ công tác nhân tiӋn

ghé thăm nhà. Hai Ĉҥt ӣ cùng xóm biӃt, dүn lính Cao Ĉài bao vây. Anh Sáu Mҥnh ӹ y quen

nhau chҷng lӁ y lҥi bҳt, ÿàng hoàng ra nói chuyӋn. Anh Sáu Giáo thӯa cѫ ÿó ÿi thoát vӅ phía

sau. Anh Sáu Mҥnh bӏ bҳt vӅ bót Tân Vҥn . Chúng dө dӛ khá lâu không có kӃt quҧ, xoay qua tra

tҩn xҿo tai, cҳt mǊi anh. Anh lӟn tiӃng mҳng chӱi chúng: lǊ bay giӃt tao thì dӉ, chӟ không tra

hӓi ÿѭӧc gì ÿâu, thҵng Mҥnh này chӃt còn trăm ngàn thҵng Mҥnh khác…Chúng trói anh vào

gӕc cây, rӑc miӋng anh ÿӇ khӫng bӕ ÿӗng bào rӗi bҳn chӃt. Bà con Tân Vҥn chôn cҩt anh tӱ tӃ

vӟi niӅm kính phөc sâu sҳc.

Sau khi thҩt bҥi trong chiӃn dӏch Clô-Clô ӣ ViӋt Bҳc thu ÿông 1947, Pháp chӫ trѭѫng tұp

trung lӵc lѭӧng quay vӅ bình ÿӏnh Nam Bӝ. ChiӃn thuұt Ĉӡ La Tua xây cҩt nhiӅu bót, tháp canh

3.9 Page 29

▲back to top

ra ÿӡi, ÿi ÿôi vӟi viӋc chúng ÿҭy mҥnh bҳt lính ngөy ÿӇ bù ÿҳp sӕ quân thiӃu hөt. Lính tăng lên,

ÿѭӧc Pháp trang bӏ ÿҫy ÿӫ súng ӕng. Tҥi Bӱu Hòa, chúng ÿóng thêm nhiӅu tua cҫu Quan, tua gò

ông Sҧnh. Nhӏp ÿӝ càn bӕ tăng. Cán bӝ và du kích ta thӍnh thoҧng ÿӝt vӅ công tác chӟp nhoáng,

ít khi ngӫ qua ÿêm. Căn cӭ hóc Ông Che (Hóa An ) cǊng bӏ ÿӏch thѭӡng xuyên càn quét, anh

em lҩy ÿây làm bàn ÿҥp trên ÿѭӡng tӯ căn cӭ An Phú xã thӑc vӅ Bӱu Hòa. Anh Tѭ Ĉӭc –

huyӋn ÿӝi phó – và ông Sáu BiӋn – chӫ tӏch xã – ÿѭӧc ÿӏch treo giҧi thѭӣng lӟn (tính theo thӡi

giá bҵng mҩy chөc lѭӧng vàng) cho kҿ nào bҳt ÿѭӧc hһc ám sát. Sau vө mӝt sӕ ngѭӡi theo ÿҥo

“hӭa” bӏ bҳt, chӍ mӝt vài gia ÿình gӕc Bӱu Hòa nhѭ ông Tѭ Nhòng thӡ “thiên nhãn” mong yên

thân. Ông Tѭ mӝt sӕ lҫn dүn ÿѭӡng cho anh em vӅ công tác tránh ÿӏch, ÿѭӧc an toàn. Tín ÿӗ

Cao Ĉài chӫ yӃu là dân tӭ xӭ vӅ ÿây cѭ ngө tұp trung ӣ khu chӧ.

Mӝt sӕ tên Cao Ĉài nәi tiӃng ác ôn: Bo, Bi, Mƭ…bҳt bӟ, ÿánh ÿұp dã man mӝt sӕ bà con.

Ĉһng ĈӅ, quê miӅn Trung, vӅ ÿây làm ăn, nhҧy ra làm tay sai, ÿҫu trùm bao bӕ ngӗi ӣ ngã tѭ

chӍ bҳt mӝt sӕ ngѭӡi có quan hӋ vӟi kháng chiӃn. ĈӅ và Bo bӏ du kích diӋt. Hai tên Bi, Mƭ chӃt

hөt, tӯ ÿó bӟt lӝng hành.

Ҩp Tân Bình có Hai QuӃ (Ĉӛ Văn QuӃ) là tên chӍ ÿiӇm lӧi hҥi, xҧo quyӋt. Khoҧng ÿҫu

năm 1947, y dүn công an Biên Hòa và lính Tây ӣ bót Thành Hѭng (HiӋp Hòa) vӅ bҳt năm

ngѭӡi: Chín Ҩt, Bҧy ThiӋt, Hai Hoành, Mӝt và Tí. Sӕ khác chҥy thoát. Hai QuӃ khai anh Tí ӣ

trong ban ám sát ViӋt Minh (?) nên anh này bӏ bҳn chӃt liӋng xác xuӕng sông Ĉӗng Nai. Bӕn

ngѭӡi kia bӏ tra tҩn, giam cҫm khá lâu, sau vô tӝi nên ÿѭӧc tha. Hai QuӃ ÿi lính cho Pháp

(Tháng 4 – 1951 y lҥi dүn Tây vӅ Chӧ Ĉӗn bҳt ông Sáu Hòe – nhân viên kháng chiӃn mұt –

Phòng nhì máy cѭa ÿiӅu tra khai thác ông vӟi sӵ tham gia cӫa y. Sau ÿó ít lâu ÿӏch bӕ trí y vác

súng ra hàng, ÿi theo mӝt ÿѫn vӏ bӝ ÿӝi Ĉào Sѫn Tây. Ĉѫn vӏ nghi là gián ÿiӋp, cӱ mӝt ÿӗng chí

theo dõi, vì ÿѫn vӏ ÿóng ӣ ÿâu liӅn bӏ pháo và máy bay ÿӏch bҳn phá. Rӗi y ÿѭӧc cҩp giҩy xuҩt

ngǊ, vӅ chӧ Biên Hòa làm ăn).

Năm 1948 ta chia quұn Châu Thành (Biên Hòa ) thành thӏ xã Biên Hòa và huyӋn Vƭnh

Cӱu. ĈӇ phù hӧp vӟi yêu cҫu chӍ ÿҥo chiӃn trѭӡng, mӝt sӕ xã ӣ bӡ phҧi sông Ĉӗng Nai nhѭ

Hóa An, Bӱu Hòa, Tân Hҥnh, cҳt vӅ huyӋn Tân Uyên. Bӝ máy chính quyӅn và ÿoàn thӇ xã Bӱu

Hòa thay ÿәi. Ông Sáu BiӋn ÿѭӧc rút lên làm nhân viên tài chính huyӋn. Ông Phan Ngӑc An

3.10 Page 30

▲back to top

thay chӭc chӫ tӏch. Anh Trҫn Văn Chiêu làm phó chӫ tӏch, thêm Hai Trӟt làm ӫy viên tài chánh

và Sáu Ĉһng phө trách nông hӝi. Nhân sӵ các bӝ phұn khác vүn nhѭ cǊ.

Sau khi quұn ӫy Châu Thành cӫng cӕ (tháng 5-1945), cuӕi năm 1947 chi bӝ Ĉҧng Bӱu

Hòa thành lұp do ÿӗng chí Hai Răng làm bí thѭ, chӫ tӏch An là phó bí thѭ. Sӕ ÿҧng viên có các

chӏ QuӃ, Nӳ, các anh Ba Dҫn, Chiêu, Mang, Năm HӍ. Ĉó là nhӳng ngѭӡi ÿѭӧc thӱ thách, tôi

luyӋn trong công tác và chiӃn ÿҩu. Sӕ ÿҧng viên tăng dҫn. Ĉѭӧc kӃt nҥp Ĉҧng là các cán bӝ, du

kích dám chӏu ÿӵng mӑi khó khăn gain khә, dám xung phong ÿi ÿҫu, sҹn sàng hi sinh thân mình

cho lí tѭӣng cao quí: ÿӝc lұp dân tӝc. Ĉó là nhӳng ngѭӡi có ÿҥo ÿӭc cao quí “trung vӟi nѭӟc,

hiӃu vӟi dân” nên ÿѭӧc dân tin và quí mӃn.

So sánh tѭѫng quan lӵc lѭӧng và tình hình chiӃn trѭӡng chung Bӱu Hòa không phҧi là

nѫi chiӃn ÿҩu thuұn lӧi, nhѭng ÿây là nút giao thông cѫ ÿӝng ÿi nhiӅu ngҧ. Khu miӅn ÿông, tӍnh

Biên Hòa và các huyӋn ÿӅu tә chӭc cѫ sӣ Bӱu Hòa mua ÿӗ tiӃp liӋu, biӃn ÿây thành ÿҫu cҫu

tiӃp tӃ ÿҳc lӵc cho kháng chiӃn. Công nhân máy cѭa nhѭ các ông Hai Sâm, Hai Kiên, anh Hai

Tây, Năm Tài…thӍnh thoҧng lҩy trӝm thau, chì hàn, lѭӥi cѭa, mǊi khoan, dǊa… cӫa nhà máy

rӗi chuyӇn theo dѭӡng dây cho công binh xѭӣng ӣ chiӃn khu. Các ông Sáu Ĉúng, Bҧy Hà, bà

Lê Thӏ Khánh…nhiӅu lҫn ÿi chӧ Biên Hòa và Sài Gòn mua các thӭ cҫn: thӵc phҭm, ÿӗ văn

phòng… cô giao liên vӅ lҩy mang qua căn cӭ Bình Ĉa, căn cӭ An Phú xã hoһc chiӃn khu Ĉ.

Theo chӍ ÿҥo cӫa khu, Bӱu Hòa là bàn ÿҥp mua ÿӗ tiӃp liӋu nhҽ: thuӕc ÿһc chӃ, ÿӗ văn

phòng, dөng cө mә xҿ, pin ÿèn, dây ÿiӋn…Bình Thung và Hóa An là nѫi vҳng vҿ hѫn, căn cӭ ta

mua máy móc, ÿӗng, chì, gang…dùng xe ÿá chӣ tӟi ÿӏa ÿiӇm hҽn sҹn ӣ ÿây thì dӥ xuӕng, có

ngѭӡi mang ÿi tiӃp.

Chӏ Ba Thành, vӧ ÿӗng chí Tám NghӋ, thѭӡng tӯ chiӃn khu Ĉ vӅ liên hӋ vӟi cѫ sӣ Chín

Chút. Chӏ Ba mang thѭ giӟi thiӋu cӫa sӕ cán bӝ thoát li tӟi nhà ngѭӡi thân làm bác sƭ, dѭӧc sƭ,

nhà buôn lӟn ӣ Sài Gòn ÿӅu dѭӧc ÿón tiӃp niӅm nӣ và ÿѭӧc tһng mӝt sӕ món. Nhѭng ÿӇ ÿáp

ӭng yêu cҫu to lӟn cӫa kháng chiӃn, không thӇ trông chӡ sӕ tһng phҭm nhӓ nhoi ÿó, mà ta phҧi

bӓ tiӅn mua.

Mӝt trong hai chӫ cӫa phҥc ma xi Cѭӡng Lҳm là dѭӧc sƭ Trҫn Văn Lҳm, bҥn anh Chín

Chút, vӯa bán vӯa cho, song anh này sӧ lính kín biӃt thì lôi thôi. Nhѭng ÿӭng bán hàng là mӝt

4 Pages 31-40

▲back to top

4.1 Page 31

▲back to top

anh Tây lai, con rӇ ông Dѭѫng Bҥch Mai. Có cҧm tình vӟi kháng chiӃn. Anh này dùng giҩy tӡ

cӫa hiӋu Cѭӡng Lҳm ÿӃn mua tҥi hãng chánh, trҧ tiӅn mһt, rҿ 50% bán lҥi cho kháng chiӃn rҿ

40% mà anh ta cǊng lӧi 10%. Mӛi lҫn ta mua vài lí quinine bӝt, cҧ kí strychnine, thuӕc ÿһc chӃ

nhѭ viên nivaquine, quinine ÿóng hӝp 500 hay 1000 viên rҿ ba bӕn lҫn so vӟi mua lҿ…mang

lên phòng bào chӃ miӅn ÿông. Mӝt lҫn tҥi bӃn xe Biên Hòa nhan nhҧn lính kín, nhà xe ÿon ÿҧ

mӡi anh Chín Chút lên xe, xe chҥy ngay. Song anh cӕ tình rình rang mӣ mҩy thùng ÿӗ thӫy tinh

và ӕng – dѭӟi là thuӕc – vӯa tӍ mӍ gói bӑc lҥi vӯa nói: mҩy thӭ này dӉ bӇ lҳm, các ông nһng tay

hѭ hӃt cӫa tôi, ÿӇ tôi bӑc lҥi ÿã…Lính kín không xét hӓi, anh lên xe an toàn. Mua nhiӅu thuӕc

men, dөng cө mà ÿi xe ÿò thì nguy hiӇm, dӑc ÿѭӡng Sài Gòn – Biên Hòa có nhiӅu chһng xét

hӓi. ĈӇ bҧo ÿҧm an toàn cho viӋc tiӃp liӋu, anh vұn ÿӝng anh Bҧn, mӝt ngѭӡi bҥn làm ăn khá

giҧ, ӫng hӝ tiӅn mua mӝt chiӃc ô tô Peugcot 202 giá 15 ngàn ÿӗng (bҵng hai chөc lѭӧng vàng).

Có xe rӗi, nhѭng muӕn an toàn thұt sӵ, mӛi lҫn chӣ hàng, anh căn chính xác giӡ nghӍ và ÿәi gác

ӣ các cҫu BӃn Phân, Bình Lӧi, ngã năm Bình Hoà.

Mua sƭ ӣ bҩt cӭ hiӋu thuӕc nào, ngѭӡi mua cǊng ÿѭӧc trӯ 15% hoa hӗng, nhѭng dӉ bӏ

mұt thám, lính kín phát hiӋn, khó thoát. Rút kinh nghiӋm, ta mua ӣ hiӋu Tây, phҥc ma xi Musc

gҫn bót Catinat, ít bӏ ÿӇ ý. Anh Chín Chút nhiӅu lҫn tӟi mua thuӕc ÿһc chӃ vӟi khӕi lѭӧng lӟn

ÿӃn nӳa triӋu ÿӗng Ĉông Dѭѫng. Vidal là Tây lai, con ông cҧ Ĉành, ÿӭng bán biӃt anh mua cho

chiӃn khu song vүn bán và trӯ cho 20% theo giҩy bác sƭ Cao (Biên Hòa). Qua vài lҫn tìm hiӇu,

anh Chín biӃt Vidal ÿông con, ÿӡi sӕng không khá. Mӝt bӳa, anh Chín “ngoҥi giao” tһng anh ta

mӝt chөc bѭӣi Biên Hòa rҩt ngon. Anh ta cҧm ÿӝng, mӡi vӅ nhà chѫi. Anh Chín nói: Musc rҩt

giàu, có thҩt thoát chút ÿӍnh cǊng không hӅ hҩn gì, tôi bày cho anh mӝt cách kiӃm thêm: tôi

mua vài trăm ngàn, anh chӍ ghi hóa ÿѫn mӝt nӱa, nӱa kia anh lҩy và trӯ cho tôi tiӅn xăng

nhӟt…Lұp ÿѭӧc quan hӋ tӕt ÿҽp vӟi Vidal, anh Chín Chút mua ÿѭӧc cҧ bàn mә và dөng cө mә.

Vào các buәi trѭa, chiӃc ô tô Peugcot 202 lùi ÿít vào tұn kho, xӃp hàng lên rӗi chҥy vӅ Biên

Hòa. Hàng ÿѭӧc chuyӇn ÿi tiӃp bҵng ÿѭӡng bӝ hoһc ÿѭӡng sông.

Trұn La Ngà (1-3-1948) thҳng lӧi có phҫn ÿóng góp nhӓ bé cӫa ÿҫu cҫu tiӃp liӋu Biên

Hòa. Ĉӗng chí Tám NghӋ làm bài thѫ “Trұn La Ngà” tһng xã, chӏ Ba Thành hӑc thuӝc và ÿӑc

lҥi cho anh Chín Chút ghi giӳ tӯ năm 1948 tӟi nay.

4.2 Page 32

▲back to top

Anh Tѭ Ĉӭc (Châu Ngӑc Ĉӭc) là mӝt thanh niên hӑc sinh thông minh, dǊng cҧm, xông

xáo, ÿi theo cách mҥng tӯ tháng 8-1945. Sau khi hӑc xong mӝt lӟp huҩn luyӋn quân sӵ, anh

ÿѭӧc ÿӅ bҥt làm trѭӣng ban công tác liên thôn 3. Cѫ quan anh ÿӭng chân ӣ An Phú xã song anh

bám trө bàn ÿҥp hóc Ông Che (Hóa An), chӍ huy dân quân du kích các xã. Anh thѭӡng dүn cán

bӝ các cҩp thӑc vӅ công tác ӣ Bӱu Hòa, Tân Vҥn. Thӡi kì ÿҫu kháng chiӃn chín năm, anh là mӝt

cán bӝ nәi tiӃng, ÿѭӧc ÿӗng chí Tám NghӋ tin yêu.

Mӝt trong nhӳng thanh niên Bӱu Hòa vào bӝ ÿӝi ÿҫu tiên là anh NguyӉn Trí Phú, cháu bà

NguyӉn Thӏ Tӗn. Có trình ÿӝ văn hóa, có tinh thҫn chiӃn ÿҩu dǊng cҧm, trҧi qua vài chөc trұn

chiӃn ÿҩu anh ÿѭӧc kӃt nҥp Ĉҧng khá sӟm. Năm 1948 anh ÿѭӧpc ÿӅ bҥt làm chính trӏ viên ÿҥi

ÿӝi Ĉӕng Ĉa. Lұp thành tích kӍ niӋm ngày Cách mҥng tháng Tám và Quӕc khánh 1948, ÿѫn vӏ

anh ÿánh mӝt ÿoàn xe lӱa ӣ gҫn ga Trҧng Bom. Mӝt khҭu ÿҥi liên ÿӏch ÿһt trên toa bӑc thép bҳn

trúng, anh hi sinh trong tѭ thӃ xung phong diӋt ÿӏch.

Ĉêm 23 tháng 8-1948 bӝ ÿӝi liên quân gӗm: mӝt ÿҥi ÿӝi cӫa trung ÿoàn 310, mӝt ÿҥi ÿӝi

cӫa chi ÿӝi 6 cǊ, trung ÿӝi 3 quұn Châu Thành, ÿӝi du kích Bӱu Hòa …do ÿӗng chí NguyӉn

Văn Lҳm chӍ huy, ÿánh bót Cao Ĉài ӣ Tân Phѭӟc có quân sӕ mӝt ÿҥi ÿӝi do sƭ quan Pháp làm

sӃp bót. Bên ta chiӃm lƭnh song trұn dӏa thì cѫ sӣ bí mұt ÿѭӧc thông báo ÿӅ phòng ÿã báo cho sӕ

ngѭӡi nhà và dân ӣ quanh bót tránh xa kҿo tên bay ÿҥn lҥc. Vì thӃ kӃ hoҥch ÿánh bót bӏ lӝ, lính

bót Tân Ba ÿѭӧc bӑn chӍ ÿiӇm báo, bao vây phía lѭng quân ta. Theo kӃ hoҥch thì ÿúng 12 giӡ

ÿêm ta nә súng. Nhѭng gҫn 11 giӡ lính Cao Ĉài ÿã ép sát lѭng. Khi chӍ huy Lҳm hӓi mұt khҭu:

“Thái”, ÿáng lӁ phҧi trҧ lӡi “bình” thì chúng ném lӵu ÿҥn vào khu sӣ chӍ huy. Các anh bҳn lҥi.

Ӣ mǊi bên kia nghe tiӃng súng, anh lính kèn tѭӣng ÿó là lӋnh mӣ màn, bèn thәi kèn xung

phong. Lính ÿӏch trong ÿánh ra, ngoài ÿánh vào nên ta phҧi phá vây, bӏ thѭѫng vong: anh Sáu

Giáo, Hӗng, Song (ngѭӡi Tân Hҥnh). Trong lӱa ÿҥn, anh Tѭ ThiӋt cõng xác anh Sáu Giáo, rӗi

xin dân chiӃc võng, cùng ÿӗng ÿӝi khiêng vӅ căn cӭ An Phú xã an táng.

Cô Tѭ Liên (Võ Thӏ Kim Liên) con ông Bҧy Vinh, ÿi thoát li kháng chiӃn ÿúng lúc cha

cô bӏ xӱ trí oan trong ÿӧt ta diӋt tӅ trӯ gian. Nhìn chiӃc bút máy cӫa cha nҵm trong tay mӝt cán

bӝ xã, lòng cô ÿau nhѭ cҳt. Ĉӗng chí Ngô Bá Cao thӱ thách cô, nhѭng cô vүn nén nӛi buӗn

riêng, hăng hái tham gia công tác ӣ huyӋn hӝi phө nӳ Vƭnh Cӱu.

4.3 Page 33

▲back to top

ĈӃn năm 1952 cô lұp gia ÿình, có bҫu, mӟi vӅ thành làm ăn sinh sӕng.

Anh NguyӉn Xuân Ĉài ÿi bӝ ÿӝi, ÿánh trұn dǊng cҧm, có năng lӵc chӍ huy nên anh nhanh

chóng tӯ chiӃn sƭ lên ÿҥi ÿӝi trѭӣng C.301 lѭu ÿӝng. Giӳa trѭa ngày 6 tháng 12-1948 ÿѫn vӏ anh

ÿӏnh ÿánh kì tұp bót Bình Thuұn (Thӫ Dҫu Mӝt). Bót này có mӝt cәng chính, hai lӗng cu ӣ hai

góc bót có lính gác. KӃ hoҥch cӫa ta dùng ba xe bò chӭa hѫn mӝt chөc anh em, trên phӫ rѫm.

Xe chӣ anh ÿài ÿi giӳa sӁ xông thҷng vào cәng chính, hai xe kia khӕng chӃ hai lӕng cu. Do phӕi

hӧp không chһt, ngѭӡi diӅu khiӇn xe anh lҥi cho xe ÿi ÿҫu hai xe kia lӁo ÿӁo theo sau. Vì xe anh

không ÿѭӧc yӇm trӧ, ÿӏch tұp trung bҳn xe anh và anh hi sinh. Hai xe sau ÿành rút. Bӑn lính dã

man ÿұp nát ÿҩu anh, kéo xác ra bìa rӯng. Bà con ÿӏa phѭѫng thѭѫng xót anh bӝi Cө Hӗ, ÿã mai

táng tӱ tӃ. Bӝ chӍ huy quân khu 7 cҩp bҵng tuyên dѭѫng công trҥng cho liӋt sƭ NguyӉn Xuân

Ĉài.

Mӝt sӕ dân Bình Long trong ÿó có anh Bҧy VӁ (Lí Văn VӁ) thӍnh thoҧng ÿѭӧc huy ÿӝng

ÿi dân công gánh gҥo, muӕi…tӯ Bӱu Hòa ÿi căn cӭ An Phú xã, Khánh Vân hoһc chiӃn khu Ĉ.

Dѭӡng qua ÿӗng Bà Nghè phҧi lӝi dӑc con suӕi dài hàng cây sӕ ӣ bìa xã Tân Hҥnh. Ĉӏch dò

biӃt, tә chӭc phөc kích nên mӛi lҫn ÿoàn dân công ÿi ÿӅu có du kích cҧnh giӟi. Tuy vұy, có lҫn

chúng nә súng bҩt ngӡ, có anh chҥy rӟt mҩt quҫn vҩn quanh cә. Mùa khô còn ÿӥ, chӟ mùa mѭa

ngѭӡi ÿi dân công cӵc lҳm. ĈӍa ÿeo cùng mình, hút no máu căng phình rӗi rӟt ngay trong quҫn

áo (nhҩt là chӏ em cӝt túm ӕng quҫn cho ÿӥ vѭӟng). Cӵc thì cӵc nhѭng tӟi căn cӭ, ÿѭӧc hít thӣ

bҫu không khí tӵ do trong vùng ÿӝc lұp, ai cǊng vui, tha hӗ chuyӋn trò hát hò cho bõ nhӳng

ngày tù túng trong vòng kiӇm soát cӫa ÿӏch.

Sӕng cҧnh cá chұu chim lӗng tӫi nhөc, bà con luôn hѭӟng vӅ cách mҥng, xã Bӱu Hòa có

hѫn tám chөc cѫ sӣ ӫng hӝ thóc gҥo, tiӅn bҥc…sҹn sàng nuôi chӭa cán bӝ, du kích vӅ hoҥt

ÿӝng. Bà HuǤnh Thӏ Mè là mҽ hai chiӃn sƭ, bӏ giһc ÿӕt nhà ba lҫn và thѭӡng xuyên bӏ hăm dӑa

song lòng vүn tin tѭӣng Cө Hӗ và chánh phӫ kháng chiӃn. Ông Lê Văn Núi bӏ ÿӕt nhà, bӏ ÿánh

ÿӃn thѭѫng tұt nһng mà không khai báo gì. Ông Ba Tѭѫng (Bùi Văn Hai) rành nhiӅu cѫ sӣ và

ÿҫu mӕi tiӃp liӋu quan trӑng, bӏ bҳt dù ÿòn tra cӥ nào vүn mӝt mӵc “không biӃt”, ÿѭӧc tha vӅ ít

lâu thì qua ÿӡi. Ông Sáu Ĉúng là cѫ sӣ ÿѭa rѭӟc và tiӃp liӋu bӏ tù hai năm, ÿѭӧc tha vӅ ít lâu thì

chӃt vì ngҩm ÿòn quá nһng. Bà Lê Thӏ Khánh ngoài viӋc tiӃp liӋu, còn ÿi Sài Gòn giúp quân ÿӝi

4.4 Page 34

▲back to top

Châu Thành lұp cѫ sӣ và móc nӕi vӧ con, anh em cán bӝ ra bѭng thăm ngѭӡi thân. Bà Trҫn Thӏ

Ba âm thҫm liên tөc nuôi chӭa, ӫng hӝ anh em. Ông Ĉӛ Văn Sâm bӏ tù, chӃt sӟm vì ÿòn giһc.

Anh Lèo (Lâm Văn Nӣ) bӏ bҳt, nhҧy tӯ trên xe xuӕng ÿѭӡng ÿӏnh thoát thân bӏ té gãy tay. Anh

Thái Văn Cӭ hoҥt ÿӝng công ÿoàn cѫ sӣ mƭ nghӋ bí mұt bӏ ÿánh bӇ tai, chӏu ÿiӃc suӕt ÿӡi,

không mӝt lӡi khai…Nhӳng tҩm gѭѫng gan vàng dҥ sҳt cӫa bà con Bӱu Hòa không ít. Quҫn

chúng vӯa tiӃp tay, vӯa ÿӝng viên cә vǊ ngѭӡi ra ÿi kháng chiӃn bӅn gan phөng sӵ nhân dân,

ÿҩt nѭӟc.

Lӵc lѭӧng vǊ trang và cán bӝ cách mҥng gҳn bó vӟi dân nhѭ cá vӟi nѭӟc. Tuy ÿѭӧc nhân

dân ÿùm bӑc chӣ che song ÿӏch ngày càng hoҥt ÿӝng mҥnh và xҧo quyӋt nên nhӳng hi sinh cӫa

ta tăng lên. Tháng 2 – 1949 anh du kích trinh sát Hӗ Văn Tӱng bӏ ÿӏch phөc kích bҳn chӃt.

Tháng 4, anh Bùi Văn Lӵ – ÿһc phái làm xã ÿӝi trѭӣng Tân Vҥn – và anh Tѭ Thông bӏ bҳt,

cùng bӏ bҳn mӝt lѭӧt ӣ rҥch Bà Lӗ. Tháng 8, anh du kích Trҫn Văn Hѫn hi sinh ӣ miӉu Bình

Long. Ít bӳa sau, anh Phҥm Văn Bình, chiӃn sƭ bӝ ÿӝi, bӏ chӃt ӣ Tân Bҧn. Tháng 9 anh Ĉoàn

Văn Tѭ, chiӃn sƭ ÿҥi ÿӝi Bҥch Ĉҵng bӏ kích chӃt ӣ xóm Gò. Các hi sinh không ngăn ÿѭӧc cán

bӝ, chiӃn sƭ thӍnh thoҧng ÿi, vӅ kӇ lҥi nhӳng tin chiӃn thҳng các nѫi, có tác dөng cә vǊ, gây

niӅm tin tѭӣng cho bà con vào sӵ lãnh ÿҥo cӫa Cө Hӗ và chánh phӫ kháng chiӃn.

Anh NguyӉn Văn Quang (VǊ Khҳc Lí) con ông huyӋn Thoҥi – ÿi thoát li tӯ ÿҫu kháng

chiӃn. Anh vào mӝt ÿѫn vӏ quyӃt tӱ Sài Gòn Chӧ Lӟn. Ĉѫn vӏ anh len lӓi trong lòng ÿӏch, ÿánh

nhiӅu trұn táo bҥo, diӋt mӝt sӕ tay sai lӧi hҥi, làm bӑn ÿӏch mӛi khi nhҳc tӟi ÿӅu dӵng tóc gáy.

Chúng theo dõi ÿѫn vӏ này rҩt chһt, treo giҧi thѭӣng lӟn cho ai báo tin cho chúng. Tháng 10 –

1949, ÿӏch ÿѭӧc mұt báo, ÿã bao hҫm bí mұt cӫa anh ӣ Quán Tre (Hóc Môn). Chúng ÿánh mìn

sұp hҫm anh hi sinh tҥi ÿó.

ĈӇ ÿѭӧc yên әn làm ăn, các nhà kinh doanh ta hoһc nѭӟc ngoài ÿӅu ÿóng thuӃ cҧ hai bên.

Nhà máy cѭa BIF, nѫi ÿóng sӣ chӍ huy cӫa trung ÿoàn bӝ binh thuӝc ÿӏa 22, cǊng tuân theo

nghiêm chӍnh. Nhѭng vài tháng cuӕi năm 1949 chӫ hãng BIF chӇnh mҧng bәn phұn nên ta cҧnh

cáo y. Sáng 24-12-1949 xã ÿӝi phó Ba Dҫn (Trҫn Văn Dҫn) và mӝt tә chӭc du kích chһn mӝt xe

be cӫa hãng BIF ӣ Tân Bҧn, cách cҫu Hang không xa. Các anh dùng súng khӕng chӃ tài xӃ bҳt

bҳt lái ô tô vào ÿѭӡng vô chùa hóc Ông Che (Hóa An). Tài xӃ Năm Canh ÿѭӧc tha. Xe bӏ ÿӕt.

4.5 Page 35

▲back to top

Chӫ máy cѭa báo cho nhà binh Pháp, chúng lұp tӭc ÿiӅu lính bót cҫu rҥch Cát và lính Cao Ĉài

theo chân Năm Canh, mӣ cuӝc hành quân bao vây hóc Ông Che vào hӗi xӃ trѭa.

Lúc này nhà chӏ Ba Bi có hѫn mӝt chөc ngѭӡi gӗm cán bӝ, du kích, dân vào thăm con em

ÿi thoát li. Lính ÿông ùa vào bҳt sӕng anh em, bên ta chӕng cӵ lҥi, bӏ chúng giӃt gҫn hӃt. ChiӅu

hôm ÿó, mӝt ngѭӡi dân Hóa An ra báo cho sӕ gia ÿình Bӱu Hòa có ngѭӡi thân bӏ giӃt hҥi, vào

chôn cҩt. Trѭӟc mҳt nhӳng ngѭӡi ÿѭӧc mөc kích, bày ra quang cҧnh ÿau thѭѫng. Ngôi nhà chӏ

Ba Bi bӏ tan nát, trong sân rҧi rác hàng chөc xác ngѭӡi. Anh Hai Còn (Trҫn Văn Ĉӭc) bӏ chém

rӡi cánh tay bӏ liӋng ra xa. Anh Ba Dҫn bӏ trói vào gӕc cây, ngӵc lӛ chӛ vӃt ÿҥn, áo loang ÿҫy

máu. (Năm Canh ÿѭӧc hãng BIF thѭӣng cho mӝt xe chӣ hàng, tӯ ÿó sӕng khӓe, nhà lҥi ӣ ÿҫu

cҫu Gành cҥnh bót nên không sӧ gì ta ÿөng chҥm).

Cuӕi năm 1949 sang ÿҫu năm 1950, nhân dân Sài Gòn-Chӧ Lӟn dҩy lên cao trào ÿҩu

tranh sâu rӝng chӕng thӵc dân Pháp xâm lѭӧc và chӕng quӕc trѭӣng Bҧo Ĉҥi bù nhìn cùng ÿӃ

quӕc Mƭ can thiӋp. Cao trào này mӣ ÿҫu bҵng phong trào hӑc sinh sinh viên.

Ngay tӯ nhӳng năm ÿҫu kháng chiӃn, thành ӫy Sài Gòn ÿã chú trӑng công tác vұn ÿӝng

trí thӭc và thanh niên hӑc sinh sinh viên tham gia kháng chiӃn. Cán bӝ ta tích cӵc tә chӭc, phát

triӇn Ĉoàn xây dӵng nòng cӕt bí mұt ÿӇ hoҥt ÿӝng công khai hӧp pháp ӣ các trѭӡng công và tѭ:

Pétrus Kí, Gia Long, Marie Curie, Chasseloup Laubat, NguyӉn Văn Khuê, HuǤnh Khѭѫng

Ninh, mƭ thuұt Gia Ĉӏnh, các khoa luұt, dѭӧc, công chánh cӫa ÿҥi hӑc Sài Gòn …Vào dӏp kӍ

niӋm tháng Tám, Quӕc Khánh, Nam Bӝ kháng chiӃn năm 1949 ta ÿѭa nhiӅu hӑc sinh sinh viên

ra bѭng biӅn dӵ lӉ. Pháp gài mӝt sӕ tay sai trà trӝn vào. Khi anh em trӣ vӅ ÿi hӑc, phòng nhì

Pháp có mұt báo, ÿã bҳt hѫn mӝt chөc anh chӏ em hӑc sinh, sinh viên.

Theo chӍ ÿҥo chung, ÿӇ thiӃt thӵc kӍ niӋm khӣi nghƭa Nam Kì, ngày 23-11-1949 hҫu hӃt

hӑc sinh các trѭӡng công và tѭ bãi khóa ÿòi thҧ nhӳng bҥn bӏ bҳt. Giám ÿӕc sӣ giáo huҩn Nam

phҫn NguyӉn Thành Giung ra lӋnh ÿóng cӱa các trѭӡng bãi khóa. Thành ӫy Sài Gòn chӍ ÿҥo lӵc

lѭӧng công nhân phӕi hӧp ÿҩu tranh làm hұu thuүn cho phong trào hӑc sinh sinh viên. Thӧ

thuyӅn các hãng SIT, BGI, SOGI, MIC, SILA, xích lô…hàng ngày kéo lên sӣ thanh tra lao

ÿӝng bù nhìn ÿòi can thiӋp vӟi chӫ hãng giҧi quyӃt vҩn ÿӅ ÿӡi sӕng cho lao ÿӝng nghèo. NhiӅu

cha mҽ hӑc trò, giáo sѭ và ÿҥi biӇu hӑc sinh các trѭӡng liên tiӃp ÿӃn sӣ giáo huҩn ÿòi thҧ sӕ hӑc

4.6 Page 36

▲back to top

sinh bӏ bҳt và mӣ cӱa các trѭӡng trung hӑc. Ngày 17-12-1949 trѭӟc sӭc ép liên tiӃp ҩy, bӑn

Pháp nhѭӧng bӝ ta bҧy anh. Thành ӫy và thành ÿoàn chӍ ÿҥo ÿҩu tranh tiӃp tөc ÿӃn thҳng lӧi.

Mӝt sӕ ÿoàn viên TNCQ trѭӡng Pétrus Kí quê Bӱu Hòa nhѭ Trҫn Văn Ѫn (ӣ Mƭ Khánh), Lê

Trung Nghƭa và NguyӉn Bình Ĉông (ӣ Tân Bҧn), Phҥm Văn Ĉѭӡng (ӣ Bình Long) gһp gӥ nhau

tҥi Chӧ Ĉӗn trong ngày nghӍ ÿã bàn bҥc thӵc hiӋn chӍ thӏ cӫa cҩp trên.

Sáng 9-1-1950 hàng ngàn hӑc sinh sinh viên các trѭӡng kéo ÿӃn trѭӟc sӣ giáo huҩn Nam

phҫn ӣ ÿѭӡng d’Espagne ÿòi trҧ tӵ do cho năm nam nӳ hӑc sinh còn bӏ giam giӳ, bҧo ÿҧm an

ninh cho hӑc sinh, mӣ trѭӡng cho hӑc sinh nӝi trú vô hӑc lҥi. Các ÿѭӡng d‘Espagne và Hai Bà

Tѭng dҫn dҫn ÿông nghҽt, tràn ngұp áo trҳng cӫa nam nǊ hӑc sinh cùng mӝt sӕ giáo sѭ và cha

mҽ các em. Trong khi ÿҥi biӇu hӑc sinh và NguyӉn Thành Giung trao ÿәi, mӝt sӕ xe vòi rӗng

ÿӃn bӏt ngã tѭ d‘Espagne – Hai Bà Trѭng. Giám ÿӕc sӣ giáo huҩn nhұn bҧn thӍnh cҫu, không trҧ

lӡi cө thӇ ÿiӇm gì, còn nói thêm vҩn ÿӅ thҧ ngѭӡi bӏ bҳt thuӝc thҭm quyӅn thӫ hiӃn Nam phҫn

Trҫn Văn Hӳu. Nam nӳ hӑc sinh ÿi thành ÿӝi ngǊ tӅ chӍnh, trѭѫng biӇu ngӳ ÿòi thҧ sӕ hӑc sinh

bӏ bҳt, ÿòi mӣ cӱa trѭӡng hӑc theo ÿѭӡng d‘Espagne và Pellerin (NguyӉn Thӏ Minh Khai tiӃn

ÿӃn dinh Gia Long. Mӝt sӕ xe vòi rӗng chһn ӣ ngã tѭ Pellerin – Lagrandiere) (NguyӉn Thӏ

Minh Khai tiӃn ÿӃn dinh Gia Long. Mӝt sӕ xe vòi rӗng chһn ӣ ngã tѭ Pellerin – Lagrandiere)

cҧn ÿѭӡng vào dinh Gia Long. Ĉѭӧc lӋnh ÿàn áp ÿӇ giҧi tán ÿám ÿông, xe xӏt nѭӟc rҩt mҥnh

vào hӑc sinh. Anh chӏ em siӃt chһt ÿӝi ngǊ quyӃt không lùi. Mӝt sӕ truyӅn tay nhau nhһt gҥch

xӃp ÿӕng ÿang sӱa chӳa tòa ÿô chánh, và cұy gҥch lát vӍa hè ném vào các xe vòi rӗng. Mһt khác

ÿҥi biӇu hӑc sinh tӟi thuyӃt phөc sӕ lính cӭu hӓa. Sau mӝt thӡi gian xô xát ngҳn, các xe xӏt

nѭӟc vào gӕc cây cho hӃt nѭӟc. Gҫn trѭa, mӝt sӕ ÿҥi biӇu hӑc sinh và sӕ lính cӭu hӓa chөp

chung tҩm hình kӍ niӋm rӗi các xe rút ÿi. Làn sóng hӑc sinh tràn ngұp vѭӡn hoa và khúc ÿѭӡng

trѭӟc dinh Gia Long. Tҥi khám lӟn mӝt ÿҥi ÿӝi lính Pháp chƭa súng máy vào ÿoàn biӇu tình.

Mӟi ÿҫu sӕ cҧnh sát bҳn chӍ thiên ÿӇ giҧi tán sau chúng bҳn xuӕng ÿҩt. Ĉҥn văng làm vài hӑc

sinh bӏ thѭѫng, sӕ này ÿѭӧc ÿѭa ngay vào sân dinh Gia Long ÿӇ tӕ cáo ÿӏch. Ĉӗng bào thành

phӕ kéo tӟi ngày càng ÿông, tiӃp thêm sӭc mҥnh cho hӑc sinh. Thӫ hiӃn Trҫn Văn Hӳu ra tiӃp

ÿҥi biӇu các trѭӡng. Anh chӏ em nêu ÿҥi ý: nѭӟc ta ÿã ÿѭӧc Pháp công nhұn ÿӝc lұp, yêu cҫu

ông can thiӋp thҧ nӕt sӕ bӏ bҳt. Hӳu trҧ lӡi: sӁ can thiӋp vӟi tѭӟng Carpentier, nhѭng cho biӃt

4.7 Page 37

▲back to top

danh sách trѭӟc 13 giӡ 30. Ban chӍ ÿҥo không nҳm ÿѭѫc tên sӕ này, chia nhau ÿi tìm gһp mӝt

dѭӧc sƭ biӃt. Ĉӗng bào thành phӕ thѭѫng yêu con em mình, mang hàng xe bánh mì thӏt, hoa

quҧ, nѭӟc giҧi khát ӫng hӝ hàng chөc ngàn hӑc sinh sinh viên ÿӇ có sӭc mà ÿҩu tranh.

11 giӡ rѭӥi trѭa, cҧnh sát ra tӕi hұu thѭ: ÿӃn 13 giӡ 30 phҧi giҧi tán hӃt, nӃu không chúng

sӁ dùng vǊ lӵc. Ban chӍ ÿҥo bí mұt nhóm hӑp ngay, quyӃt ÿӏnh rút bӟt lӵc lѭӧng ÿӇ tránh tәn

thҩt, nhҩt là tránh mҩt bӝ phұn ÿҫu não. Sauk hi phát lӋnh, hӑc sinh nhӓ tuәi rút trѭӟc. Mӝt sӕ

tên tay sai khiêu khích la ó chӱi bӟi ban lãnh ÿҥo là hèn nhát, ÿҫu hàng (ÿӇ tҥo cӟ cho ÿӏch ÿàn

áp phong trào, nhѭng khi ÿӏch sҳp rat ay thì bӑn này chui qua hàng rào cҧnh sát chuӗn êm).

13 giӡ 15 cӱa sә lҫu dinh Gia Long bұt mӣ, phát tín hiӋu. Hàng trăm cҧnh sát cҫm gұy,

dùi cui ào ào bә tӟi tҩp lên ÿҫu và mình năm, sáu trăm anh chӏ em còn ӣ vѭӡn hoa trѭӟc dinh.

Bӏ bҩt ngӡ, anh chӏ em tay không chӍ ÿӕi phó lҥi bҵng cách ném guӕc dép và lui dҫn vào gӕc

ÿѭӡng Taberd (nay là NguyӉn Du). Say máu, bӑn cҧnh sát bҳn vào hӑc sinh. Trҫn Văn Ѫn 2ngã

xuӕng khi giúp mӝt sӕ bҥn vѭӧt tѭӡng thoát vӅ phía ÿѭӡng Taberd. Vѭӡn hoa và mһt ÿѭӡng la

liӋt hàng ngàn giày dép các loҥi, mӝt góc vѭӡn hoa ngәn ngang hàng trăm xe ÿҥp cӫa hӑc trò bӓ

lҥi. Cҧnh sát chӣ sӕ bӏ thѭѫng vào bӋnh viӋn Sài Gòn và gҫn ba chөc bӏ thѭѫng nһng cùng xác

trò Ѫn vӅ nhà thѭѫng Chӧ Rүy.

Thành ӫy và thành ÿoàn chӍ ÿҥo ÿoàn viên và hӑc sinh Pétrus Kí phҧi giӳ bҵng ÿѭӧc thi

hài Trҫn Văn Ѫn, tә chӭc lӉ tang trӑng thӇ ÿӇ phát ÿӝng căm thù. Ban tә chӭc gӗm mӝt sӕ ÿoàn

viên ÿӭng ra lo liӋu mӑi viӋc vӟi mӝt sӕ giáo sѭ có cҧm tình vӟi kháng chiӃn. Hӑc sinh thi nhau

ÿӃn nhà xác gác thi hài Ѫn, sӧ ÿӏch lén thӫ tiêu.

Ĉám tang Trҫn Văn Ѫn trӣ thành cuӝc biӇu tình lӟn nhҩt trong hai cuӝc kháng chiӃn ӣ

vùng ÿӏch chiӃm, sánh ngang ÿám tang nhà chí sƭ yêu nӭc Phan Châu Thành Trinh năm 1926.

Nhân dân phúng ÿiӃu tӟi hai triӋu ÿӗng. Ban tә chӭc trích mӝt phҫn giúp các em bӏ thѭѫng ngày

9-1, sӕ còn lҥi gӱi ra căn cӭ cho kháng chiӃn. hӑc sinh sinh viên các trѭӡng tӯ nam tӟi bҳc ÿӅu

tә chӭc lӉ truy ÿiӋu Trҫn Văn Ѫn, coi anh là tҩm gѭѫng dǊng cҧm hi sinh ÿӇ noi theo. Tҥi Biên

Hòa, hàng chөc hӑc sinh nhӓ tuәi nhѭ anh em Ĉӛ Bá NghiӋp con ông Hѭӡn bӓ nhà ÿi kháng

2 - Trҫn Văn Ѫn sinh ngày 30-4-1931, là con thӭ mѭӡi (Út Oong) cӫa ông Trҫn Văn Nghƭa (quê Mƭ Khánh) và bà Hùynh Thӏ

Tӱu (quê xã Phѭӟc Thҥnh, Châu Thành, BӃn Tre). Anh ra ÿӡi ӣ quê ngoҥi.

Ĉҫu năm 1950 anh ÿang hӑc lӟp seconde (ÿӋ nhӏ chuyên khoa) là ÿoàn viên TNCQ tӯ mҩy năm trѭӟc.

4.8 Page 38

▲back to top

chiӃn. Ngày 9-1-1950 trӣ thành ngày truyӅn thӕng ÿҩu tranh cӫa hӑc sinh sinh viên, mӣ ÿҫu cho

ngày toàn quӕc chӕng Mƭ 19-3-1950.

Mӝt trong các thanh niên Bӱu Hòa ÿi thoát li ÿҫu năm 1946 là anh NguyӉn Văn Thùng.

Anh vào vӋ quӕc ÿoàn Châu Thành sau ÿó chuyӇn qua ÿѫn vӏ khác, tham gia nhiӅu trұn ÿánh

lӟn nhӓ ӣ ÿӏa bàn Biên Hòa. Mӝt lҫn trên ÿѭӡng công tác lҿ vӅ ÿӏa phѭѫng, anh bӏ kҽt nhѭng

không tiӋn vӅ nhà. Xóm anh ÿang bӏ giһc ruӗng. Anh nhҳn ngѭӡi quen báo cho cha anh. Ông

nhanh trí dùng xe bò phӫ ÿҫy rѫm giҩu anh bên dѭӟi, chӣ anh qua mӝt sӕ tua bót, tӟi nѫi an

toàn thì anh vӅ cӭ.

Là chiӃn sƭ nhanh nhҽn, gan dҥ, anh ÿѭӧc chӑn vào ÿѫn vӏ ÿһc công ÿҫu năm 150. Quê

hѭѫng cӫa kƭ thuұt ÿһc công là tӍnh Biên Hòa. Ĉánh ÿһc công là sáng tҥo trong kƭ thuұt chiӃn

ÿҩu, ta dùng lӵc lѭӧng nhӓ khéo léo bí mұt ÿӝt nhұp vӏ trí giһc, ÿһt mìn FT phá sұp tua bót, tiӋu

diӋt sinh lӵc cӫa chúng. Ĉánh ÿһc cӝng là lҩy ít thҳng nhiӅu, bҩt ngӡ, ÿҥt hiӋu suҩt cao làm ÿӏch

hoang mang lo lҳng vô cùng.

Tháng 11-1950 ÿѫn vӏ anh Thùng tham gia chiӃn dӏch Lê Hӗng Phong ӣ vùng BӃn Cát

(Thӫ Dҫu Mӝt). Trong mҩy ÿêm liӅn, tә cӫa anh phá sұp bӕn tua giһc. Ĉêm 22-11 anh cùng

ÿӗng ÿӝi ÿánh mӝt bót. Anh vào ÿӃn góc chӃt sát lô cӕt, ÿút mìn vào lӛ châu mai. Bӑn lính bên

trong phát hiӋn và ÿҭy ra. Anh ÿӭng thҷng, ráng sӭc ÿҭy vào. Dҵng co ngҳn, ÿӇ bҧo ÿҧm thҳng

lӧi, anh giұt nө xòe. Lô cӕt giһc sұp, lǊ lính bên trong bӏ diӋt toàn bӝ. ChiӃn sƭ NguyӉn Văn

Thùng anh dǊng hi sinh hoàn thành nhiӋm vө chiӃn ÿҩu.

Yêu cҫu tiӃp liӋu cho kháng chiӃn ngày càng nhiӅu bӝ phұn quân khu bӏ ÿánh phá cҫn

chӍnh ÿӕn lҥi. Anh Chín Chút ÿӏnh dӡi ÿҫu mӕi vӅ Bӱu Hòa, mang mӝt camion hѭ cӫa ban tiӃp

liӋu vӅ và dӵ ÿӏnh chuyӇn thêm mӝt sӕ xe cӫa anh Bҧn – phҫn lӟn ÿã hѭ – sӱa lҥi thành dăm

chiӃc tӕt ÿӇ mӝt mһt chӣ ÿá, cát, gҥch…mӝt mһt chӣ ÿӗ tiӃp liӋu nһng. KӃ hoҥch ÿang tiӃn hành

thì Tô Thұn – phó ban tiӃp liӋu khu – bӏ bҳt, khai ra anh Chín. Mӝt trѭa tháng 11 năm 1950 anh

Chín ÿang cùng chӏ Ba Thành và nӳ bác sƭ Trinh vӯa ӣ khu vӅ trao ÿәi công tác thì lính và cҧnh

sát ұp vô. Anh Chín nhanh trí nói:

- Tôi ÿӏnh chӣ cӫi cho hai bà nhѭng gһp trҳc trӣ, xin hai bà huӥn cho ít bӳa.

4.9 Page 39

▲back to top

Ba ngѭӡi bӏ bҳt vӅ bót Catinat Sài Gòn. Ĉӏch không biӃt hai chӏ nên khi chúng hӓi, các

chӏ trҧ lӡi:

- Chúng tôi ÿӃn thѭѫng lѭӧng vӟi ông Chín chӣ cӫi vӅ bán…

- Mӝt tuҫn lӉ sau, hai chӏ ÿѭӧc tha. Bҳt ÿѭӧc anh Chín Chút, bӑn ÿiӅu tra hí hӱng sӁ

ÿѭӧc món tiӅn to (thѭ cӫa khu gӱi anh Tô Thұn bҧo sӁ chuyӇn 500 ngàn Ĉông Dѭѫng cho anh

Chín mua thuӕc và mӝt sӕ thӭ khác). Bӑn ÿӗ tӇ ÿánh anh gãy cҧ xѭѫng sѭӡn, hӝc máu mӗm,

cӕt làm anh Chín lòi tiӅn ra. Nhѭng bӏ ÿòn mҩy, anh cǊng chӍ trҧ lӡi: chѭa nhұn ÿѭӧc tiӅn bҥc

gì. BӋnh lao cӫa anh tăng lên, cѫ thӇ suy kiӋt. Tên Tây lai ÿiӅu tra ÿòi 20 ngàn thì nó tha. Anh

Chín Chút muӕn ÿѭӧc ra, ÿã có 18 ngàn ӣ chӛ kƭ sѭ ĈiӇn, hai ngàn còn thiӃu, anh gӱi thѭ xin

bà chӏ hӑ – bà Vҥn Lӝc – cho ÿӫ. Sӕ tiӅn này giao cho Hai Bӝ, chӫ garage là cѫ sӣ cӫa quân

nhu khu. Anh ta “ém” luôn, mһt khác viӃt thѭ gӱi cán bӝ quân nhu khu “xin hai chөc ngàn ÿút

cho Tây ÿӇ lo cho anh Chín ra”. Ngѭӡi liên lҥc bӏ bҳn chӃt trên ÿѭӡng dây, ÿӏch lөc thҩy cái

thѭ. Chúng bҳt thêm mӝt sӕ ngѭӡi nӳa trong ÿó có anh Trҫn Lâm – trѭӣng ban tiӃp liӋu khu.

Tên cò Tây lai không ÿѭӧc sѫ múi gì, cho giҧi anh Chín qua Phú Lâm. Trҥi này có mӝt hҫm

ngҫm ngăn làm ba, căn giӳa nhӕt mҩy chөc phө nӳ, hai căn bìa giam tù nam. Anh Chín Chút có

hoa tay, ÿôi khi giúp các chӏ vӁ mүu chim, hoa, lá…ÿӇ thêu thùa. Viên bác sƭ ngѭӡi Hungari

hàng tuҫn ÿӃn kiӇm tra, khám bӋnh cho tù, xem chӏ em thêu ÿan và trҫm trӗ thán phөc sӵ khéo

tay. Chӏ em tһng “ngoҥi giao” mӝt sӕ ÿӗ thêu ÿҽp. Viên bác sƭ cҧm ѫn lҳm. Qua mӝt sӕ lҫn trò

chuyӋn, anh ta ngӓ ý muӕn giúp thҧ mҩy bà, mҩy chӏ. Nhân dӏp này, anh Chín vұn ÿӝng thêm.

Các bà các chӏ trao ÿәi bàn bҥc chӑn mӝt sӕ trӣ vӅ tiӃp tөc kháng chiӃn. Ba bà má và mѭӡi mӝt

chӏ ÿѭӧc trҧ tӵ do. Ngày 29 tӃt (5-2-1951) anh Chín Chút ÿѭӧc viên bác sƭ Hungari xác nhұn

mҳc lao phәi cǊng ÿѭӧc thҧ vӅ.

Tӟi giӳa năm 1951 tӍnh Biên Hòa sáp nhұp vӟi Thӫ Dҫu Mӝt thành tӍnh thӫ Biên thì, trӯ mӝt sӕ

ít lên công tác cҩp trên hoһc ÿi bӝ ÿӝi, ÿӝi ngǊ cán bӝ du kích Bӱu Hòa bӏ hao hөt còn chѭa ÿҫy

ba chөc. Ĉӏch ÿҭy mҥnh bình ÿӏnh các xã ven thành bҵng nhiӅu lӵc lѭӧng nhѭ: lính Cao Ĉài,

lính commando bót cây tràm cӫa Parel, lính bót cҫu Rҥch Cát, lính máy cѭa…ÿӇ tҥo vành ÿai

an toàn cho hұu cӭ cӫa chúng. Căn cӭ Hӕ Cҥn (Tân Phong) không còn. Căn cӭ Bình Ĉa bӏ uy

hiӃp thѭӡng xuyên. Căn cӭ An Phú xã bӏ càn nhiӅu lҫn. Giһc lҩn chiӃm, ÿóng nhiӅu tua bót theo

4.10 Page 40

▲back to top

tuyӃn ÿѭӡng ÿҳp sâu vào căn cӭ. Các cѫ quan ÿѫn vӏ ÿӭng chân tҥi ÿây phҧi chuyӇn lên Khánh

Vân hoһc chiӃn khu Ĉ. Khó khăn ngày càng to lӟn, nhҩt là lѭѫng thӵc, thӵc phҭm. Vì vұy tӍnh

và huyӋn có chӫ trѭѫng giҧn chính. Các cán bӝ bӝ ÿӝi, du kích kém sӭc khӓe ÿѭӧc cho vӅ làm

ăn sinh sӕng vӟi gia ÿình trong vùng ÿӏch chiӃm theo phѭѫng châm mai phөc lâu dài, tích lǊy

lӵc lѭӧng, xây dӵng cѫ sӣ, chӡ thӡi cѫ thuұn lӧi sӁ phӕi hӧp ngoài ÿánh vào, trong ÿánh ra, thu

thҳng lӧi cuӕi cùng. Do tình hình chiӃn trѭӡng lúc ÿó, Bӱu Hòa và Hóa An nhұp lҥi thành xã

An Hòa (nhiӅu xã khác cǊng nhұp). Nhân sӵ tә chӭc Ĉҧng và chính quyӅn thay ÿәi. Bí thѭ chi

bӝ kiêm chӫ tӏch xã: NguyӉn Văn Kia, ӫy viên thѭӡng vө kiêm phó chӫ tӏch: Phan Ngӑc An,

trѭӣng công an: Trҫn Văn Chiêu, phó công an: Phҥm Văn Thҷng, xã ÿӝi trѭӣng: NguyӉn Văn

Sanh, phó bí thѭ kiêm chánh trӏ viên xã ÿӝi: NguyӉn Văn Răng, chi hӝi trѭӣng phө nӳ: NguyӉn

Thӏ Giai, các hӝi phó: Trҫn Thӏ LӋ và NguyӉn Thӏ QuӃ, nông hӝi: NguyӉn Văn Thiêm…Anh

Tѭ ThiӋt, nguyên xã ÿӝi trѭӣng Bӱu Hòa ÿѭӧc cӱ phө trách mǊi tiӃp liӋu cho tӍnh ÿӝi Thӫ Biên,

ÿӭng chân ӣ Hóa An, mua: thuӕc men, ÿӗ dùng văn phòng, phim ҧnh, lѭѫng thӵc…

Chӏ Bҧy Ĉen (Ĉӛ Thӏ Bҧy) rҩt nghèo, hàng ngày kiӃm ăn bҵng nghӅ cҳt cӓ dѭӟi bѭng

bán cho chӫ xe ngӵa. Bѭng ngұp nѭӟc quanh năm nên cӓ xanh tӕt quanh năm. Cҳt cӓ rҩt vҩt vҧ,

suӕt ngày bán lѭng cho trӡi, nҳng cháy da, chân ngâm sình lҫy nên chӏ Bҧy ÿen ÿúa, nét cѫ cӵc

hҵn trên mһt chӏ tӯ thuӣ chӏ còn là con gái. Vì vұy, dân xóm ghép thêm chӳ “ÿen” và ngѭӡi ta

gӑi chӏ là Bҧy ÿen. Mӝt gánh cӓ nһng bán ÿӫ sӕng tùng tiӋm vài bӳa, vì vұy chӏ có ÿiӅu kiӋn

tham gia kháng chiӃn. Là cán bӝ cѫ sӣ Bình Long sӕng hӧp pháp, thӍnh thoҧng chi ÿi dân công

gánh gҥo, muӕi… và mang tiӅn thuӃ, tiӅn dân làng ÿóng góp lên nӝp ӣ căn cӭ An Phú xã. Nhà

ngѭӡi chӏ gái ӣ sát bót Bình Long, anh rӇ ÿi lính Cao Ĉài, ÿó là thuұn lӧi cho chӏ làm công tác

ÿӏch vұn. Chӏ lân la làm quen sӕ lính tӕt nhѭ: Chè, Ba Ngà…ÿӇ dò hӓi tin tӭc, tiӃn tӟi nói

chuyӋn kháng chiӃn rӗi xin ÿҥn gӱi ra căn cӭ. Do tên Hai chӍ ÿiӇm lҩy thѭӣng, chӏ bӏ bҳt năm

1951. Nhӡ anh rӇ bҧo lãnh, chӏ ÿѭӧc tha sau khi bӏ nhӕt mӝt ÿêm. Công tác âm thҫm cӫa chӏ

kéo dài qua thӡi chӕng Mƭ sau này.

Chӏ Hai Lөc (Phҥm Thӏ Bàng) sӕng ӣ ngã ba máy cѭa Tân Mai, làm công chánh. Ĉѭӧc

em ruӝt là anh Ba Phөng (Phҥm Văn Ĉӏnh), công an Tân Uyên móc nӕi giáo dөc, chӏ làm quen

mӝt sӕ lính tӕt, vұn ÿӝng hӑ lén cho ÿҥn, rӗi chӏ giao cho anh Sáu Thân (quê Tân Ba), lúc thì ӣ