Tap 3 Lich su

Tap 3 Lich su



1 Pages 1-10

▲back to top


1.1 Page 1

▲back to top


CHѬѪNG I
THӠI TIӄN SӰ VÀ SѪ SӰ
I. NHӲNG GIAI ĈOҤN PHÁT HIӊN, NGHIÊN CӬU KHҦO CӘ HӐC Ӣ ĈӖNG NAI:
Ĉӗng Nai - tӍnh thuӝc miӅn Ĉông Nam Bӝ, gӗm gҫn nӱa ÿӏa giӟi tӍnh Biên Hòa cNJ
(1[1]), cNJng là mӝt trong nhӳng trung tâm văn hóa cә cӫa ViӋt Nam. Lӏch sӱ khám phá buәi
ban ÿҫu khҧo cә hӑc thӡi tiӅn sӱ - sѫ sӱ nѫi ÿây gҳn liӅn vӟi tên tuәi cӫa các nhà thám hiӇm, du
lӏch, truyӅn giáo và thӵc dân Châu Âu (T.V.Holbé, J.Chénieux, E.Cartailhac, A.Mougeot,
D.Grossin, F.Barthère, J.Repelin, Loesh.v.v..) và các thành viên thuӝc Phái bӝ A. Pavie làm
viӋc tҥi ViӋt Nam nhӳng năm 80 - 90 thӃ kӹ XIX, cùng nhӳng ÿӏa danh dӑc hai bӡ Ĉӗng Nai và
các chi lѭu ӣ hӳu ngҥn dòng sông này (Lò Gҥch, Bình Ĉa, BӃn Gӛ, An Hѭng, Bình Ĉҥt, Cái
Vҥn, Cù My, BӃn Cá, Tam HiӋp, Phѭӟc Mӻ, Phѭӟc Long, Phѭӟc LӉ, Long Ân, v.v..). Sѭu tұp
di vұt tiӅn sӱ ÿáng nói nhҩt do T.V. Holbé sѭu tҫm tӯ hѫn 20 ÿӏa ÿiӇm tұp trung ӣ Biên Hòa
nhӳng năm 1886 - 1890 gӗm gҫn 1200 di vұt ÿá cùng 10 rìu ÿӗng, ÿã ÿѭӧc giӟi thiӋu trong các
công trình cӫa E. Hamy (1897), cӫa R. Verneau (1904) và trѭng bày tҥi Hӝi chӧ Quӕc tӃ Paris
1889. Không ít di vұt tiêu biӇu cӫa các sѭu tұp tiӅn sӱ ÿҫu tiên cӫa Ĉӗng Nai hiӋn còn lѭu giӳ
trong các bҧo tàng Pháp (L’Homme, Toulouse, Saint Germain - en - Laye, Cernuschi... ) hay
ViӋt Nam nhѭ ViӋn Bҧo tàng lӏch sӱ (BTLS) tҥi Hà Nӝi và TP Hӗ Chí Minh. Mһc dù chӍ là
nhӳng phát hiӋn ngүu nhiên vӟi lý lӏch khoa hӑc không rõ ràng, nhӳng sѭu tұp này vүn có giá
trӏ nghiên cӭu cho khҧo cә hӑc tiӅn sӱ - sѫ sӱ Ĉӗng Nai và toàn vùng Ĉông Nam bӝ.
Chһng ÿѭӡng khám phá tiӃp theo bҳt ÿҫu tӯ ranh giӟi hai thӃ kӹ bҵng nhӳng cuӝc khai
quұt ÿҫu tiên ӣ ViӋt Nam tiӃn hành trên Cù Lao Rùa nҵm giӳa sông Ĉӗng Nai, cách TP. Biên
Hòa gҫn 10 km cӫa D. Grossin (1902) và A. Jordin (1910). Theo H. Fontaine (1970), chӍ riêng
cù lao này ÿã cung cҩp tӟi 383 di vұt ÿӫ kích cӥ và kiӇu dáng làm cѫ sӣ cho hiӇu biӃt cӫa chúng
ta vӅ thӡi ÿҥi Ĉá mӟi ÿҩt Biên Hòa xѭa. Nhӳng di vұt tѭѫng tӵ nhѭ ӣ Cù Lao Rùa còn tìm thҩy
trong thӡi gian này ӣ nhiӅu vùng ÿӏa hình cӫa Ĉӗng Nai, tӯ miӅn cao ÿҩt ÿӓ vӅ miӅn thҩp phù
sa cұn biӇn. Tҥi vùng ÿӗi gò ÿҩt ÿӓ Xuân Lӝc năm 1927, mӝt di tích cӵ thҥch ÿӝc ÿáo tình cӡ
ÿѭӧc phát hiӋn và khai quұt bӣi kӻ sѭ L. Bouchot (1927, 1929). Di tích là mӝt ngôi mӝ ÿá
(dolmen), ÿѭӧc Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng xӃp hҥng trong danh mөc nhӳng di tích lӏch sӱ quan
trӑng cӫa Liên Bang năm 1930, gҳn liӅn vӟi nhiӅu bài viӃt ÿѭѫng thӡi cNJng nhѭ sau ÿó vӟi
nhӳng quan ÿiӇm khác nhau vӅ nguӗn gӕc và niên ÿҥi cӫa riêng hҫm mӝ hay cҧ quҫn thӇ kiӃn
trúc cӵ thҥch. Nhìn chung, suӕt nӱa ÿҫu thӃ kӹ này, vӟi nhiӅu khám phá ÿáng lѭu ý trên toàn
vùng, các cuӝc khai quұt vӅ thӵc chҩt mang tính chҩt nghiӋp dѭ và thiӃu vҳng các tài liӋu thӵc
ÿӏa cѫ bҧn. Trong quan niӋm chung cӫa giӟi nghiên cӭu Pháp và Châu Âu, miӅn ÿҩt này chӍ tӗn
tҥi nhӳng di tích Ĉá mӟi có tuәi vài thӃ kӹ trѭӟc Công nguyên (tr.CN) và các di tích Cù Lao
Rùa (ViӋt Nam), Som Rong Sen - Mlu Prey (Cambodia) là tiêu biӇu cho diӋn mҥo văn hóa
nguyên thӫy cӫa cҧ vùng Ĉông Nam Dѭѫng.
Giai ÿoҥn ba trong sӵ phát triӇn cӫa Khҧo cә hӑc thӡi tiӅn sӱ - sѫ sӱ Ĉӗng Nai bҳt ÿҫu
tӯ ÿҫu thұp kӹ 60, mà công lao khám phá và nghiên cӭu thuӝc vӅ các thành viên chӫ lӵc cӫa
Hӝi Ĉӏa chҩt Ĉông Dѭѫng: E. Saurin và F. Fontaine. Nhӳng phát hiӋn cӫa các nhà nghiên cӭu
(1[1]) Biên Hoà cNJ gӗm toàn bӝ tӍnh Ĉӗng Nai, tӍnh Bà Rӏa - VNJng Tàu, tӍnh Bình Phѭӟc, mӝt sӕ huyӋn cӫa tӍnh Bình Dѭѫng, mӝt sӕ
quұn cӫa Thành phӕ Hӗ Chí Minh hiӋn nay.

1.2 Page 2

▲back to top


có khҧ năng “lҩp” chӛ trӕng trong tri thӭc vӅ các kӻ nghӋ Ĉá cNJ thӡi Pleistocène Trung và
Thѭӧng tӗn tҥi trên 3 bұc thӅm cә cӫa sông Mékong trong phҥm vi Ĉӗng Nai (ViӋt Nam) và
Campuchia. Bҵng chӭng là ngѭӡi ta ÿã tìm thҩy nhӳng công cө ghè ÿӁo 2 mһt giӕng rìu tay
kiӇu Asen ӣ Ҩn Ĉӝ ghi nhұn ӣ Hàng Gòn 6 và Dҫu Giây mà niên ÿҥi ѭӟc ÿӏnh 70 - 60 vҥn năm
thuӝc sѫ kǤ Ĉá cNJ tѭѫng ÿѭѫng vӟi tuәi Núi Ĉӑ. Bên cҥnh các di chӍ thӡi ÿá cNJ, 7 di chӍ thӡi
kim khí xung quanh mӝ ÿá Hàng Gòn ÿѭӧc E. Saurin khám phá, mà quan trӑng nhҩt là nhӳng
dҩu tích xӍ ÿӗng cùng khuôn ÿúc sa thҥch ÿã xác nhұn sӵ tӗn tҥi nghӅ luyӋn kim ÿӗng thau bҧn
ÿӏa trong tҫng văn hóa ӣ ÿӝ sâu 0,5 – 1 m cӫa Hàng Gòn 1 (hay Núi Gӕm) (E. Saurin tӯ năm
1963 ÿӃn năm 1971). Vӟi H. Fontaine (tӯ năm 1970 ÿӃn năm 1975), mӝt loҥt di tích ӣ hҥ lѭu
sông Ĉӗng Nai ÿѭӧc khám phá vӟi nhӳng sѭu tұp di vұt thӡi tiӅn sӱ khá ÿӗ sӝ và hiӃm có ӣ
khu vӵc. Ĉһc biӋt, qua nhiӅu lҫn khҧo sát Phѭӟc Tân, H. Fontaine và cӝng sӵ ÿã thu nhһt ÿѭӧc
1214 di vұt ÿá, gӕm và trên cѫ sӣ ÿó, ÿã ÿӅ xuҩt tên gӑi “Văn hóa Phѭӟc Tân” cho tұp hӧp di
tích hiӋn biӃt ӣ cҧ vùng vӟi khung niên ÿҥi hұu kǤ Ĉá mӟi - sѫ kǤ Ĉӗng thau.
Lҫn ÿҫu tiên ӣ Ĉӗng Nai, mӝt sӕ di tích ÿã ÿѭӧc giám ÿӏnh niên ÿҥi C14 tҥi các trung
tâm nghiên cӭu phóng xҥ hҥt nhân Saclay, gif - sur - Yvette, Monaco (Pháp), kӃt quҧ nhѭ sau:
Hàng Gòn 1 (cách nay 3950 ± 250), BӃn Ĉò (3040 ± 140; 3000 ± 110), Rҥch Núi (2400 ± 100),
Cù Lao Rùa (2230 ± 100), hai di tích mӝ chum quan trӑng nhҩt thӡi sѫ kǤ sҳt ӣ Xuân Lӝc - Phú
Hòa (2590 ± 290, 2400 ± 100) và Hàng Gòn 9 (2300; 2190; 2100 ± 150).
Vӟi nhӳng khám phá nhѭ trên, theo chúng tôi viӋc phát hiӋn Núi Gӕm và cөm di tích
mӝ bҵng quan tài gӕm Xuân Lӝc, là nhӳng ÿóng góp lӟn nhҩt cho Khҧo cә hӑc tiӅn sӱ - sѫ sӱ
Ĉӗng Nai tính ÿӃn thӡi ÿiӇm này, vì rҵng ÿó là nhӳng dүn liӋu rҩt quan trӑng xác nhұn niên ÿҥi
sӟm cӫa sӵ xuҩt hiӋn kӻ nghӋ ÿúc ÿӗng - rèn sҳt cӫa cҧ Ĉông Nam Á ÿѭѫng thӡi.
Nhìn chung, trҧi qua ba giai ÿoҥn vӟi non thӃ kӹ tìm kiӃm, khám phá, các nhà khoa hӑc
Pháp ÿã phát hiӋn 2 ÿӏa ÿiӇm Ĉá cNJ sѫ kǤ, 20 di chӍ - mӝ táng thӡi ÿҥi kim khí và ÿӏnh vӏ 30
ÿiӇm có cә vұt tiӅn sӱ ӣ lѭu vӵc sông Ĉӗng Nai. Ĉѭѫng nhiên, khҧ năng nghiên cӭu văn hóa cә
Ĉӗng Nai còn nhiӅu hҥn chӃ, bӣi còn khuyӃt vҳng các công trình chuyên khҧo vӅ quá trình hình
thành và phát sinh văn hóa tiӅn sӱ - sѫ sӱ cӫa vùng ÿҩt này. Nhѭ vұy, có thӇ nói, cho ÿӃn trѭӟc
năm 1975, viӋc khҧo cӭu vӅ xã hӝi nguyên thӫy nói chung và văn hóa vұt chҩt ӣ lѭu vӵc sông
Ĉӗng Nai nói riêng nhѭ là mӝt hiӋn tѭӧng lӏch sӱ vӅ cѫ bҧn không ÿѭӧc khҧ thi. Sau khi cùng
H. Fontaine thăm di chӍ BӃn Ĉò 1974, nhà khҧo cә hӑc Úc P. Bellwood (1978) nhұn xét rҵng:
“Các cu͡c khai qu̵t ͧ nhͷng di ch͑ vùng châu th͝ Mekong có th͋ ÿem l̩i k͇t qu̫ h͇t sͱc thú
v͓, còn giͥ ÿây ch͑ có th͋ kh̻ng ÿ͓nh ÿ˱ͫc r̹ng chúng ta còn bi͇t r̭t ít v͉ s͹ phát tri͋n cͯa các
thͥi ÿ̩i Ĉá mͣi và Kim khí ͧ m͡t trong nhͷng vùng ÿ̭t phì nhiêu nh̭t Ĉông Nam Á”.
Giai ÿoҥn khám phá thӭ tѭ khӣi ÿҫu tӯ sau ngày giҧi phóng miӅn Nam ÿӃn nay. Ngay
sau 30 - 4 - 1975, các nhà khҧo cә hӑc ViӋt Nam thuӝc nhiӅu cѫ quan nghiên cӭu, phӕi hӧp vӟi
cán bӝ bҧo tàng Ĉӗng Nai cùng giӟi khoa hӑc cӫa các ngành hӳu quan tӯng bѭӟc triӇn khai các
chѭѫng trình ÿiӅn dã - khҧo cӭu mӝt cách có hӋ thӕng miӅn ÿҩt này mà nhӳng nӛ lӵc tìm tòi
buәi ÿҫu chӫ yӃu hѭӟng vӅ thӡi ÿҥi sѫ kǤ Ĉá cNJ ӣ Ĉӗng Nai. KӃt quҧ là các di tích Hàng Gòn 6
và Dҫu Giây 2 ÿѭӧc kiӇm chӭng nhiӅu lҫn và các ÿiӇm có di vұt vӟi ÿһc trѭng kӻ thuұt thuӝc
thӡi Ĉá cNJ ÿѭӧc ghi nhұn thêm ӣ chính ÿӏa bàn Xuân Lӝc - Long Khánh (Cҭm Tiêm, Núi Ĉҩt,
Suӕi Ĉá, Bình Lӝc, Bình Xuân), ӣ Thӕng Nhҩt (Gia Tân 2 hay Dӕc Mѫ), ӣ Tân Phú (Phú Quý).
Sӵ tӗn tҥi cӫa mӝt nӅn văn hóa sѫ kǤ Ĉá cNJ ÿang ÿѭӧc giӟi khoa hӑc tiӃp tөc xem xét, kiӃm tìm
và khҷng ÿӏnh; bên cҥnh ÿó, nhӳng dҩu tích ÿҫu tiên vӅ các giai ÿoҥn chuyӇn tiӃp Ĉá cNJ - Ĉá
mӟi và Ĉá mӟi ÿѭӧc ghi nhұn trong ÿӏa tҫng Hàng Gòn 7B thuӝc Xuân Lӝc - Long Khánh hay
trong lòng ÿҩt Gò Cây Cuôi (Vƭnh Cӱu) vӟi nhӳng dҩu ҩn rõ ràng cӫa kӻ nghӋ cuӝi gia công
(galets aménages) báo hiӋu tiӅm năng cӫa Khҧo cә hӑc thӡi ÿҥi Ĉá còn tiӅm ҭn trong lòng ÿҩt
Ĉӗng Nai tӯ hàng vҥn năm vӅ trѭӟc.

1.3 Page 3

▲back to top


Khám phá có tính ҩn tѭӧng ӣ chһng ÿѭӡng nghiên cӭu này tҥi khu vӵc Ĉӗng Nai là
nhӳng di tích liên quan ÿӃn thӡi ÿҥi kim khí. Các di tích nhѭ: Núi Gӕm, Gò Ĉá, Hѭng Thӏnh,
Bình Xuân, Ĉӗi Mít, Ĉӗi Xoài, Phú Hòa, Gò Me, Võ Dõng, Suӕi RӃt, Lòng hӗ Trӏ An, Ĉҥi An,
Trҧng Quân, Cái Lăng, Rҥch Lá v.v... Vӟi viӋc khai quұt hàng loҥt di tích nhѭ trên ÿã góp phҫn
cung cҩp các sѭu tұp hiӋn vұt làm chuҭn cho viӋc quy chiӃu vӟi các phát hiӋn ngүu nhiên trong
quá khӭ, ÿһt cѫ sӣ cho viӋc hӋ thӕng toàn bӝ tѭ liӋu vұt chҩt tӯ hàng trăm di chӍ cùng thӡi ÿҥi
và xác nhұn rõ ràng các giai ÿoҥn phát triӇn cӫa truyӅn thӕng văn hóa bҧn ÿӏa suӕt hai Thiên
niên kӹ tr.CN. TiӃp ÿӃn là các cuӝc khai quұt ÿѭӧc thӵc hiӋn ӣ các di tích Cҫu Sҳt (1976), Suӕi
Linh (1985), Rҥch Núi (1977), An Sѫn (1977, 1997), BӃn Ĉò (1978, 1997), Bình Ĉa (1979,
1993), Cái Vҥn (1978, 1996), Dӕc Chùa (1976, 1977, 1979), Bѭng Bҥc (1986, 1994), Bѭng
Thѫm (1997), Suӕi Chӗn (1978, 1979), Hàng Gòn 7B (1996) v.v... và viӋc phát hiӋn - phúc tra -
khai ÿào, nghiên cӭu nhiӅu ÿӏa ÿiӇm thuӝc văn hóa Ĉӗng Nai, cùng vӟi 2 sѭu tұp tiӅn sӱ - sѫ sӱ
ÿѭӧc nhұn biӃt ӣ ViӋt Nam (di chӍ cѭ trú ngoài trӡi và trên nhà sàn, mӝ ÿҩt, mӝ chum vò, mӝ
ÿá, xѭӣng thӫ công ÿѫn hay ÿa ngành nghӅ, kho tàng, bӃp nguyên thӫy sinh hoҥt cӝng ÿӗng
v.v...) ÿӅu là nhӳng cѫ sӣ khoa hӑc ÿӇ nghiên cӭu thӡi ÿҥi kim khí ӣ Ĉӗng Nai.
Chӫ nhân ÿích thӵc cӫa văn hóa Ĉӗng Nai ÿѭӧc nhұn dҥng qua nhiӅu di cӕt ngѭӡi xѭa,
ÿһc biӋt cӕt sӑ, ÿѭӧc tìm thҩy trong tҫng văn hóa cӫa các di chӍ (An Sѫn, Gò Rҥch Rӯng, Lӝc
Giang), hoһc trong sӕ ÿӗ tùy táng (vNJ khí - trang sӭc - ÿӗ dùng săn bҳn, ÿá quý hoһc ÿҩt nung)
bên ngoài hay trong lòng chum vò gӕm giӕng Xuân Lӝc nѫi rӯng sác cұn biӇn (Giӗng PhӋt,
Giӗng Cá Vӗ). Mһc dù có ý kiӃn cho rҵng thành phҫn nhân chӫng cӫa hӑ qua sӕ ÿo giám ÿӏnh
là loҥi hình Mongoloid, hoһc “Thѭӧng cә” (gҫn giӕng Mélanésien) hay Indonésien, song, vҩn
ÿӅ trên vүn cҫn có sӵ bàn bҥc và trao ÿәi thêm.
Các hӝi nghӏ khoa hӑc, hoҥt ÿӝng trѭng bày cӫa bҧo tàng, các chѭѫng trình nghiên cӭu
cҩp tӍnh và cҩp bӝ trong viӋc hӧp tác khai quұt - nghiên cӭu - giám ÿӏnh - công bӕ ÿã ghi nhұn
tӯng bѭӟc ÿi lên cӫa Khҧo cә hӑc tiӅn sӱ - sѫ sӱ Ĉӗng Nai. Các chuyên khҧo, luұn án Phó tiӃn
sƭ khoa hӑc lӏch sӱ vӅ các khu vӵc văn hóa Ĉӗng Nai, vӅ Ĉӗng Nai, TP. Hӗ Chí Minh (Lê Xuân
DiӋm cb.1991; Ĉһng Văn Thҳng 1992), vӅ cҧ Phӭc hӋ văn hóa tiӅn sӱ - sѫ sӱ Ĉӗng Nai (Phҥm
Ĉӭc Mҥnh 1991), vӅ mӝt giai ÿoҥn phát triӇn cө thӇ (Bùi Chí Hoàng 1994), vӅ mӝt ngành thӫ
công cө thӇ (NguyӉn Giang Hҧi 1997) hay vӅ mӝt loҥi hình di tích cө thӇ (NguyӉn Thӏ Hұu
1997) ÿѭӧc bҧo vӋ thành công tҥi TP. Hӗ Chí Minh, Hà Nӝi và Leningrad. Các chuyên khҧo vӅ
di tích - di vұt tiêu biӇu cӫa văn hóa Ĉӗng Nai ÿã ÿѭӧc công bӕ. Các phân tích mүu vұt ÿá,
ÿӗng, gӕm và bào tӱ phҩn hoa bҵng các phѭѫng pháp khoa hӑc tӵ nhiên thӵc thi trong nhiӅu cѫ
quan khoa hӑc ӣ ViӋt Nam (Hà Nӝi, TP. Hӗ Chí Minh) và nѭӟc ngoài (Moscow, Baku, Tokyo).
Các kӃt quҧ giám ÿӏnh C14 ÿã nhұn ÿѭӧc tӯ các phòng phân tích phóng xҥ hҥt nhân ӣ TP. Hӗ
Chí Minh, Bҳc Kinh, Berlin và Leningrad: Bình Ĉa (3180 ± 50), An Sѫn (2885 ± 60; 2775 ±
50), Dӕc Chùa (2990 ± 105), sau khi ÿiӅu chӍnh theo vòng cây mүu cho niên ÿҥi (3145 ± 130 -
Bҳc Kinh; 2495 ± 50 - Berlin), Bѭng Bҥc (3080; 3010; 2770; 2640; 2310 ± 40 - Leningrad,
2570 ± 100; 2450; 2376 ± 40; 2505 ± 55; 2470 ± 70 – TP. Hӗ Chí Minh), Lӝc Giang (3950 ±
75; 1490 ± 50); Giӗng Cá Vӗ (2480 ± 50); Cái Vҥn (3360 ± 80; 3195 ± 70); Cái Lăng (3260 ±
70); Rҥch Lá (3100 ± 60), Hàng Gòn 7B (2720; 2590; 2570; 2220 ± 50) và Phú Chánh (2100 ±
40).
Tҩt cҧ kӃt quҧ khai quұt - nghiên cӭu - giám ÿӏnh mӟi minh chӭng vӅ sӵ hiӋn diӋn thӵc
tӃ ӣ ÿây mӝt truyӅn thӕng văn hóa tiӅn sӱ - sѫ sӱ riêng biӋt ngày càng ÿѭӧc nhiӅu nhà khoa hӑc
gӑi bҵng tên dòng sông huyӃt mҥch cӫa lѭu vӵc: “Văn hóa Ĉӗng Nai” hay “Phӭc hӋ văn hóa
Ĉӗng Nai” thay thӃ và hàm chӭa mӑi tên gӑi: “Phѭӟc Tân”, “BӃn Ĉò”, “Cù Lao Rùa”, “Cҫu
Sҳt”, “Rҥch Núi”, “Dӕc Chùa”, “Phú Hòa”, “Giӗng PhӋt” (hay “Cҫn Giӡ”) cӫa dƭ vãng. Ĉó còn
là nhӳng nguӗn liӋu vұt chҩt nӅn tҧng cӫa công cuӝc nghiên cӭu kinh tӃ và văn hóa biӃn diӉn

1.4 Page 4

▲back to top


trong giao lѭu và hӝi tө - kӃt tinh ÿӇ tҥo hình bҧn sҳc vӟi nhiӅu nét ÿһc thù cӫa xã hӝi cә Ĉӗng
Nai - ÿiӅu chѭa thӇ nhұn biӃt trѭӟc 1975. Trong tình hình hiӇu biӃt hiӋn nay, ÿã có thӇ phác hӑa
bͱc tranh ti͉n s͵ - s˯ s͵ Ĉ͛ng Nai vӟi sӵ hiӋn diӋn ngày càng nhiӅu nhӳng dҩu tích ÿáng tin
cұy vӅ hoҥt ÿӝng cӫa con ngѭӡi thuӣ sѫ khai tӯ Ĉá cNJ sѫ kǤ sang Ĉá mӟi. Sӵ hình thành và
phát triӇn cӫa mӝt trung tâm văn hóa - kӻ thuұt bҧn ÿӏa thӡi kim khí ÿһc sҳc nhѭ mӝt hiӋn
tѭӧng lӏch sӱ ÿһc thù trên tҩt cҧ các phân vùng cѫ bҧn nhҩt: ÿӗi gò ÿҩt ÿӓ basalte thuӝc các cao
trình, ÿӗng bҵng châu thә miӅn hҥ lѭu và vùng ven nhӳng rӯng sác và vùng ÿҫm lҫy cұn biӇn.
Ĉã có nhu cҫu và ÿã có ÿiӅu kiӋn cҫn và ÿӫ ÿӇ ÿӏnh vӏ phӭc hӧp văn hóa nguyên thӫy ÿӝc ÿáo
này tӯ buәi sѫ khai ÿӃn thӡi ÿiӇm lӏch sӱ vѭӧt qua “ngѭӥng cӱa” cӫa văn minh, trong không
gian phҷng và trong thӡi gian, tӯng bѭӟc soi rӑi nhӳng bí ҭn cӫa quá khӭ tiӅn sӱ Ĉӗng Nai.
II. NHӲNG DҨU TÍCH HOҤT ĈӜNG CӪA CON NGѬӠI THӠI ĈҤI ĈÁ Ӣ ĈӖNG
NAI:
Thӡi ÿҥi Ĉá cNJ ӣ Ĉӗng Nai gҳn liӅn vӟi ÿӏa danh Xuân Lӝc. Trong các tѭ liӋu khҧo cә
hӑc, khái niӋm “Ĉá cNJ Xuân Lӝc” ban ÿҫu ÿӇ chӍ các công cө do E. Saurin khám phá ӣ Hàng
Gòn 6 và Dҫu Giây 2.
Di tích Hàng Gòn 6 thuӝc ҩp Lò Than, xã Thӟi Giao (sau là xã Xuân Tân), nҵm cách
Xuân Lӝc 7 km vӅ phía Nam và cách núi Cҭm Tiêm 3,5 km vӅ phía Bҳc ÿѭӧc E. Saurin phát
hiӋn vào nhӳng năm 1966 - 1968 và công bӕ ÿҫy ÿӫ vào năm 1971 dѭӟi nhiӅu tên gӑi khác
nhau (Ĉӗi 275, Lò Than, Nhân Gia, Nhân Nghƭa, Sáu Lé). Công cө do ông tìm ra trong lӟp ÿҩt
ÿӓ sâu 40 cm cӫa bұc thӅm cә cao 35 - 40 cm so vӟi suӕi Lét, bao gӗm: 3 rìu tay (có chiӃc ÿѭӧc
coi là rìu tay A Sѫn ÿiӇn hình), 5 công cө thô có 3 mһt (có chiӃc mang ÿһc ÿiӇm Abbeville - A
Sѫn), 3 công cө nhiӅu mһt, 1 công cө hình rìu, 1 mNJi nhӑn có ÿӕc cҫm, 1 nҥo và mӝt sӕ hòn
ném. Căn cӭ vào loҥi hình di vұt và ÿӏa mҥo, E. Saurin xӃp Hàng Gòn 6 vào giai ÿoҥn A Sѫn
sӟm, sau 65 vҥn năm cách nay, tѭѫng ӭng vӟi bұc thӅm 40 - 50 m cӫa sông Mékong ӣ Ĉông
Nam Campuchia, ngang vӟi thӡi kǤ băng hà mindel hoһc ÿҫu gian băng Mindel - Riss ӣ Châu
Âu. Theo mӝt sӕ nhà nghiên cӭu, nhӳng phát hiӋn cӫa E. Saurin và sѭu tұp 4 mҧnh tѭӟc thu
thêm nhӳng năm 1977 - 1978 ӣ Hàng Gòn 6, cùng vӟi di tích Núi Ĉӑ, ÿã mӣ rӝng khu vӵc phát
triӇn cӫa “văn hóa Rìu tay” hay “văn hóa công cө có 2 mһt” tӯng tӗn tҥi ӣ Châu Âu, Châu Phi,
TiӇu Á, Ҩn Ĉӝ vӅ phía Ĉông. Mһt khác, Hàng Gòn 6 vӟi ÿһc ÿiӇm kӻ thuұt chӃ tác ÿá Clacton -
Levallois và nhӳng rìu tay hình hҥnh nhân giӕng công cө cӫa nhóm ngѭӡi vѭӧn sѫ kǤ Ĉá cNJ
sinh sӕng ӣ Patjitan (Indonesia) và vӟi các dҩu ҩn “văn hóa hҥch cuӝi” vӕn phә cұp ӣ Ĉông
Nam Á, có thӇ có niên ÿҥi A - Sѫn sӟm (hay Ableville) - A - Sѫn muӝn, khoҧng 60 vҥn năm
trѭӟc ÿây.
Ӣ Dҫu Giây 2 ven Quӕc lӝ 1, thuӝc ÿӏa phұn giáp ranh 2 huyӋn Thӕng Nhҩt - Xuân Lӝc
(nay là huyӋn Long Khánh), E. Saurin ÿã tìm thҩy vào năm 1968 4 di vұt ven bӡ suӕi dӕc, thҩp
hѫn bӅ mһt vùng ÿҩt ÿӓ khoҧng 15m, bao gӗm: 1 rìu tay hình hҥnh nhân, 2 nҥo, 1 mNJi nhӑn
mang ÿһc ÿiӇm kӻ thuұt A Sѫn muӝn.
Tӯ sau năm 1975, Bҧo tàng Ĉӗng Nai cùng Trung tâm Khҧo cә hӑc (KCH) - ViӋn
KCH, Ĉoàn Ĉӏa chҩt 500 ÿã nhiӅu lҫn tә chӭc ÿiӅu tra khҧo sát vùng này và phát hiӋn thêm
nhiӅu công cө ӣ Núi Ĉҩt (1 công cө mҧnh tѭӟc, 1 công cө hình rìu, 1 công cө 2 mһt kiӇu A Sѫn
sӟm), Cҭm Tiêm (3 hҥch ÿá giӕng nҥo hay công cө chһt ÿұp), Suӕi Ĉá (Gia Liêu) (1 công cө
chһt thô có mNJi nhӑn, 1 mҧnh tѭӟc, 1 vuӕt ÿӝng vұt hóa thҥch), Bình Lӝc (1 công cө hҥnh nhân
giӕng rìu tay A Sѫn), Bình Xuân 2 (1 công cө hҥnh nhân tѭѫng ӭng thӡi A Sѫn muӝn) thuӝc
vùng Xuân Lӝc - Long Khánh; và Dӕc Mѫ (Gia Tân 2) (1 hҥch ÿá giӕng bôn tay, 1 rìu tay hҥnh
nhân thӇ hiӋn nhӳng ÿһc trѭng thӡi trung kǤ A Sѫn vào cuӕi gian băng Mindel - Riss khoҧng 30
- 25 vҥn năm) ӣ Thӕng Nhҩt; cùng Phú Quý (1 công cө hình dƭa, 1 mҧnh tѭӟc gia công có thӇ

1.5 Page 5

▲back to top


thuӝc thӡi A Sѫn muӝn) ӣ Tân Phú và Rҥch Bà Giá (3 công cө ghè vӟi 1 chiӃc mang ÿһc trѭng
công cө hình rìu A Sѫn muӝn ӣ Vƭnh Cӱu).
Nhìn chung, các ÿһc ÿiӇm này ÿӅu thuӝc miӅn ÿӏa hình ÿӗi gò ÿҩt ÿӓ basalte, vùng có
nhiӅu ngӑn núi lӱa cә, bӅ mһt không bҵng phҷng (cao 150 – 200 m), vӟi nhiӅu ÿӍnh núi lӱa có
miӋng gҫn bҫu dөc còn sót lҥi và vӃt tích nhӳng dòng dung nham (dày 8 – 15 m) chҥy dài xen
cҳt nhiӅu nhánh suӕi và các rãnh xâm thӵc khá sâu (10 – 15 m). Căn cӭ vào niên ÿҥi cӫa tectit,
các nhà ÿӏa chҩt ÿã ÿӏnh tuәi bazan ӣ Xuân Lӝc khoҧng trên 64 vҥn năm cách nay. Tҩt cҧ công
cө ӣ Xuân Lӝc nhһt ÿѭӧc trên bӅ mһt ÿӅu có dung nham này, ÿѭӧc xác ÿӏnh có tuәi A Sѫn tӯ
sӟm (Hàng Gòn 6, Núi Ĉҩt, Dӕc Mѫ, Suӕi Ĉá) ÿӃn muӝn (Dҫu Giây 2, Bình Lӝc, Bình Xuân 2,
Cҭm Tiêm, Phú Quý), tѭѫng ӭng vӟi thӡi kǤ gian băng Mindel - Riss ÿӃn ÿҫu gián băng Riss -
Wurm ӣ Châu Âu, vӟi niên ÿҥi chung ÿѭӧc nhiӅu ngѭӡi thӯa nhұn tӯ 60 vҥn ÿӃn 25 vҥn năm
cách ngày nay. Trong các ÿӏa ÿiӇm này, các nhà khoa hӑc thu ÿѭӧc 35 công cө ghè ÿӁo mang
nhӳng dҩu ҩn kӻ thuұt chӃ tác và loҥi hình nguyên thӫy, không tính mӝt sӕ hòn ném vӟi ÿѭӡng
kính trung bình 8 - 10 cm ӣ Hàng Gòn 6 và mӝt sӕ hҥch ÿá giӕng “bôn tay” ӣ Dӕc Mѫ. Chúng
ÿӅu ÿѭӧc làm tӯ ÿá bazan - dҥng nguyên liӋu phә biӃn trong vùng, vӟi ÿһc tính nhiӅu khe nӭt
nguyên sinh cӭng nhѭng giòn và dӉ chӃ tác thành công cө. VӅ loҥi hình, chúng bao gӗm 7 rìu
tay, 4 công cө tam diӋn, 3 công cө ÿa diӋn, 4 nҥo, 3 mNJi nhӑn, 1 công cө hình dƭa, 6 mҧnh tѭӟc,
3 hҥch ÿá, phҫn lӟn thu thұp ӣ Hàng Gòn 6 (18 tiêu bҧn), Dҫu Giây 2 (4 tiêu bҧn) và Núi Ĉҩt (3
tiêu bҧn). Các ÿӏa ÿiӇm còn lҥi chӍ có 1 - 2 tiêu bҧn.
Dù chѭa ghi nhұn trong ÿӏa tҫng văn hóa khҧo cә hӑc và chѭa thҩy kèm theo các di tích
cә nhân - cә sinh tѭѫng ӭng, nhiӅu tiêu bҧn Xuân Lӝc, ÿһc biӋt rìu tay và công cө dҥng rìu
ÿѭӧc nhiӅu nhà khoa hӑc ViӋt Nam và nѭӟc ngoài nhiӅu kinh nghiӋm nghiên cӭu thӯa nhұn là
sҧn phҭm ÿích thӵc cӫa bàn tay ngѭӡi vѭӧn tӕi cә tө cѭ trên miӅn ÿӗi gò bán bình nguyên ÿҩt
ÿӓ basalte thuӝc Ĉӗng Nai và miӅn Ĉông Nam Bӝ, gҫn nhѭ ÿӗng thӡi vӟi các nhóm ngѭӡi
vѭӧn Lҥng Sѫn vӟi nhӳng di vұt gӗm (10 răng hàm, răng nanh ngѭӡi vӟi mӝt sӕ ÿһc ÿiӇm hình
thái tiӃn bӝ gҫn răng Homo Sapiens giӕng răng ngѭӡi vѭӧn Bҳc Kinh, cùng di cӕt hóa thҥch
gҩu tre, voi răng kiӇm, ÿѭӡi ѭѫi lùn, vѭӧn khәng lӗ, hә, báo sao, lӧn rӯng, khӍ, nhím) tө cѭ
trong các hang ÿӝng ÿá vôi Thҭm KhuyӃn, Thҭm Hai - Bình Gia vùng cao phía Bҳc và ngѭӡi
vѭӧn Thanh Hóa miӅn châu thә ÿӗng bҵng ngã ba sông Mã - sông Chu. Cuӝc sӕng cӫa nhӳng
ngѭӡi vѭӧn tӕi cә nhiӅu chөc vҥn năm trong nhӳng cánh rӯng già nguyên sinh và nhӳng bұc
thӅm dung nham ÿҩt ÿӓ Ĉӗng Nai có thӇ ÿã là cuӝc sӕng cӫa nhӳng “bҫy ngѭӡi ÿӭng thҷng”
(Homo erectus) khá phát triӇn (Hà Văn Tҩn 1977). Ĉó là cuӝc sӕng còn hoang sѫ nguyên thӫy
nhѭng là dҥng sӕng cӫa mӝt xã hӝi ngѭӡi thӡi Cánh Tân, biӃt chӃ tҥo rìu tay và công cө hình
rìu ÿӇ chһt ÿұp, nҥo và công cө mҧnh tѭӟc ÿӇ cҳt khía, hay mNJi nhӑn và hòn ném sӱ dөng
thѭӡng nhұt trong săn bҳn và hái lѭӧm. Có th͋ ÿ̭y cNJng là m͡t xã h͡i ng˱ͥi ÿã bi͇t d͹ng l͉u
ÿ͋ náu mình qua nhͷng c˯n m˱a rͳng nhi͏t ÿͣi, ÿã bi͇t ÿ͇n sáng t̩o kǤ di͏u cͯa ÿ͛ng lo̩i -
l͵a ÿ͋ n˱ͣng chín thͱc ăn, phát quang rͳng r̵m và xua ÿu͝i thú dͷ quanh nhͷng mái l͉u
nguyên thͯy. Trang sӱ mӣ ÿҫu tiӃn trình chinh phөc Ĉӗng Nai ghi nhұn sӵ thành hình truyӅn
thӕng chӃ tác công cө tӯ ÿá cuӝi basalte mà nhӳng hoҥt ÿӝng ÿҫu tiên cӫa xã hӝi ngѭӡi, Xuân
Lӝc tӕi cә và truyӅn thӕng chӃ tác ÿá cuӝi cӫa hӑ tiӃp tөc ÿѭӧc duy trì trong các cӝng ÿӗng xã
hӝi cә Ĉӗng Nai nhiӅu vҥn năm sau, vӟi nhӳng dҩu tích ÿҫu tiên cӫa thӡi ÿoҥn lӏch sӱ quan
trӑng này ӣ toàn miӅn cao nguyên và châu thә ven biӇn Ĉông phía Nam ViӋt Nam tӯng bѭӟc
ÿѭӧc chӭng thӵc qua nhӳng sѭu tұp công cө kiӇu Sѫn Vi (Ĉӗi Báo Quӕc - HuӃ, bình nguyên
Cùa - Quҧng Trӏ, Tà Lieng - Lâm Ĉӗng, Gò Cây Cuôi - Ĉӗng Nai), nhӳng công cө mang dҩu
ҩn kӻ thuұt ghè ÿӁo Hòa Bình (Doãn Văn - Ĉҳc Lҳc, Bàu DNJ - Quҧng Nam, Bàu Hòa - Bình
Thuұn, Ĉӗi Ma - Lâm Ĉӗng), công cө mài lѭӥi kiӇu Bҳc Sѫn (Ndut Lieng Krak - Ĉҳc Lҳc,
Bình Long - Bình Phѭӟc), sѭu tұp công cө mҧnh tѭӟc và cuӝi gia công Hàng Gòn 7B2 và cҧ
nhӳng di vұt mang dҩu ҩn Hòa Bình - Bҳc Sѫn ghi nhұn trong di chӍ - mӝ táng Suӕi Chӗn thӡi

1.6 Page 6

▲back to top


sѫ Sҳt. Nhͷng b̹ng cͣ mͣi ghi nh̵n ho̩t ÿ͡ng nguyên thͯy cͯa con ng˱ͥi h̵u kǤ Ĉá cNJ sang
Ĉá mͣi ͧ Ĉ̷c L̷c, Lâm Ĉ͛ng, Bình Ph˱ͣc và Ĉ͛ng Nai có th͋ ÿ˱ͫc coi nh˱ là nhͷng v͇t tích
ÿ̯u tiên và xa nh̭t cͯa phͱc hͫp văn hóa - kͿ ngh͏ gia công h̩ch cu͡i theo truy͉n th͙ng S˯n
Vi - Hòa Bình - B̷c S˯n - h̵u B̷c S˯n v͉ phía Nam Vi͏t Nam.
III. THӠI ĈҤI KIM KHÍ Ӣ ĈӖNG NAI:
Thӡi ÿҥi kim khí ӣ Ĉӗng Nai, theo phân kǤ cӫa các nhà khҧo cә hӑc, gӗm 2 giai ÿoҥn
phát triӇn: Ĉӗng thau và Sҳt sӟm, trҧi dài tӯ cuӕi Thiên niên kӹ (TNK) III - ÿҫu TNK II tr.CN
ÿӃn ÿҫu CN. Mӝt trong nhӳng thành tӵu quan trӑng bұc nhҩt cӫa cҧ thӡi ÿҥi này là c͡ng ÿ͛ng
c˱ dân ti͉n s͵ Ĉ͛ng Nai ÿã tͳng b˱ͣc n̷m b̷t và hoàn thi͏n tri thͱc v͉ thu̵t luy͏n kim, xây
d͹ng ngh͉ ÿúc ÿ͛ng b̫n ÿ͓a chuyên nghi͏p và nhӡ có nҩu chҧy ÿӗng mà hӑ ÿã “nҩu chҧy”
ÿѭӧc tӯng phҫn xã hӝi nguyên thӫy dӵa vào công cө lao ÿӝng ÿá, không ngӯng gia tăng sӭc sҧn
xuҩt tiӅn sӱ và sӭc mҥnh nӝi lӵc chinh phөc tӵ nhiên và vѭӧt qua “ngѭӥng cӱa” cӫa văn minh.
Tuy nhiên, trong giӟi nghiên cӭu vӅ tiӅn sӱ Ĉӗng Nai ÿã và ÿang có nhӳng quan niӋm
khác nhau vӅ thӡi ÿiӇm hình thành và nӝi hàm văn hóa thӡi ÿҥi này ӣ Ĉӗng Nai. Mһt khác, bҧn
thân nhӳng quan niӋm này cNJng thay ÿәi ӣ tӯng hӑc giҧ, bӣi thӵc tiӉn khai quұt ÿѭa ÿӃn nhiӅu
khám phá mӟi lҥ ӣ ViӋt Nam và cҧ khu vӵc. Bҳt ÿҫu tӯ tác giҧ cӫa tên gӑi “văn hóa Phѭӟc
Tân” - H. Fontaine, vӟi quan niӋm ban ÿҫu là tҩt cҧ di chӍ thuӝc văn hóa này xung quanh Biên
Hòa xѭa thuӝc hұu kǤ Ĉá mӟi, song chӍ vài năm sau, ông lҥi muӕn xӃp nhiӅu di tích (hay toàn
bӝ) thuӝc thӡi ÿҥi Ĉӗng. Nhӳng ngѭӡi trӵc tiӃp khai quұt Cҫu Sҳt thoҥt ÿҫu coi di chӍ này sӟm
hѫn Núi Gӕm cҧ ngàn năm và là “Di chӍ hұu Ĉá mӟi”, nhѭng cNJng chӍ ít năm sau, có ngѭӡi xӃp
nó vào sѫ kǤ Ĉӗng, ngѭӡi khác coi nó là di chӍ mӣ ÿҫu cӫa “thӡi ÿҥi Ĉá mӟi - Ĉӗng”. Lҥi có
ngѭӡi khi thăm lҥi thӵc ÿӏa, nhһt thêm ӣ ÿây 1 mҧnh ÿӗng, tiӃn hành phân tích và cho Cҫu Sҳt
“thuӝc phҥm trù nghiên cӭu cӫa thӡi ÿҥi Ĉӗng thau”. Nhӳng ngѭӡi khác lҥi sӱ dөng nhiӅu thuұt
ngӳ dung hòa cho Cҫu Sҳt và các di chӍ kӃ cұn, ví nhѭ: Ĉá mͣi mu͡n (Late Neolith), sau Ĉá
mͣi (Post Neolith), Văn hóa Ĉá - Ĉ͛ng (Culture énéolithique), hay Giai ÿo̩n nhi͉u Ĉá ít Ĉ͛ng
v.v... Trong thӵc tiӉn phát triӇn lӏch sӱ văn hóa Ĉӗng Nai, chính ӣ bѭӟc khӣi ÿҫu này, sӵ tham
gia cӫa ÿӗng vào kho nguyên liӋu chӃ tҥo công cө - vNJ khí cӫa ngѭӡi cә không hӅ làm ÿá mҩt
ngay tҫm quan trӑng, trái lҥi, chính ӣ thӡi ÿoҥn này, kӻ nghӋ chӃ tác ÿá phӗn thӏnh ӣ mӭc hoàn
thiӋn nhҩt, và bҧn thân ÿӗng thau dù có nhiӅu ѭu ÿiӇm hѫn ÿá và có khҧ năng thúc ÿҭy sӵ phát
triӇn cӫa toàn bӝ xã hӝi tiӅn sӱ, vүn không thӇ nào cҥnh tranh ÿѭӧc vӟi ÿá. ChӍ có sҳt mӟi loҥi
trӯ nәi ÿá. “Sҳt cho phép ngѭӡi ta có thӇ trӗng trӑt trên nhӳng diӋn tích rӝng lӟn hѫn, có thӇ
khai hoang nhӳng miӅn rӯng rú rӝng lӟn hѫn, sҳt khiӃn cho ngѭӡi thӧ thӫ công có ÿѭӧc mӝt
công cө cӭng và sҳc mà không có loҥi ÿá nào hay mӝt loҥi kim khí quen thuӝc nào là có thӇ
ÿѭѫng ÿҫu vӟi nó ÿѭӧc” (F. Engels).
Trong tình hình hiӇu biӃt hiӋn nay, vì còn khiӃm khuyӃt nhiӅu cӭ liӋu vӅ ÿӏa tҫng và loҥi
hình hӑc dүn ÿӃn nhӳng kiӃn giҧi khoa hӑc khác nhau, chӍ có thӇ phân ÿӏnh trên ÿҥi thӇ thӡi ÿҥi
kim khí ӣ Ĉӗng Nai trên 3 thӡi ÿoҥn: Ĉá - Ĉӗng; Ĉӗng thau; Sҳt sӟm vӟi 2 vùng trӑng ÿiӇm:
vùng ÿӗi ÿá phiӃn - basalte ÿҩt ÿӓ; vùng ven hҥ lѭu sông Ĉӗng Nai là vùng liên kӃt ÿӗi basalte -
phù sa sông - ÿҫm lҫy cұn biӇn (Bҧng 2).
III.1 Giai ÿo̩n ÿá - ÿ͛ng (cu͙i TNK III - ÿ̯u TNK II tr.CN):
HiӋn nay, theo nhiӅu nhà khoa hӑc, các di tích tiêu biӇu cho giai ÿoҥn khӣi ÿҫu cӫa
truyӅn thӕng văn hóa kim khí Ĉӗng Nai ӣ cҧ miӅn Ĉông Nam Bӝ chính là Cҫu Sҳt và Suӕi
Linh.

1.7 Page 7

▲back to top


Di chӍ Cҫu Sҳt (10000’40’’B - 107013’50’’Ĉ) nҵm trên gò ÿҩt ÿӓ basalte ven bӡ suӕi
Săng Dӕc, có ÿӝ cao tuyӋt ÿӕi 100m, diӋn tích dàn trҧi tӟi hàng vҥn m2, thuӝc xã Bình Lӝc,
cách Xuân Lӝc khoҧng 10 km vӅ phía Tây Bҳc, ÿѭӧc Bҧo tàng Ĉӗng Nai và ViӋn Khoa hӑc -
Xã hӝi (KH - XH) TP. Hӗ Chí Minh phát hiӋn tӯ cuӕi 1975 và sau nhiӅu lҫn thám sát ÿã phӕi
hӧp vӟi ViӋn KCH khai quұt cuӕi 1976. Ĉây là mӝt trong nhӳng di tích cѭ trú có mұt ÿӝ công
cө sҧn xuҩt ÿá dày ÿһc. Trong tҫng ÿҩt lѭu giӳ vӃt tích sinh hoҥt vұt chҩt (thѭӡng gӑi là tҫng
văn hóa khҧo cә) dày chӍ 0,75 cm cӫa 4 hӕ khai quұt vӟi tәng diӋn tích 320 m2, các nhà khҧo cә
thu ÿѭӧc tӟi 788 tiêu bҧn nâng tәng sӕ di vұt ÿã thu nhһt ӣ ÿây lên 840 chiӃc gӗm: 294 rìu bôn -
cuӕc hình tam giác hay tӭ giác, hoһc có chuôi tra cán vӟi ÿӫ dҥng vai, 76 ÿөc, 4 dao và 50 dao
gһt, 60 mNJi nhӑn, 1 chày nghiӅn hҥt, 2 hòn kê, 15 hòn ghè, 269 bàn mài, 5 mҧnh vòng, 2 cөc
thҥch anh, 1 téctit. Nguyên liӋu ÿӇ chӃ tác công cө chӫ yӃu là ÿá phiӃn biӃn chҩt và ÿá sӯng hҥt
mӏn, phӫ lӟp phong hóa màu xám xanh, ngҧ vàng hoһc ÿen. Gӕm Cҫu Sҳt chӃ tҥo bҵng bàn
xoay hay nһn bҵng tay, thѭӡng trang trí hoa văn bҵng các phѭѫng pháp ÿұp - chҧi, lăn thӯng
hay khҳc vҥch. Chҩt liӋu gӕm phә biӃn các loҥi trҳng, ÿen, ÿӓ mӏn hoһc thô, có thӇ nhұn biӃt
mҧnh cӫa các loҥi ÿӗ ÿӵng - ăn uӕng - ÿun nҩu nhѭ nӗi, vò bөng và ÿáy tròn, miӋng loe, rӝng
25 - 30 cm; bát có chân ÿӃ choãi, miӋng loe rӝng 20 cm; chұu hay bát có hình mâm bӗng vӟi
chân ÿӃ cao hình ӕng trө.... Gӕm có hoa văn chӍ chiӃm 16% tәng sӕ 13.519 mҧnh thu ÿѭӧc.
Nhìn chung, s˱u t̵p di v̵t C̯u S̷t mang ÿ̯y ÿͯ ÿ̿c tr˱ng cͯa cu͡c s͙ng nông nghi͏p
bán s˯n ÿ͓a và săn b̷n trong rͳng r̵m. Hàng trăm công cө ÿá có hình dáng әn ÿӏnh vӟi lѭӥi
mài sҳc bén là tѭ liӋu lao ÿӝng quan trӑng tӯng ÿѭӧc ngѭӡi xѭa lҳp cán ÿӇ sӱ dөng chһt cây -
phá rӯng, chӃ tác nông cө tre gӛ, cùng sѭu tұp lѭӥi dao hái xác nhұn phѭѫng thӭc thu hoҥch cә
sѫ nhҩt cӫa nӅn nông nghiӋp nѭѫng rүy dùng cuӕc - dao gһt trong miӅn ÿӗi ÿҩt ÿӓ phì nhiêu cӫa
Ĉӗng Nai xѭa. Nhӳng ngѭӡi nông dân cѭ trú ӣ ÿây còn là nhӳng ngѭӡi thӧ thӫ công chuyên
chӃ tác ÿӗ ÿá và gӕm cә. Hӑ ÿã sӱ dөng thành thөc nhӳng kӻ thuұt cѫ bҧn nhҩt cӫa nghӅ sҧn
xuҩt công cө - trang sӭc ÿá nhѭ ghè, ÿӁo, ÿөc, mài, cѭa, khoan và cNJng tinh thông nhӳng bí
quyӃt làm gӕm tӯ kӻ thuұt khai thác - pha chӃ ÿҩt, tҥo hình bҵng bàn xoay, tҥo văn bҵng chҧi -
ÿұp, lăn thӯng hay khҳc vҥch và nung chín gӕm ӣ nhiӋt ÿӝ cao ÿӇ sáng tҥo thành phҭm có hình
dáng hài hòa và cân ÿӕi. Bên cҥnh nӅn kinh tӃ sҧn xuҩt, dҩu tích nhӳng mNJi nhӑn ÿѭӧc coi là
dùng tháp vào cán tre gӛ sӱ dөng trên cung nӓ còn gӧi ý rҵng săn bҳt và hái lѭӧm có thӇ hiӋn
diӋn trong kinh tӃ khai thác sҧn vұt cӫa miӅn ÿӗi rӯng nhiӋt ÿӟi Cҫu Sҳt xѭa.
Cùng thӡi vӟi Cҫu Sҳt, di chӍ Suӕi Linh nҵm trên 1 dҧi ÿҩt phù sa sát bӡ trái Sông Bé, ӣ
cây sӕ 11+ 400 cӫa ÿѭӡng mӣ tӯ HiӃu Liêm (Vƭnh Cӱu) ÿi Mã Ĉà, ÿѭӧc cán bӝ Ĉoàn ÿӏa chҩt
20B phát hiӋn cuӕi 1984, cán bӝ Bҧo tàng Ĉӗng Nai, Trung tâm KCH và Trѭӡng ÿҥi hӑc tәng
hӧp TP. Hӗ Chí Minh khҧo sát và khai quұt ÿҫu năm 1985 vӟi 3 hӕ (96 m2) ӣ ÿӍnh ÿӗi. Trong
tҫng văn hóa sâu 0,5 - 1,4 m, ÿã thu ÿѭӧc tӟi 882 di vұt ÿá (361 rìu bôn, 47 ÿөc, 65 dao gһt các
kiӇu loҥi, 6 mҧnh vòng, 409 bàn mài) và gҫn 3000 mҧnh tѭӟc. Ĉӗ gӕm có 39 bàn xoa nguyên
và 397 mҧnh bàn xoa cùng 13.786 mҧnh vӥ cӫa ÿӗ ÿӵng và ÿun nҩu phә biӃn có miӋng loe,
hông ÿáy tròn kiӇu nӗi vò, vӟi khoҧng 14% có hoa văn chҧi, miӃt, in, khҳc vҥch và ÿҳp nәi.
Ĉây là vӃt tích cӫa mӝt làng cә cѭ trú dài lâu vӟi tính chҩt cӫa mӝt di tích công xѭӣng thӫ công
chuyên môn hóa chӃ tҥo công cө sҧn xuҩt - trang sӭc ÿá và ÿӗ gӕm. T͝ hͫp công cͭ lao ÿ͡ng
ÿá Su͙i Linh vͣi các ÿ̿c tr˱ng lͣn: tính ch̭t ÿa d̩ng trong lo̩i hình công cͭ, nh̭t là công cͭ
thͯ công ki͋u ÿͭc và dao g̿t, cùng kh͙i l˱ͫng lͣn cͯa phác v̵t ÿá, bàn mài, m̫nh t˱ͣc minh
chͱng s͹ hi͏n di͏n m͡t công x˱ͧng ch͇ tác ÿá vͣi qui mô còn lͣn h˯n C̯u S̷t. Ngoài ra, ӣ ÿây
ngѭӡi thӧ còn chuyên sҧn xuҩt bàn xoa gӕm và rҩt có thӇ trao ÿәi thành phҭm này cho các khu
vӵc khác, mà có hӑc giҧ ÿã coi di chӍ - xѭӣng Suӕi Linh có vai trò nhѭ là “nhà máy công cө”
cung cҩp tѭ liӋu sҧn xuҩt cho cӝng ÿӗng tӝc ngѭӡi Ĉӗng Nai thuӣ ҩy. Bên cҥnh tә hӧp gӕm
khҷng ÿӏnh sӵ tiӃn bӝ hѫn Cҫu Sҳt và gҫn gNJi vӟi gӕm Bình Ĉa, Gò Ĉá, Cái Vҥn vӅ phѭѫng
diӋn kӻ thuұt tҥo hình vӟi sӵ trӧ giúp cӫa bàn xoay và bàn xoa hoһc vӅ nghӋ thuұt tô ÿiӇm vұt

1.8 Page 8

▲back to top


phҭm gӕm giàu có, tinh tӃ, phӭc tҥp hѫn; tә hӧp ÿá Suӕi Linh cho ta biӃt sӵ tѭѫng ÿӗng vӅ kӻ
thuұt chӃ tác và hình loҥi công cө lao ÿӝng cѫ bҧn vӟi Cҫu Sҳt lӟn hѫn bҩt cӭ di chӍ xѭӣng nào
ӣ lѭu vӵc hӋ thӕng sông Ĉӗng Nai, mà chính nhӡ ÿó, Cҫu Sҳt (vùng ÿӗi gò ÿҩt ÿӓ basalte) và
Suӕi Linh (vùng ÿҩt phù sa ven hҥ lѭu hӋ thӕng sông Bé - Ĉӗng Nai) ÿѭӧc coi nhѭ 2 di tích
khҧo cә hӑc tiêu biӇu cho giai ÿoҥn mӣ cӱa truyӅn thӕng văn hóa - kӻ thuұt chӃ tҥo ÿá - gӕm
Ĉӗng Nai vào thӡi ÿoҥn giáp ranh giӳa 2 TNK III - II tr.CN.
III.2. Giai ÿo̩n ÿ͛ng thau (ÿ̯u TNK II - ÿ̯u TNK I tr.CN):
Sӕ lѭӧng di tích thuӝc giai ÿoҥn này ÿѭӧc ÿӏnh vӏ khá nhiӅu: 91 ÿiӇm, theo ÿӏa giӟi
huyӋn - thành hiӋn tҥi, phân bӕ nhiӅu nhҩt ӣ Vƭnh Cӱu - Thӕng Nhҩt (30 ÿiӇm) và Xuân Lӝc -
Long Khánh (18 ÿiӇm). Ngoài ra, Biên Hòa (8 ÿiӇm), Tân Phú - Ĉӏnh Quán (16 ÿiӇm) và Long
Thành - Nhѫn Trҥch (18 ÿiӇm) (Bҧng II).
Tuy nhiên, hiӋn tҥi viӋc khai quұt và thám sát trên qui mô lӟn còn rҩt ít. Ӣ ÿây, chӍ giӟi
thiӋu nhӳng di tích ÿѭӧc nghiên cӭu tӕt nhҩt và chӭa ÿӵng nhӳng di tích văn hóa cә ÿѭӧc xem
là ÿһc sҳc nhҩt thuӝc giai ÿoҥn lӏch sӱ quan trӑng này.
- Tҥi vùng ÿӗi ÿҩt ÿӓ basalte thuӝc ÿӏa phұn Xuân Lӝc - Long Khánh, cѭ dân Ĉӗng Nai
thӡi kǤ sau Cҫu Sҳt nӕi tiӃp truyӅn thӕng lұp làng trên sѭӡn ÿӗi - gò ÿҩt ÿӓ màu mӥ và thoáng
mát ven bӡ sông suӕi có nѭӟc chҧy quanh năm, vӟi nhӳng khu vӵc quҫn cѭ lӟn, qui tө nhiӅu di
chӍ cѭ trú, mà dҩu tích hiӋn còn cho phép xác lұp qui mô tӯng làng không thua diӋn tích mӝt
làng ViӋt hiӋn tҥi: 1 - 2 ha. Trong khu vӵc ÿӗn ÿiӅn cao su Hàng Gòn xѭa, E. Saurin tӯng khám
phá nhiӅu di chӍ “làng” nhѭ vұy chӍ trong phҥm vi 10 km2, vӟi nhӳng dҩu tích văn hóa cә thu
ÿѭӧc khá giӕng nhau nhѭ cuӕc, rìu - bôn hay ÿөc tӭ giác hoһc có vai, bàn mài, công cө có lѭӥi
hay mNJi nhӑn, mҧnh tѭӟc, thҿ ÿeo dҥng bùa, vòng trang sӭc ÿá, ÿҥn gӕm hay mҧnh nӗi vò, cӕc,
bát bӗng, nҳp vung.... Quan trӑng nhҩt trong cөm di chӍ này là Núi Gӕm (hay Hàng Gòn 1).
Núi Gӕm (12004’00’’B - 106051’08’’Ĉ) thuӝc ÿӏa phұn lô 72 - Công ty cao su Xuân
Lӝc, xã Xuân Tân, huyӋn Xuân Lӝc (nay là huyӋn Long Khánh), cách thӏ trҩn Xuân Lӝc gҫn 10
km, do L. Malleret phát hiӋn khi quҧ ÿӗi ÿҩt ÿӓ nҵm kҽp giӳa suӕi Râm và suӕi Sâu này bӏ san
ӫi trӗng cao su vào năm 1960. Sau ÿó, E. Saurin ÿiӅu tra ghi nhұn dҩu tích văn hóa cә trҧi rӝng
350 x 150 m trên sѭӡn cao 250 m và khai quұt khҭn cҩp ӣ trung tâm ÿӗi. Ông thu ÿѭӧc 6 rìu tӭ
giác hay có vai và phӃ vұt, 1 nҥo, 1 công cө hình nêm, 1 bàn nghiӅn, 1 chày nghiӅn, 11 bàn mài
có rãnh và 4 khuôn ÿúc sa thҥch ÿӇ ÿúc rìu hay kim găm có vòng chuôi. Gӕm ӣ ÿây ÿѭӧc nung
cӭng chҳc, có lӟp áo mӏn màu nâu ÿӓ, thѭӡng là mҧnh cӫa nӗi, ÿƭa, bát, tô. Tác giҧ so sánh di
vұt Núi Gӕm vӟi Mlu Prey, Somrong Sen (Campuchia), Trҩn Ninh (Lào), Sa HuǤnh và Ĉông
Sѫn, và ÿem phân tích mӝt mүu gӕm trӝn bã thӵc vұt cháy thành than ӣ Trung tâm nghiên cӭu
hҥt nhân Saclay thu kӃt quҧ niên ÿҥi: 3950 ± 250 năm cách nay. Sau 1975, cán bӝ Bҧo tàng
Ĉӗng Nai, Trung tâm KCH - ViӋn KCHVN và mӝt sӕ nhà khoa hӑc Nhұt Bҧn ÿã phúc tra
nhiӅu lҫn Núi Gӕm, thu thêm nhiӅu cә vұt ÿá (3 khuôn ÿúc rìu nguyên và bán thành phҭm, 8 rìu
bôn tӭ giác hay có vai, 1 ÿөc, 1 dao, 2 bàn mài rãnh), 1 chì lѭӟi bҵng ÿҩt nung, 4 ÿҥn gӕm cùng
mӝt sӕ mҧnh cӫa vò, bình hay ÿƭa nhӓ miӋng loe rӝng. Mӝt sӕ nhà nghiên cӭu cho niên ÿҥi cӫa
Hàng Gòn 1 chӍ khoҧng 3.000 năm khi so sánh khuôn ÿúc và gӕm ӣ ÿây vӟi Dҫu Giây 1 hay
Hàng Gòn 9; nhiӅu ngѭӡi khác lҥi ӫng hӝ niên ÿҥi cә kính mà E. Saurin ÿã khҷng ÿӏnh.
Ngoài cөm di tích Hàng Gòn, trong vùng Xuân Lӝc - Long Khánh còn ghi nhұn cөm di
chӍ xung quanh Cҫu Sҳt, thuӝc ÿӏa phұn Xuân Phú - Xuân Bình - Xuân Trѭӡng (Bình Xuân,
Ĉӗi Mít, Ĉӗi Xoài, Dҫu Giây 3, Tân Lұp, Lұp Thành, Sông Nhҥn...). Phҥm vi ӣ tӯng ÿiӇm di
tích có khi dàn trҧi hҫu khҳp sѭӡn ÿӗi dӕc thoҧi ven suӕi tӟi 1 - 3 ha (nhѭ suӕi Ba Gió ӣ Ĉӗi
Xoài, suӕi KǤ Ĉà ӣ Ĉӗi Mít) nhѭng tích tө không dày. Ĉáng kӇ nhҩt là tҫng văn hóa trong 3 hӕ
thám sát cӫa Bҧo tàng Ĉӗng Nai, Trung tâm KCH và ViӋn Bҧo tàng Lӏch sӱ ViӋt Nam tӯ 5 -

1.9 Page 9

▲back to top


1979 ӣ Ĉӗi Mít (Xuân Bình) sâu tӟi 1,25 - 1,4m. Ngay trên mһt các di chӍ, các nhà khҧo cә hӑc
và bҧo tàng hӑc ÿã thu lѭӧm ÿѭӧc khá nhiӅu vұt dөng bҵng ÿá - gӕm quen thuӝc cӫa vùng này:
97 ÿӗ ÿá vӟi 64 cuӕc, 3 ÿөc, 27 bàn mài, 2 chày nghiӅn, 1 thҿ ÿeo và nhiӅu mҧnh tѭӟc ӣ Ĉӗi
Mít; 65 ÿӗ ÿá vӟi 52 rìu bôn, 2 lѭӥi mài có vai rҩt lӟn, 5 ÿөc, 4 dao hái và phӃ vұt ӣ Bình Xuân;
3 rìu vai và tӭ giác, 2 ÿөc, 1 bàn nghiӅn ӣ Ĉӗi Xoài; 6 cuӕc - rìu bôn ӣ sông Nhҥn, vӟi nhiӅu
mҧnh vӥ cӫa ÿӗ dӵng ÿһc trѭng cӫa ngѭӡi Ĉӗng Nai. Niên ÿҥi chung cho toàn nhóm di tích này
ÿѭӧc ѭӟc ÿoán vào nӱa ÿҫu TNK II tr.CN.
- Trong ÿӏa phұn liên huyӋn Tân Phú - Ĉӏnh Quán, các di chӍ khҧo cә phát hiӋn dӑc 2 bӡ
Ĉӗng Nai hoһc ven các dòng suӕi nhӓ (Lu, Rӝp, Nhàn, Tre, Bѭng...) thuӝc thung lNJng ӣ giӳa
nhӳng vành cung núi ÿӗi ÿҩt ÿӓ basalte thuӝc khu vӵc lòng hӗ thӫy ÿiӋn Trӏ An nay ÿã bӏ ngұp
nѭӟc. Tҥi 11 ÿӏa ÿiӇm, các nhà khҧo cә hӑc và bҧo tàng hӑc thu ÿѭӧc 21 bôn rìu, 2 cuӕc, 1 mNJi
nhӑn, 12 bàn mài và 1 mҧnh vòng tay... VӃt tích gӕm cә tích tө ӣ mӝt sӕ di chӍ rҩt mӓng (chӍ
khoҧng 0,2 - 0,5 m trong các hӕ thám sát ӣ BӃn Nôm, Ĉӗi Ba thuӝc Phú Cѭӡng) minh chӭng sӵ
tӗn tҥi, sinh sӕng cӫa ngѭӡi cә trong lòng thung lNJng Trӏ An trong khoҧng niên ÿҥi 4000 - 3000
năm vӅ trѭӟc. Ngoài lòng hӗ Trӏ An, di tích ÿáng chú ý là Phú Lӝc, ÿѭӧc phát hiӋn 1986, khi
cán bӝ Bҧo tàng Ĉӗng Nai và Trung tâm KCH - ViӋn KCHVN ÿiӅu tra thám sát, ghi nhұn tҫng
văn hóa dày 0,3 - 0,4 m; rӝng khoҧng 3 ha nҵm dӑc suӕi Hӝi và thu thұp tӟi 4 cuӕc lӟn, 85 rìu
bôn tӭ giác hay có vai, 19 ÿөc nguyên hay bӇ, 5 dao hái, 21 bàn mài vӟi 4 dùng ÿӇ mài vòng, 3
vòng ÿeo tay hoàn chӍnh hay bán thành phҭm. Di vұt ÿá Phú Lӝc khá giӕng vӟi di vұt Bình
Xuân, Ĉӗi Mít và Ĉӗi Xoài, có khҧ năng thuӝc thӡi kǤ kim khí sӟm ӣ Ĉӗng Nai.
- Trong ÿӏa phұn liên huyӋn Vƭnh Cӱu - Thӕng Nhҩt, ngoài các ÿiӇm thuӝc phҥm vi
lòng hӗ Trӏ An nhѭ ÿã trình bày (BӇ áp Lӵc, Cây Gáo IIA, Ĉӗi Ĉҩt Ĉӓ, Suӕi Bѭng, Suӕi Nhàn,
Suӕi Rӝp, Suӕi Tre, Thác Dài, Thác Trau, Vàm Thѫ, các di chӍ còn lҥi thѭӡng ÿӅu nҵm trên
sѭӡn ÿӗi gò liên kӃt ÿҩt ÿӓ basalte - phù sa cә ven 2 bӡ sông Bé - Ĉӗng Nai và các chi lѭu, hình
thành truyӅn thӕng cѭ trú theo tuyӃn sông - suӕi, vӟi nhӳng ÿiӅu kiӋn thuұn lӧi hѫn cho viӋc
ÿӏnh cѭ dài ngày cӫa ngѭӡi cә. Bên cҥnh nhӳng sѭu tұp di vұt thu ÿѭӧc ӣ Bàu Cá, Bình Ĉҥt
(ThiӋn Tân), Ĉҥi An, Gia Tân, KiӋm Tân, Long Ҭn, Lӝ Ĉӭc II, Núi Cui, Sông Bé, Sông Ray,
Xã Lӝ 25 (cuӕc, rìu bôn, ÿөc, dao bҵng ÿá, rìu ÿӗng, gӕm cә); nhӳng di chӍ quan trӑng cNJng ÿã
ÿѭӧc khám phá dӑc theo các triӅn sông Bé - sông Ĉӗng Nai tӯ vӏ trí tiӃp giáp vùng ÿҩt ÿӓ ӣ
Thӕng Nhҩt và thác Trӏ An vӅ vùng cӱa sông Ĉӗng Nai cә (Hѭng Thӏnh, Võ Dõng, Sông Mây,
Suӕi RӃt, Trҧng Quân hay Ĉӗi Le, Ĉӗi Phòng Không...).
Di chӍ Hѭng Thӏnh (10054’54’’B - 107008’56’’Ĉ) nҵm ven rìa Nam ÿӗi gҫn bӡ trái suӕi
Bí trong khu vӵc ÿӗi rӯng ÿҩt ÿӓ basalte phӫ trên phù sa cә là sét trҳng pha cát xám, thuӝc xã
Hѭng Lӝc (Thӕng Nhҩt) cách Dҫu Giây 3 km vӅ phía Nam. Di chӍ ÿѭӧc ông NguyӉn Văn Tô
phát hiӋn tӯ 11 - 1977, và qua 2 ÿӧt ÿiӅu tra cӫa Trung tâm KCH, Bҧo tàng Ĉӗng Nai, ViӋn
BTLSVN 1 - 1978, ÿã ghi nhұn 2 khu vӵc cѭ trú cә cách nhau 150m vӟi mӝt khu có diӋn tích
100 x 20 m = 2000 m2 và tҫng văn hóa sâu 0,6 - 0,7 m và khu kia rӝng 50 x 30 m = 1500 m2 ít
gӕm hѫn nhѭng có thӇ là nѫi làm ÿӗ ÿá. Di vұt thu ÿѭӧc 39 tiêu bҧn gӗm: 17 rìu cuӕc có vai, 2
mNJi nhӑn, 1 dao hái, 1 vұt hình ÿƭa, 18 bàn mài, nhiӅu mҧnh tѭӟc và gӕm vӥ. Ngoài ÿһc trѭng
riêng (rìu cuӕc 1 vai, gӕm pha bӝt ÿá), Hѭng Thӏnh gҫn gNJi vӟi các di tích Ĉӗng Nai khác vӅ kӻ
thuұt chӃ tҥo và loҥi hình di vұt, có thӇ tӗn tҥi tѭѫng ÿѭѫng vӟi Núi Gӕm khoҧng 4000 - 3500
năm cách nay.
Di chӍ Võ Dõng gҫn Dӕc Mѫ và ÿӗi KiӋm Tân, thuӝc xã Gia Tân (Thӕng Nhҩt) cNJng
phân bӕ thành 2 khu vӵc, cách nhau khoҧng 500m dӑc theo suӕi Rӯng, do các sinh viên ÿӏa
chҩt phát hiӋn tӯ 11 - 1983, cán bӝ Bҧo tàng Ĉӗng Nai và Trung tâm KCH ÿiӅu tra thám sát 4 -
1984 và thu ÿѭӧc 6 rìu bôn, 3 ÿөc, 5 bàn mài, 1 chày nghiӅn, 2 mҧnh vòng tay, ÿһc biӋt có cҧ 1

1.10 Page 10

▲back to top


khuôn ÿúc rìu bҵng sa thҥch và 1 rìu ÿӗng cùng kiӇu cӥ. Di chӍ có niên ÿҥi khoҧng cuӕi TNK II
- ÿҫu TNK I tr.CN.
Di chӍ Suӕi RӃt cNJng là khu vӵc cѭ trú rҩt rӝng lӟn, trҧi dӑc tӯ suӕi Trҫu ÿӃn ҩp Trung
Tâm gӗm khu Tân Lұp và Nông trѭӡng Z302, cách thӏ xã Trҧng Bom 9 - 10 km. Phía Bҳc Suӕi
RӃt, cán bӝ Bҧo tàng Ĉӗng Nai và Trung tâm KCH qua 2 lҫn khҧo sát 1983 - 1984 phát hiӋn 1
cuӕc, 16 rìu bôn, 4 ÿөc, 1 chày nghiӅn, 5 bàn mài và nhiӅu gӕm thô. Tҥi Nam Suӕi RӃt (cách di
chӍ trên 2,5 km) trong diӋn tích cѭ trú tӟi 6 ha, các nhà khoa hӑc ÿào 4 hӕ thám sát cách nhau 5
– 20 m và phát hiӋn trong tҫng cѭ trú cә dày 0,6 - 0,8m sѭu tұp di vұt gӗm: 26 rìu bôn nguyên
hay phӃ vұt, 3 ÿөc, 5 mҧnh tѭӟc, 1 hòn ghè, 1 chày nghiӅn, 24 bàn mài, 2 phác vұt khuôn ÿúc
bҵng sa thҥch, cùng nhiӅu gӕm thô giӕng vӟi ÿiӇm trên.
Ĉӏa ÿiӇm Sông Mây thuӝc ÿӏa phұn xã Hӕ Nai, có ÿӏa hình bӅ mһt lӗi lõm bӣi nhiӅu ÿá
cөc basalte, vӟi hӋ thӕng ÿӗi núi thҩp bao bӑc xung quanh. Ĉây là khu vӵc hӧp lѭu nhiӅu suӕi
nhӓ ÿә vӅ 1 nhánh cӫa sông Ĉӗng Nai là Rҥch Ĉông, cách ngã ba suӕi Lҥnh 1,5 km và cách
Bùi Chu 8 km vӅ phía Tây Bҳc. Di tích do ông VNJ Ĉӭc Thành (Sӣ thӫy lӧi Ĉӗng Nai) phát hiӋn
và cán bӝ Bҧo tàng Ĉӗng Nai, Trung tâm KCH khҧo sát 4 - 1983. Dѭӟi lӟp phù sa mӟi là tҫng
văn hóa cә sâu 0,7 - 1,5 m bӏ hӫy hoҥi nhiӅu do công trình thӫy lӧi Sông Mây, di vұt chӍ còn: 1
cuӕc, 8 rìu bôn có chuôi, 1 ÿөc lѭӥi thҷng.
Di tích Trҧng Quân (Ĉӗi Le) nҵm trên sѭӡn ÿӗi thҩp ven bӡ tҧ ngҥn Ĉӗng Nai, gҫn ÿӕi
diӋn vӟi Dӕc Chùa bên bӡ hӳu ngҥn, diӋn tích khoҧng 200 x 50 m = 1000 m2, cách UBND xã
Tân An (Vƭnh Cӱu) 6 km vӅ phía Ĉông Nam, do ông Trҫn Thanh Long phát hiӋn 4 - 1996 và
tһng Bҧo tàng Ĉӗng Nai 25 rìu, ÿөc, dao ÿá, bàn xoa gӕm cùng vài mүu chân ÿҫu hóa thҥch. Tӯ
5 - 1996 ÿӃn 3 - 1997, cán bӝ Bҧo tàng Ĉӗng Nai, Trung tâm KCH, Trѭӡng Ĉҥi hӑc KHXH và
NV Hà Nӝi ÿã tiӃn hành ÿiӅu tra 3 lҫn và thu thұp thêm: 61 rìu bôn, 37 ÿөc, 3 dao hái, 2 chày
nghiӅn, 97 mҧnh tѭӟc, 61 ÿá phӃ liӋu và phӃ liӋu công cө, 30 bàn mài vӟi ÿҫu sӱ dөng lõm 1 - 4
mһt, ÿһc biӋt có cҧ 5 khuôn ÿúc rìu có hӑng tra cán vӟi 2 ÿѭӡng trang trí ngang thân (1 chiӃc
còn ÿang ÿөc ÿӇ tҥo vұt ÿúc dang dӣ). Ĉӗ gӕm có: 22 bàn xoa hình nҩm vӟi núm cҫm ÿһc hay
rӛng, 1 thӓi hình trө, 1 mҧng chân hӓa lò. Gӕm vӥ Ĉӗi Le rҧi khҳp diӋn rӝng 3 ha rҩt giӕng
gӕm Suӕi Linh, Bình Ĉa. Ĉây là 1 di chӍ - xѭӣng thӫ công quan trӑng, vӟi hiӋn vұt hiӋn có và
tѭ liӋu ÿӏa tҫng sӁ làm cѫ sӣ cho viӋc làm sáng tӓ vҩn ÿӅ niên ÿҥi cӫa Cҫu Sҳt, Suӕi Linh và các
di tích ӣ nӱa ÿҫu TNK II tr.CN.
Di tích Ĉӗi Phòng Không nҵm trên ÿӍnh ÿӗi cao gҫn ngã ba sông Bé - Ĉӗng Nai, thuӝc
ÿӏa phұn Lâm trѭӡng HiӃu Liêm, Vƭnh Cӱu, do cán bӝ Trung tâm KCH, Bҧo tàng Ĉӗng Nai,
Trѭӡng ÿҥi hӑc tәng hӧp TP.H CM phát hiӋn 3 - 1985. Trên bӅ mһt ÿӗi ÿã bӏ san ӫi lӟp phӫ
thӵc vұt, ÿoàn khҧo sát thu nhһt 18 phác vұt vòng hình ÿƭa, 10 phác vұt khoan dӣ và 55 lõi vòng
các cӥ. Ĉây là di tích có tҫm quan trӑng ÿһc biӋt mang tính chҩt 1 công xѭӣng chuyên chӃ tҥo 1
loҥi sҧn phҭm duy nhҩt là vòng ÿeo tay vӟi quy trình công nghӋ sҧn xuҩt thӫ công bҵng kӻ thuұt
khoan tách lõi tӯ 1 - 2 mһt tiӃn bӝ lúc ÿѭѫng thӡi. Công xѭӣng tiӅn sӱ này ÿã ÿѭӧc ÿoán ÿӏnh
niên ÿҥi vào khoҧng 2500 năm hoһc nӱa ÿҫu TNK I tr.CN.
- Trong khu vӵc thành phӕ Biên Hòa, khá nhiӅu di vұt tiӅn sӱ ÿѭӧc sѭu tҫm liên quan
ÿӃn các ÿӏa ÿiӇm Lò Gҥch, Núi Ĉҩt, Núi Gò Giҩy, Tam HiӋp, An Hѭng, BӃn Gӛ... mà có thӇ
mӝt sӕ năm trong các sѭu tұp mang tên Biên Hòa, hiӋn còn tàng trӳ tҥi các bҧo tàng ӣ ViӋt
Nam và Pháp (Toulouse, Saint Gremain - en - Laye, Cernuschi). Các sѭu tұp do nhiӅu ngѭӡi
Pháp (D. Grossin, Loesh, F.Bathère, J.Chénieux, L.Malleret, O.Jansé, G. Dumoutier, H.
Maspéro, Beylié...) sѭu tҫm ӣ Biên Hòa còn rҩt nhiӅu: Ӣ Hà Nӝi có 129 rìu bôn, 1 mai, 13 ÿөc,
1 dùi, 1dao, 2 vòng, 1 bàn mài; Ӣ TP. HCM có 56 cuӕc các loҥi, ÿѭӧc coi có hình loҥi gҫn gNJi

2 Pages 11-20

▲back to top


2.1 Page 11

▲back to top


vӟi Núi Gӕm, thuӝc sѫ kǤ thӡi ÿҥi ÿӗng thau, khoҧng 3500 năm cách nay. Các di chӍ ÿѭӧc khҧo
cӭu tӕt nhҩt ӣ Biên Hòa là Bình Ĉa, Gò Me và Cù Lao Phӕ.
Cù Lao Phӕ là tên gӑi 1 cù lao lӟn giӳa sông Ĉӗng Nai ӣ Tây Nam Biên Hòa, trѭӟc
thuӝc tәng Phѭӟc Vƭnh thѭӧng, nay là xã HiӋp Hòa, ÿѭӧc biӃt ÿӃn tӯ khi L. Malleret chuyӇn
cho Bҧo tàng Sài Gòn 2 rìu ÿá do nhân dân ҩp Bình Hòa tһng ông. Sau 1975, cán bӝ Bҧo tàng
Ĉӗng Nai và Trung tâm KCH nhiӅu lҫn ÿiӅu tra, thҭm ÿӏnh các phát hiӋn cӫa nhân dân trên Cù
Lao Phӕ, thu thêm 2 rìu ÿá và ít gӕm thô. Ĉһc biӋt, 10 - 1984, nhân dân ҩp Nhӏ Hòa ÿào ÿҩt
trӗng cây phát hiӋn 1 vò gӕm ÿáy tròn có chӭa 3 rìu ÿӗng lѭӥi rӝng có trang trí 1 - 2 chӍ ngang
thân. Cҧ 3 rìu ÿӗng ÿѭӧc NguyӉn Duy TǤ (TTKCH) phân tích tҥi Phòng Kӻ thuұt KCH, ViӋn
sӱ hӑc thuӝc ViӋn hàn lâm khoa hӑc Adecbaigian cho kӃt quҧ: Cu+Sn; Chúng mang ÿһc trѭng
rìu Ĉӗng Nai, nhѭng chiӅu rӝng bҧn lѭӥi là nét ÿӝc ÿáo cӫa riêng Cù Lao Phӕ, niên ÿҥi có thӇ
giӳa TNK I tr.CN ?
Di tích Gò Me (10057’00’B - 106050’33’’Ĉ) thuӝc phѭӡng Thӕng Nhҩt, cách Biên Hòa
1 km vӅ phía Ĉông Nam, do ông Trҫn HiӃu Thuұn phát hiӋn cuӕi 1981. Trong các ÿӧt ÿiӅu tra
1982 - 1984 cӫa Bҧo tàng Ĉӗng Nai, Trung tâm KCH, Trѭӡng ÿҥi hӑc tәng hӧp TP. HCM, các
nhà khoa hӑc ÿào 5 hӕ thám sát và trong tҫng văn hóa dày 0,4 - 0,5 m, hӑ thu ÿѭӧc 55 ÿӗ ÿá,
gӗm: 15 rìu bôn, 4 ÿөc, 22 bàn mài, 11 mҧnh tѭӟc, 2 mҧnh vòng tay, 1 mҧnh ÿàn ÿá giӕng Bình
Ĉa (qui mô: 10x11x2,2cm). Ĉӗ gӕm có 1 dӑi se sӧi, 4 ÿҥn, 1 chén rót ÿӗng ÿáy tròn rҩt giӕng
chén rót ÿӗng Ban Nadi (Thái Lan) và 200 mҧnh ÿӗ ÿӵng (có cҧ chân cӫa mâm bӗng). Gò Me
ÿѭӧc coi là di chӍ cѭ trú - xѭӣng thӫ công gҫn gNJi vӅ loҥi hình di tích - di vұt vӟi các làng cә
Bình Ĉa và Dӕc Chùa, vӟi niên ÿҥi khoҧng nӱa cuӕi TNK II tr.CN.
Di chӍ Bình Ĉa (10056’06’’B - 106051’30’’Ĉ) nҵm trên quҧ ÿӗi thҩp trҧi dài theo hѭӟng
Ĉông Tây, thuӝc phѭӡng An Bình, cách Biên Hòa 4 km vӅ Ĉông Nam, là 1 trong nhӳng di chӍ
tiӅn sӱ phát hiӋn ÿҫu tiên ӣ Nam Bӝ. Ngay tӯ cuӕi thӃ kӹ XIX, E.T. Hamy cho biӃt Bình Ĉa
thuӝc tәng Phѭӟc Vƭnh Thѭӧng là 1 trong 5 ÿӏa ÿiӇm mà J. Chénieux thu thұp di vұt và tӯ 1887
- 1914 ÿã tһng Bҧo tàng L’Homme ӣ Paris 54 di vұt ÿá. Di chӍ tái phát hiӋn 9 - 1979 khi Công
ty vұn tҧi Ĉӗng Nai xây dӵng bãi xe ӣ ÿây và sau ÿó, cán bӝ Bҧo tàng Ĉӗng Nai và Trung tâm
KCH 2 lҫn khai quұt (12 - 1979 và 4 - 1993) vӟi tәng diӋn tích 234 m2. Ĉây là mӝt trong nhӳng
khu cѭ trú cә có qui mô lӟn nhҩt và giàu di vұt nhҩt trong toàn vùng châu thә Ĉӗng Nai xѭa.
Trong 2 tҫng tích tө liên tөc hàng ngàn năm sâu tӟi 2,8 - 2,9 m; các nhà khoa hӑc phát hiӋn
hàng trăm cөm than tro - gӕm - xѭѫng thú cháy dӣ - tàn tích cӫa bӃp lӱa nguyên thӫy, và thu
thұp hàng tҩn vұt dөng ÿӫ loҥi chҩt liӋu và công dөng.
Trong 1670 ÿӗ ÿá có: 15 cuӕc, 762 rìu bôn, 114 ÿөc, 1 nҥo, 7 dao, 1 binh khí mNJi nhӑn,
92 chày nghiӅn hҥt, 251 bàn mài vӟi 1 dùng mài vòng. Và 23 hiӋn vұt chѭa xác ÿӏnh. 7 mҧnh
vòng tay và phác vұt, 295 mҧnh tѭӟc và phӃ liӋu, ÿһc biӋt có tӟi 51 thanh ÿoҥn ÿàn ÿá lҫn ÿҫu
tiên khám phá trong tҫng văn hóa cә xѭa. Vұt dөng ÿҩt nung gӗm: 49 ÿҥn, 101 gӕm ghè tròn,
85 mҧnh chân lò, 2 thӓi gӕm có lӛ, 3 mҧnh nӗi, 1 bình hình con tiӋn, 2 hNJ ÿáy bҵng, 4 ÿƭa nông
lòng cùng hàng trăm ngàn mҧnh cӫa ÿӗ ÿӵng - nung nҩu - ăn uӕng, vӟi không ít mҧnh có gӡ
vai, văn khҳc vҥch hay tô màu ÿһc sҳc cӫa Bình Ĉa. Ngoài 1 ÿӕt xѭѫng sӕng thú có khoan lӛ xõ
dây ÿeo, tàn tích thӭc ăn ÿҥm trong “thӵc ÿѫn” cә Bình Ĉa thұt phong phú. ChӍ trong hӕ ÿào
nhӓ nhҩt (60m2), các nhà khҧo cә ÿã thu vӅ 1,5 kg răng hàm và 16,5 kg di cӕt thuӝc nhiӅu loài
thú sӕng ӣ nhiӅu môi trѭӡng sinh thái khác nhau nhѭ: Bibos cf.gaurus - min; Bubalus bubalis -
trâu rӯng; Bos banteng - bò rӯng; Sus scrofa - heo rӯng; Muliacus muntiac - hoҹng; Cervus sp -
hѭѫu; rusa unicolor - nai; Elephan sp - voi; Rhinocetidae sp - tê giác; Chelonia sp - rùa.
ĈӃn nay, di tích và di vұt Bình Ĉa ÿã là cѫ sӣ cho hàng loҥt công trình công bӕ trong và
ngoài nѭӟc, thu hút sӵ quan tâm cӫa giӟi khoa hӑc nhiӅu nѫi trên thӃ giӟi ÿӕi vӟi Ĉӗng Nai.

2.2 Page 12

▲back to top


Nhìn chung, vӟi sӕ lѭӧng hiӋn vұt ÿӗ sӝ cӫa cҧ 2 lҫn khai quұt, làng c͝ Bình Ĉa, bên c̩nh D͙c
Chùa ͧ hͷu ng̩n sông Ĉ͛ng Nai và Cái V̩n - B˱ng B̩c n˯i c͵a sông c̵n bi͋n, có ÿͯ t˱ cách
cͯa 1 “th͓ tr̭n” trung tâm l˱u v͹c châu th͝ sông Ĉ͛ng Nai thͥi ÿ̩i kim khí. Ĉây là 1 khu di
chӍ cѭ trú - xѭӣng chӃ tác ÿá phөc vө nhu cҫu cӫa nông nghiӋp và các ngành nghӅ thӫ công cә
truyӅn có quá trình phát triӇn dài lâu, mà nét ÿһc sҳc Bình Ĉa bên các làng cә cùng thӡi trong
châu thә Ĉӗng Nai là nhӳng ngѭӡi nông - thӧ bҧn ÿӏa ÿã sáng chӃ chính tҥi ÿây ÿàn ÿá. Lҫn ÿҫu
tiên trong 3 thұp kӹ tìm kiӃm ÿàn ÿá, nhӡ Bình Ĉa, ngѭӡi ta vӳng tin vào niên ÿҥi cә kính cӫa
loҥi hình nhҥc cө Tây nguyên và Nam bӝ ÿһc sҳc này và mӕi quan tâm nghiên cӭu không chӍ vӅ
kӻ thuұt chӃ tác biӇu trѭng cho sӭc sáng tҥo nӝi tҥi, bàn tay tài hoa cӫa “nhӳng ngѭӡi thҫy cӫa
ÿá” Ĉӗng Nai; mà còn vӅ ÿӡi sӕng văn hóa cӫa hӑ - nѫi mà dòng nhҥc ÿá “không tiӅn khoáng
hұu” nҧy sinh và chҧy vào lӏch sӱ. Làng cә Bình Ĉa và ÿàn ÿá Bình Ĉa ÿã có riêng chuyên
khҧo 1983, vӟi 1 niên ÿҥi C14 tӯ mүu cӫa 1 bӃp lӱa nguyên thӫy sâu 1,9 m do ViӋn hàn lâm
khoa hӑc Ĉӭc giám ÿӏnh ӣ Berlin cho kӃt quҧ: 3180 ± 50 năm cách nay. Làng cә nәi danh này
có thӇ ÿѭӧc khӣi lұp và duy trì tӯ nӱa cuӕi TNK II nӱa ÿҫu TNK I tr.CN.
- Trong ÿӏa phұn Long Thành - Nhѫn Trҥch, các di vұt bҵng ÿá, ÿӗng hay gӕm vӥ cNJng
thѭӡng ÿѭӧc phát hiӋn dӑc ÿôi bӡ sông lӟn Ĉӗng Nai và các suӕi nhánh ӣ tҧ hay hӳu ngҥn tӯ
Long Tân, Long An, An Hòa nhѭ Bàu Cҥn, BӃn Gӛ, Xã Hoàng, Suӕi Quýt, Phѭӟc Nguyên,
Phѭӟc Mӻ, Phѭӟc Long, Phѭӟc Tân...
Nәi tiӃng nhҩt trong nhóm này là di chӍ Phѭӟc Tân. Làng cә này nҵm trên ÿӗi thҩp (25
m) ӣ hӳu ngҥn sông nhánh Lá Buông, cùng chung dãy ÿӗi ÿҩt ÿӓ basalte cuӕi cùng ӣ Ĉӗng Nai
trҧi theo hѭӟng Ĉông Bҳc - Tây Nam cҳt ngang quӕc lӝ 51 ӣ cây sӕ 42 - 43 ± 300, thuӝc ÿӏa
phұn khu ÿiӅu trӏ bӋnh phong (Long Thành). Phѭӟc Tân ÿѭӧc biӃt tӟi tӯ 1969, nhӡ các nӳ tu
dòng Thánh Vincent De Paul làm viӋc ӣ khu ÿiӅu dѭӥng thông báo cho H.Fontaine vӅ nhӳng
“lѭӥi tҫm sét” lѭӧm ӣ ÿây. Liên tөc tӯ 1969 - 1975, H. Fontaine và nhiӅu công sӵ ÿӃn di chӍ
này hѫn 30 lҫn, công bӕ phát hiӋn tӟi 2596 ÿӗ ÿá cùng 615 mҧnh ÿӗ ÿӵng tiêu biӇu nhҩt tìm
ÿѭӧc ӣ ÿӝ sâu 0,2 - 0,5 m trên nӅn lӟp ÿҩt ÿӓ hoһc nâu ÿӓ tiӃp giáp nӅn ÿá basalte. Di vұt
Phѭӟc Tân rҩt ÿa dҥng, bao gӗm: 1960 rìu bôn hoàn chӍnh hay phác - phӃ vұt vӟi hàng chөc
kiӇu cӥ khác nhau, 176 ÿөc, 6 dao lӟn và 14 dao hái, 24 mNJi lao ÿҫu nhӑn, 2 chày nghiӅn hay
hòn ghè, 8 bàn nghiӅn hҥt, 258 bàn mài, 4 bàn xoa, 2 mҧnh vòng ÿƭa lӟn, 1 thҿ ÿeo dҥng bùa.
Ngoài 2 ÿҥn tròn, gӕm Phѭӟc Tân thѭӡng là mҧnh cӫa nӗi ÿáy tròn, bát tô, bát bӗng và cӕc có
ÿӃ loe. Bӝ sѭu tұp ÿӗ sӝ cӫa Phѭӟc Tân ÿѭӧc tăng thêm 2.604 tiêu bҧn, nhӡ các cuӝc phúc tra
cӫa Bҧo tàng Ĉӗng Nai và Trung tâm KCH sau năm 1975, chѭa kӇ tӟi hàng chөc “lѭӥi tҫm sét”
nhân dân Phѭӟc Tân còn giӳ lҥi khi ÿào hӕ sâu 3m lҩy ÿҩt ngăn nѭӟc sông Buông và 1 hiӋn vұt
ÿӗng tròn do 1 nӳ sinh phát hiӋn nҵm úp ӣ ÿӝ sâu 10 - 12 cm cách mһt ruӝng. Trong nhӳng
công bӕ ban ÿҫu, H. Fontaine xӃp di chӍ này vào thӡi Ĉá mӟi, vӅ sau khi xét nó trong khung
cҧnh Nam Bӝ và khu vӵc, ông sӱ dөng tên Phѭӟc Tân mӋnh danh nhóm di tích ӣ Biên Hòa vào
chung 1 văn hóa mà ít nhҩt có 1 bӝ phұn lӟn cӫa văn hóa này ÿã ӣ vào thӡi ÿҥi Ĉӗng thau, vӟi
niên ÿҥi 3500 - 3000 vӅ trѭӟc, trong bӕi cҧnh ÿӗ ÿӗng thau bҳt ÿҫu phát triӇn ӣ miӅn Nam ViӋt
Nam tӯ TNK II tr.CN. Nhìn chung, niên ÿҥi và thӡi ÿҥi cӫa Phѭӟc Tân do H. Fontaine giám
ÿӏnh ÿѭӧc nhiӅu ngѭӡi thӯa nhұn, nhѭng tên gӑi “Văn hóa Phѭӟc Tân” thì mӝt sӕ nhà nghiên
cӭu cho là chѭa thұt tiêu biӇu nhѭ các tên gӑi “Văn hóa Cù Lao Rùa”, “Văn hóa BӃn Ĉò”, “Văn
hóa Dӕc Chùa” hay rӝng hѫn là “Văn hóa Ĉӗng Nai”...
Ngoài nhóm di tích trên, nhӳng di chӍ hình thành dӑc vùng trNJng ngұp mһn ӣ ÿôi bӡ Thӏ
Vҧi và các phө lѭu lҥi mang ÿұm ÿһc ÿiӇm cѭ trú cӫa ngѭӡi cә miӅn sinh thái rӯng ngұp mһn
cұn biӇn Ĉông Nam bӝ. Ngѭӡi cә nѫi ÿây vүn thѭӡng tұn dөng nhӳng doi ÿҩt bãi bӗi nәi cao
ven sông suӕi, nhҩt là nѫi giáp ranh Long Thành - Nhѫn Trҥch (Gò Ông Năm, VNJng Gҩm -
Phѭӟc An, ҩp Sông Ông Kèo - Vƭnh Thanh...), nhѭng dӗn phҫn lӟn trí lӵc vào công cuӝc chinh

2.3 Page 13

▲back to top


phөc ÿҫm lҫy, cӱa sông, cӱa suӕi, cù lao nәi giӳa các cánh rӯng ngұp mһn. DiӋn mҥo nhӳng
làng cә nhѭ vұy ÿѭӧc khám phá tұp trung ӣ Long Phѭӟc và Long Thӑ (nay hӧp nhҩt thành
Phѭӟc Thӑ) nhѭ: Cái Vҥn, Cái Lăng, Rҥch Lá, BӃn Cá Sình, Ngӑn Nhà, MiӃu Bà Tám, Ngӑn
Mһt Trӡi, Ngӑn Cây Khô...
Ĉѭӧc nghiên cӭu tӕt nhҩt trong nhóm di tích này hiӋn nay là Cái Vҥn. Di chӍ Cái Vҥn
(10042’B - 106058’Ĉ) thuӝc ÿӏa phұn ҩp 3 xã Phѭӟc Thӑ (còn mang nhiӅu tên gӑi nhѭ Cai Vҥn,
Cai Vàng, Cây Vҥn, Xóm Cai), là vùng ÿҩt cát bҵng phҷng, nҵm ven rìa rӯng Sác vӟi ÿһc ÿiӇm
cӫa miӅn châu thә sông Thӏ Vҧi thѭӡng xuyên chӏu ҧnh hѭӣng cӫa gió mùa, thӫy triӅu và các
tích tө hӛn hӧp sông - biӇn. Di chӍ có vӏ trí tâm ÿiӇm cӫa tiӇu vӵc, nҵm cách nhánh chính cӫa
sông Ĉӗng Nai (Nhѫn Trҥch) 13,5 km vӅ phía Tây, cách Biên Hòa 30 km vӅ phía Bҳc - Tây
Bҳc, cách Long Thành 8 km vӅ phía Nam. Cái Vҥn ÿѭӧc biӃt ÿӃn tӯ rҩt lâu, nhӡ công bӕ cӫa
GS. E.T. Hamy vào năm 1887, vӅ sau nhiӅu nhà khoa hӑc ViӋt Nam và ngoҥi quӕc trӣ lҥi ÿây
khҧo cӭu, thu thұp hàng trăm di vұt ÿá - gӕm các loҥi.
Di chӍ này ÿѭӧc Bҧo tàng Ĉӗng Nai, Trung tâm KCH, ViӋn bҧo tàng LSVN và Trѭӡng
ÿҥi hӑc tәng hӧp Hà Nӝi khai quұt 2 lҫn vào 4 - 1978 và 5 - 1996 vӟi tәng diӋn tích 218 m2,
phát hiӋn tҫng văn hóa dày tӯ 0,5 - 0,9 m ÿӃn 1,2 - 1,6m dàn trҧi ӣ nhiӅu khu vӵc cѭ trú khác
nhau. Ĉoàn thu ÿѭӧc tҩt cҧ 2072 ÿӗ ÿá, gӕm; gӗm: 42 cuӕc, 656 rìu bôn và 459 mҧnh lѭӥi, 4
công cө lѭӥi tà, 44 ÿөc, 36 nҥo và dao gһt, 16 chày nghiӅn, 1 giáo, 1 bùa ÿeo, 1 ÿá hình dӑi chӍ,
257 bàn mài, 2 hòn kê hay hòn ghè, 154 mҧnh tách - tѭӟc, 486 ÿá nguyên - phӃ liӋu, ÿһc biӋt có
16 tiêu bҧn sa thҥch là khuôn ÿúc rìu, ÿúc rìu - lѭӥi câu hoàn chӍnh hay phác - phӃ vұt. Ĉӗ kim
loҥi có: 1 giáo, 1 rìu và 3 mҧnh xӍ ÿӗng. Ĉӗ ÿҩt nung thu ÿѭӧc 1 dӑi se sӧi, 78 ÿҥn, 28 gӕm ghè
tròn, 1 khuôn ÿúc rìu, 32 núm bàn xoa, 784 mҧnh chân bӃp và 47022 mҧnh ÿӗ ÿӵng ÿӫ loҥi
hình và chҩt liӋu. KӃt quҧ ÿáng chú ý nhҩt thu ÿѭӧc tӯ hӕ ÿào giӳa cù lao Rҥch Ông Hӹ là các
vұt liӋu hӳu cѫ còn bҧo tӗn ӣ tình trҥng ÿáng ÿѭӧc coi là lý tѭӣng cho nhà khҧo cә. Ngoài di
cӕt thú (trâu bò, sӯng hѭѫu, răng voi), còn có cҧ vұt liӋu tinh chӃ tӯ nhӵa cây, vӓ cӫa hӝt cho
dҫu và ÿҥm thӵc vұt (hӝt Kѫ - nia), và ÿһc biӋt là 92 cӑc - ván nhà sàn, 282 vұt dөng ÿӏnh hình
bҵng gӛ sao, căm xe hay gõ ÿӓ gӗm: kiӃm, suӕt ÿan lѭӟi, mNJi nhӑn, cán dao hay kiӃm..., cùng
2.074 tiêu bҧn là nguyên liӋu hoһc phӃ liӋu cӫa nhӳng ngѭӡi thӧ mӝc Cái Vҥn xѭa. Tәng thӇ
tӗn tích vұt chҩt thu ÿѭӧc tӯ Cái Vҥn là chӭng tích nhӳng hoҥt ÿӝng sӕng tѭѫng hӧp vang bóng
mӝt thӡi ӣ miӅn rӯng ngұp mһn ven hӋ sông Thӏ Vҧi. Ĉây là diӋn mҥo còn lҥi cӫa mӝt làng
“chài - nông - thѭѫng” cӥ lӟn, vӟi 2 niên ÿҥi C14 giám ÿӏnh tӯ cӑc nhà sàn và dao gӛ là: 3360 ±
80 và 3195 ± 70 năm cách nay. 2 mүu rìu và giáo ÿӗng phân tích Hóa - Quang phә tҥi ViӋn Ĉӏa
chҩt (TTKHTN - CNQG) cho biӃt thành phҫn hӧp kim ÿѭӧc ngѭӡi thӧ ÿúc ÿӗng Cái Vҥn pha
chӃ là Cu + Sn + Pb và Cu + Pb + Sn.
Các di tích Cái Lăng (phát hiӋn 1977) và Rҥch Lá (1996) ÿӅu cùng cҩu tҥo ÿӏa hình sình
lҫy cұn biӇn thuӝc xã Phѭӟc Thӑ, cách Cái Vҥn khoҧng 2 - 3 km vӅ phía Ĉông. Ӣ nhӳng bãi
sình mӑc ÿҫy ÿѭӟc - sú vҽt này, hàng trăm cӑc tròn (ÿѭӡng kính khoҧng 10 - 35 cm, dài 1,5 -
2,5 m có khi tӟi 3 – 4 m) vӟi ngàm trên thân và ÿҫu vát nhӑn còn cҳm vӳng chҳc xuӕng lòng
sình và tích tө dày gӕm và ÿá vӥ. Các nhà khҧo cә thu ÿѭӧc trong các hӕ thám sát ӣ Cái Lăng
nhiӅu công cө - vNJ khí ÿá (3 cuӕc, 1 bôn có vai, 1 mҧnh qua, 2 chày nghiӅn, 7 bàn mài, 4 khuôn
ÿúc rìu) và ÿӗ gӕm (1 bàn xoa, 7 chân bӃp, 382 mҧnh ÿӗ ÿӵng tiêu biӇu) và ӣ Rҥch Lá (3 cuӕc,
7 rìu bôn, 1 ÿөc, 3 bàn mài, 5 khuôn ÿúc ÿӗng và ÿһc biӋt có cҧ 2 phiӃn thҥch mang lӕi chӃ tác
giӕng ÿàn ÿá). Rҥch Lá - Cái Lăng và cҧ Ngӑn Nhà, Ngӑn Mһt Trӡi, MiӃu Bà Tám... gҫn gNJi
vӟi Cái Vҥn không chӍ vӅ ÿiӅu kiӋn ÿӏa hình sinh thái rӯng ngұp mһn, mà cҧ vӅ tính chҩt văn
hóa và thӡi ÿiӇm hình thành, vӟi các mүu cӑc nhà sàn phân tích tҥi Trung tâm hҥt nhân TP.
HCM cho kӃt quҧ C14: 3260 ± 70 năm (Cái Lăng) và 3100 ± 60 năm (Rҥch Lá) cách ngày nay.

2.4 Page 14

▲back to top


III.3. Giai ÿo̩n s̷t sͣm (n͵a cu͙i TNK I tr.CN):
Ĉây là giai ÿoҥn phát triӇn cao nhҩt cӫa Phӭc hӋ văn hóa tiӅn sӱ Ĉӗng Nai, vӟi nhӳng
thành tӵu giao lѭu kinh tӃ - văn hóa mӟi và nhӳng tiӃn bӝ kӻ thuұt tiên tiӃn liên quan ÿӃn phát
minh thuұt rèn sҳt và ӭng dөng thành phҭm cӫa kӻ nghӋ này trong thӵc tiӉn sҧn xuҩt - chiӃn
ÿҩu truyӅn thӕng, khӣi ÿҫu tӯ giӳa TNK I tr.CN. Trong ÿӏa phұn tӍnh Ĉӗng Nai, các di tích tiêu
biӇu cӫa thӡi kǤ lӏch sӱ sôi ÿӝng này tұp trung quanh vùng ÿҩt ÿӓ basalte Xuân Lӝc - Long
Khánh cә kính, nѫi “thӃ giӟi cӫa các nón núi lӱa” thӡi Pleistocene. Có thӇ coi ÿây chính là
vùng phát sinh và quҫn cѭ quan trӑng và liên tөc nhҩt cӫa ngѭӡi cә Ĉӗng Nai, vùng ÿӝng lӵc
cӫa truyӅn thӕng văn hóa - kӻ thuұt thӡi kim khí cNJng chính là 1 khu kinh tӃ dân cѭ trung tâm
tinh thҫn ӣ thӡi ÿiӇm mà cӝng ÿӗng ngѭӡi nguyên thӫy Ĉӗng Nai khӣi dӵng cuӝc sӕng văn
minh vӟi cҩu trúc quyӅn lӵc mang hình hài Nhà nѭӟc sѫ khai cӫa riêng hӑ. M͡t lo̩i hình di tích
ÿ̿c tr˱ng cͯa thͥi S̷t sͣm ͧ Ĉ͛ng Nai là nhͷng làng nông nghi͏p c͝ có nhͷng x˱ͧng thͯ
công chuyên nghi͏p ÿúc ÿ͛ng - rèn s̷t - sáng ch͇ và bán buôn ÿ͛ trang sͱc b̹ng ÿá quý - mã
não - thͯy tinh hay vàng b̩c... và, bên nhӳng nghƭa ÿӏa cә truyӅn cҥnh nѫi cѭ trú, ÿã hình thành
trên các sѭӡn ÿӗi ÿҩt ÿӓ ven suӕi nhӓ nhӳng nghƭa ÿӏa riêng biӋt chôn ngѭӡi chӃt trong các
quan tài bҵng chum vò gӕm.
Di tích Suӕi Chӗn nҵm trên sѭӡn ÿӗi basalte nâu ÿӓ ven bӡ Tây suӕi Háp, thuӝc ҩp Bҧo
Vinh B, xã Xuân Bình (Xuân Lӝc), cách Xuân Lӝc 4 km và cөm di tích Cҫu Sҳt - Ĉӗi Mít - Ĉӗi
Xoài chӍ 3 - 5 km vӅ phía Ĉông Bҳc. Di tích do ông Ĉһng Bá Tѭӟc phát hiӋn tӯ 1976, sau ÿó,
cán bӝ Bҧo tàng Ĉӗng Nai, Trung tâm KCH, ViӋn bҧo tàng LSVN, ViӋn KCH, cùng các nhà
khҧo cә Nhұt Bҧn ÿã nhiӅu lҫn ÿiӅu tra thám sát (4 m2) và khai quұt 2 lҫn (4 - 1978 và 4 - 1979)
vӟi diӋn tích 3 hӕ = 133 m2. Dҩu tích văn hóa cә ӣ Suӕi Chӗn trҧi rӝng tӟi 40.000 m2. Các nhà
khoa hӑc phát hiӋn mӝt khu cѭ trú cә vӟi lӟp vұt chҩt sinh hoҥt dày 0,3 - 1,4 m và 1 khu nghƭa
ÿӏa riêng biӋt vӟi 9 mӝ chum vò gӕm chӭa ÿӗ tùy táng bên trong. Di vұt nѫi ӣ và khu mӝ thu
ÿѭӧc bao gӗm các sѭu tұp vұt phҭm nӝi ÿӏa và ngoҥi nhұp phong phú. Ĉӗ ÿá có: 1 cuӕc, 80 rìu
bôn, 5 ÿөc, 14 bàn mài công cө hay vòng trang sӭc, 6 dao gһt, 1 chày nghiӅn, 1 bùa ÿeo, 10
khuôn sa thҥch dùng ÿúc rìu, giáo, dùi, hoa tai, lөc lҥc hay chuông nhӓ, 13 mҧnh vòng tay, 2
khuyên tai và nhiӅu hҥt chuӛi. Ĉӗ ÿҩt nung có: 14 dӑi se sӧi, 2 ÿҥn, 2 quҧ cân cùng 9 chum vò
làm quan tài và 8 nӗi tùy táng. Ĉӗ thӫy tinh có: 1 vòng tay và 2 khuyên tai có 3 mҩu xanh lөc.
Ĉӗ kim loҥi có: 5 rìu ÿӗng, 5 kiӃm sҳt, 1 liӅm và 1 thuәng sҳt (1 mүu rìu ÿӗng ÿѭӧc phân tích
hóa - quang phә ӣ ViӋn ÿӏa chҩt Hà Nӝi cho biӃt thành phҫn hӧp kim là: Cu+Pb+Sn). Di tích
Suӕi Chӗn, gӗm cҧ di tích cѭ trú và mӝ táng, ÿѭӧc xác ÿӏnh tѭѫng ÿѭѫng vӟi các “Cánh ÿӗng
chum” Phú Hòa - Dҫu Giây - Suӕi Ĉá, vào khoҧng nӱa sau TNK I tr.CN. Tuy nhiên, làng cә
Suӕi Chӗn tӯ di chӍ cѭ trú ÿӃn mӝ táng trong cùng mӝt kӃt cҩu ÿӏa tҫng cҫn ÿѭӧc hiӇu giӕng
nhѭ là liên tөc vӅ thӡi gian, là nӝi sinh trong kӃt cҩu văn hóa vұt chҩt, mà chính trong nhiӅu khu
vӵc ӣ quҧ ÿӗi ven bӡ Suӕi Háp này, vӃt tích cӫa nhӳng ngôi mӝ ÿҩt truyӅn thӕng vӟi tùy táng
phҭm rìu ÿӗng vүn còn tӗn tҥi trong chiӅu hѭӟng xuҩt hiӋn và lҩn át cӫa mӝ vò và các loҥi hình
chҩt liӋu trang sӭc tân kǤ (ÿá quý, mã não, thӫy tinh màu) giӕng nhѭ là nhӳng sҳc tӕ khác
thѭӡng gia nhұp vào và cҩu thành bҧn sҳc văn hóa sѫ sӱ Ĉӗng Nai thӡi sѫ Sҳt.
Di chӍ Dҫu Giây mang danh dòng suӕi nhӓ tiӃp giáp 2 huyӋn Thӕng Nhҩt - Xuân Lӝc,
cách TP. HCM khoҧng 70 km vӅ hѭӟng Ĉông - Ĉông Bҳc, do E. Saurin phát hiӋn 10 - 1965.
Ĉây cNJng là làng cә gӗm khu cѭ trú vӟi tҫng văn hóa mӓng (10 - 20 cm) và ÿҩt ÿӗi laterite. Tҥi
ÿây, E. Saurin phát hiӋn 2 mӝ chum không nҳp, bên trong chӭa 1 mҧnh xѭѫng, 1 mҧnh bàn
mài, 1 ÿá thҥch anh và gӕm vӥ cӫa bình, nӗi cùng ít than cӫi. Di vұt thu thұp gӗm: 2 dao sҳt vӟi
2 cҥnh lѭӥi sҳc, 1 mҧnh tѭӟc ÿá, 1 chày nghiӅn, 1 con lăn, 1 ÿá khҳc và nhiӅu bàn mài rãnh, ÿһc
biӋt còn có 3 mҧnh khuôn dùng ÿúc rìu, bông tai và mNJi kim. Gӕm vӥ ӣ ÿây làm bҵng sét pha
cát, than hoһc bҧ thӵc vұt băm nhӓ ÿӕt thành tro cùng nhiӅu khoáng vұt nhѭ mica, quarto -

2.5 Page 15

▲back to top


felspathique..., nung cao, tҥo hình và trang trí khá ÿҽp. Ĉó là mҧnh cӫa nӗi miӋng loe ÿáy cong,
bình có cә loe hay có vai, ÿƭa có ÿáy phҷng hѫi lõm, lӑ nhӓ, chum bөng nӣ... vӟi trang trí văn
thӯng, khҳc vҥch tҥo nhӳng vòng tròn khép kín, sóng nѭӟc, khuông nhҥc, răng sói, hình sóng
hay xoҳy ӕc... Di tích Dҫu Giây có hàm chӭa tѭ liӋu ÿӏa tҫng và sѭu tұp di vұt có giá trӏ làm
sáng tӓ kӃt cҩu văn hóa cӫa giai ÿoҥn hұu kǤ ÿӗng - sѫ kǤ sҳt Ĉӗng Nai và cùng vӟi khu di chӍ -
mӝ ÿӏa Suӕi Chӗn mang nhӳng ÿһc trѭng văn hóa cӫa giai ÿoҥn phát triӇn cuӕi cùng cӫa xã hӝi
tiӅn sӱ - sѫ sӱ Ĉӗng Nai.
Phú Hòa (10053’45’’B - 107015’00’Ĉ) là tên 1 ҩp cNJ, nѫi có nghƭa ÿӏa quan tài chum
gӕm cә chiӃm trӑn 1 quҧ ÿӗi ÿҩt ÿӓ basalte cao gҫn 200 m/mӭc biӇn, nhìn xuӕng thung lNJng
hҽp bao bӑc bӣi 2 nhánh cӫa sông Ray, thuӝc ÿӏa phұn ҩp Bҧo Ĉӏnh (Xuân Lӝc), ven quӕc lӝ I
và cách Xuân Lӝc 3 km vӅ hѭӟng Nam. Di tích do nhân dân ÿӏa phѭѫng phát hiӋn 3 - 1971,
H.Fontaine và Hoàng Thӏ Thân khҧo sát và khai quұt “chӳa cháy”, xӱ lý 46 mӝ chum. Sau
1975, Hoàng Thӏ Thân cùng cán bӝ Bҧo tàng Ĉӗng Nai, Trung tâm KCH ÿã trӣ lҥi ÿây phúc
tra, rӗi tӯ 1977 - 1979, cùng ViӋn BTLS ViӋt Nam, Trѭӡng ÿҥi hӑc tәng hӧp Hà Nӝi ÿiӅu tra,
ÿào vài hӕ thám sát và phát hiӋn thêm 1 vò nhӓ cùng 1 thҿ ÿeo bҵng ÿá, mҧnh vӥ cӫa nhiӅu
chum gӕm.
Theo các công bӕ cӫa H.Fontaine (1971 - 1975), các chum cao khoҧng 75 cm vӟi bөng
rӝng 40 - 80 cm, sҳp xӃp không theo quy luұt, có khi thành tӯng cөm, có khi lҥi cách quãng,
nhѭng ÿӅu chôn ÿӭng ӣ nhӳng ÿӝ sâu khác nhau. Chum làm tӯ sét pha cát hҥt lӟn lүn khoáng
vұt (quarto - felspathique), áo miӃt láng màu ÿӓ hӗng, mӝt sӕ có trang trí nhӳng hình xoҳn ӕc
tҥo thành dҧi các chӳ S nҵm nghiêng nӕi tiӃp hoһc cách ÿӅu nhau. Ĉӗ tùy táng cӵc kǤ phong
phú, nhѭng ngѭӡi xѭa sҳp xӃp không ÿӅu trong các chum, thѭӡng là ÿӗ trang sӭc ÿӫ loҥi, ÿӗ
gӕm gia dөng hay dөng cө - công cө và khí giӟi bҵng sҳt. Thӕng kê tәng quát ÿӗ tùy táng Phú
Hòa có tӟi 1973 di vұt ÿӏnh hình, trong ÿó: Ĉӗ sҳt có: 9 cuӕc, 2 rìu, 5 dao, 13 liӅm, 11 kiӃm vӟi
2 cҥnh sҳc, 1 quҧ cân. Ngoài 46 chum làm quan tài, ÿӗ ÿӵng gӕm có: 7 nӗi ÿáy tròn có băng
trang trí hình răng sói ngang bөng, 14 bình cә thҳt dáng tròn hay hình quҧ trӭng, 46 ÿƭa ÿáy
bҵng hay uӕn cong có chiӃc có 2 lӛ ӣ vành miӋng ÿӇ buӝc dây treo, 4 cӕc, 5 ÿҥn tròn hay dҽt,
ngoài ra còn có ӕng chӍ có lӛ xuyên dӑc, chân ÿèn giӕng Sa HuǤnh, chân ÿӃ bát bӗng... vӟi
nhiӅu dҥng hoa văn trang trí nhѭ in dҩu vҧi, chҩm dҧi, miӃt láng hay khҳc vҥch tҥo các ÿӗ án
hình hӑc nhѭ các ÿѭӡng cong, gҥch ngҳn, răng sói, chҩm xiên nhӓ, hình chӳ nhұt, lѭӧn sóng,
chӳ S nӕi nhau... Ĉӗ trang sӭc Phú Hòa ÿa dҥng, gӗm: 1 dây chuyӅn bҥc, 22 vòng ÿeo tay (4
bҵng ÿá mài bóng lӝn, 2 vòng thӫy tinh xanh sүm, 15 vòng ÿӗng vӟi 1 vòng kép còn dҩu vҧi
mӏn trên bҧn vòng, 19 vòng sҳt cҩu tҥo tӯ 2 thanh sҳt tròn dính chһt nhau, 5 nhүn sҳt, 8 khuyên
tai bҵng ngӑc nephrite màu trҳng vân xanh vӟi 2 khuyên tai có hình 2 ÿҫu thú và 6 bông tai có 3
mҩu giӕng trang sӭc mà thә dân miӅn núi Philippines gӑi là “Lingling - O”, 2 lөc lҥc ÿӗng...
Hҥt chuӛi và cѭӡm chiӃm tӟi 1.800 tiêu bҧn, trong ÿó, ngoài 1 hҥt bҵng vàng, còn lҥi thuӝc 2
nhóm: gҫn 200 hҥt có ÿѭӡng kính hѫn 0,5 cm (30% hình cҫu, 30% hình trө tròn, 20% hình thoi,
1 hҥt hình quҧ trám, sӕ còn lҥi là ngӑc dài vӟi 6 - 7 diӋn tiӃp xúc); loҥi có ÿѭӡng kính nhӓ hѫn
0,5 cm thѭӡng là thӫy tinh nhân tҥo các màu ÿӓ, xanh, cam, vàng, lөc, hoһc ÿá quý nhѭ agate,
granat, cornaline...).
Theo H.Fontaine và Hoàng Thӏ Thân, di tích Phú Hòa, cùng vӟi Dҫu Giây và Hàng Gòn
9 có nguӗn gӕc tӯ văn hóa Sa HuǤnh ӣ ven biӇn Nam Trung bӝ ViӋt Nam, vӟi kӃt quҧ giám
ÿӏnh C14 cӫa bà G. Delbrias tҥi Centre des Fablo Radioactivités ӣ Gif - sur - Yvette (Pháp) 1
mҧnh gӕm ӣ chum M8 và mүu than gӛ trong các chum M11, M13 là: 2400 ± 140 và 2590 ±
240 năm cách ngày nay.
Di tích Hàng Gòn 9 nҵm trên mӝt ÿoҥn sѭӡn ÿӗi ÿҩt ÿӓ basalte ven suӕi Gia Liêu (còn
gӑi là suӕi Ĉá), diӋn tích khoҧng 100 x 50 m = 5.000 m2, ÿѭӧc E. Saurin khám phá 1963, thuӝc

2.6 Page 16

▲back to top


ÿӏa phұn Nông trѭӡng cao su Hàng Gòn, xã Xuân Tân (nay thuӝc huyӋn Long Khánh), cách thӏ
trҩn Xuân Lӝc 10 km vӅ phía Tây Nam. Lҫn ÿҫu tiên khҧo sát ӣ ÿây, E. Saurin chӍ tìm thҩy 2
chum gӕm có cҧ khuyên tai 2 ÿҫu thú, 1 kiӃm sҳt và nhiӅu gӕm vӥ. Sau ÿó, ông phát hiӋn thêm
60 chum nӳa chôn ÿӭng ӣ ÿӝ sâu 0,2 - 1,5 m vӟi nhӳng nҳp ÿұy khác nhau. Trong chum không
thҩy xѭѫng răng ngѭӡi chӃt và than tro, chӍ có nhӳng vұt dөng thông thѭӡng bӏ nhӳng ngѭӡi
mai táng xѭa cӕ ý ÿұp vӥ, hay bҿ gãy trѭӟc khi chôn. Phía ngoài mӝ chum, ÿôi khi hӑ còn chôn
kèm theo nhiӅu bình gӕm, ÿӗ sҳt hay rìu ÿá còn nguyên vҽn.
Chum làm quan tài thѭӡng cao 40 - 60 cm vӟi miӋng rӝng khoҧng 40 cm và chӭa tùy
táng phҭm gӗm: 2 rìu ÿá, 1 kiӃm sҳt, 1 cuӕc sҳt, 3 rìu sҳt có hӑng tra cán và lѭӥi dҽt phҷng
(thành phҫn hóa hӑc cӫa ÿӗ sҳt ÿѭӧc E. Saurin giám ÿӏnh cho thҩy, ngoài nguyên tӕ Sҳt là chӫ
yӃu, còn cҧ dҩu vӃt cӫa chrome, nickel, ÿӗng, maganène, molybdene, lithium). Ĉӗ gӕm có các
loҥi: dӑi se sӧi hình chóp cөt có trang trí hình răng sói quanh rìa, khoanh gӕm hình ӕng, chân
ÿèn, nҳp ÿұy có trang trí nhӳng vòng tròn ÿӗng tâm trên mһt, ÿƭa nông lòng, cӕc miӋng rӝng có
trang trí văn sóng nѭӟc hay kiӇu khuông nhҥc hoһc nhӳng vҥch xiên trên vành mép, bình vӟi
các kiӇu khác nhau: mép gұp vào có trang trí văn chҧi thѭa; mép rӝng thành cong; mép vuӕt
mӓng hông nhӓ ÿáy trNJng; miӋng rӝng ÿáy bҵng... Hoa văn trang trí ÿһc trѭng cӫa gӕm Hàng
Gòn là nhӳng hình xoҳn ӕc nҵm giӳa nhӳng băng ngang hҽp. Ĉӗ trang sӭc gӗm: 1 hҥt chuӛi
bҵng vàng hình tháp dҽt cuӝn tròn có 2 ÿoҥn uӕn cong làm mҩu ÿeo; Hҥt chuӛi bҵng cornaline
màu ÿӓ hình ÿa giác, bҵng agate có hình ӕng tròn hѫi phӗng, bҵng pagodite màu trҳng, bҵng
zircon màu vàng nâu vӟi lӛ xuyên dây, bҵng thӫy tinh màu xanh ÿӋm có hình ÿƭa nhiӅu cҥnh,
màu ÿӓ da cam hѫi ÿөc có hình ӕng; 1 bông tai ÿӗng mҥ vàng; 1 khuyên tai có 2 ÿҫu thú bҵng
ÿá pagodite...
Di tích Hàng Gòn 9 có 2 mүu than gӛ ÿѭӧc D.J. Thomaret giám ÿӏnh tҥi Trung tâm
khoa hӑc Monaco và 1 mүu thӵc vұt do bà G. Delibrias phân tích tҥi Trung tâm phóng xҥ yӃu ӣ
Gif - sur - Yvette, cho kӃt quҧ niên ÿҥi C14: 2300; 2190; 2100 ± 150 năm cách ngày nay. Dù
trong các quan tài gӕm chѭa thҩy nhân cӕt hoһc than tro, E. Saurin vүn nghƭ rҵng ÿây là khu mӝ
chum ÿѭӧc hӓa táng giӕng nhѭ phong tөc chung cӫa cѭ dân Indonésien. Ông cho rҵng chӫ nhân
di tích này có quan hӋ vӟi tөc sӱ dөng quan tài bҵng gӕm ӣ Phú Khѭѫng (Quҧng Ngãi) hay Dҫu
Giây, Phú Hòa (Ĉӗng Nai) và có thӇ quan hӋ vӟi tөc mai táng trong “Klong” cӫa ngѭӡi Chăm,
riêng nhӳng ÿӗ trang sӭc chôn trong các mӝ chum này có nguӗn gӕc ngoҥi nhұp tӯ nhiӅu trung
tâm văn minh lӟn cӫa thӃ giӟi. Niên ÿҥi khu nghƭa ÿӏa này theo tác giҧ tѭѫng ÿѭѫng vӟi văn
hóa Ĉông Sѫn, bҳt ÿҫu khoҧng 500 năm tr.CN và kӃt thúc ӣ thӃ kӹ I sau CN. Theo chúng tôi, di
tích nghƭa ÿ͓a chum Hàng Gòn 9, cùng vͣi Su͙i Ch͛n - D̯u Giây - Phú Hòa và nhͷng di ch͑
m͡ chum ͧ C̯n Giͥ cho th̭y s͹ lan t͗a và giao thoa văn hóa m̩nh mͅ giͷa văn hóa Sa HuǤnh
và truy͉n th͙ng thͥi ÿ̩i kim khí - thͥi ÿ̩i s̷t văn hóa Ĉ͛ng Nai; hình thành m͡t cͭm di tích
mang ÿ̯y ÿͯ tính ch̭t văn hóa cͯa giai ÿo̩n phát tri͋n cu͙i cùng thͥi s˯ s͵ ͧ Ĉ͛ng Nai và
toàn b͡ ÿ͓a v͹c h̩ l˱u cͯa h͏ th͙ng sông này.
Bên cҥnh cөm di tích mӝ chum vò Suӕi Chӗn - Dҫu Giây - Suӕi Ĉá - Phú Hòa và nhӳng
làng nông nghiӋp - thӫ công thӡi sѫ kǤ Sҳt, trong vùng ÿҩt ÿӓ basalte Xuân Lӝc - Long Khánh
còn hiӋn diӋn các công trình di tích văn hóa vұt chҩt - tinh thҫn Ĉӗng Nai ÿһc sҳc khác nhau:
Quҫn thӇ di tích kiӃn trúc mӝ bҵng ÿá lӟn (cӵ thҥch) Hàng Gòn hay kho tàng chӭa khӕi lѭӧng
lӟn vNJ khí - công cө - tѭӧng thú quý hiӃm trên ÿӍnh núi lӱa cә Long Giao.
Mӝ cӵ thҥch Hàng Gòn trѭӟc ÿây thuӝc ÿӗn ÿiӅn cao su Xuân Lӝc, xã Xuân Lӝc, tәng
Lâm Bình thѭӧng, tӍnh Biên Hòa, sau ÿәi là ҩp Hàng Gòn, xã Thӟi Giao, quұn Xuân Lӝc, tӍnh
Long Khánh; rӗi ҩp Xuân Thanh, xã Xuân Tân, huyӋn Xuân Lӝc, tӍnh Ĉӗng Nai; ngày nay lҥi
là ҩp Hàng Gòn, xã Xuân Thanh, huyӋn Long Khánh. Di tích còn gӑi là Mӝ cӵ thҥch Xuân Lӝc,
thoҥt ÿҫu ÿѭӧc E. Saurin ÿӏnh sӕ 7 trong 10 di tích mà ông khҧo cӭu ӣ ÿӗn ÿiӅn này (Hàng Gòn

2.7 Page 17

▲back to top


7), khi dân sӣ tҥi dӵng miӃu nhӓ thӡ “Ông Ĉá” còn mang tөc danh “Mҧ Ông Ĉá”. Mӝ ÿá lӟn
nҵm trên vùng ÿӗi ÿҩt ÿӓ basalte, cao ÿӝ 256 m so vӟi mӵc nѭӟc biӇn, cách Suӕi Ĉá nѫi gҫn
nhҩt 800 - 900 m, cách tӍnh lӝ 2 khoҧng 100 m vӅ phía Tây, cách Xuân Lӝc 8 km vӅ phía Nam
và cách Biên Hòa 50 km vӅ phía Ĉông.
Ĉҫu năm 1927, khi mӣ ÿѭӡng liên tӍnh sӕ 2, kӻ sѭ cҫu ÿѭӡng Pháp J. Bouchot nhìn thҩy
1 tҧng ÿá nhô thҷng tӯ dѭӟi gӕc cә thө lӟn và tӯ giӳa tháng 4 năm ÿó, ông cho khai quұt khu
vӵc này và thông báo 3 lҫn tӯ 1927 - 1929. KӃt quҧ khám phá công trình “cӵ thҥch” ӣ ÿây lұp
tӭc thu hút sӵ quan tâm cӫa nhiӅu hӑc giҧ phѭѫng Tây, bҳt ÿҫu tӯ vӏ chӫ sӵ khҧo cә Ĉông
Dѭѫng H. Parmentier ÿӃn L. Malleret, E. Gaspardone, H. Loofs, E. Saurin, H. Fontaine... cho
ÿӃn gҫn ÿây vӟi nhiӅu cuӝc viӃng thăm tìm hiӇu cӫa các nhà khҧo cә Nga, Ĉӭc, Bungari, Nhұt
Bҧn, Mӻ.... Mӝ cә Hàng Gòn ÿѭӧc chính quyӅn Pháp xӃp hҥng năm 1930, ghi sӕ 38 trong danh
mөc “Mӝ Ĉông Dѭѫng - di tích ӣ Nam kǤ”. Tӯ 1981 - 1982, Bҧo tàng Ĉӗng Nai và Trung tâm
KCH ÿã nhiӅu lҫn ÿiӅu tra, xây dӵng phѭѫng án nghiên cӭu phөc hӗi bҧo vӋ di tích. Năm 1984,
mӝ ÿá Hàng Gòn ÿѭӧc Bӝ văn hóa - thông tin xӃp hҥng. Ĉҫu năm 1992, Bҧo tàng Ĉӗng Nai,
Trung tâm KCH tә chӭc khai quұt lҫn 2 nhҵm cӭu vãn bҧn thân hҫm mӝ khӓi sөt lún và ÿә vӥ,
nghiên cӭu ÿӏa tҫng quanh hҫm mӝ và tôn tҥo di tích (Hình 9). Ĉҫu 12 - 1995, khi tiӃn hành san
ӫi mһt bҵng trong phҥm vi giҧi tӓa cӫa Xí nghiӋp khai thác ÿá (Nông trѭӡng cao su Hàng Gòn),
nhӳng ngѭӡi lái xe ӫi húc phҧi 3 tҩm ÿan bҵng ÿá hoa cѭѫng nҵm ngang cách mӝ ÿá xѭa 60 m
vӅ phía Ĉông Nam. Ông Trҫn Tӱ Oai ÿã cҩp báo Bҧo tàng Ĉӗng Nai. Sau 3 ÿӧt ÿiӅu tra khҭn
cҩp, ÿѭӧc phép cӫa UBND tӍnh, Bӝ VHTT, Bҧo tàng Ĉӗng Nai, Trung tâm KCH khai quұt
“chӳa cháy” tӯ tháng 1 - 1996. Di tích cӵ thҥch vӯa phát hiӋn liên hӋ hӳu cѫ vӟi di tích mӝ
Hàng Gòn phát hiӋn năm 1927 ÿã xӃp hҥng cҩp Quӕc gia. Ĉoàn công tác ÿһt tên Hàng Gòn 7B
cho kiӃn trúc cӵ thҥch này.
Hàng Gòn 7A (10051’44’’B - 107014’07’’Ĉ). Theo công bӕ cӫa J. Bouchot và H.
Parmentier, hҫm mӝ cӵ thҥch có dҥng hình hӝp chӳ nhұt, ÿѭӧc lҳp ghép bӣi 6 tҩm ÿan bҵng ÿá
hoa cѭѫng lӟn nҵm theo hѭӟng Ĉông Tây, ӣ giӳa 4 hàng cӝt gӗm: 8 trө bҵng sa thҥch hoһc
basalte cao tӟi 2,5 - 3 m vӟi ÿҫu khoét lõm hình yên ngӵa, 2 trө còn lҥi là 2 tҩm ÿan lӟn (7,2 x
1,1 x 0,35 m). Ngѭӡi khai quұt ÿҫu tiên lѭu ý ÿӃn 1 ÿiӇm khai thác ÿá hoa cѭѫng giӕng nguyên
liӋu làm hҫm mӝ Hàng Gòn lӝ thiên gҫn Ĉà Lҥt và hình dung nhӳng nӛ lӵc phi thѭӡng cӫa
ngѭӡi xѭa nӃu phҧi vұn chuyӇn nhӳng khӕi ÿá có khi tӟi gҫn 10 tҩn ÿi hàng trăm cây sӕ trong
ÿiӅu kiӋn ÿӏa hình nguyên thӫy rҩt hiӇm trӣ mang vӅ ÿây dӵng mӝ. Theo H. Parmentier, thoҥt
ÿҫu ngѭӡi xѭa kiӃn thiӃt hҫm mӝ chìm trong lòng ÿҩt, các hàng cӝt chung quanh ÿѭӧc chôn
theo nҩc hình thang thҩp dҫn theo hѭӟng mӝ, có tác dөng ÿӥ cho dөng cө mӣ và ÿóng nҳp hҫm
mӝ mà theo tính nһng gҫn 7 tҩn. ViӋc nâng và hҥ nҳp hҫm có thӇ nhӡ vào sӵ trӧ lӵc cӫa hӋ
thӕng ròng rӑc ӣ các trө ÿá - cây gá lҳp trên chӛ lõm hình yên ngӵa cӫa trө chính cùng dây
chҵng luӗn qua phҫn nhô ra cӫa nҳp hҫm và lӵc kéo tұp thӇ, mà theo tác giҧ chӍ thӵc hiӋn mӣ
hҫm mӝ trong nhӳng dӏp có nghi lӉ mai táng lӟn cӫa cӝng ÿӗng.
Cuӝc khai quұt lҫn 2 vӟi tәng diӋn tích quy hoҥch hѫn 1.400 m2 (44 x 32 m), ÿѭӧc thӵc
hiӋn theo kiӇu ÿào ÿӇ lҥi bұc thang ÿӇ chӕng sói mòn. Các ÿiӇm ÿáng lѭu tâm tӯ cuӝc ÿào này
là: Hҫm ÿá cao 1,7 m; dài 4,43 m và rӝng 1,65 - 1,9 m; nҳp hҫm mӝ lӟn (5,25 x 2,25 x 0,29 m).
Ngoài ra, còn phát hiӋn thêm 2 phiӃn ÿá nҵm ngang hҫm mӝ, chѭa tӯng ÿѭӧc J. Bouchot và H.
Parmentier mô tҧ: 1 nҵm sát vách Nam hҫm mӝ, dҥng gҫn tròn (d = 1,3 m), mҧnh gҫn góc Tây
Bҳc (qui mô 1,5 x 1,05 m) còn hình 2 rãnh ghép thành góc vuông giӕng hӋt ÿҫu góc tҩm ÿan
làm nӅn mӝ. Sӵ hiӋn diӋn mҧnh ÿá mang vӃt cӫa tҩm nӅn thӭ 2 này cho biӃt vӅ khҧ năng còn
hҫm ÿá nӳa trong khu vӵc này, hoһc chí ít cNJng cho biӃt khҧ năng ngѭӡi xѭa chӃ tác và ghép
lҳp hҫm mӝ ngay tҥi chӛ, có thӇ ÿó là 1 tҩm nӅn bӏ tiӅn nhân loҥi bӓ trong khi thӵc hiӋn.

2.8 Page 18

▲back to top


Mӝ cӵ thҥch Hàng Gòn, vӟi dҥng hình hӝp kín nҵm chìm sâu trong ÿҩt cùng vӟi hàng
trө chung quanh ÿѭӧc giӟi khoa hӑc trong và ngoài nѭӟc thӯa nhұn là công trình kiӃn trúc cә
“không tiӅn khoáng hұu” ӣ ViӋt Nam. Ĉѭѫng nhiên, trong khi công nhұn tính ÿӝc ÿáo cӫa kiӃn
trúc vӅ nhiӅu mһt, tӯ khai thác, chuyӇn vұn và tұp kӃt nguyên vұt liӋu cӵ thҥch, ÿӃn kӻ thuұt
chӃ tác - ghép lҳp - vұn hành..., di tích ÿѭӧc xem là thành tӵu kǤ diӋu cӫa các tӝc ngѭӡi xѭa ӣ
Xuân Lӝc - Ĉӗng Nai, giӟi khoa hӑc tӯ hѫn 60 năm nay vүn còn nhӳng quan ÿiӇm rҩt khác
nhau vӅ nguӗn gӕc và niên ÿҥi cӫa di tích.
Ngѭӡi khai quұt ÿҫu tiên, J. Bouchot (1927 - 1929) cho rҵng, di tích liên quan ÿӃn các
tӝc ngѭӡi Gia Rai ÿang sӕng ӣ Tây Nguyên, song lҥi so sánh cҩu trúc kích thѭӟc hҫm mӝ và
hàng cӝt chung quanh vӟi nhiӅu công trình cӵ thҥch ӣ châu Á (Bҳc Trung Quӕc, Bҳc MiӃn
ĈiӋn, Assam, bán ÿҧo Deckker Transjordanie, Changkat Mentri (Sungkai, Nam Pérak, Mã Lai)
hay các ÿҧo Java) và phӓng ÿoán rҵng: Hҫm mӝ cùng 2 hàng trө ÿá hoa cѭѫng có thӇ thuӝc thӡi
Ĉá mӟi, còn hàng cӝt sa thҥch chӍ ÿѭӧc dӵng trong thӡi ÿҥi ÿӗ Ĉӗng ÿӇ trang trí thêm. H.
Parmentier lҥi liên tѭӣng ÿӃn các công trình ÿá lӟn ӣ Úc và châu Ĉҥi Dѭѫng, hay di tích kiӃn
trúc ÿá hình chӳ nhұt ӣ Ĉӗng Phә gҫn Sa HuǤnh và mӝt sӕ mӝ Chàm ӣ Ninh Thuұn. Theo L.
Malleret (1963), mӝ ÿá Hàng Gòn có khҧ năng ÿѭӧc xây cҩt trong thӡi ÿҥi ÿӗ Ĉӗng và chӏu ҧnh
hѭӣng cӫa cҩu trúc Ҩn Ĉӝ trong các công trình Tissamaharama và Anuradhapura ӣ Sri Lanka
vӟi nhӳng rãnh bán nguyӋt ӣ ÿҫu các cӝt ÿá. E. Saurin khi ÿһt tên di tích là Hàng Gòn 7 năm
1968, lҥi so sánh vӟi các ÿӅn thӡ có niên ÿҥi 500 - 200 năm tr.CN ӣ Bҳc Ҩn Ĉӝ, vӟi các công
trình ÿá có kiӃn trúc “K” trong văn hóa Óc Eo ӣ châu thә sông Mékong và vӟi cөm di chӍ thӡi
kim khí do ông khám phá trong khu vӵc ÿӗn ÿiӅn Hàng Gòn, nhҩt là nghƭa ÿӏa chum Suӕi Ĉá.
P. Bellwood (1978) lҥi cho rҵng các mӝ ÿá Hàng Gòn 7 và Ĉӗng Phә ÿӅu có khҧ năng quan hӋ
vӟi văn hóa Sa HuǤnh, chúng không có ÿӗng dҥng ӣ lөc ÿӏa Ĉông Nam Á, ngoҥi trӯ mӝt nhóm
nhӓ ӣ bán ÿҧo Malacca.
Ĉӕi vӟi giӟi khoa hӑc ViӋt Nam, khi gián tiӃp ӫng hӝ ý kiӃn cӫa H. Parmentier cho ÿây
là hҫm mӝ tұp thӇ cӫa nhiӅu vӏ quan hoһc chiӃn binh xѭa mà nҳp chӍ ÿѭӧc phép xê dӏch mӛi lҫn
mai táng lӟn, có ngѭӡi khҷng ÿӏnh mӝ ÿá kǤ công tài trí xây lên không phҧi dành cho thѭӡng
dân mà là ÿӇ phөc dӏch các “tâm lý vƭ cuӗng” tiӅn sӱ. Ngѭӡi khác lҥi ÿӗng ý vӟi quan ÿiӇm cӫa
L. Malleret, dӵa vào lӡi kӇ cӫa mӝt nhà báo tӯng mөc kích cuӝc ÿào J.Bouchot thҩy nhӳng
chén gӕm nhӓ chӭa than tro trong hҫm mӝ mà phӓng ÿoán tөc hӓa thiêu ÿѭӧc thӵc hiӋn ӣ ÿây.
Lҥi có nhiӅu ngѭӡi khác quan tâm ÿӃn thông tin cӫa L. Malleret vӅ 1 vòng ÿӗng nһng 1.065 kg
(MBBN.3143 - BTSG) do M. Parmé nhһt ÿѭӧc gҫn mӝ ÿá và 1 bát ÿӗng dѭӡng nhѭ còn ÿӇ lҥi
vӃt trên nӅn ÿҩt trѭӟc cӱa hҫm mӝ nhѭ lӡi kӇ cӫa dân công tham gia ÿào mӝ; hay suy tѭӣng cӫa
E. Saurin khi ông liên hӋ kӻ thuұt ghép nhӳng phiӃn ÿá lӟn bҵng rãnh - mӝng - chӕt vӟi các
kiӃn trúc “K” tӯ nghӅ mӝc Óc Eo... Nhӳng ngѭӡi này lҥi ÿoán nhұn rҵng: chӫ nhân mӝ cӵ thҥch
Hàng Gòn 7 không thuӝc thӡi ÿҥi Ĉӗng hay sӟm hѫn, mà có thӇ là ÿӗng chӫ nhân các di tích
kiӃn trúc gҥch ÿá - ÿá lӟn thuӝc văn hóa Óc Eo trong loҥi hình di tích phân bӕ ven trung lѭu
sông Ĉӗng Nai “có niên ÿҥi vào nhӳng thӃ kӹ ÿҫu ÿӃn thӃ kӹ VII sau CN”.
Hàng Gòn 7B (10051’43’’B - 107014’10’’Ĉ). Trong lӟp ÿá nguyên sinh màu nâu ÿӓ có
kӃt cҩu tѫi xӕp, rҩt ít sӓi laterite, ÿôi chӛ tích tө than tro, hӕ khai quұt quy mô 6,4 x 14 m = 89,6
m2; các trө, tҩm ÿá nҵm cùng bình ÿӝ, chӍ cao hѫn nҳp hҫm mӝ ÿá Hàng Gòn 7A khoҧng 0,5 m,
phӕi trí thành 3 cөm: 2 cөm là 2 mһt phҷng ÿá xӃp hình chӳ nhұt theo hѭӟng Ĉông Tây, quy
mô: 5,1 x 1,6 - 1,75 x 0,05 - 0,1 m và 2,6 x 1,15 x 0,12 m; cùng 1 cөm là 2 thanh trө ÿá dài 3,25
- 3,4 x 0,2 - 0,3 m nҵm ngang chөm ÿҫu vào nhau và 1 hòn cuӝi lӟn hình bҫu dөc. Tҩt cҧ trө,
tҩm ÿá ÿӅu có vӃt chӃ tác (ÿөc, ÿӁo, mài khoét tҥo rãnh ngàm, chһt góc hay gӑt rìa...). Dѭӟi các
phiӃn hoa cѭѫng, các nhà khҧo cә phát hiӋn nhiӅu di vұt. Ĉó là 2 mҧnh ÿӗ ÿӗng, có thӇ cӫa nҳp
ÿұy hoһc vành miӋng kiӇu thҥp hay thӕ nhӓ (chѭa kӇ 1 mҧnh cӫa công cө cҳt khía phát hiӋn

2.9 Page 19

▲back to top


cách hӕ ÿào 45 m vӅ phía Tây. Cҧ 3 mүu ÿӗng ÿѭӧc phân tích hóa - quang phә tҥi ViӋn ÿӏa chҩt
cho biӃt thành phҫn hӧp kim chӫ ÿҥo là Cu+Sn, hàm lѭӧng Pb ít, còn Zn thì rҩt ít). Có 24 mҧnh
gӕm, gӗm 6 miӋng, 16 thân, 2 ÿӃ, là gӕm cӭng thô làm bҵng bàn xoay, pha nhiӅu cát nung thҩp.
PhӃ liӋu ÿá có: 4413 tiêu bҧn, trong ÿó: 299 mҧnh hoa cѭѫng màu trҳng và xám xanh chính là
phӃ liӋu cӫa quá trình gia công các trө, tҩm ÿá vӯa phát hiӋn. (Riêng 4114 mҧnh cuӝi bӏ và
không bӏ lӟp phӫ patine nҵm sâu nhҩt trong ÿӏa tҫng Hàng Gòn 7B. Ĉây có thӇ là sҧn phҭm cӫa
ngѭӡi thӧ ÿá Hàng Gòn sau quy trình chӃ tác gia công cuӝi nguyên thӫy, tӯ rҩt lâu trѭӟc khi
hұu duӋ cӫa hӑ ÿӃn chӃ tác các phiӃn hoa cѭѫng và cӝt trө ÿá lӟn).
Di tích Hàng Gòn 7B ÿѭӧc ngѭӡi xѭa gia công tҥi chӛ tӯ hoa cѭѫng và diabaz (?)
nguyên phiӃn khӕi, bҵng nguyên liӋu và nhӳng thӫ pháp kӻ thuұt tѭѫng tӵ ÿã ÿѭӧc biӃt tӟi qua
các công ÿoҥn tҥo dӵng các bӝ phұn ghép lҳp thành hҫm mӝ [dҥng “Dolmen”]. Chúng góp
thêm tѭ liӋu mӟi cho viӋc nghiên cӭu cҩu trúc chung cӫa cҧ quҫn thӇ ÿá lӟn ӣ Hàng Gòn. Trên
cѫ sӣ ghi nhұn viӋc bӕ trí mӝt cách có ý thӭc các phiӃn ÿan và trө ÿá (vӅ hѭӟng và bình ÿӝ,
cách phӕi trí và các di tích nung ÿӕt ÿӏa tҫng, không thӇ loҥi trӯ khҧ năng cѭ dân cә sҧn xuҩt,
chӃ dӵng tҥi chӛ các di tích cӵ thҥch này). Các di tích vұt chҩt liên hӋ trӵc tiӃp vӟi di tích cӵ
thҥch ӣ ÿây là ÿӗ ÿӗng và gӕm cә. VӅ cѫ bҧn, thành phҫn hӧp kim cӫa di vұt ÿӗng thau Hàng
Gòn rҩt gҫn gNJi vӟi công cө sҧn xuҩt - vNJ khí Ĉông Nam bӝ tӯng phát hiӋn và phân tích ӣ Cҫu
Sҳt, Dӕc Chùa, Cù Lao Phӕ, Suӕi Chӗn và Long Giao. Gӕm cә Hàng Gòn có sӵ tѭѫng ÿӗng vӟi
gӕm Suӕi Ĉá, Suӕi Chӗn, Phú Hòa và Bѭng Bҥc. Tuy vұy, kӃt quҧ giám ÿӏnh quang phә lҥi chӍ
thӏ vӅ nguӗn gӕc nguyên liӋu bҧn ÿӏa vӟi các thành phҫn hóa hӑc riêng, không giӕng vӟi gӕm
cә Bѭng Bҥc, Cҫn Giӡ, Cái Lăng, Long Bӱu, kӇ cҧ gӕm tiӅn sӱ vùng Xuân Lӝc - Long Khánh
nhѭ Cҫu Sҳt, Núi Gӕm và Suӕi Ĉá.
Nhӳng mҧnh ÿӗng và gӕm cә cùng ÿӏa tҫng vӟi phӃ liӋu hoa cѭѫng là chӭng cӟ xác
ÿáng minh ÿӏnh tuәi hình thành cӫa các công trình cӵ thҥch và góp phҫn minh giҧi tính chҩt
khҧo cә hӑc cӫa toàn bӝ khu di tích này. Chúng chӍ thӏ cho khӣi ÿiӇm chӃ tҥo các công trình cӵ
thҥch ӣ Hàng Gòn tӯ khoҧng giӳa TNK I tr.CN và cҧ quҫn thӇ di tích cӵ thҥch ÿã hoàn chӍnh
vӟi cҩu trúc gӗm dolmen và các công trình phө ÿѭӧc xây dӵng, không ngӯng bә sung và sӱ
dөng kéo dài ÿӃn nhӳng thӃ kӹ ÿҫu Công lӏch. Tӯ 4 kӃt quҧ phân tích C14 tҥi Trung tâm hҥt
nhân TP. HCM dàn trҧi tӯ: 2720; 2590; 2570 ± 50 ÿӃn 2220 ± 55 năm cách nay. Chúng ta có
thӇ hình dung ÿѭӧc sӵ khӣi ÿҫu cӫa mӝt thӡi ÿoҥn lӏch sӱ ÿӍnh cao cӫa phӭc hӋ văn hóa tiӅn sӱ
- sѫ sӱ ӣ toàn miӅn Ĉông Nam bӝ ViӋt Nam - giai ÿoҥn hұu kǤ Ĉӗng - sѫ kǤ Sҳt. Vӟi nhӳng
trung tâm tө cѭ - ÿҭy mҥnh các hoҥt ÿӝng khai thác ÿa dҥng ӣ nhiӅu vùng môi sinh là sҧn xuҩt
nông nghiӋp - lao ÿӝng thӫ công - khai triӇn thông thѭѫng giao lѭu vӅ kinh tӃ - văn hóa - kӻ
thuұt ӣ tҫm mӭc khu vӵc cӫa cӝng ÿӗng ngѭӡi cѭ ngө sinh tӗn dài lâu và kiӃn thiӃt xây dӵng
miӅn thiên nhiên trù phú này trong quá khӭ. Quá khӭ tiӅn sӱ có nhu cҫu và có nhӳng nӛ lӵc trí
tuӋ ӣ mӭc phi thѭӡng ÿӇ khҷng ÿӏnh chính bҧn thân nó, vӟi không gian và vӟi cҧ thӡi gian. ĈӇ
xây dӵng các công trình kiӃn trúc lӟn dҥng cӵ thҥch Hàng Gòn ÿòi hӓi nhӳng ÿiӅu kiӋn có tính
tiên quyӃt ÿó là trí sáng tҥo - tài tә chӭc, sӭc mҥnh cӝng ÿӗng ÿѭӧc ѭѫm mҫm chính trong lòng
mӝt xã hӝi nguyên thӫy ÿã tiӃn triӇn ӣ tҫm cao cҫn và ÿӫ cӫa thӡi ÿҥi kim loҥi. Sӵ thành tҥo
“trѫ gan cùng tuӃ nguyӋt” quҫn hӧp công trình ÿá lӟn Hàng Gòn, nhӳng kho tàng kiӇu Long
Giao và nhӳng “cánh ÿӗng chum” rӝng lӟn ӣ chính cѭѫng vӵc này bӝc lӝ mӝt phҫn diӋn mҥo
Trung tâm Tinh thҫn Ĉӗng Nai vào thӡi kǤ manh nha Nhà nѭӟc sѫ khai kiӇu Nam Bӝ (ViӋt
Nam) cӫa phѭѫng Ĉông và châu lөc này.
Kho tàng cә Long Giao (10049’27’’B - 107046’06’’Ĉ) nҵm cách mӝ cӵ thҥch Hàng Gòn
hѫn 4 km và cách thӏ trҩn Xuân Lӝc 20 km vӅ phía Ĉông Nam. Di tích nҵm trong sѭӡn nón núi
lӱa cә ÿҩt ÿӓ basalte (Ĉӗi 57) thuӝc ÿӏa phұn Nông trѭӡng cao su Hàng Gòn, do ông Trҫn Văn
Xý phát hiӋn 1982. Mӝt phҫn di vұt thu ӣ ÿӝ sâu 0,2 m sau ÿó ÿѭӧc cán bӝ Bҧo tàng Ĉӗng Nai,

2.10 Page 20

▲back to top


Trung tâm KCH thu hӗi lҥi, bao gӗm: 16 vNJ khí ÿѭӧc gӑi là “Qua” (Ko), 12 mҧnh vӥ cӫa ÿӕc
và lѭӥi qua. Vào 5 - 1984, khi ÿiӅu tra Châu Thành, hӑ tìm thêm 3 lѭӥi qua lѭu lҥc ÿӃn ÿây.
Cho ÿӃn ÿҫu thұp kӹ 90, phòng TruyӅn thӕng Nông trѭӡng cao su Cҭm Mӻ tiӃp nhұn nhiӅu di
vұt do các nông trѭӡng viên ÿào ÿѭӧc ӣ Long Giao. Ĉáng quan tâm nhҩt là: 2 qua ÿӗng, 2 rìu
ÿӗng, 3 rìu bôn ÿá, 1 thҿ ÿeo có khoét lӛ xӓ dây ÿeo dҥng bùa; ÿһc biӋt có cҧ 2 tѭӧng trút bҵng
ÿӗng (chӍ thu hӗi ÿѭӧc 1). Tѭӧng tҧ thӵc hình con trút (tê tê - “Manis Javanica”) dài tӟi 37 cm,
bөng rӝng 9,8 cm, phҫn ÿҫu thú miêu tҧ khá sinh ÿӝng, vӟi mõm dài nhӑn, mҳt gӡ tròn, vành tai
nәi, bөng và chóp ÿuôi ÿӇ trѫn thӇ hiӋn da mӅm, duy chӍ có chân không tҥo 5 móng nhӑn nhѭ
vұt thұt. Ĉây chính là khӕi lѭӧng lӟn và nһng nhҩt (3,4 kg), là tiêu bҧn duy nhҩt thӇ hiӋn loài
thú này trong tâm thӭc ÿiêu khҳc tiӅn sӱ và nghӋ thuұt tҥo hình tѭӧng tròn Ĉӗng Nai xѭa. 21
tiêu bҧn qua tìm thҩy hiӋn biӃt bao gӗm 4 loҥi, vӟi nhiӅu kiӇu khác nhau vӅ cҩu tҥo dáng lѭӥi,
kích thѭӟc và trӑng lѭӧng ÿһc thù.
HiӋn tѭӧng cҧ sѭu tұp qua ÿӗng kǤ lҥ vӅ dáng lѭӥi, chѭa tӯng thҩy vӅ kích thѭӟc - trӑng
lѭӧng và tinh xҧo vӅ hoa văn trang trí hình hӑc trên toàn bӝ lѭӥi - ÿӕc - chuôi dӗn ÿӗng trong 1
phҥm vi ÿҩt vӯa phҧi, nhѭ vұy thұt khó có thӇ là vӃt tích cӫa mӝ táng, dҫu ÿó là nѫi yên nghӍ
cӫa nhân vұt có thӃ lӵc nhҩt cӝng ÿӗng; mà chӍ có thӇ hình dung là 1 kho tàng (tresor) lѭu giӳ
vNJ khí và tѭӧng quý cӫa ngѭӡi cә Ĉӗng Nai. Nhӳng kho tàng tѭѫng tӵ lѭu giӳ vNJ khí - công cө
ÿã có ӣ TiӇu Ĉӗn, Hҫu Gia Trang, An Dѭѫng (Hӗ Nam - Trung Quӕc), ӣ Hҥ Băng, Cҫu Vӵc,
chӭa ÿҫy trong trӕng ÿӗng Ĉông Sѫn hay cҧ kho tên ÿӗng nәi tiӃng hàng vҥn mNJi Cә Loa (Hà
Nӝi). Cùng vӟi sӵ có mһt cӫa thӇ loҥi binh khí kiӇu qua ӣ Dӕc Chùa, Bàu Hòe, Gò Quéo; s˱u
t̵p Long Giao cho th̭y thͱ vNJ khí quen thu͡c và ÿ˱ͫc ˱a chu͡ng cͯa con ng˱ͥi ͧ mi͉n ÿ̭t
r͡ng lͣn này chính là m͡t hi͏n t˱ͫng kh̫o c͝ h͕c thu͡c v͉ thͥi kǤ S̷t ÿã t˱˯ng ÿ͙i ph͝ bi͇n -
khi mà công cө - khí giӟi sҳt ÿã xuҩt hiӋn, hoàn chӍnh vӅ dáng hình - uy lӵc ÿӫ sӭc loҥi bӓ các
di vұt ÿӗng thau tѭѫng ӭng ÿӇ dӗn nguӗn quһng vӕn hiӃm vì phҧi nhұp khҭu cho viӋc luyӋn ÿúc
nhӳng di vұt lӟn ÿӃn kǤ lҥ kiӇu qua và tѭӧng trút Long Giao. Ĉây cNJng chính là thӡi ÿiӇm
tѭѫng ÿѭѫng vӟi nhӳng niên ÿҥi C14 trong nhӳng “cánh ÿӗng chum” Phú Hòa - Suӕi Ĉá hay
nҵm dѭӟi tҩm ÿan vӯa khám phá ӣ mӝ Cӵ thҥch Hàng Gòn - nӱa sau TNK I tr.CN. Nhѭ vұy,
sѭu tұp qua Long Giao, vӟi nhӳng ÿһc ÿiӇm có liên hӋ nguӗn gӕc vӟi nhӳng nhóm qua “tiӅn
thân” cӫa nó ӣ Dӕc Chùa, Gò Quéo, Bàu Hòe, chính là thӇ hiӋn ÿҫy ÿӫ nhҩt ÿһc trѭng cѫ bҧn
cӫa thӇ loҥi vNJ khí này ӣ Ĉông Nam bӝ và cӵc Nam Trung bӝ. Chúng phân biӋt thұt rõ vӟi sҧn
phҭm cùng loҥi cӫa các văn hóa khác ӣ Trung Nguyên (Hoa Bҳc - Hoa Trung - Nӝi Mông Cә,
Tӭ Xuyên), Ĉông Sѫn hay Thái Lan, song mһt khác lҥi hàm chӭa không ít nét tѭѫng ÿӗng vӅ
chi tiӃt cӫa loҥi hình và kiӇu thӭc trang trí hình hӑc vӟi qua Ĉông Sѫn (Núi Voi) hoһc Thái Lan
(Ban Dhart, Ban Chiang - Udon Thani, Udorn, Nan Mu’ong). Chính nhӳng nét gҫn gNJi này ÿã
góp phҫn thӇ hiӋn mӕi quan hӋ ÿa tuyӃn, vӅ quy mô và tҫm vóc cӫa văn hóa Ĉӗng Nai vӟi các
trung tâm văn minh kim khí khác ӣ ViӋt Nam và Ĉông Nam Á lөc ÿӏa.
Trong bình diӋn ҩy, nӃu hình dáng qua Long Giao nҧy sinh tӯ Dӕc Chùa - Gò Quéo, thì
hoa văn và nguӗn gӕc cҧm hӭng cӫa nó bҳt ÿҫu tӯ phong cách ÿһc sҳc cӫa văn minh ÿӗ ÿӗng
ViӋt cә mà giӟi khoa hӑc thӃ giӟi vүn gӑi là “Phong cách Ĉông Sѫn” (Dongsonian Style). Dҫu
không có nhӳng hình ngѭӡi hóa trang nhҧy múa - chèo thuyӅn - giã gҥo - ÿi săn hay giáp trұn,
không có cá - chim - thú nhѭ trên qua hay thҥp - trӕng Ĉông Sѫn, nhѭng nhӳng hӑa tiӃt bình dӏ
khác cӫa Ĉông Sѫn lҥi ÿѭӧc ngѭӡi nghӋ sƭ Long Giao tiӃp thu và gҥn lӑc vì chúng phù hӧp vӟi
tâm hӗn và cӕt cách cә truyӅn cӫa hӑ. Sӵ nӣ rӝ cӫa kiӇu thӭc trang trí hình hӑc mang dáng dҩp
Ĉông Sѫn trên ÿӗ ÿӗng Long Giao chính là bҵng cӟ gián tiӃp ӫng hӝ sӵ có mһt cӫa trӕng ÿӗng
Ĉông Sѫn (Heger I) ӣ Bình Phӫ - Phú Chánh - VNJng Tàu - Bù Ĉăng - Phѭӟc Long thӡi sѫ Sҳt
và sӵ hòa nhұp cӫa cuӝc sӕng ViӋt cә vào cuӝc sӕng nѫi ÿây. Cùng vӟi trӕng ÿӗng, các kiӇu
dáng hoa văn này chính là bҵng chӭng minh ÿӏnh quan h͏ Ĉông S˯n - Ĉ͛ng Nai ͧ nhͷng th͇ kͽ
sôi ÿ͡ng g̯n Công nguyên nh̭t - khi nhӳng âm thanh cӫa ÿàn ÿá truyӅn thӕng hòa nhұp tiӃng

3 Pages 21-30

▲back to top


3.1 Page 21

▲back to top


trӕng ÿӗng vang vӑng khҳp miӅn châu thә rӝng lӟn và giàu sӭc sӕng này. Và, nӃu nhѭ luұn
ÿiӇm cӫa H. Loof - Wissowa coi sӵ có mһt cӫa trӕng ÿӗng Heger I nhѭ là biӇu tѭӧng “quyӅn uy
Ĉông Sѫn” ӣ ÿó ÿây trong vùng Ĉông Nam Á là chính xác, thì quyӅn uy Ĉông Sѫn ÿѭӧc ngѭӡi
cә ÿón nhұn ӣ Ĉông Nam Bӝ phҧi chăng ngoài trӕng ÿӗng cho thӫ lƭnh, còn có qua ÿӗng - bҵng
chӭng cӫa lòng can ÿҧm và uy lӵc Ĉӗng Nai xѭa? Và, nӃu nhѭ ý kiӃn cӫa Lý TӅ coi qua là thӭ
vNJ khí bӝc lӝ cho uy quyӅn - thӭ “quyӅn trѭӧng” hoһc “nghi trѭӧng” ÿѭӧc dành trang bӏ cho
ÿӝi trѭӣng hay thӫ lƭnh 1 ÿӝi quân, là chính xác thì, nhóm qua Long Giao sӁ cho phép chúng ta
hình dung mӭc ÿông ÿҧo và mҥnh mӁ cӫa nhӳng ÿӝi quân tѭѫng ӭng - ÿѭӧc trang bӏ loҥi vNJ khí
lӧi hҥi này trong cuӝc sӕng lao ÿӝng - chiӃn ÿҩu và chiӃn thҳng sӵ lҩn lѭӟt cӫa kҿ thù và ác thú
ÿӇ sinh tӗn, kiӃn thiӃt và làm miӅn ÿҩt trù phú này. CNJng tӯ ÿҩy mà hình tѭӧng Thӫ lƭnh -
ngѭӡi có quyӅn uy nhҩt cӝng ÿӗng xã hӝi trong công cuӝc giӳ gìn nhӳng sáng tҥo văn hóa vұt
chҩt - tinh thҫn Ĉӗng Nai xѭa ÿѭӧc tôn lên.
Kho tàng Qua ÿӗng Long Giao thӵc sӵ là mӝt ÿóng góp cho hiӇu biӃt cӫa chúng ta vӅ
ÿӍnh ÿiӇm cӫa văn hóa cә Ĉӗng Nai và bҧn sҳc cӫa tҫm cao ҩy trong lӏch sӱ. Khi nhӳng cѭ dân
cӫa vua Hùng và vua Thөc An Dѭѫng, bҵng lӧi thӃ cӫa ÿӏa hình giàu quһng, ÿã ÿѭa bӝ khí giӟi
ÿӗng thau cӫa hӑ ÿӃn ÿӍnh cao vӅ lѭӧng - loҥi, làm cѫ sӣ vұt chҩt bӅn vӳng cho sӭc mҥnh giӳ
nѭӟc Văn Lang - Âu Lҥc thӡi sѫ Sҳt và ÿӍnh ÿiӇm cӫa văn minh Sông Hӗng ÿѭӧc xác lұp bҵng
sӵ nӣ rӝ cӫa trӕng và thҥp ÿӗng - nhӳng công trình ѭu tú cӫa trí tuӋ ViӋt cә; thì vào lúc ҩy, bӝ
ÿӗ ÿӗng Ĉông Nam bӝ ÿã mau chóng qua ÿi sӵ hѭng khӣi Dӕc Chùa - Bѭng Bҥc và gҫn nhѭ
toàn bӝ bӏ công cө - vNJ khí sҳt tѭѫng ӭng thay thӃ. Chính trong thӡi ÿiӇm lӏch sӱ ÿó, qua Long
Giao - thӭ vNJ khí mà sҳt khó ÿҥi diӋn, nhҩt là khҧ năng biӇu ÿҥt nhӳng giá trӏ tinh thҫn và nghӋ
thuұt, ÿã hình thành nhѭ mӝt ngoҥi lӋ ÿҽp và ÿһc sҳc cӫa Ĉӗng Nai. Bӝ qua Long Giao, nhӡ
thӃ, gҳn bó hӳu cѫ và là mӝt trong nhӳng nét biӇu hiӋn cho khӕi kӃt tinh văn hóa cә Ĉӗng Nai,
mà chính nó ÿã góp phҫn tҥo cho bҧn sҳc cӫa tҫm cao Ĉӗng Nai khác vӟi tҫm cao Sa HuǤnh và
Ĉông Sѫn thӡi ÿҥi Sҳt. Thêm nӳa, phát hiӋn kho tàng Long Giao và qua ÿӗng Long Giao nҵm
trong ÿӏa bàn quy tө cӫa nhӳng di tích tiêu biӇu nhҩt cho toàn vùng Ĉông Nam bӝ thӡi sѫ Sҳt -
nhóm di tích Suӕi Chӗn - Phú Hòa trên ÿӏa bàn Xuân Lӝc - Long Khánh; phҧi chăng ÿiӅu ÿó
còn gӧi ý vӅ mӝt vùng ÿҩt trung tâm cӫa văn hóa cә Ĉӗng Nai - mӝt vùng ÿҩt có nhiӅu công cө
sҧn xuҩt - khí giӟi sҳt, nhiӅu ÿӗ trang sӭc lӝng lүy, có mӝ ÿá ÿӗ sӝ và mӝ vò dày ÿһc, có tѭӧng
tròn hiӃm quý, có qua và trӕng ÿӗng quyӅn uy - mӝt vùng ÿҩt tӯng là trung tâm quy tө, trung
tâm tinh thҫn mӝt thӡi vang bóng cӫa ngѭӡi cә Ĉӗng Nai? Và, phҧi chăng trӕng Bình Phӫ - Phú
Chánh - VNJng Tàu - Bù Ĉăng - Phѭӟc Long và mӝ cӵ thҥch Hàng Gòn chính là nhӳng dҩu hiӋu
ÿҫu tiên vӅ sӵ hình thành và lӟn lên mӝt cѫ cҩu quyӅn lӵc tӕi cao, vѭӧt lên trên ÿӝi ngNJ thӫ lƭnh
có ÿһc quyӅn trang bӏ qua ÿӗng, cӫa cӝng ÿӗng tӝc ngѭӡi này?
Phát hiӋn kho tàng Long Giao và qua Long Giao là hình ҧnh lóe sáng, mӝt biӇu tѭӧng
hoành tráng cӫa ÿӗ ÿӗng và kӻ nghӋ ÿúc ÿӗng Ĉông Nam bӝ ӣ ÿӍnh ÿiӇm cӫa nó: ĈӍnh cao
Suӕi Chӗn - Phú Hòa thӡi Sҳt sӟm. Ĉây cNJng chính là ÿӍnh cao nhҩt cӫa cuӝc sӕng tiӅn sӱ - sѫ
sӱ Ĉông Nam bӝ - mӝt cuӝc sӕng mà gian nan và hào hӭng rҧi ra trong nhiӅu Thiên niên kӹ
trѭӟc Công lӏch, vӟi nhӳng sѭu tұp ÿá lӟn nhҩt ViӋt Nam ӣ Cҫu Sҳt - Suӕi Linh - Mӻ Lӝc -
Phѭӟc Tân, nhӳng bӝ khuôn ÿúc lӟn nhҩt khu vӵc ӣ Dӕc Chùa - Bѭng Bҥc, nhӳng sѭu tұp
kiӃm - dao - nӓ - suӕt ÿan lѭӟi bҵng căm - xe hay gӓ ÿӓ chѭa tӯng thҩy ӣ Cái Vҥn, nhӳng bӝ
thҥch cҫm ÿӝc ÿáo Bình Ĉa - Lӝc Hòa, kho tàng qua - tѭӧng trút Long Giao, quҫn thӇ mӝ cӵ
thҥch Hàng Gòn - nhӳng “HiӋn tѭӧng Ĉӗng Nai” trong lӏch sӱ thăng trҫm cӫa Văn hóa và Văn
minh Ĉông Nam Á.
IV. XÃ HӜI CӘ ĈӖNG NAI - ĈӠI SӔNG KINH Tӂ VÀ VĂN HÓA THӠI Kǣ TIӄN -
SѪ SӰ:

3.2 Page 22

▲back to top


Vӟi nhӳng thông tin khҧo cә hӑc hiӋn nay, có thӇ khҷng ÿӏnh rҵng: Sӵ tiӃn bӝ cӫa toàn
bӝ ÿӡi sӕng xã hӝi vұt chҩt - tinh thҫn thӡi tiӅn sӱ - sѫ sӱ Ĉӗng Nai ÿѭӧc xây dӵng trên nӅn
tҧng kinh t͇ s̫n xṷt nông nghi͏p và sӵ mӣ rӝng cӫa lao ÿ͡ng thͯ công, mà trѭӟc hӃt là kӻ
nghӋ sҧn xuҩt công cө chӃ tҥo phә thông (generalized tools) bҵng ÿá cNJng vӟi công cө trӵc tiӃp
khai thác kiӃm sӕng bҵng tre gӛ chuyên hóa (specilized tools) kӻ nghӋ gӕm, muӝn hѫn là luyӋn
kim và dӋt vҧi. Chính trong các loҥi hình kinh tӃ sҧn xuҩt này, khuynh hѭӟng hoҥt ÿӝng kinh tӃ
quan trӑng nhҩt là phѭѫng thӭc nông nghiӋp trӗng lúa - rau cӫ nguyên thӫy ÿã ÿem lҥi cho
ngѭӡi cә Ĉӗng Nai nguӗn thӭc ăn cѫ bҧn, thѭӡng trӵc và chҩt lѭӧng nhҩt, mà chính nó ÿã ngӵ
trӏ ӣ ÿây gҫn nhѭ khҳp mӑi nѫi và trong các thӡi kǤ lӏch sӱ.
Ngѭӡi cә Ĉӗng Nai có thӇ ÿã bҳt ÿҫu trӗng lúa ngay tӯ thӡi cѭ ngө ӣ Cҫu Sҳt - Suӕi
Linh hѫn 4000 năm trѭӟc. Nhӳng hҥt lúa nguyên và vӓ lúa hay dҩu vӃt cӫa rѫm rҥ quan sát
ÿѭӧc trong phôi gӕm hoһc trong ÿӗ ÿӵng và kiӃn trúc gӛ ӣ Phѭӟc Tân Hѭng, Cái Vҥn, Bѭng
Bҥc cNJng nhѭ mӝt sӕ di chӍ khác ӣ Ĉӗng Nai minh ÿӏnh sӵ gҳn bó cӫa loài hoa thҧo này vӟi
cuӝc sӕng kinh tӃ và văn hóa cӫa hӑ. Theo nhà nông hӑc T. Watabé (1978), loài lúa trӗng cә
xѭa nhҩt, ѭu viӋt cӫa cҧ vùng ÿӗi gò bán sѫn ÿӏa Nam Ĉông Dѭѫng ÿã ÿѭӧc trӗng rӝng rãi liên
tөc kéo dài ÿӃn sau Công nguyên là loài Oriza Sativa. Giӕng lúa này mang tính chҩt trung gian
cӫa lúa cҥn và lúa nѭӟc; có kích cӥ hҥt cӵc nhӓ và ngҳn (4,4 x 2,1 cm) “phҧi là cây trӗng ӣ ÿҩt
khô hҥn nói chung”. Chúng khác lúa nѭӟc, dù vүn cҫn nѭӟc ÿӇ sinh trѭӣng trong các thӡi kǤ
nhҩt ÿӏnh và vӟi vùng ÿӗi gò bán bình nguyên Ĉӗng Nai thì “hҫu nhѭ viӋc trӗng trӑt chӫ yӃu
dӵa theo thӡi tiӃt mѭa nhiӅu và thӡi vө thuұn lӧi hѫn cҧ ÿӇ trӗng lúa cҥn ӣ ÿây khoҧng tháng 9 -
tháng 5 Dѭѫng lӏch” (1).
Sӱ hiӋn diӋn nhӳng khu di chӍ ÿӏnh cѭ lâu năm, thұm chí tӟi 300 - 600 năm vӟi bӅ dày
ÿáng kӇ cӫa tҫng văn hóa sinh hoҥt vұt chҩt không gián cách là bҵng chӭng gián tiӃp quan trӑng
nhҩt ÿӇ khҷng ÿӏnh cѫ sӣ thiӃt yӃu cӫa viӋc ÿӏnh cѭ dài lâu cӫa ÿông ÿҧo ngѭӡi cә, và vai trò
chӫ ÿҥo cӫa ngh͉ tr͛ng lúa c̩n không dùng sͱc kéo trong sӵ phát triӇn kinh tӃ cә xѭa ӣ Ĉӗng
Nai. Trong nӅn cҧnh ÿӏa - sinh thái nhiӋt ÿӟi Ĉông Nam bӝ, các chӍ dүn ghi nhұn gҫn nhѭ tҩt cҧ
nhӳng ÿiӅu kiӋn cҫn và ÿӫ cho sӵ phát triӇn nông nghiӋp nѭѫng rүy ӣ châu thә màu mӥ cӫa hӋ
thӕng sông Ĉӗng Nai. Chính ӣ nhӳng tiӇu vùng trӑng yӃu này, chúng ta ÿѭӧc chӭng kiӃn sӵ tұp
trung sinh tө và hoҥt ÿӝng sҧn xuҩt cӫa cѭ dân nông nghiӋp cә Ĉӗng Nai. ĈiӅu ÿó ÿѭӧc chӭng
minh bҵng nhӳng cөm di tích ÿӏnh cѭ tӯ 1 - 3 ha, mà trong lòng tӯng di tích chӭa ÿӵng nhӳng
loҥi hình nông cө cѫ bҧn quan trӑng cӫa quá trình sҧn xuҩt, bҳt ÿҫu tӯ công viӋc chһt cây, phát
quang nѭѫng rүy, gһt hái xӱ lý hҥt và kӃt thúc bҵng viӋc thu hoҥch mùa màng, tuӕt hay nghiӅn
hҥt, bҧo lѭu hҥt và tiêu thө sҧn phҭm nông nghiӋp.
Trѭӟc hӃt, nhӳng loҥi hình di vұt chӫ yӃu và phә biӃn nhҩt, có thӇ nhұn dҥng gҫn nhѭ ӣ
bҩt cӭ nѫi nào ӣ Ĉӗng Nai, khi nѫi ÿó ÿѭӧc tiӃn hành ÿiӅu tra, khҧo sát, thám sát hoһc khai quұt
khҧo cә hӑc. Nhӳng loҥi hình di vұt ҩy ÿѭӧc xem nhѭ nhӳng nông cө ÿѭӧc ngѭӡi cә Ĉӗng Nai
sӱ dөng ÿӇ chһt cây phát quang khoanh vùng nѭѫng ruӝng và ÿào xӟi ÿҩt canh tác hoһc gia
công nhӳng nông cө tre gӛ khác, nhѭ: rìu bôn, cuӕc, mai hay thuәng bҵng ÿá và kim loҥi bҵng
ÿӗng thau hay sҳt. NӃu nhѭ sѭu tұp chày và bàn nghiӅn hҥt ÿѭӧc phát hiӋn còn làm nhiӅu nhà
nghiên cӭu băn khoăn khi lý giҧi loҥi ngNJ cӕc ÿѭӧc chӃ biӃn ÿã dѭӥng trӗng hay còn hoang dҥi;
thì sѭu tұp dao gһt phә cұp ӣ Ĉӗng Nai ÿã khҷng ÿӏnh ý nghƭa quan trӑng cӫa chúng ÿӕi vӟi
viӋc thu hoҥch mùa màng, vӟi nhӳng kiӇu loҥi xѭa nhҩt làm bҵng ÿá ӣ các làng cә Cҫu Sҳt -
Suӕi Linh, nhӳng lѭӥi dao hái bҵng ÿӗng thau Dӕc Chùa và các lѭӥi liӅm sҳt chôn trong mӝ
chum Xuân Lӝc. Rҩt có thӇ, viӋc thu hoҥch vӟi sӵ trӧ giúp cӫa dao ÿá hoһc ÿӗng gá trên khung
cán tre gӛ chӍ nhҵm tuӕt lҩy hҥt diӉn ra trên nhӳng cánh ÿӗng, nѭѫng rүy liên quan ÿӃn lý giҧi
huyӅn thoҥi bҧn ÿӏa Mҽ Lúa và tín ngѭӥng nông nghiӋp lҩy viӋc trӗng lúa làm trung tâm. Sӵ
(1) Theo NguyӉn Công Bình - Lê Xuân DiӋm - Mҥc Ĉѭӡng 1983.

3.3 Page 23

▲back to top


xuҩt hiӋn nhӳng lѭӥi liӅm sҳt có chuôi tra cán và nhiӅu công cө gһt có rìa rӝng phù hӧp cho thu
hoҥch cҧ ӣ ÿӗng ngұp nѭӟc và có thӇ tұn dөng cҧ nhӳng loҥi cây cӓ làm rѫm rҥ. Nhӳng yӃu tӕ
trên có ý nghƭa quan trӑng trong viӋc chӭng minh rҵng sӵ phát triӇn nông nghiӋp ӣ hҥ lѭu sông
Ĉӗng Nai ÿã ÿҥt ÿӃn mӝt trình ÿӝ cao. Vì nhӡ ÿó, mà quá trình gһt hái ÿã ÿѭӧc dӉ dàng hѫn và
nhanh hѫn, hiӋu suҩt lao ÿӝng ÿѭӧc nâng cao rõ rӋt; ÿӗng thӡi ÿáp ӭng yêu cҫu thu hoҥch nѫi
ÿӏa bàn mӟi, khác lҥ vӟi truyӅn thӕng cӫa nông nghiӋp Ĉӗng Nai cә.
Cùng vӟi sӵ vҳng bóng ӣ Ĉӗng Nai kӻ thuұt dùng cày (liên quan ÿӃn viӋc sӱ dөng sӭc
kéo cӫa ngѭӡi và ÿӝng vұt, ví nhѭ 73 lѭӥi cày ÿӗng phát hiӋn trong nhiӅu vùng sinh thái cӫa
ngѭӡi ViӋt cә), sӵ phә cұp cӫa tә hӧp nông cө mang ÿұm tính năng canh tác và thu hoҥch ӣ
nhӳng miӅn ÿӏa hình Ĉӗng Nai là bҵng cӟ cө thӇ cho giҧ ÿӏnh vӅ sӵ hiӋn diӋn nhӳng hình thái
ÿѫn giҧn và cә xѭa nhҩt cӫa nӅn kinh tӃ nông nghiӋp trӗng lúa bán sѫn ÿӏa trên nhӳng vùng
kinh tӃ - dân cѭ trӑng yӃu thӡi kim khí: bán bình nguyên ÿҩt ÿӓ basalte và hӋ thӕng bұc thӅm
phù sa cә. ViӋc trӗng lúa nѭӟc trong châu thә vӟi giӕng loài kém chӏu hҥn (nhѭ viӋc sҧn xuҩt
thâm canh ӣ ÿӗng bҵng Nam bӝ ngày nay) ÿѭӧc ghi nhұn nѫi ÿây khá muӝn màng. NӃu nhѭ
R.O. Whyte (1972) có lý khi cho rҵng kinh tӃ nông nghiӋp trӗng lúa nѭӟc không thӇ xuҩt hiӋn
trѭӟc khi phә cұp ÿӗ sҳt, mà sҳt hiӋn diӋn ӣ Ĉӗng Nai theo nhӳng bҵng chӭng hiӋn có không
sӟm hѫn 500 năm trѭӟc Công lӏch, thì nông nghiӋp lúa nѭӟc nӃu có mһt ӣ hҥ lѭu Ĉӗng Nai vào
thӡi ÿiӇm này cNJng khu biӋt nѫi nhӳng vùng ven ÿҫm lҫy cұn biӇn, các cù lao và bãi nәi mӟi
bӗi tө, chӭ chѭa thӵc sӵ khai triӇn trên ÿa phҫn mһt bҵng châu thә (Hà Văn Tҩn 1987; Phҥm
Ĉӭc Mҥnh 1991). Trѭӟc khi lúa nѭӟc trӣ thành cây lѭѫng thӵc quan trӑng vӟi sӵ manh nha kӻ
thuұt canh tác mӟi mang sҳc thái cӫa nghӅ trӗng lúa thâm canh “trong châu thә” mӟi thành tҥo,
chӫ yӃu ӣ ÿӗng bҵng Cӱu Long, mà bҵng cӟ ÿҫu tiên không sӟm hѫn thӃ kӹ 2 - 7 sau CN, có
thӇ vӳng tin rҵng: Nông nghiӋp nѭѫng rүy trӗng lúa cҥn, cây có quҧ - cӫ cho bӝt và hoa màu
khác là hiӋn thӵc rӝng khҳp cѭѫng vӵc ÿӗi gò bán bình nguyên, thung lNJng suӕi sông và ÿӗng
bҵng cao Ĉӗng Nai trong thӡi tiӅn sӱ.
ViӋc sӱ dөng nông cө bҵng kim loҥi ÿӇ chһt cây phá rӯng khai hoang canh tác và thu
hoҥch mùa màng ÿã tҥo nên khҧ năng làm tăng sҧn phҭm trӗng trӑt cӫa nông nghiӋp, ghi dҩu
mӝt giai ÿoҥn quan trӑng trong sӵ ÿiӅu hành và khai triӇn ngành sҧn xuҩt chӫ ÿҥo cӫa chӫ nhân
nӅn kinh tӃ cӝng sinh vùng ÿҩt Ĉӗng Nai thӡi tiӅn sӱ - sѫ sӱ. Sӵ hiӋn diӋn cӫa nhӳng sѭu tұp
chum gӕm cӥ lӟn vӟi chiӅu cao tӟi 50 - 80 cm và ÿѭӡng kính bөng gҫn tѭѫng ÿѭѫng, cùng khӕi
lѭӧng lӟn các mҧnh vӥ cӫa chúng trong hàng loҥt di chӍ cѭ trú cә Ĉӗng Nai cNJng là nhӳng
bҵng chӭng gián tiӃp minh ÿӏnh hiӋu quҧ cao cӫa sҧn xuҩt nông nghiӋp bҧn ÿӏa, bӣi lӁ, ngoài
khҧ năng sӱ dөng ÿӇ chӭa nѭӟc phөc vө nhu cҫu sinh hoҥt thѭӡng nhұt nѫi cѭ trú, mӝt chӭc
năng thông dөng khác có thӇ ÿѭӧc nghƭ ÿӃn là bҧo tӗn lѭѫng thӵc. Và, nӃu nhӳng chum cӥ lӟn
Ĉӗng Nai chuyên dùng trӳ hҥt lѭѫng thӵc sau thu hoҥch, thì chúng có dung lѭӧng chӭa không
dѭӟi 100 kg/tiêu bҧn.
Sӵ tiӃn triӇn sҧn xuҩt nông nghiӋp gҳn liӅn vӟi khai triӇn luyӋn kim ÿã nâng cao khҧ
năng ÿҧm bҧo ÿӡi sӕng và mӭc sӕng nguyên thӫy và ghi nhұn nhӳng tiӃn bӝ kinh tӃ - văn hóa
mӟi cӫa xã hӝi cә Ĉӗng Nai, ÿһc biӋt tӯ nӱa sau TNK I tr.CN. Trong lúc ÿem lҥi sҧn phҭm
lѭѫng thӵc rõ ràng là nhiӅu hѫn và әn ÿӏnh hѫn các nghӅ kiӃm sӕng khác, chính nông nghiӋp ÿa
canh và luân canh trên nhiӅu dҥng ÿӏa hình vӟi vӏ trí hàng ÿҫu cӫa lúa cҥn, bên cҥnh cây có cӫ
cho bӝt, tăng cѭӡng dӵ trӳ lѭѫng thӵc - thӵc phҭm cӝng ÿӗng, tҥo ÿiӅu kiӋn ÿӏnh cѭ lâu bӅn và
mӣ rӝng ÿӏa bàn sinh sӕng khҳp ÿӗng bҵng ven sông và ÿҫm lҫy cұn biӇn, cӫng cӕ sӵ giàu có
và quyӅn quҧn lý tài sҧn cӫa tӯng nhóm ngѭӡi riêng lҿ, ÿѭa ÿӃn sӵ xuҩt hiӋn ngày càng rõ cӫa
phân chia giàu nghèo và quyӅn lӵc, ÿһc biӋt rõ ӣ “thӡi ÿҥi cây kiӃm sҳt” trong các “cánh ÿӗng
chum” Xuân Lӝc, dүn ÿӃn sӵ xuҩt hiӋn phân hóa giai cҩp trong lòng xã hӝi nguyên thӫy Ĉӗng
Nai vào sѫ kǤ thӡi ÿҥi Sҳt. Ĉҩy cNJng là cѫ sӣ kinh tӃ nӅn tҧng ÿҧm bҧo ÿӡi sӕng và sӵ bình әn

3.4 Page 24

▲back to top


cӫa toàn bӝ hoҥt ÿӝng xã hӝi cә “... ӣ mӝt trong nhӳng vùng ÿҩt phì nhiêu nhҩt Ĉông Nam Á
ÿѭѫng thӡi (Bellwood P. 1978).
Trong ÿiӅu kiӋn môi trѭӡng sinh thái nhiӋt ÿӟi Nam bӝ, nông nghiӋp trӗng lúa cҥn và
cây có quҧ - cӫ thӇ hiӋn tính tích cӵc khai thác mһt bҵng và chiӅu sâu thә nhѭӥng Ĉӗng Nai
hiӇn nhiên ÿem lҥi nguӗn thӭc ăn chӫ yӃu và әn ÿӏnh nhҩt, nhѭng không tách rӡi các phѭѫng
thӭc kiӃm sӕng và khai thác triӋt ÿӇ nguӗn lӧi cӫa sinh cҧnh khác nhѭ chăn nuôi và săn bҳn
chim thú, mò cua bҳt ӕc ven suӕi, câu cá trong hӗ ÿҫm và chài lѭӟi dài ngày trên sông - biӇn,
hái lѭӧm quҧ trái hoang dҥi, lҩy nhӵa cây tô nhuӝm màu cho áo gӕm, hái lá làm thuӕc chӳa
bӋnh, hay hҥt hӝt (nhѭ Kѫ - nia) cung cҩp dҫu và ÿҥm thӵc vұt.... Sӵ tәng hӧp nguӗn liӋu khҧo
cә hӑc, ÿһc biӋt sӵ giám ÿӏnh di tӗn thӵc phҭm cә, cho chúng ta biӃt vai trò không nhӓ cӫa kinh
t͇ khai thác ӣ ÿây, cNJng nhѭ sӵ lҩn áp cӫa nghӅ săn bҳn chim thú so vӟi chăn nuôi trong thӡi
tiӅn sӱ Ĉӗng Nai. KӃt quҧ giám ÿӏnh các xѭѫng cӕt ÿӝng vұt khai quұt ӣ nhiӅu làng cә văn hóa
Ĉӗng Nai (Bình Ĉa, An Sѫn, Dinh Ông, Rҥch Núi, BӃn Ĉò, Dӕc Chùa, Bѭng Bҥc, Cái Vҥn...)
cho biӃt tӟi hѫn 50 kg xѭѫng răng thú hoang và thuҫn dѭӥng vӟi hàng chөc ngàn tiêu bҧn thuӝc
các bӝ: ăn thӏt (Carnivora), gһm nhҩm (Rodentia), ăn cӓ (Herbivora) hay guӕc chҹn
(Artiodaetyla). Trong ÿó, hѫn 400 tiêu bҧn ÿѭӧc xác minh chó nhà (Canisfamiliaris) hiӋn là sѭu
tұp lӟn nhҩt Ĉông Nam Á; gҫn 800 tiêu bҧn cӫa hѫn 250 heo rӯng (Sus scrofa), mӛi con nһng
trung bình 70 - 75 kg, có khi tӟi 100 kg; 10 tiêu bҧn cӫa bò rӯng (Bos Gaurus) và di cӕt cӫa gҫn
20 giӕng loài muông thú, bò sát, giáp xác và nhuyӉn thӇ khác. Ví nhѭ có loài sӕng trong rӯng
già hay lau sұy nhѭ: khӍ vӑc (macaca, Semnopithecus), báo vàng (Felis Temineki), voi (Elephas
Indicus), chӗn hѭѫng (Paradorurus Hermaphroditus), hѭѫu nai hoҹng (Cervus Eldis, Axis
Porcinus, Cervidae sp., Muntiacus Mutjac), cheo cheo (Tragulus sp.), kǤ ÿà mӕc (Varanus cf.
Salvator), chim hay gà rӯng; có loài sӕng ӣ ven ÿҫm lҫy nhѭ: tê giác (culbitus), rái cá bé (Lutra
cf. Sumatrana); hoһc dѭӟi nѭӟc nhѭ: rùa vàng lӟn (Testudo sp.), cá sҩu (Crocodylus Porosus),
ӕc leng, ӕc bѭѫu, hҫu, sò huyӃt, cua biӇn.... (Lê Trung Khá 1980, 1985, 1989).
Nhӳng tӗn tích thӭc ăn nguyên thӫy minh ÿӏnh nguӗn lӧi vô cùng phong phú cӫa miӅn
rӯng ÿҫm và sông biӇn Ĉӗng Nai thӡi ÿҥi kim khí, ÿã cung ӭng nhӳng nguӗn liӋu quan trӑng và
thú vӏ cho hiӇu biӃt “thӵc ÿѫn” thӡi tiӅn sӱ và tұp tөc săn bҳn - chӃ biӃn - ăn uӕng - tұn dөng
nguyên liӋu chӃ tác công cө - vNJ khí - trang sӭc cӫa nhӳng “nhà thiӋn xҥ” và ngѭ dân Ĉӗng Nai
xѭa. Ví nhѭ, viӋc sӱ dөng chó lúc ÿi săn, giӳ nhà, bҧo vӋ nѭѫng rүy nông nghiӋp; nhu cҫu tiêu
diӋt lӧn rӯng không chӍ nhҵm thӓa mãn cѭ dân cә vӅ thӵc phҭm, mà còn ÿӇ bҧo vӋ mùa màng;
viӋc xҧ thӏt thú ӣ hiӋn trѭӡng săn bҳn, bә sӑ heo lҩy não, bҿ xѭѫng chi ÿӇ hút tӫy; do cӕt thú cҳt
ÿoҥn bӏ cháy sém hay không gӧi ý con thú săn ÿѭӧc bӏ ngѭӡi thӧ xҿ ÿӇ nѭӟng hay luӝc ăn; cách
chһt ÿít ӕc lҩy thân mӅm; câu cá sҩu hoһc cá lӟn bҵng lѭӥi câu lӟn chӃ tҥo tӯ sӯng hѭѫu; chӃ
công cө hình rìu vai bҵng mai rùa biӇn, mài nhӑn xѭѫng trө chó làm dùi và kim khâu; hoһc chӃ
xѭѫng sӯng thú làm ÿӗ trang sӭc....
Ĉó cNJng là nhӳng thói quen cә truyӅn, bên cҥnh nhӳng tұp tөc ÿһc thù khác, còn ghi
nhұn trong ÿӡi sӕng nhiӅu cӝng ÿӗng tӝc ngѭӡi ӣ Ĉông Nam Á lөc ÿӏa và hҧi ÿҧo, mà trong ÿó
3 con vұt gҫn gNJi nhҩt vӟi con ngѭӡi là chó, lӧn và gà. Ĉây cNJng là 3 loài ÿӝng vұt ÿѭӧc con
ngѭӡi mang theo mình khi chinh phөc thӃ giӟi hҧi ÿҧo Thái Bình Dѭѫng. Theo mӝt sӕ hӑc giҧ,
lӧn ÿѭӧc thuҫn dѭӥng (Sus domestica) tӯ dҥng Sus Scrofa vӟi không gian tӵ nhiên thӡi tiӅn sӱ
giӟi hҥn ӣ Ĉông Nam Á lөc ÿӏa, Sumatra và Java, là vұt nuôi quan trӑng nhҩt vì chúng chӭng tӓ
sӵ hiӋn diӋn cӫa nông nghiӋp. NӃu lӧn ÿích thӵc là thuҫn dѭӥng thì chúng cҫn, dù chӍ mӝt
phҫn, ÿѭӧc nuôi bҵng chính thӭc ăn do con ngѭӡi sҧn xuҩt ra, và vì thӃ mà trong kinh tӃ xây
dӵng trên nӅn tҧng săn bҳn - hái lѭӧm rҩt giҧn ÿѫn là con ngѭӡi không cung ӭng ÿѭӧc.
Ӣ Ĉӗng Nai trong thӡi ÿҥi kim khí, bên cҥnh 2 hoҥt ÿӝng kinh tӃ trӵc tiӃp ÿѭa lҥi thành
phҭm nhҵm thӓa mãn nhu cҫu lѭѫng thӵc - thӵc phҭm cә, các ngành kinh t͇ thͯ công phө trӧ có

3.5 Page 25

▲back to top


vai trò quan trӑng ÿӇ cung cҩp nông cө và trang bӏ phѭѫng tiӋn cho các hoҥt ÿӝng kiӃm sӕng
nhѭ săn bҳt, ÿánh cá, hái lѭӧm và phөc vө ÿӡi sӕng tinh thҫn bình dӏ ÿһc thù cӫa chӫ nhân miӅn
văn hóa này. Mӝt sӕ ngành nghӅ thӫ công Ĉӗng Nai truyӅn thӕng rҩt ÿһc sҳc, nhѭng chӍ ÿѭӧc
nhұn dҥng qua các dөng cө hay thành phҫn còn bҧo tӗn. Ví nhѭ: ngh͉ se sͫi - d͏t v̫i (dҩu tích
chӍ còn là sѭu tұp gҫn 500 dӑi se sӧi bҵng ÿҩt nung và vӃt vҧi in trên các ÿӗ tùy táng chôn theo
ngѭӡi chӃt); ngh͉ ÿan l˱ͣi (suӕt lѭӟi bҵng gõ ÿӓ hay căm - xe), ngh͉ m͡c (làm nhà sàn, ÿóng
thuyӅn, chӃ tҥo kiӃm - dao - cung nӓ - ÿNJa - chӕt...); ngh͉ ch͇ tác ÿ͛ x˱˯ng, sͳng (ÿӁo, gӑt,
mài, cѭa, chһt, chҿ, tách, trau chuӕt tӯ các nguyên liӋu nhѭ sӯng hѭѫu, xѭѫng cҷng chó, ÿӕt
sӕng thú, mai rùa biӇn, vӓ trai làm công cө - dөng cө - vNJ khí - trang sӭc); ngh͉ rèn s̷t (sҧn
phҭm công cө - vNJ khí - trang sӭc cho phép hình dung phѭѫng pháp chӃ tҥo và quy trình công
nghӋ ÿѫn giҧn thô sѫ, tӯ khai thác quһng thiên nhiên ÿѭa vào lò nҩu chҧy bҵng phѭѫng pháp
hoàn nguyên ÿem nung ÿӓ bҵng “ӕng bӉ” cӫa lò rèn rӗi ÿem gò trên ÿe tҥo hình vұt dөng)
(NguyӉn Công Bình - Lê Xuân DiӋm - Mҥc Ĉѭӡng, 1990). Ӣ ÿây, tұp trung trình bày các nghӅ
còn nhiӅu tӗn tích vұt chҩt nhҩt, nhѭ: làm gӕm, chӃ tác ÿá và luyӋn ÿúc hӧp kim ÿӗng thau.
NghӅ làm gӕm: VӃt tích khҧo cә hӑc minh chӭng rҵng: Ngay tӯ thӡi lұp làng Cҫu Sҳt,
Suӕi Linh giӳa TNK III tr.CN, ngѭӡi nguyên thӫy Ĉӗng Nai ÿҥt trình ÿӝ cao cӫa ngh͉ làm g͙m
b̹ng bàn xoay, vӟi thành phҭm phân ÿӏnh rõ chӭc năng sӱ dөng nhѭ ÿӗ ÿӵng, ÿӗ ÿun nҩu, ÿӗ
ăn uӕng. Nhӳng sҧn phҭm trên ÿѫn giҧn vӅ dáng vҿ, mӝc mҥc, bình dӏ trong trang trí. NghӅ làm
gӕm Ĉӗng Nai phөc vө trѭӟc hӃt các nhu cҫu cӫa nông nghiӋp, ngoài ra còn chӃ tҥo dөng cө
cho nhiӅu ngành nghӅ khác, nhѭ: ÿҥn cho săn bҳn hoang cҫm, nӗi nҩu - muôi rót và khuôn ÿҩt
cho luyӋn ÿúc kim loҥi, ӕng chӍ và dӑi se chӍ cho nghӅ dӋt, chì lѭӟi cho nghӅ ÿánh cá, quҧ cân
cho thѭѫng mҥi, bàn xoa gӕm cho chính công ÿoҥn tҥo hình ÿӗ ÿӵng gӕm... Ĉһc sҧn cӫa nghӅ
thӫ công lâu ÿӡi này thӇ hiӋn rõ nhҩt nhӳng “ÿһc tính” bình dӏ và thӵc dөng cӫa văn hóa vұt
chҩt Ĉӗng Nai. ĈiӅu ÿó còn ÿѭӧc bӝc lӝ trong cuӝc sӕng sҧn xuҩt - chiӃn ÿҩu, trong nӃp sinh
hoҥt và ÿӡi sӕng tinh thҫn cӫa cӝng ÿӗng ngѭӡi cә nѫi ÿây.
Gӕm cә Ĉӗng Nai, ngoҥi trӯ nhóm ít xѭѫng xӕp làm tӯ sét phù sa sông (vӟi yӃu tӕ vi
lѭӧng kӁm 0,01%, phӕt pho 0,1%) vӅ cѫ bҧn thô và cӭng, ÿӝ nung cao (trung bình tӟi 500 -
6000 C do khoáng caolinit bӏ hӫy gҫn hӃt) nên chҩt lѭӧng tӕt, rҳn chҳc không thua gӕm Ĉông
Sѫn và hѫn nhiӅu so vӟi gӕm Sa HuǤnh ӣ tҩt cҧ các loҥi hình. Ĉӗ ÿӵng thѭӡng làm vӟi sӵ trӧ
giúp cӫa bàn xoa và kӻ thuұt bàn xoay nhanh tӯ cát núi pha sét lӑc, bã thӵc vұt, vӓ nhuyӉn thӇ
nghiӅn vөn, mӝt sӕ pha cҧ than, thѭӡng lүn nhiӅu khoáng vұt. Căn cӭ vào kӃt quҧ phân tích
thành phҫn hóa hӑc gӕm qua nghiên cӭu hóa - quang phә và tia rѫn - ghen do E. Saurin, Hoàng
Thӏ Thân và các nhà khoa hӑc ViӋt Nam sau này, có thӇ thҩy nhiӅu nguӗn sét khác nhau ÿѭӧc
ngѭӡi thӧ gӕm tiӅn sӱ khai thác tҥi chӛ. Ví nhѭ, trong vùng ÿҩt ÿӓ basalte Xuân Lӝc và Gia Rai
có chӭa tӟi 70% hàm lѭӧng sét núi, các “mӓ sét” trӳ lѭӧng lӟn nhѭ sét trҳng, sét trҳng xám ӣ
Thái Hòa (gҫn Hӕ Nai), Tam HiӋp (dày tӟi 10 m), phía Bҳc chӧ Búng (gҫn Hòa Thanh, Thuұn
Giao), ӣ Ĉҩt Cuӕc (gҫn Tân Uyên); hoһc sét trҫm tích ӣ BӃn Cát (gҫn Chánh Lѭu)... Ngoài ra,
nhӳng khoáng vұt phө gia trong xѭѫng gӕm Ĉӗng Nai có thӇ khai thác tӯ nhiӅu doi cát phù sa
ven bӡ sông suӕi bҳt nguӗn tӯ Ĉông Bҳc chҧy qua nhӳng vùng có hoһc không phӫ basalte lӟn
ÿӃn Xuân Lӝc - Long Khánh, vӟi nhiӅu nguӗn khoáng gӕc (Ví nhѭ: có nhӳng khoáng gӕc
basalte nhѭ olivine, ferro - magnésien, spinelle liménite; tӯ khoáng gӕc granite nhѭ
hornbleinde, zircon, mica, rutile, micro - granite, rhyolite (quartz, corrodes); tӯ ÿá biӃn chҩt -
staurotite, ÿá trҫm tích - grès, latérite - écomite ferrogineux, felspat...), cung ӭng nguyên liӋu
phө gia cho nhiӅu lò làm gӕm Ĉӗng Nai xѭa.
Gӕm cә Ĉӗng Nai thѭӡng phӫ lӟp áo dày vӟi không ít loҥi ÿѭӧc bôi màu nâu ÿӓ, vàng,
xám, trҳng, xanh, ÿen vӟi các sҳc ÿӝ. Ngoài các dҥng văn có nguӗn gӕc kӻ thuұt chiӃm chӫ ÿҥo
và rҩt thѭӡng ÿѭӧc sӱ dөng làm nӅn nhѭ chҧi, thӯng, in; còn có văn khҳc vҥch, miӃt tҥo băng,

3.6 Page 26

▲back to top


ÿҳp nәi, vuӕt gӡ và tô vӁ màu bҵng bút lông ÿҫu nhӓ, thӇ hiӋn ÿӝc lұp hay phӕi hӧp, tҥo thành
hàng trăm motype và ÿӗ án trang trí khác nhau; song dung dӏ, khoáng ÿҥt và thѭӡng giӟi hҥn ӣ
phҫn trên ÿӗ ÿӵng. Văn in chҩm miӋng vӓ sò hay trә lӛ bҵng cuӕng rҥ và lӕi trang trí dҫy ÿһc
khҳp di vұt, kӇ cҧ trên chân ÿӃ (ÿһc trѭng cӫa trang trí gӕm Sa HuǤnh ӣ ven biӇn) hiӃm có ÿӃn
xa lҥ ӣ ÿây. VӅ loҥi hình, ÿӗ gia dөng Ĉӗng Nai không ít “ÿһc sҧn”, nhҩt là chum hình cҫu có
hay không băng khҳc vҥch viӅn vai; bát, ÿƭa nông lòng; mâm bӗng vӟi chân ÿӃ cao và rӝng; cӕc
hình trө; chұu miӋng bҿ; bình ÿáy tròn hay có hình con tiӋn ÿӇ trѫn không trang trí; ÿӗ ÿӵng
kiӇu vò có gӡ vai ÿҳp cao; hӓa lò cӫa ngѭ dân hay nông dân sinh sӕng trên nhà sàn... Song nhìn
chung, gӕm Ĉӗng Nai ÿѫn giҧn mӝc mҥc, trong khi gӕm Ĉông Sѫn ӣ miӅn Bҳc và gӕm Sa
HuǤnh ven biӇn miӅn Trung có kiӇu hình phong phú, phong cách trang trí duyên dáng hài hòa
hѫn.
NghӅ sҧn xuҩt ÿӗ ÿá: Ĉây là nghӅ phә cұp và cә ÿiӇn nhҩt, vӟi sӵ góp mһt gҫn hӃt thao
tác kӻ thuұt cѫ yӃu cӫa kӻ nghӋ chӃ tác ÿá tiӅn sӱ - tìm kiӃm và lӵa chӑn nguyên liӋu, tách ÿұp,
bә chһt, ghè ÿӁo trӵc tiӃp và gián tiӃp, tu chӍnh mӝt hay nhiӅu lҫn, mài phá và trau chuӕt, sӱa
chӳa và cҧi biӃn ÿӇ tұn dөng phӃ phҭm, cѭa và khoan... Ĉây cNJng là nghӅ thӫ công có vai trò
nhѭ là nӅn tҧng kӻ thuұt cӫa sӵ phát triӇn kinh tӃ - xã hӝi Ĉӗng Nai, “ÿã góp phҫn tҥo nên bҧn
sҳc và ÿһc trѭng vұt chҩt cѫ bҧn nhҩt cӫa cuӝc sӕng cѭ dân văn hóa Ĉӗng Nai” (NguyӉn Công
Bình - Lê Xuân DiӋm - Mҥc Ĉѭӡng 1990). Sҧn phҭm cӫa “mӻ nghӋ” ÿá chiӃm tӟi hѫn 80%
tәng sӕ công cө lao ÿӝng - vNJ khí và vұt phҭm nghӋ thuұt Ĉӗng Nai cә, vӟi các nguӗn liӋu ÿa
dҥng ÿѭӧc ngѭӡi thӧ ÿá khai thác tҥi chӛ. Phә biӃn nhҩt là ÿá sӯng hoһc phiӃn sӯng, có nguӗn
gӕc tӯ sét kӃt - bӝt kӃt; ÿá phun trào, chӫ yӃu là andezit, andezitobazalt (porfirit), daxit porfir bӏ
biӃn chҩt, vӟi các thành phҫn khoáng vұt chӫ ÿҥo là thҥch anh, cocdierit, biotit có cacbonat,
epidot - zoizit có hocblen hoһc felspat, clorit, xerixit, porfir (phun trào axit). Ngoài ra là các loҥi
ÿá basalte olivin hoһc dolerit, quaczit hoһc quaczit biotit biӃn chҩt tӯ cát kӃt. VӅ cѫ bҧn, chúng
có kiӃn trúc ban biӃn dҥng (ít loҥi có kiӃn trúc garbo), hҥt biӃn tinh, thѭӡng bӏ biӃn chҩt tiӃp
xúc nhiӋt, cҩu tҥo khӕi trҥng, nên hҥt thѭӡng mӏn, cӭng nhѭng dòn, vӯa thích hӧp cho viӋc chӃ
tác và sӱ dөng công cө, lҥi dӉ khai thác vì nguӗn liӋu sҹn trong nhiӅu bãi cuӝi lӝ thiên dӑc hӋ
thӕng sông Ĉӗng Nai và các chi lѭu ӣ cҧ tҧ và hӳu ngҥn. Ngoài nhӳng công trѭӡng (nhѭ ÿӗi
Phòng Không) chuyên chӃ tҥo vòng tay bҵng kӻ thuұt ÿөc và khoan tách lõi ӣ 1 - 2 mһt tӯ các
loҥi ÿá mӅm hoһc khӕi trҥng nhѭ basalte, sa thҥch mӏn, ÿá bùn xám xanh, cát kӃt biӃn chҩt,
phiӃn sӯng ÿen, ÿá sӯng andalurit, xerixit, clorit, thҥch anh, ít quaczit, daxit; thành phҭm ѭu tú
cӫa kӻ nghӋ chӃ tác ÿá bҧn ÿӏa là các bӝ ÿàn ÿá - sҧn phҭm tiêu biӇu cho tài năng “nhӳng ngѭӡi
thҫy cӫa ÿá” Ĉӗng Nai và thҫn thái diӋn mҥo văn hóa và sinh cҧnh Ĉӗng Nai xѭa, khám phá ӣ
các làng cә Bình Ĉa, Gò Me, Rҥch Lá, vӟi khӣi hình có thӇ tìm trong sѭu tұp ÿá Suӕi Linh.
Trong nhӳng làng cә thuӝc giai ÿoҥn văn hóa phát triӇn cao, có thӇ quan sát ÿѭӧc sӵ thuyên
giҧm rõ rӋt vai trò cӫa công cө - vNJ khí ÿá liên quan chһt chӁ vӟi sӵ xuҩt hiӋn và tăng trѭӣng
cӫa nhӳng di vұt tѭѫng ӭng bҵng ÿӗng thau và sҳt.
Nhӳng nguӗn liӋu vұt chҩt thu thұp tӯ các cuӝc khai quұt ӣ ÿây (khuôn ÿúc sa thҥch, nӗi
nҩu và muôi múc ÿӗng, xӍ ÿӗng và sѭu tұp sҧn phҭm nguyên dҥng công cө - vNJ khí - trang sӭc -
di vұt nghӋ thuұt tӯ mӝ táng và kho tàng) khҷng ÿӏnh chҳc chҳn vӅ tính bҧn ÿӏa cӫa ngh͉ s̫n
xṷt khuôn, m̳u và ch͇ luy͏n t̩i ch͟ ÿ͛ kim lo̩i trong hàng loҥt làng cә Ĉӗng Nai: Cái Vҥn,
Cái Lăng, Rҥch Lá, Võ Dõng, Bình Ĉa, Gò Me, Suӕi Chӗn, Dҫu Giây... Lҫn ÿҫu tiên ӣ Ĉông
Nam Á, chúng ta ÿѭӧc chӭng kiӃn mӝt sѭu tұp khuôn ÿúc ÿӃn hàng trăm tiêu bҧn tӯ 25 di tích,
chӍ tính riêng 11 ÿӏa ÿiӇm thuӝc TNK I tr.CN ÿã thu ÿѭӧc 144 tiêu bҧn = gҫn 95% toàn bӝ
khuôn ÿúc Ĉӗng Nai. Trong ÿó, chӍ riêng sӕ lѭӧng khuôn ÿúc khai quұt ӣ Dӕc Chùa (76 chiӃc)
và Bѭng Bҥc (38 chiӃc) ÿã lӟn hѫn toàn bӝ khuôn sѭu tұp lâu nay ӣ cҧ Ĉông Nam Á (Lào, Thái
Lan, Mã Lai và Indonesia). Ĉѭѫng nhiên, trên ÿӏa bàn Ĉông Nam bӝ hiӋn tҥi vүn chѭa có nӛ
lӵc kiӃm tìm các dҩu vӃt chӭng nhұn hoҥt ÿӝng khai thác quһng ÿӗng cùng quһng nhӳng hӧp

3.7 Page 27

▲back to top


kim cҫn có và sѫ chӃ kim loҥi. Sӵ vҳng mһt nguӗn quһng ÿӗng trên lãnh thә Ĉӗng Nai và các
nghiên cӭu ÿӏa - hóa - lý ÿӗ ÿӗng Ĉông Dѭѫng hiӋn biӃt, cho phép giҧ ÿӏnh rҵng: nhӳng nghӋ
nhân luyӋn kim cә Ĉӗng Nai có thӇ sӱ dөng nguӗn quһng nhұp khҭu vӟi các vùng phө cұn qua
phѭѫng thӭc trao ÿәi giao lѭu thông thѭѫng bình ÿҷng và ÿӏnh kǤ chӫ yӃu nhӡ các dòng chҧy
huyӃt mҥch Mekong và Sông Bé. Phân tích quang phә mүu vұt cho biӃt: công cө - vNJ khí - di
vұt nghӋ thuұt Ĉӗng Nai ÿѭӧc chӃ tҥo không phҧi tӯ ÿӗng ÿӓ nguyên chҩt, mà là tӯ ÿӗng thau
hӧp kim nhân tҥo: Cu+Sn+Pb (61,4%), Cu+Pb+Sn (22.7%), hoһc hӛn kim Cu+Sn (9,1%) và
Cu+Pb (6,8%). Trong hӋ thӕng di tích Phùng Nguyên - Ĉông Sѫn, chiӃm sӕ lѭӧng lӟn nhҩt là
nhóm mүu hӧp kim Cu+Sn+Pb (34,7%), Cu+Pb+Sn (25,5%) và hӛn kim Cu+Sn (20%), trong
khi ÿӗng nguyên chҩt chiӃm tӟi 11,7% (Trӏnh Sinh 1988). Tӹ lӋ gҫn tѭѫng tӵ nhѭ thӃ ÿѭӧc ghi
nhұn trong thành phҫn hӧp kim cӫa sѭu tұp Non Nok Tha (Thái Lan), trong ÿó, hӛn kim
Cu+Sn+Pb theo nhұn ÿӏnh cӫa W. Solheim II là ÿһc ÿiӇm cӫa sѭu tұp ÿӗ ÿӗng Ĉông Sѫn ÿiӇn
hình.
Trong khung cҧnh tiӅn sӱ - sѫ sӱ Ĉông Nam Á, hiӋn nay chúng ta có thӇ ÿi ÿӃn nhұn
ÿӏnh rҵng: Ngay tӯ nӱa sau TNK II tr.CN, các trung tâm ÿúc ÿӗng theo “phong cách Ĉông
Sѫn” ӣ Bҳc ViӋt Nam và Nam Trung Quӕc, cùng vӟi Ĉông Bҳc Thái Lan nhiӅu tiӅm năng
thành các lò sҧn xuҩt khӣi nguyên cӫa luyӋn kim ÿӗng thau toàn khu vӵc. Dѭӟi ҧnh hѭӣng cӫa
nhӳng trung tâm này và xây dӵng trên nӅn tҧng nguyên liӋu nhұp tӯ Thái Lan, ÿã phát sinh và
phát triӇn nghӅ chӃ tác kim loҥi ÿӗng thau ӣ Ĉӗng Nai. Mӝt trung tâm luyӋn kim ÿӝc lұp, tuy
phө thuӝc vào nguӗn quһng, vүn chuyên biӋt trong phong cách tҥo khuôn 2 - 4 mang nhҵm sҧn
xuҩt hàng loҥt nhӳng sҧn phҭm ÿӗng thau cӫa riêng mình có thӇ ÿã hình thành vào ranh giӟi 2
TNK II - I tr.CN ӣ cuӕi nguӗn cӫa Mekong. Bҳt ÿҫu tӯ TNK I tr.CN, nhӳng ngѭӡi thӧ ÿúc
Ĉӗng Nai ÿã cung ӭng cho cӝng ÿӗng ngѭӡi cә thuӝc cѭѫng vӵc Nam cӫa văn hóa Sa HuǤnh
gҫn nhѭ toàn bӝ công cө - vNJ khí - trang sӭc bҵng ÿӗng thau, mà vài thӃ kӹ vӅ sau còn tiӃp tөc
chuyӇn giao ÿӗ sҳt. Cùng vӟi binh khí mNJi nhӑn kiӇu qua và nhҥc khí kiӇu trӕng ÿúc theo hình
mүu cӫa “phong cách Ĉông Sѫn” và nhӳng di vұt ÿһc thù cӫa Ĉӗng Nai, nhҩt là rìu lѭӥi trNJng,
giáo chuôi nhӓ, dao gһt và tѭӧng tròn (trút Manis Javanica), bӝ khuôn ÿúc lӟn nhҩt khu vӵc
chӭng nhұn sӵ phát ÿҥt cӫa nghӅ chӃ luyӋn vұt phҭm kim loҥi trong các xѭӣng ÿúc khҳp Ĉӗng
Nai, khҳc hӑa nhӳng tiӃn bӝ kӻ thuұt và ÿһc trѭng cӫa giai ÿoҥn phát triӇn cao trong truyӅn
thӕng văn hóa tiӅn sӱ - sѫ sӱ Ĉӗng Nai và, cùng vӟi Ĉông Sѫn và Thái Lan, có thӇ tin ÿѭӧc
rҵng: Ĉ͛ng Nai ÿã th͹c s͹ trͧ thành m͡t trong nhͷng trung tâm quan tr͕ng nh̭t cͯa kͿ ngh͏
luy͏n kim ÿ͛ng thau Ĉông Nam Á.
Tӯ giӳa TNK I tr.CN, Ĉӗng Nai thӵc sӵ trӣ thành mӝt trung tâm rèn sҳt sӟm vӟi sҧn
phҭm hoàn chӍnh minh chӭng cho mӝt cuӝc sӕng sѫ sӱ Ĉӗng Nai thanh bình hѫn là chiӃn trұn,
dүu cho ÿây là “Thӡi ÿҥi cây kiӃm sҳt” (F.Engels). Sӵ phә cұp công cө lao ÿӝng - canh tác - thu
hoҥch bҵng sҳt góp phҫn chuyӇn ÿәi chҩt lѭӧng và năng suҩt lao ÿӝng, mӣ rӝng nhӳng tiӇu
vùng kinh tӃ sҧn xuҩt và khai thác mӟi, cӫng cӕ nhӳng liên hӋ kinh tӃ - kӻ thuұt - văn hóa nӝi
vùng, thành tҥo nhӳng ÿiӅu kiӋn cѫ yӃu cho tұp trung tài sҧn, tích lNJy kho báu, phân hóa giàu
nghèo và cӕ kéo quyӅn lӵc trung tâm, ÿáp ӭng sӭc ép cӫa thӵc tӃ tăng trѭӣng dân sӕ - di cѭ -
nhұp cѭ và nhu cҫu phát triӇn cӫa xã hӝi nguyên thӫy bҧn ÿӏa vào xã hӝi văn minh có cҩu trúc
sѫ khai cӫa Nhà nѭӟc ÿҫu tiên. Sӵ xuҩt hiӋn công cө - vNJ khí bҵng sҳt trên các cánh ÿӗng và
các chiӃn trѭӡng Ĉӗng Nai thӡi sѫ sӱ cNJng là lúc bҳt ÿҫu xuҩt lӝ nhӳng quҧ cân bҵng ÿá ӣ Dӕc
Chùa và bҵng sҳt ӣ Phú Hòa. Ĉây chính là vұt chӭng bҧo tӗn ÿӇ xác nhұn sӵ phát ÿҥt ӣ trình ÿӝ
mӟi cӫa sҧn xuҩt không chӍ ÿѫn thuҫn phөc vө nhu cҫu nӝi vùng cӫa cӝng ÿӗng xã hӝi bҧn ÿӏa,
mà còn ÿáp ӭng cho viӋc triӇn khai trao ÿәi thông thѭѫng ngoҥi vùng tӯ lѭѫng thӵc - thӵc
phҭm ÿӃn nguӗn quһng, sҧn phҭm nghӋ thuұt - trang sӭc và chuyên dөng cho nghi lӉ - tín
ngѭӥng thiêng quý và nhiӅu vұt phҭm khác.

3.8 Page 28

▲back to top


Có thӇ là ӣ ÿây và tӯ thӡi gian này, ÿã hình thành trên cѫ tҫng nông nghiӋp cӝng ÿӗng
s͹ phân công lao ÿ͡ng xã h͡i sѫ khai giӳa các ngành kinh tӃ chӫ ÿҥo (nông nghiӋp vӟi nghӅ
trӗng lúa cҥn là phә cұp và cҧ nghӅ trӗng lúa nѭӟc ӣ nhӳng tiӇu vӵc khҧ thӵc nhҩt, trӗng hoa
màu, cây có cӫ - quҧ và chăn nuôi) và nhӳng ngành cung ӭng lѭѫng thӵc - thӵc phҭm tiӅn sӱ
khác (săn bҳn, ÿánh cá, hái lѭӧm nhӳng sҧn phҭm thӵc - ÿӝng vұt cӫa núi rӯng, suӕi sông, ÿҫm
lҫy và biӇn cҧ). S͹ phân vùng khai thác các tiӅm năng thiên nhiên khҧ quan nhҩt cӫa mӛi tiӇu
vùng và chuyên môn hóa nhӳng ngành thӫ công quan trӑng nhҩt, cùng ÿӝi ngNJ thӧ nghӅ thӵc
thi, phөc vө trѭӟc hӃt các ÿòi hӓi cә truyӅn cӫa kinh tӃ chӫ ÿҥo và yêu cҫu ÿѭѫng ÿҥi cӫa kinh
t͇ nông nghi͏p tr͛ng tr͕t, khai thác, s̫n xṷt thͯ công và giao l˱u thông th˱˯ng nӝi và ngoҥi
vùng, có tác dөng nhѭ là “Ĉòn bҭy mҥnh mӁ cӫa sҧn xuҩt” xã hӝi (F.Engels). Trong tәng thӇ
kӃt cҩu văn hóa cӫa cӝng ÿӗng tӝc ngѭӡi Ĉӗng Nai, chính nӅn nông nghiӋp dùng cuӕc trӗng lúa
cҥn triӇn khai nѫi nѭѫng rүy và ÿӗng bҵng là cѫ sӣ nӅn tҧng và là ÿӝng lӵc cho sӵ phát triӇn ÿa
dҥng song chuyên hóa hӋ ngành nghӅ hӛ trӧ. Chính sӵ phát triӇn cӫa nông nghiӋp là “cѫ sӣ
kinh tӃ” cӫa toàn xã hӝi tiӅn sӱ - sѫ sӱ Ĉӗng Nai, cNJng nhѭ là “cѫ sӣ kinh tӃ cӫa cҧ nhӳng nӅn
văn hóa và văn minh phát triӇn cao nhҩt” (Masson V.M. 1983).
Chính trong ÿӏa vӵc “cӱa ngõ” (gateway) cӫa các luӗng giao lѭu văn hóa - kӻ thuұt trên
sông biӇn Ĉông Nam Á, nѫi ÿѭӧc coi là “ngã tѭ ÿѭӡng cӫa các nghӋ thuұt” (Le carrefour des
Arts) (Groslier B.P.1961), hoһc “ngã tѭ ÿѭӡng cӫa cѭ dân và văn minh” (Carrefour de peuple et
de civilisation) (Jansé O.1961), nhӳng thѭѫng nhân Ĉӗng Nai, trên nhӳng thuyӅn khoét rӛng tӯ
gӛ cây hay bè mҧng, thông thѭѫng ngѭӧc các dòng chҧy huyӃt mҥch hay men theo bӡ biӇn,
khai thông nhӳng hành trình giao lѭu buôn bán vӟi nhiӅu vùng ÿҩt - ÿҧo khác cӫa Ĉông Nam Á
và châu lөc. Có thӇ trong thӵc tӃ lӏch sӱ còn tӗn tҥi nhӳng con ÿѭӡng thông thѭѫng trên cҥn,
vѭӧt núi, băng rӯng gian khә hѫn; Nhѭng trong TNK I tr.CN, khi mà bình diӋn khu vӵc cӫa
“phong cách Ĉông Sѫn” ÿã thӵc sӵ hình thành, chúng ta có nhiӅu cѫ sӣ ÿӇ vӳng tin rҵng: Các
thѭѫng nhân ViӋt cә ÿӫ ý chí và năng lӵc sӱ dөng nhӳng thuyӅn lӟn quen thuӝc cӫa mình (hҷn
sӁ không khác hình thuyӅn khҳc trên trӕng ÿӗng mà hӑ là tác giҧ) men theo dòng chҧy lӟn nhҩt
Ĉông Nam Á Mekong qua nhӳng lãnh ÿӏa có liên quan vào Ĉӗng Nai, hoһc hӑ mӣ ÿѭӡng hàng
hҧi trӵc tiӃp vѭӧt biӇn Ĉông vào Nam bӝ. Ĉây cNJng chính là nhӳng con ÿѭӡng giao lѭu văn
hóa - thông thѭѫng - chuyӇn giao kӻ nghӋ - lan truyӅn các cҧm hӭng nghӋ thuұt và tín ngѭӥng
tiӅn sӱ - sѫ sӱ trӑng yӃu nhҩt và khҧ quan nhҩt vӟi trình ÿӝ sӱ dөng ÿӏa hình nguyên thӫy trên
ÿҩt liӅn, theo sông, vѭӧt biӇn trӵc tiӃp hoһc gián tiӃp qua các văn hóa cҫu nӕi vào Ĉӗng Nai.
Sӵ ҧnh hѭӣng cӫa văn minh ViӋt cә Ĉông Sѫn ÿӃn Ĉӗng Nai có hiӋu lӵc nhѭ tác nhân
kích thích quan trӑng trong quá trình phát triӇn lӏch sӱ văn hóa, mà, qua hѫn mӝt thӃ kӹ kiӃm
tìm và suy ngүm, chúng ta quan sát ÿѭӧc ӣ Ĉӗng Nai. ThӃ nhѭng, nhӳng nhân tӕ gҳn liӅn vӟi
sӵ phát triӇn nӝi tҥi, quy ÿӏnh ÿ̿c tr˱ng văn hóa tiӅn sӱ - sѫ sӱ Ĉӗng Nai và hun ÿúc B̫n lƭnh
và Hào khí ngѭӡi cә Ĉӗng Nai ÿóng vai trò quy͇t ÿ͓nh. Bӣi thӃ, cho dù có chӭa ÿӵng mӝt sӕ
yӃu tӕ “ngoҥi nhұp” (ÿӗ trang sӭc bҵng ÿá quý - mã não nhѭ agate, granat, cornaline, bҵng thӫy
tinh nhân tҥo ÿӫ màu sҳc, bҵng bҥc hay vàng, bông tai có 3 mҩu giӕng trang sӭc “Lingling - O”
cӫa thә dân Philippines và có hình 2 ÿҫu thú bҵng ngӑc nephrite, thӫ pháp tô màu trang ÿiӇm
gӕm giӕng Tây Phѭѫng Thiên Trúc, phong cách ÿúc ÿӗng theo nguyên mүu trӕng Ĉông Sѫn
hay mүu qua Hoa Hҥ, tѭ duy mai táng ngѭӡi thân ÿã khuҩt trong các quan tài chum gӕm hay
tôn vinh công ÿӭc các thӫ lƭnh trong các công trình ÿá lӟn dҥng “Dolmen” cӫa văn minh hҧi
ÿҧo...), quá trình phát triӇn cӫa phӭc hӋ Văn hóa tiӅn sӱ - sѫ sӱ Ĉӗng Nai nhѭ m͡t hi͏n t˱ͫng
l͓ch s͵ riêng bi͏t. VӅ cѫ bҧn, phӭc hӋ văn hóa thӡi kǤ này cӫa Ĉӗng Nai có nhӳng nét ÿӝc ÿáo
và phân biӋt vӅ chҩt vӟi mӑi văn hóa cùng thӡi kim loҥi ӣ qui mô toàn khu vӵc. Nhӳng ÿһc
trѭng và thành quҧ ÿiӇn hình nhҩt cӫa phӭc hӋ văn hóa này ÿѭӧc thӇ hiӋn trong tҩt cҧ các sѭu
tұp di vұt tӯ ÿá, ÿӗng, sҳt ÿӃn xѭѫng, sӯng, bҥc, vàng hoһc gӕm. Chính nhӳng ÿһc trѭng và
thành tӵu ҩy ÿã phҧn ánh chân xác tình trҥng xã hӝi Ĉӗng Nai xѭa. Kinh tӃ - văn hóa và tín

3.9 Page 29

▲back to top


ngѭӥng tôn giáo sѫ khai cӫa cѭ dân bҧn ÿӏa, biӇu hiӋn nhӳng nét ÿһc thù cӫa nghӋ thuұt tiӅn sӱ
- sѫ sӱ Ĉӗng Nai ÿѭӧc sҧn sinh trên cѫ sӣ Cҫu Sҳt - Suӕi Linh và lӟn lên nhӡ tiӅm năng sinh
thái nhiӋt ÿӟi bán sѫn ÿӏa - cӱa sông - cұn biӇn. Nhӡ kinh nghiӋm sӕng hòa nhұp và biӃn ÿәi
thiên nhiên, giao lѭu, tiӃp thu và không ngӯng sáng tҥo nhӳng thành tӵu tri thӭc nhân loҥi ѭu
viӋt và hӳu ích ÿѭѫng thӡi; lӟp cѭ dân cә qua nhiӅu thӃ hӋ, ÿã xây ÿҳp mӝt xã hӝi Ĉӗng Nai
phát triӇn.
Trong hoàn cҧnh lӏch sӱ ÿһc thù ҩy, sӵ diӉn biӃn văn hóa nguyên thӫy vào văn minh sѫ
khӣi trên qui mô lѭu vӵc là phҧn ánh sinh ÿӝng và sôi nәi cuӝc sӕng giao thӡi sѫ sӱ - cә sӱ
Ĉӗng Nai trong diӉn trình hӝi nhұp vӟi văn minh Óc Eo. Sӵ diӉn biӃn văn hóa buәi ÿҫu cӫa
thӡi này mang diӋn mҥo và khuynh hѭӟng vӟi cѫ chӃ hӝi nhұp trong các ÿiӅu kiӋn - phѭѫng
thӭc và tiӃn ÿӝ giao lѭu mӟi nhanh mҥnh và thӵc dөng hѫn. Qua ÿó, xã hӝi cә sӱ ӣ Nam bӝ vào
các thӃ kӹ ÿҫu Công nguyên ÿѭӧc chӭng kiӃn nhӳng biӃn cӕ lӏch sӱ chѭa tӯng có trong tiӅn sӱ
vӅ ý nghƭa ngoài cӝng ÿӗng và công cuӝc xây ÿҳp làm giàu bҧn sҳc truyӅn thӕng, tiӃn bӝ hѫn
trong bӕi cҧnh Nam Ĉông Dѭѫng ÿѭѫng thӡi. Ĉó là ÿiӅu có thӇ hiӇu và hình dung ÿѭӧc tӯ tri
thӭc khҧo cә hӑc hiӋn trҥng nhӳng trung tâm quҫn tө - kӃt tinh sau tiӅn sӱ cӫa mӝt cҩu trúc
kinh tӃ - văn hóa - nghӋ thuұt - thѭѫng mҥi - chính trӏ - tôn giáo ÿa và liên cӝng ÿӗng thӡi sѫ sӱ
và cә sӱ. Mӝt tә chӭc xã hӝi cao hѫn, có tҫm vóc lӏch sӱ lӟn hѫn và có sӭc mҥnh hѫn, ÿһc
trѭng bҵng sӵ manh nha nhà nѭӟc thuӝc loҥi sӟm cӫa khu vӵc, cùng nhӳng kiӇu ÿô thӏ thích
hӧp môi sinh và mang ÿһc thù ӣ bѭӟc ÿi ban ÿҫu sau Công nguyên. Sӵ phát triӇn xã hӝi theo
kiӇu thӭc này ÿáp ӭng hӳu hiӋu quá trình bành trѭӟng ҧnh hѭӣng cӫa Văn minh sông Hҵng (mà
nhiӅu hӑc giҧ Phѭѫng Tây và Bҳc Mӻ gӑi là “Ҩn Ĉӝ hóa” (Hindouisé; Indianisé; Indianization)
vӟi các làn sóng văn hóa Bà la môn và Phұt giáo tӯ Tây phѭѫng Thiên Trúc), và nhiӅu nѫi khác
nӳa; ÿӃn vùng ÿҩt Nam bӝ ViӋt Nam nói riêng và ÿӏa vӵc Nam Ĉông Dѭѫng nói chung. Nhӡ
giҧi mã thҩu ÿáo các quy trình giao lѭu tѭѫng hӛ và hӝi nhұp văn hóa cӫa lӏch sӱ, có thӇ hình
dung nhӳng ÿһc trѭng cӫa bӭc tranh tәng quát vӅ quá khӭ cә sӱ miӅn cao nguyên và ÿӗng bҵng
ven biӇn Ĉông ӣ tұn cùng phѭѫng Nam cӫa Tә quӕc ta hiӋn nay, trong khoҧng 7 thӃ kӹ - tính tӯ
lúc ngѭӡi Ĉӗng Nai thӵc sӵ ÿã bѭӟc hҷn ra ngoài thӡi nguyên thӫy.
Có thӇ nói, tӯ nhӳng ÿӍnh cao cӫa cuӝc sӕng tiӅn sӱ - sѫ sӱ Ĉӗng Nai vӟi các làng cә
trên ÿӗi cao, cù lao (Suӕi Chӗn, Bình Ĉa, Cái Vҥn...), ÿӃn nhӳng “cánh ÿӗng chum” Xuân Lӝc,
mӝ cӵ thҥch Hàng Gòn và kho tàng vNJ khí cә Long Giao..., cuӝc sӕng cә sӱ lҥi bҳt ÿҫu ӣ chính
mҧnh ÿҩt “Biên Hùng” này...

3.10 Page 30

▲back to top


Bҧng 3: PHÂN TÍCH THÀNH PHҪN HÓA HӐC GӔM CӘ ĈӖNG NAI BҴNG
PHѬѪNG PHÁP QUANG PHӘ
DI CHӌ
NGUYÊN
TӔ
Al
Si
Mg
Ca
Sr
Ba
Fe
V
Mn
Ti
Co
Ni
Cr
Mo
Sn
Cu
Pb
Ga
Be
Na
Zn
P
Zz
CҪU SҲT
M1 M2
M3
>3
10
0,3
0,3
0,01
0,02
3
0,002
0,03
0,2
0,001
0,003
0,005
>3
10
0,5
1
0,02
0,03
3
0,002
0,005
0,3
0,001
0,003
0,001
0,005 0,005
0,003 0,001
0,0003 0,0003
0,1
0,01
0,3 0,3
0,001 0,002
>3
10
1
1
0,01
0,03
3
0,003
0,03
0,3
0,001
0,01
0,002
0,001
0,003
<0,001
0,003
0,0003
0,01
0,3
0,002
HÀNG
GÒN 1
CÁI
VҤN
HÀNG
GÒN 9
>3
10
0,3
0,2
< 0,01
2
0,003
0,01
1
0,003
0,02
0,001
0,001
0,005
0,003
0,3
0,002
>3
10
0,3
2
0,02
0,01
2
0,003
0,01
0,3
0,001
0,001
0,002
0,002
0,005
<0,001
0,003
0,0003
0,1
0,01
0,3
0,001
>3
10
0,2
1
0,01
0,01
3
0,002
0,01
0,3
0,001
0,003
0,005
0,001
0,001
0,003
0,002
0,003
0,0003
0,1
0,3
0,002
THѬ MӨC: Di͏p Ĉình Hoa 1977, tr.86 - 88; 1978, tr.31 - 42.
GHI CHÚ: C̯u S̷t: M1: g͙m x˱˯ng ÿen, pha cát, áo ÿ͗, nung cao, làm tͳ bàn xoay; M2: g͙m
x˱˯ng ÿ͗, m͡c, khá bͧ; M3: g͙m x͙p, ÿen, nhi͉u bã th͹c v̵t. Hàng Gòn 1: g͙m ÿ͗, x˱˯ng ÿen,
m͓n, áo dày, mi͏ng h˯i loe. Cái V̩n: g͙m x˱˯ng ÿ͗ + ÿen; áo m͙c tr̷ng vàng, nhi͉u vôi, ít
kͅm. Hàng Gòn 9: g͙m thô pha nhi͉u cát, x˱˯ng ÿen, áo ÿ͗ dày.

4 Pages 31-40

▲back to top


4.1 Page 31

▲back to top


Bҧng 4: PHÂN TÍCH THÀNH PHҪN HÓA HӐC GӔM CӘ ĈӖNG NAI BҴNG
PHѬѪNG PHÁP RѪN - GHEN
CҪU SҲT
STT M1
jd
3
6
7
9 3 4,24
11 2 3,77
13
15 10 3,33
16 3 3,24
17
19
20
22
23 1 2,45
1 2,28
24 <1 2,28
25 3 1,82
26 <1 1,66
27 1 1,54
28 <1 1,51
M2
jd
5 4,25
2 3,77
2 3,52
10 3,33
8 3,23
1 2,99
1 2,57
1 2,53
1 2,46
1 2,24
1 2,13
M3
jd
1 5,75
1 5,57
<1 4,94
2 4,25
10 3,33
1 2,46
<1 2,28
<1 2,13
<1 2
1 1,82
HÀNG
GÒN 1
j
d
4 4,24
10 3,33
4 4,24
2 3,18
<1 2,51
1 2,45
<1 2,27
<1 2,13
<1 1,82
<1 1,54
1 1,38
HÀNG
GÒN 2
j
d
28
1 5,34
3 4,24
10 3,33
3 3,24
4 3,19
<1 2,98
2 2,45
2 2,28
<1 2,13
5 1,82
1 1,7
1 1,54
TH˰ MͬC: Di͏p Ĉình Hoa - Tr͓nh L͏ Th˱ 1980, tr.106 - 108; 1981, tr.124 - 125.
GHI CHÚ: C̯u S̷t: M1: g͙m làm b̹ng bàn xoay, thô bͧ, x˱˯ng ÿ͗, ngoài ÿ͗, pha vôi,
không áo, văn thͳng; M2: g͙m x˱˯ng ÿen, pha cát, áo dày, màu ÿ͗, văn thͳng thô; M3: g͙m
x͙p, h˯i ÿen, pha nhi͉u bã th͹c v̵t. Hàng Gòn 1: g͙m làm b̹ng bàn xoay, m͓n, pha cát thô, áo
ÿ͗ dày, x˱˯ng ÿen, có mi͏ng ÿͱng, vành mi͏ng loe. Hàng Gòn 9: g͙m thô, x˱˯ng ÿen, áo ÿ͗,
có pha cát thô.
(1[1]) Biên Hoà cNJ gӗm toàn bӝ tӍnh Ĉӗng Nai, tӍnh Bà Rӏa - VNJng Tàu, tӍnh Bình Phѭӟc, mӝt sӕ huyӋn cӫa tӍnh Bình Dѭѫng, mӝt sӕ
quұn cӫa Thành phӕ Hӗ Chí Minh hiӋn nay.
(1) Theo NguyӉn Công Bình - Lê Xuân DiӋm - Mҥc Ĉѭӡng 1983.

4.2 Page 32

▲back to top


CHѬѪNG II
TӮ ĈҪU CÔNG NGUYÊN ĈӂN THӂ
KӸ XV
Ĉӗng Nai, giai ÿoҥn lӏch sӱ tӯ ÿҫu Công nguyên ÿӃn thӃ kӹ XV ÿѭӧc xem là tiӃp nӕi
thӡi kǤ kim khí (tiӅn sӱ) ÿӃn khi nhӳng tұp ÿoàn ngѭӡi ViӋt di dân vào khai phá xӭ Ĉӗng Nai.
Các nhà sӱ hӑc thѭӡng gӑi là thӡi kǤ trung cә hay thӡi kǤ hình thành cӫa vѭѫng quӕc cә ӣ
Ĉông Nam Á.
Ĉӗng Nai là tên cӫa mӝt tӍnh ӣ miӅn Ĉông Nam bӝ. Tên Ĉӗng Nai không rõ xuҩt xӭ tӯ
bao giӡ nhѭng tӯ khi nhӳng tұp ÿoàn ngѭӡi ViӋt di dân vào khai phá xӭ Ĉӗng Nai ÿѭӧc khái
niӋm cҧ mӝt vùng rӝng lӟn miӅn Ĉông Nam bӝ, có khi cҧ Nam bӝ ngày nay. Trong không gian
tìm hiӇu vùng ÿҩt Ĉӗng Nai trong 15 thӃ kӹ sau Công nguyên chúng tôi giӟi hҥn theo ÿӏa giӟi
hành chính tӯ năm 1991.

4.3 Page 33

▲back to top


Nhӳng tài liӋu chӳ viӃt ghi chép vӅ giai ÿoҥn lӏch sӱ này cho ÿӃn nay còn quá ít và chѭa
ÿѭӧc hӋ thӕng hóa. Trên cѫ sӣ tұp hӧp nhӳng tѭ liӋu, thѭ tӏch cә và quan trӑng nhҩt là lӏch sӱ
nghiên cӭu khҧo cә hӑc qua các thӡi kǤ (Nhà bҧo tàng Ĉӗng Nai phӕi hӧp vӟi các cѫ quan
chӭc năng ÿã tiӃn hành khai quұt nghiên cӭu nhiӅu di tích khҧo cә hӑc có dҥng kiӃn trúc, thuӝc
loҥi hình ÿӅn thӡ và mӝ táng, hàng chөc ÿӏa ÿiӇm có vӃt tích văn hóa và nhiӅu di vұt cә tìm
thҩy trên ÿӏa bàn Ĉӗng Nai) và nghiên cӭu, ÿӕi chiӃu các di tích, di vұt, các vùng phө cұn.
Chúng tôi bѭӟc ÿҫu nhұn ÿӏnh khái quát các mӕi quan hӋ lӏch sӱ văn hóa ӣ Ĉӗng Nai giai ÿoҥn
lӏch sӱ 15 thӃ kӹ sau Công nguyên.
I. LӎCH SӰ NGHIÊN CӬU:
Vào nhӳng thұp niên cuӕi thӃ kӹ XIX các nhà ÿӏa chҩt, khҧo cә hӑc ngѭӡi Pháp ÿã lҫn
lѭӧt phát hiӋn, công bӕ mӝt sӕ dҩu vӃt cӫa nӅn văn minh cә trên lѭu vӵc sông Ĉӗng Nai nhѭ:
tѭӧng thҫn Vishnu bӕn tay, bӋ ÿá hoa cѭѫng có ÿѭӡng rãnh cho nѭӟc chҧy, thân tѭӧng nam
thҫn thҷng ÿӭng; tѭӧng thҫn Apsara; tѭӧng thҫn Vishnu; tѭӧng thҫn Visvakarma trong khu vӵc
chùa Bӱu Sѫn (xóm Bình Thành, xã Bình Trѭӟc); tѭӧng Phұt ngӗi tѭ thӃ tham thiӅn theo kiӇu
Ҩn Ĉӝ, ÿѭӧc thӡ trong chùa Long Ҭn (thuӝc làng Tân Lҥi); mӝt mҧnh hông tѭӧng ÿӭng, mһc y
phөc có lҵn vҥch; tѭӧng nam thҫn bán thân mһc áo choàng ÿѭӧc thӡ trong chùa Ĉҥi Giác (ҩp
Bình Hòa, xã HiӋp Hòa); mӝt hӗ nѭӟc hình chӳ nhұt có kích thѭӟc 1.500 m x 375 m ӣ Dӕc Sӓi
(làng Bình Trѭӟc); tәng Phѭӟc Vƭnh Thѭӧng, tӍnh Biên Hòa; Tѭӧng thҫn Ganesa (mình ngѭӡi
ÿҫu voi) tѭ thӃ ngӗi có vòi quҩn quanh thân, ÿѭӧc thӡ ӣ chùa Hӝi Phѭӟc thuӝc làng Tân Xuân
(Tân TriӅu); tѭӧng thҫn Uma chiӃn thҳng có bӕn tay ÿӭng trên ÿҫu con trâu ÿѭӧc tìm thҩy gҫn
bӡ Bҳc rҥch Vѭѫng Cai thuӝc làng Long Bình; tѭӧng Ganesa (mình ngѭӡi ÿҫu voi) ÿѭӧc tҥc
bҵng ÿá trong tѭ thӃ ngӗi, thӡ trong chùa Long Bӱu thuӝc làng Long Hӹ; mӝt tҩm ÿan hình
vuông ÿһt trên vài viên gҥch lӟn, tѭӧng nӳ thҫn có bӕn tay ÿӭng tӵa vào giá ÿӥ hình vòng cung,
ÿҫu ÿӝi mNJ chóp, mһc xà rông ÿѭӧc thӡ trong chùa Bӱu An, làng An Hòa; tәng Long Vƭnh
Thѭӧng. Hai nӅn gҥch cҥnh tӯ 50 m – 60 m cao 2 m và cҥnh 15 m cao tӯ 1,50 – 2 m, nӕi vӟi
hai cái hӗ hình chӳ nhұt rӝng khoҧng 80 m x 50 m, trong khu vӵc tìm thҩy mӝt sӕ mҧnh tѭӧng
lӟn, mӝt chân tѭӧng bҵng ÿӗng thau ӣ làng Long Phѭӟc, tәng Thành Tuy Thѭӧng, tӍnh Bà Rӏa.
Trên ÿây là nhӳng phát hiӋn ban ÿҫu tuy ít ӓi, rӡi rҥc nhѭng rҩt quan trӑng vӟi nhӳng
tín hiӋu cho biӃt dҩu tích cә cӫa mӝt nӅn văn minh mӟi, ÿѭӧc phát triӇn liên tөc tӯ thӡi kǤ kim
khí (tiӅn sӱ) ÿӃn nhӳng thӃ kӹ sau Công nguyên trên lѭu vӵc sông Ĉӗng Nai.
Vào nhӳng năm 40 cӫa thӃ kӹ XX nhӳng nhà khҧo cә hӑc ngѭӡi Pháp lҫn lѭӧt phát
hiӋn hàng loҥt nhӳng vӃt tích văn hóa khҧo cә hӑc ӣ miӅn Tây Nam bӝ. Năm 1944, Louis
Malleret tiӃn hành khai quұt lҫn ÿҫu tiên di tích ӣ Óc Eo - Ba Thê (An Giang) gӗm nhӳng loҥi
hình kiӃn trúc bҵng gҥch - ÿá - cát dҥng ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo, thu thұp nhiӅu tѭӧng
thҫn, minh văn, vұt thӡ cúng, sinh hoҥt, bҵng ÿӗng, vàng, gӕm... Sau ÿó, loҥi hình di tích ÿѭӧc
Malleret gӑi tên là văn hóa Óc Eo. ViӋc phát hiӋn các di tích khҧo cә hӑc quan trӑng vӅ mӝt
“nhà nѭӟc sѫ khai” vӟi “thành phӕ cҧng” Óc Eo ÿã làm cho các nhà khoa hӑc trong - ngoài
nѭӟc ÿһc biӋt quan tâm chú ý nhiӅu năm liӅn vӅ miӅn Tây Nam bӝ.
Trên vùng ÿҩt Ĉӗng Nai trong suӕt mӝt thӡi gian dài hѫn 40 năm (1935 - 1975) không
có thông tin phát hiӋn thêm di tích, di vұt vӅ văn hóa Óc Eo.
Sau ngày thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc (30 - 4 - 1975), các nhà khҧo cә hӑc ViӋt Nam thuӝc
ViӋn khҧo cә hӑc, Bҧo tàng lӏch sӱ Hà Nӝi, bѭӟc ÿҫu kiӇm chӭng lҥi các ÿӏa ÿiӇm ÿã phát hiӋn
vӃt tích khҧo cә hӑc thӡi tiӅn sӱ ÿã ÿѭӧc công bӕ; ÿӗng thӡi ÿiӅu tra phát hiӋn, khai quұt nghiên
cӭu mӝt sӕ di tích khác. Các vӃt tích văn hóa thӡi kǤ này không ÿѭӧc chú ý vì có quan niӋm
chúng chӍ phát triӇn ӣ miӅn Tây sông Hұu. Mãi ÿӃn các năm 1985 - 1986 trong nhӳng chuyӃn
ÿiӅu tra khҧo cә hӑc khҭn cҩp tәng thӇ khu vӵc ngұp nѭӟc lòng hӗ thӫy ÿiӋn Trӏ An, các nhà
khҧo cә hӑc thuӝc Trung tâm nghiên cӭu Khҧo cә hӑc ViӋn Khoa hӑc xã hӝi tҥi Thành phӕ Hӗ

4.4 Page 34

▲back to top


Chí Minh ÿã phát hiӋn di tích kiӃn trúc gҥch Cây Gáo I, Cây Gáo II và Ĉӗng Bѫ. Nhӳng di tích
ÿѭӧc tiӃn hành khai quұt, nhҵm thu thұp tѭ liӋu nghiên cӭu.
Tӯ ÿó, loҥi hình di tích kiӃn trúc gҥch cә ӣ lѭu vӵc sông Ĉӗng Nai mӟi ÿѭӧc quan tâm
chú ý. Bҧo tàng Ĉӗng Nai thѭӡng xuyên phӕi hӧp vӟi các cѫ quan chӭc năng tiӃn hành nhiӅu
ÿӧt ÿiӅu tra trong toàn tӍnh. Trong hai năm 1994 - 1996, Bҧo tàng Ĉӗng Nai triӇn khai ÿӅ tài
nghiên cӭu khoa hӑc Văn hóa kh̫o c͝ ͧ Ĉ͛ng Nai - 10 th͇ kͽ ÿ̯u Công nguyên. Tӯ công trình
này, qua khҧo cә hӑc, Ĉӗng Nai có ÿiӅu kiӋn nghiên cӭu nhҵm phác hӑa văn hóa lӏch sӱ Ĉӗng
Nai nhӳng thӃ kӹ ÿҫu Công nguyên trѭӟc khi cѭ dân ViӋt, Hoa ÿӃn khai khҭn vùng ÿҩt này.
ĈӃn nay (1998), có khoҧng 23 ÿӏa ÿiӇm thuӝc loҥi hình di tích khҧo cә giai ÿoҥn 15 thӃ
kӹ sau Công nguyên ÿѭӧc phát hiӋn trên ÿҩt Ĉӗng Nai. Ӣ miӅn Tây Nam bӝ cNJng phát hiӋn
hѫn 90 di tích khҧo cә hӑc thuӝc nӅn văn hóa Óc Eo vӟi các loҥi hình kiӃn trúc nhà sàn, ÿӅn
ÿài, bӃn cҧng, mӝ táng... và nhiӅu di vұt vô cùng phong phú. Nhӳng di tích thuӝc loҥi hình văn
hóa Óc Eo không chӍ phân bӕ ӣ miӅn Tây sông Hұu mà có mһt ÿӅu khҳp ӣ Nam bӝ, miӅn Ĉông
Nam bӝ. Ӣ thѭӧng nguӗn sông Ĉӗng Nai thuӝc ÿӏa phұn Cát Tiên tӍnh Lâm Ĉӗng cNJng ÿã phát
hiӋn mӝt cөm di tích vӟi qui mô lӟn có tên gӑi là “Thánh ÿӏa Cát Tiên” thuӝc nӅn văn hóa hұu
Óc Eo.
II. NHӲNG DI TÍCH, DI VҰT THUӜC GIAI ĈOҤN TӮ THӂ KӸ I ĈӂN THӂ KӸ XV
SAU CÔNG NGUYÊN QUA PHÁT HIӊN KHҦO CӘ HӐC Ӣ ĈӖNG NAI:
II.1. Vùng h̩ l˱u sông Ĉ͛ng Nai (Nh˯n Tr̩ch, Long Thành, Biên Hòa):
II.1.1. Di tích:
Di tích Gò Chiêu Liêu, bên hӳu ngҥn Suӕi Cҧ thuӝc ҩp Ĉҩt Mӟi, xã Long Phѭӟc, huyӋn
Long Thành. Ĉây là mӝt kiӃn trúc gҥch, trung tâm có mӝt nӅn vuông có diӋn tích 4,80 m x 4,50
m. Xung quanh xây tѭӡng dày khoҧng 1,00 m; cao 0,65 m, mӝt bӡ tѭӡng phía Bҳc, xây theo
hѭӟng Ĉông - Tây dài 6,50 m. Giӳa nӅn gҥch vuông chӯa mӝt ô trӕng, bên trong nӋn chһt ÿҩt
sét, sӓi và gҥch vөn. Trên vách tѭӡng có ba lӛ tròn thҷng hàng cách ÿӅu và nӅn gҥch ÿөc có lӛ
song song có ÿѭӡng kính 0,40 m. Có lӁ, ÿây là nhӳng lӛ chân cӝt ÿѭӧc ÿөc qua gҥch sau khi
kiӃn trúc ÿѭӧc xây dӵng xong ÿӇ làm mái che cho kiӃn trúc. KiӃn trúc di tích có dҥng ÿӅn thӡ
ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo. Niên ÿҥi phóng xҥ C14 cӫa di tích là 1900 ± 70 năm cách ngày nay
(tӭc vào khoҧng thӃ kӹ I - II sau Công nguyên).
Di tích Gò Ông Tùng nҵm cách di tích Gò Chiêu Liêu khoҧng 100 m vӅ phía Tây. Di
tích thuӝc loҥi hình kiӃn trúc gҥch, xung quanh xây bӭc tѭӡng dày khoҧng 1,00 m; chiӅu dài
Ĉông - Tây 11,00 m; rӝng Bҳc - Nam 7,00 m, cách tѭӡng phía Ĉông 0,50 m xây mӝt nӅn gҥch
bӕn lӟp có diӋn tích 5,00 m x 4,00 m. Phҫn còn lҥi ÿѭӧc nӋn chһt cát, sӓi và ÿҩt sét dҿo dày
0,30 m. Có 18 lӛ tròn ÿѭӡng kính trung bình tӯ 0,20 m - 0,40 m cách nhau không ÿӅu. Có lӁ là
nhӳng lӛ chân cӝt. Di tích Gò Ông Tùng có kiӇu cách xây dӵng giӕng vӟi di tích Gò Chiêu
Liêu.
Di tích Gò Bѭӡng ÿѭӧc B.Révertégat phát hiӋn, thông báo trên tұp san Hӝi nghiên cӭu
Ĉông Dѭѫng (BSEI) năm 1933 vӟi tên gӑi là Nhà Mát hay Bàu Thành. Nay thuӝc ҩp II, xã
Long Phѭӟc, huyӋn Long Thành. Di tích nҵm trên gò cao so vӟi mһt ruӝng 2 m; phía Ĉông có
hӗ nѭӟc hình chӳ nhұt, phía Tây - Bҳc có hӗ nѭӟc hình vuông vӟi vӃt tích xóa mӡ. Di tích
thuӝc loҥi hình kiӃn trúc gҥch có bình ÿӗ hình chӳ nhұt, xung quanh xây tѭӡng dày 1,45 m; cao
còn 0,80 m. ChiӅu dài theo hѭӟng Ĉông - Tây 16,00 m, chiӅu rӝng Bҳc - Nam 14,00 m. Hѭӟng
cӫa di tích quay vӅ phía Ĉông, cҥnh zích zҳc nhӓ dҫn vào hai bên tҥo cӱa ӣ giӳa. Trong di tích
ÿѭӧc ngăn thành nhiӅu ô vuông lҩp ÿҫy gҥch, cát, ÿá. Trong di tích phát hiӋn hàng trăm mҧnh
vӥ cӫa bia ÿá, bánh xe, cánh tay tѭӧng, chân trө, hҥt chuӛi, hҥt ÿá, mҧnh vàng, lөc lҥc, chân ÿèn
và nhӳng sҧn phҭm gӕm, sành sӭ bӏ xáo trӝn. Nhӳng di vұt trong di tích Gò Bѭӡng:

4.5 Page 35

▲back to top


- Bҧn khҳc minh văn ÿѭӧc ghi trên mӝt bia bҵng ÿá cát mӏn, bӏ ÿұp vӥ. Trong ÿó còn 8
mҧnh lѭu lҥi nhiӅu chӳ cә dҥng tӵ Sanskrit. Mӝt mҧnh còn 4 ÿoҥn ký tӵ vӟi nghƭa (theo bҧn
dӏch cӫa Thái Văn Chҧi) nhѭ sau:
Câu 1: Nói v͉ l͍ nghi t͇ th̯n l͵a cͯa ÿ̩o Bà la môn.
Câu 2: nói v͉ thuy͇t vô th˱ͥng trong ̬n giáo (ÿ̩o Hindu) trong phân chia quy͉n l͹c.
Câu 3: nói chung v͉ thuy͇t vô th˱ͥng, s͹ b̭t công, s͹ tham lam ích kͽ cͯa loài ng˱ͥi
trên th͇ gian theo ÿ̩o Hindu hay ̭n giáo.
Câu 4: có lͅ là lͥi khuyên con ng˱ͥi nên tin theo ánh sáng cͯa th̯n Indra mà tiêu bi͋u
là ̬n giáo.
- Bánh xe: gӗm nhiӅu mҧnh sa thҥch tѭѫng ÿѭѫng 1/4 bánh xe nguyên trҥng. Ĉѭӡng
kính 0,44 m, ÿѭӧc ÿөc tӯ mӝt khӕi ÿá nguyên, vòng trong thҷng và cách ÿӅu 0,4 m là căm xe
(nan hoa) hѭӟng tâm thành hình rҿ quҥt. Hình tѭӧng bánh xe giӕng nhѭ vұt tùy thân cӫa thҫn
Vishnu.
- Cánh tay tѭӧng: nҵm rҧi rác trong di tích, gӗm 3 ÿoҥn: mӝt ÿoҥn tӯ nách ÿӃn cùi chӓ
(dài 16,5 cm), phía trong cùi chӓ có vӃt gãy nhѭ mӝt cánh tay khác liӅn nhau; mӝt ÿoҥn tӯ cùi
chӓ ÿӃn cә tay (dài 11 cm); mӝt ÿoҥn cӫa bàn tay nhѭng gãy các ngón. Các ÿoҥn ÿѭӧc làm tӯ
sa thҥch. Ĉây là nhӳng bӝ phұn cӫa tѭӧng thҫn ÿѭӧc thӡ trong di tích.
- Mҧnh vàng hình thoi ÿѭӧc dұp khuôn, các cҥnh ÿѭӧc dұp nәi hai ÿѭӡng song song nӕi
nhau, tâm có lӛ tròn và có bӕn gӡ nәi ra các cҥnh. Có thӇ ÿây là sҧn phҭm nghӋ thuұt thӇ hiӋn
hình ҧnh con mҳt thҫn Siva ÿѭӧc gҳn giӳa trán tѭӧng thҫn hoһc phөc sӭc trên ÿҫu tѭӧng thҫn.
- Lөc lҥc bҵng ÿӗng bӏ vӥ chӍ còn 1/4 hình tròn, không trang trí hoa văn.
- Chân ÿèn ÿѭӧc làm bҵng ÿӗng chӍ còn phҫn chân hình trө, bӕn ÿai nәi gӡ trên thân và
bàn ÿӃ tròn khum choҧi ra ngoài, trên mһt có hai gӡ song song bao quanh bàn ÿӃ. Có thӇ là vұt
dùng trong tӃ lӉ.
- Hai hҥt chuӛi: mӝt hҥt làm bҵng ÿá Hӗng mã não (cornaline), có ÿөc lӛ xuyên thҷng
thân ÿӇ kӃt dây; mӝt hӝt làm bҵng thӫy tinh hai màu ÿen, trҳng; gӑi là hҥt chuӛi ÿa sҳc (poly
chrome).
- Hҥt thҥch anh màu trҳng trong suӕt và hҥt thӫy tinh màu lam. Có hình gҫn chӳ nhұt
dҽp, mӝt mһt phҷng, mӝt mһt khum, các gӕc cҥnh ÿӅu tròn, giӕng nhѭ dùng cҭn vào ÿӗ trang
sӭc.
- Gӕm gӗm nhiӅu cá thӇ, có kích thѭӟc trung bình và nhӓ, chӫ yӃu có hai loҥi: gӕm thô
ÿѭӧc làm bҵng tay, không trang trí hoa văn; gӕm mӏn làm bҵng bàn xoay có trang trí hoa văn.
Di tích Gò Bѭӡng có thӇ là mӝt ÿӅn thӡ lӟn cӫa cѭ dân theo ÿҥo Hindu. Niên ÿҥi ÿѭӧc
ÿoán ÿӏnh vào khoҧng thӃ kӹ thӭ 10 sau Công nguyên.
Di tích BӃn Sҳn thuӝc xã Phѭӟc ThiӅn, huyӋn Nhѫn Trҥch. Tҥi ÿây, có hai dҥng kiӃn
trúc gҥch nҵm cҥnh con suӕi ÿã bӏ phá hӫy hoàn toàn. Theo mô tҧ cӫa nông dân ÿӏa phѭѫng, ӣ
hai di tích có hình ô vuông bên trong sâu khoҧng 2,00 m, nӋn ÿҫy ÿá cuӝi tròn vӟi ÿҩt sét, lӟp
cuӕi cùng là cát nhuyӉn, trong ÿó có năm miӃng vàng mӓng khҳc chӳ. Loҥi hình di tích BӃn
Sҳn gҫn giӕng vӟi di tích Rҥch Ĉông có dҥng ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu, niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ VIII -
IX sau Công nguyên.
Di tích BӃn Gӛ nҵm trên ngӑn ÿӗi, dѭӟi nӅn cNJ chùa Long Bӱu thuӝc xã Long Hѭng,
huyӋn Long Thành. Di tích là mӝt kiӃn trúc gҥch khá lӟn song ÿã bӏ ngôi chùa Long Bӱu xây
dӵng sau này chӗng lên trên nên khó xác ÿӏnh ÿѭӧc loҥi hình. Di vұt trong di tích:

4.6 Page 36

▲back to top


- Linga: bҵng sa thҥch, hình trө tròn, bӏ vӥ chӍ còn phҫn thân trên và ÿҫu (dài 5,7 cm;
rӝng 4,4 cm). Dӑc thân có hai rãnh song song và chҥm phía ÿҫu, tҥo dáng nhѭ sinh thӵc khí cӫa
nam giӟi. Ĉây là vұt thӡ cӫa ÿҥo Hindu.
- BӋ tѭӧng: bҵng sa thҥch, hình khӕi vuông, bӕn cҥnh bҵng nhau (dài 0,60 m; cao 0,18
m). Mһt dѭӟi phҷng, mһt trên có ÿѭӡng gӡ bao quanh. Ӣ giӳa có lӛ ÿөc tròn làm nѫi dӵng vұt
thӡ. BӋ là bӝ phұn chân tҧng cuӕi cùng cӫa tұp hӧp bӋ thӡ gӗm: chân tҧng, tҧng ÿá vuông, bàn
ÿӃ, bӋ Yoni.
- Phù ÿiêu hình vNJ nӳ: (hiӋn vұt không còn nguyên vҽn) bҵng sa thҥch thӇ hiӋn hai vNJ
nӳ ÿang múa. Trên cә có ÿeo vòng yӃm rӝng, cánh tay và cә tay ÿeo vòng trang sӭc; thân ÿӇ
trҫn, dѭӟi mһc xà - rông. Phù ÿiêu này mang phong cách nghӋ thuұt Ba - Phuon, khoҧng thӃ kӹ
XI sau Công nguyên.
- Phù ÿiêu ÿҫu tѭӧng Phұt: bҵng sa thҥch. Ĉҫu tѭӧng hѫn nghiêng vӅ bên trái, cuӝn tóc
tròn ÿѭӧc thӇ hiӋn bҵng ba dҧi hình ô vuông nhӓ. Niên ÿҥi nhѭ phù ÿiêu hình vNJ nӳ.
- Chóp nhӑn: bҵng ÿҩt sét pha cát mӏn. Dáng hình trө tròn nhӓ dҫn vӅ trên hình chóp
nhӑn. Phҫn dѭӟi tҥo thành nhӳng ÿai lӟn nhӓ khác nhau giӕng hình búp sen. Ĉây là vұt dùng
trang trí trên mái kiӃn trúc hoһc bӡ tѭӡng.
Tuy nhiên, vӟi nhӳng di vұt thu thұp ÿѭӧc nhѭ: gҥch, chóp nhӑn, Linga, Yoni, bӋ ÿá,
phù ÿiêu, tѭӧng thҫn... có thӇ nѫi ÿây là mӝt ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu khá lӟn, vào khoҧng thӃ kӹ X -
XI sau Công nguyên.
Di tích Cҫu Hang trong khuôn viên Tӏnh xá Ngӑc UyӇn, phѭӡng Bӱu Hòa, thành phӕ
Biên Hòa. Di tích ÿѭӧc ÿào thám sát nhѭng ÿӏa hình ӣ ÿây bӏ san ӫi nhiӅu lҫn nên không tìm
thҩy loҥi hình kiӃn trúc mà chӍ thu thұp ÿѭӧc các loҥi hiӋn vұt.
- Ngói úp: (sӕ lѭӧng nhiӅu nhѭng còn 7 mҧnh tѭѫng ÿӕi nguyên vҽn) bҵng ÿҩt sét
nhuyӉn, chӃ tác bҵng khuôn và tay. Hình dáng nhѭ nӱa cái ӕng, mӝt ÿҫu lӟn và mӝt ÿҫu nhӓ. Ӣ
giӳa mһt trong có mӝt cái núm dùng ÿӇ chӕt cӕ ÿӏnh vào mái kiӃn trúc. Kích thѭӟc không ÿӅu
nhau.
- Ngói ngӱa: chҩt liӋu và kӻ thuұt chӃ tác giӕng nhѭ ngói úp, dáng hình chӳ nhұt cong
dҫn vӅ hai cҥnh. Giӳa viên ngói phía mһt lӗi có núm nhӑn ÿӇ giӳ viên ngói cӕ ÿӏnh vӟi mái
kiӃn trúc. Kӻ thuұt lӧp mái ngói úp - ngӱa giӕng nhѭ kӻ thuұt lӧp mái ngói âm - dѭѫng ngày
nay vүn còn phә biӃn nhѭng không có chӕt cӕ ÿӏnh.
- Ngói, diӅm: ngói có chҩt liӋu, hình dáng, kích thѭӟc giӕng nhѭ ngói ngӱa; diӅm làm
bҵng khuôn hình lá ÿӅ in nәi hoa văn hai ÿѭӡng song song dài ӣ giӳa, ngҳn hai bên. Tҩm diӅm
ÿѭӧc in hoa văn nәi hình bҫu dөc, hình móc câu, hình chӳ S cách ÿӅu hoһc hình mһt ngѭӡi ÿӝi
mNJ nhӑn. Loҥi ngói này thѭӡng gҳn trѭӟc mái xung quanh kiӃn trúc.
- Chóp nhӑn: (19 tiêu bҧn) bҵng ÿҩt sét pha cát mӏn. Kӻ thuұt chӃ tác bҵng phѭѫng pháp
dҧi cuӝn. Hình trө tròn, mӝt ÿҫu nhӑn, mӝt ÿҫu tҥo thành nhӳng ÿai lӗi lӟn nhӓ khác nhau
giӕng nhѭ búp sen. Ĉáy gҳn liӅn vӟi tҩm ngói cong úp xuӕng. Kích thѭӟc chóp nhӑn không ÿӅu
nhau. Chóp nhӑn thѭӡng dùng trang trí trên nóc kiӃn trúc hoһc trên các tѭӡng rào.
Niên ÿҥi di tích ÿѭӧc ÿoán ÿӏnh vào khoҧng thӃ kӹ X - XII sau Công nguyên.
Ngoài các di tích trên còn có mӝt sӕ ÿӏa ÿiӇm phát hiӋn dҩu vӃt gҥch cә hay vұt liӋu
kiӃn trúc khác nhѭ: ÿӏa ÿiӇm cách di tích Gò Bѭӡng 500 m vӅ hѭӟng Ĉông - Bҳc; ÿӏa ÿiӇm Núi
Ĉҩt cách di tích Gò Chiêu Liêu vӅ hѭӟng Bҳc khoҧng 3 km; ÿӏa ÿiӇm khuôn viên chùa Bӱa Sѫn
(phѭӡng Hòa Bình, Tp.Biên Hòa).
II.1.2. Di v̵t:

4.7 Page 37

▲back to top


- Tѭӧng thҫn Vishnu ÿѭӧc tìm thҩy dѭӟi lòng sông Ĉӗng Nai cách chân cҫu Hóa An vӅ
phía thѭӧng nguӗn khoҧng 500 m. Tѭӧng ÿѭӧc tҥc tӯ khӕi sa thҥch thӇ hiӋn thҫn Vishnu trong
tѭ thӃ ÿӭng trên bӋ. Tѭӧng có bӕn tay ÿӅu bӏ gãy mҩt, ÿҫu ÿӝi mNJ trө, thân ÿӇ trҫn, dѭӟi mһc
xăm pӕt dài ÿӃn ÿҫu gӕi, eo buӝc dây thҳt lѭng gút phía trѭӟc. Thanh ÿӥ là nhӳng trө ngang hai
bên tai và trên bӋ nhѭng ÿã bӏ gãy. Tѭӧng thҫn Vishnu có bӕn tay thѭӡng mӛi tay cҫm các vұt
thiêng nhѭ: con ӕc (cankha), cây gұy, cái ÿƭa, bánh xe hay quҧ cҫu. Ĉây là vұt tùy thân cӫa thҫn
theo truyӅn thuyӃt ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo. Tѭӧng thӇ hiӋn phong cách nghӋ thuұt giai ÿoҥn
Phuon - Da muӝn, khoҧng thӃ kӹ VII - VIII sau Công nguyên.
- Tѭӧng nam thҫn ÿѭӧc tìm thҩy gҫn chùa HiӇn Lâm thuӝc xã Hóa An, thành phӕ Biên
Hòa. Tѭӧng bҵng sa thҥch mӏn trong tѭ thӃ ngӗi xӃp bҵng trên bӋ vuông, bӏ mҩt ÿҫu và tay trái,
hai tay ÿӇ trên ÿҫu gӕi. Tѭӧng thӇ hiӋn phong cách nghӋ thuұt Champa. Nhѭng không ÿoán
ÿӏnh ÿѭӧc niên ÿҥi.
- Chân ÿӃ tѭӧng bҵng sa thҥch, phát hiӋn trong ÿӏa phұn xã Hóa An, thành phӕ Biên
Hòa. Hai bàn chân tѭӧng ÿӭng trên bӋ chӳ nhұt có chӕt cҳm. Hai bàn chân song song thӇ hiӋn
tѭ thӃ tѭӧng ÿӭng thҷng, ÿѭӡng nét tҥo tác không rõ các ngón chân; cә chân nhѭ có ÿeo vòng
trang sӭc phía sau gót có dҩu trө ÿә dính liӅn bӏ gãy. Chân tѭӧng thӇ hiӋn ÿһc trѭng phong cách
nghӋ thuұt Ba - Phuon, khoҧng thӃ kӹ XI sau Công nguyên.
- Tѭӧng nam thҫn tìm thҩy trong khu vӵc chùa Long Bӱu thuӝc xã Long Hѭng, huyӋn
Long Thành. Tѭӧng bҵng sa thҥch, cao 1,14 m có tѭ thӃ ÿӭng thҷng trên bӋ. Tѭӧng bӏ gãy làm
ba ÿoҥn, mҩt hai bàn tay và mӝt tai phҧi. Ĉҫu tѭӧng có mNJ Mukuta hình chóp nhӑn, chít vành
khăn nӣ rӝng, cә ÿeo vòng yӃm, mình ÿӇ trҫn, dѭӟi mһc xăm pӕt ngҳn, mép trên luӗng dây thҳt
lѭng cӝt thành nút ӣ giӳa bөng, ngang mông mang ÿai thҳt lѭng khóa phía trѭӟc nhѭ hai hình
sӕ 8 lӗng vào nhau, phía sau nhѭ hình cánh bѭӟm; cánh tay, cә tay, cә chân ÿӅu ÿeo vòng trang
sӭc, phía sau gót chân tҥo hai thanh ÿӥ liӅn vӟi ӕng chân ÿӃn gҫn ÿҫu gӕi. Thҫn thái tѭӧng
giӕng thҫn Dvasapala (thҫn giӳ ÿӅn), thӇ hiӋn phong cách nghӋ thuұt Ba - Phuon, khoҧng thӃ kӹ
XI sau Công nguyên.
- Tѭӧng Phұt: tìm ÿѭӧc dѭӟi sông Ĉӗng Nai và thӡ ӣ chùa Linh Quang thuӝc phѭӡng 2,
quұn 4, Thành phӕ Hӗ Chí Minh. Tѭӧng bҵng sa thҥch mӏn có tѭ thӃ ngӗi thiӅn kiӇu “kiӃt già”
trên mình rҳn Naga, phía sau có tán che bҵng 7 ÿҫu rҳn. Ĉҫu Phұt ÿӝi mNJ hình chóp cөt chҥm
hình cánh sen cách ÿiӋu. Mình ÿӇ trҫn, dѭӟi mһc xăm pӕt mép trên bҿ ra ngoài. Tѭӧng thӇ hiӋn
phong cách nghӋ thuұt Ăngco - Vat, khoҧng thӃ kӹ XII sau Công nguyên.
- Tѭӧng ngѭӡi cҫu nguyӋn, tìm thҩy gҫn miӃu Bà Cӕ Hӹ thuӝc xã Ĉҥi Phѭӟc, huyӋn
Nhѫn Trҥch. Tѭӧng bҵng sa thҥch mӏn, dҥng bán thân, bӏ gãy mҩt ÿҫu. Hai tay chҳp trѭӟc ngӵc
cҫm vұt nhѭ bông sen. Lѭng gҳn liӅn vӟi bӋ, có lӁ dùng gҳn vào kiӃn trúc ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu.
Tѭӧng mang phong cách nghӋ thuұt Champa, khoҧng thӃ kӹ XIII sau Công nguyên.
- Tѭӧng Ganesa: mình ngѭӡi ÿҫu voi ÿѭӧc tìm thҩy bên bӡ tҧ ngҥn sông Ĉӗng Nai
thuӝc ÿӏa phұn thành phӕ Biên Hòa. Tѭӧng ÿѭӧc ÿúc bҵng ÿӗng thau, trong tѭ thӃ ÿӭng thҷng,
vòi voi buông thҷng trѭӟc ngӵc, hai tai ÿѭa vӅ phía trѭӟc, bàn tay trái bӏ gãy, ÿӭng trên bӋ hình
vuông cҥnh 2,50 cm; cao 0,90 cm. Ĉҫu ÿӝi mNJ Mukuta hình chóp nhӑn, cә, cánh tay, cә tay, cә
chân ÿӅu ÿeo vòng trang sӭc, bàn tay phҧi ÿӇ ngӱa cҫm quҧ cҫu. Thân ÿӇ trҫn, dѭӟi mһc xăm
pӕt dài gҫn ÿҫu gӕi, hông mang ÿai lѭng thҳt nút phía sau hình cánh bѭӟm. Tѭӧng cao 12,30
cm, mang phong cách nghӋ thuұt Ba - Phuon, khoҧng thӃ kӹ XI sau Công nguyên.
- Phù ÿiêu thҫn Vishnu (chùa Bӱu Sѫn, phѭӡng Hòa Bình, Tp. Biên Hòa): bҵng sa thҥch
mӏn, có tѭ thӃ ngӗi kiӇu “kiӃt già” trên bӋ. Lѭng tӵa liӅn vào tҩm ÿá hình lá nhӍ. Tѭӧng thҫn có
bӕn tay: hai tay trѭӟc ÿһt lên ÿҫu gӕi cҫm hai cây chùy, hai tay sau giѫ lên ngang vai; tay trái
cҫm con ӕc (cankha), tay phҧi cҫm cái ÿƭa. Ĉҫu ÿӝi mNJ trө tròn, hai tai ÿeo trang sӭc chҩm vai,
cә ÿeo tҩm yӃm; cánh tay, cùi chӓ, cә tay, cә chân ÿӅu ÿeo vòng trang sӭc. Thân ÿӇ trҫn, vai
ÿeo sӧi dây, dѭӟi mһc xăm pӕt có tҩm che phía trѭӟc. Tҩm tӵa phù ÿiêu phía sau khҳc minh

4.8 Page 38

▲back to top


văn chӳ Chăm pa cә xen nhӳng tӯ San krit. Phù ÿiêu thҫn Vishnu thӇ hiӋn hai phong cách nghӋ
thuұt Tháp Mүn - Yang Mun, khoҧng thӃ kӹ XV.
- Nӝi dung bҧn minh văn cӫa phù ÿiêu (dӵa theo bҧn dӏch Pháp ngӳ cӫa A.Cabaton)
nhѭ sau:
“Con trai cӫa vua Sri Jaya Simhavarman, Nauk Glaun Vijaya bҧo vӋ vѭѫng quӕc. Ông
ÿã ÿánh bҥi vѭѫng quӕc An Nam. Ông ÿi ÿánh trұn và trӣ vӅ, chiӃm ÿѭӧc xӭ Brah Kãnd. Ông
ÿã thҳng nhiӅu trұn và trӣ vӅ vѭѫng quӕc Champa. Vào năm Saka chӍ rõ bӣi nhӳng thӃ giӟi, sáu
mѭѫi (hoһc tám); 3 cây gұy (hoһc ngӑn lӱa). Ông ÿã dӵng tѭӧng Tribhuvanakrânta này bҵng
chiӃn lӧi phҭm chiӃm ÿoҥt ÿѭӧc tӯ ngѭӡi Khѫmer. Ông ÿã dâng luôn nhӳng chiӃn lӧi phҭm ÿó
làm sӣ hӳu cho các thҫn, các Linga khác nhau và không bao giӡ hѭӣng thө nó nӳa, dù là trong
lãnh ÿӏa Khѫmer hay trong lãnh ÿӏa Chàm”.
Niên ÿҥi ÿѭӧc Louis Finot xác ÿӏnh vào năm 1343 Saka, tѭѫng ÿѭѫng năm 1421 sau
Công nguyên, liên quan ÿӃn triӅu vua Sri Simhavarman V và hoàng tӱ Nauk Glaun Vijaya.
Nhóm di vұt ÿá phiӃn mӏn gӗm: Yoni dҥng hình vuông cҥnh 1,00 m; dày 0,18 m, có
ÿѭӡng khe bӏ vӥ, xung quanh tҥo gӡ thành rãnh chҧy ra máng. Ӣ giӳa có lӛ hình chӳ nhұt
xuyên qua ÿáy, có thӇ dùng cҳm vұt thӡ Linga. BӋ thӡ: thân hình khӕi trө tròn. Quanh thân bӋ
chҥm hình bông sen tám cánh cách ÿӅu nhau, ӣ trung tâm ÿөc lӛ tròn xuyên thân. Ĉѭӡng kính
lӟn 1,25 m; cao 0,30 m. Ba tҩm ÿan dҥng hình chӳ nhұt ÿѭӧc trau chuӕt, mài nhҹn. Có thӇ là
nhӳng ÿà ngang nѫi cӱa ra vào hoһc bұc tam cҩp nѫi cӱa chính kiӃn trúc. Niên ÿҥi cӫa nhóm di
vұt này khoҧng thӃ kӹ VII - VIII sau Công nguyên.
Nhóm phù ÿiêu hình ngѭӡi (miӃu NgNJ Hành, phѭӡng Quang Vinh, Tp. Biên Hòa): hình
khӕi tam giác ÿӅu, lӗi ӣ giӳa và cong dҫn vӅ hai bên. Phù ÿiêu thӇ hiӋn hình ngѭӡi bán thân,
ÿҫu ÿӝi mNJ hình chóp, hai tay chҩp trѭӟc ngӵc theo tѭ thӃ cҫu nguyӋn. Dѭӟi bӋ ÿөc lӛ tròn có
lӁ dùng chӕt giӳ phù ÿiêu. Phù ÿiêu hình vұt thiêng: phù ÿiêu thӇ hiӋn hình trө lӗi ÿӭng giӳa,
hai bên ÿӡng uӕn cong ÿӕi xӭng nhѭ hình ô-mê-ga (giӕng ngӑn lӱa thiêng). Nhóm phù ÿiêu thӇ
hiӋn phong cách nghӋ thuұt champa, giai ÿoҥn Tháp Mүn, khoҧng thӃ kӹ XIII - XIV sau Công
nguyên.
Nhóm di vұt phát hiӋn dѭӟi sông Ĉӗng Nai - ÿoҥn tӯ Cù Lao Rùa ÿӃn Cù Lao Bà Sang
(BӃn Gӛ) gӗm:
Bàn nghiӅn: (18 chiӃc) bҵng sa thҥch mӏn. Gӗm hai phҫn: mһt nghiӅn phҷng hình chӳ
nhұt, kích thѭӟc không ÿӅu, trung bình dài khoҧng 29 cm - 56 cm; rӝng 12 cm - 22 cm; cao 8
cm - 21 cm. Chân ÿӃ hình khӕi vuông nhӓ dҫn vӅ thân. Niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ VIII - IX sau
Công nguyên.
Con lăn (chày nghiӅn): 11 tiêu bҧn, làm bҵng sa thҥch mӏn, hình trө hai ÿҫu lӗi tròn, dài
tӯ 20 cm - 30 cm; ÿѭӡng kính 6 cm - 9 cm. Bàn nghiӅn và con lăn là hai công cө ÿi liӅn nhau
dùng nghiӅn lѭѫng thӵc, vұt phҭm. Niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ V - IX sau Công nguyên.
Cӕi, chày: bҵng sa thҥch. Cӕi mҩt phҫn chân ÿӃ, miӋng loe nhѭ hình phӉu xiên dҫn vӅ
trong, chân ÿӃ chҥm nәi ba gӡ liӅn nhau, trong khoét sâu hình lòng chҧo. Chày hình lăng trө
dҽt, mӝt ÿҫu nhӓ, mӝt ÿҫu lӗi tròn, dài 12,4 cm; kính ÿҫu 5,80 cm. Cӕi chày là hai công cө ÿi
liӅn nhau dùng giã lѭѫng thӵc. Niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ V - IX sau Công nguyên.
Ҩm Kendy: làm tӯ ÿҩt sét mӏn, chӃ tác bҵng bàn xoay. MiӋng loe, cә cao, nhӓ, thân
hình cҫu dҽt, ÿӃ cao, quanh thân khҳc chӍ chìm, toàn thân phӫ men. Niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ VII
- VIII sau Công nguyên.
Hӝp tròn: bҵng ÿҩt sét mӏn, làm bҵng bàn xoay. MiӋng tròn ÿӅu có ngàm lõm ÿӇ giӳ nҳp
ÿұy. Thân thu hҽp dҫn vӅ ÿáy, trang trí vҥch thҷng song song và hình bông cúc lӟn có phӫ men.
Bình cә nhӓ: (10 chiӃc) bҵng ÿҩt sét, kӻ thuұt chӃ tác bҵng bàn xoay, quanh thân trang trí

4.9 Page 39

▲back to top


nhӳng vҥch chìm hình cánh hoa sen và phӫ men không ÿӅu. Niên ÿҥi vào khoҧng thӃ kӹ IX - X
sau Công nguyên.
Bình có vòi: (6 chiӃc) bҵng ÿҩt sét mӏn. MiӋng rӝng, cә thҩp, thân hình quay, chân ÿӃ
thҩp, vòi gҳn ӣ vai, quanh vai trang trí ÿѭӡng chӍ nәi phӫ men mӓng. Bình con tiӋn (gӗm 60
chiӃc) hҫu hӃt không còn nguyên vҽn, bҵng ÿҩt sét. Thân giӕng hình con tiӋn, miӋng loe, cә
cao, ÿáy nhӓ. Trên bình có trang trí hoa văn, thѭӡng phӫ lӟp men nâu, ÿen. ChiӃc lӟn nhҩt cao
53 cm, nhӓ nhҩt cao 8,3 cm. Nhóm bình ÿѭӧc chӃ tác bҵng bàn xoay, có niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ
XI - XIII sau Công nguyên.
Nhóm hiӋn vұt gӗm: chum (3 chiӃc) ÿѭӧc chӃ tác theo phѭѫng pháp dҧi cuӝn kӃt hӧp
vӟi bàn xoay. Trang trí hoa văn khҳc vҥch, phӫ lӟp men xám xanh. Âu (6 chiӃc) miӋng rӝng có
gӡ lõm và nhӓ dҫn vӅ ÿáy, chân ÿӃ thҩp. Xung quanh phӫ lӟp men nâu ÿen. Bình ÿáy nhӑn (4
chiӃc) dáng hình phӉu, miӋng tròn nhӓ, không cә, vai rӝng nhӓ dҫn vӅ ÿáy. Bình hình chóp ÿáy
bҵng (4 chiӃc) dáng cân ÿӕi, cә nhӓ ngҳn, thân tròn, có trang trí vҥch khҳc chìm và cҩm dҧi
xung quanh. Bình hình thoi ÿáy lӗi tròn (3 chiӃc) miӋng loe xiên, cә vӯa, thân dҽt, ÿáy lӗi tròn,
có trang trí hoa văn chìm và phӫ lӟp men ÿen, vàng. Chóe (3 chiӃc) miӋng nhӓ hѫi loe, thân
tròn và nhӓ dҫn vӅ ÿáy, có trang trí nhӳng ÿѭӡng vҥch chìm. Nhóm hiӋn vұt này, hҫu hӃt ÿѭӧc
chӃ tác bҵng bàn xoay, có niên ÿҥi vào khoҧng thӃ kӹ XI - XIII sau Công nguyên.
Ngoài nhӳng di vұt ÿѭӧc tìm thҩy trên, còn có mӝt sӕ di vұt ÿѭӧc các tài liӋu trѭӟc ÿây
ghi chép, phát hiӋn ӣ vùng Biên Hòa; nhѭng phҫn lӟn hiӋn nay không còn. Trong sӕ này, gӗm:
tѭӧng nam thҫn (2 pho) ÿѭӧc L.Malleret thҩy ӣ chùa Bӱu Sѫn (nay thuӝc phѭӡng Hòa Bình,
TP. Biên Hòa) và chùa Ĉҥi Giác (xã HiӋp Hòa, Tp. Biên Hòa). Hai pho tѭӧng này không còn
nguyên vҽn: mҩt phҫn ÿҫu, tay chân. Tѭӧng bҵng sa thҥch mӏn, thӇ hiӋn vӏ thҫn nam giӟi trong
tѭ thӃ ÿӭng vӟi ÿҫu ÿӇ trҫn, dѭӟi chân mһc xăm pӕt bó sát. Ngang lѭng có ÿeo khóa, phía sau
thҳt nút hình cánh bѭӟm. Tѭӧng mang phong cách Ba - phuon, niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ X - XI
sau Công nguyên.
Nhóm tѭӧng nӳ thҫn do George Mignon phát hiӋn trong chùa Bӱu An (xã An Hòa,
huyӋn Long Thành), tѭӧng bҵng sa thҥch thӇ hiӋn nӳ thҫn ÿӭng có bӕn tay song chӍ còn cánh
tay trái phía sau cҫm vӓ ӕc. Ĉҫu ÿӝi mNJ trө tӵa vào giá ÿӥ hình vòng cung, tai dài có lӛ ÿeo ÿӗ
trang sӭc. Mӝt tѭӧng khác do Révertégat thu ÿѭӧc ӣ rҥch Vѭѫng Cai (xã Long Hѭng, huyӋn
Long Thành) tѭӧng bҵng ÿá, có bӕn tay, ÿҫu ÿӝi mNJ trө, chân ÿҥp trên ÿҫu trâu. Có lӁ ÿây là
tѭӧng nӳ thҫn Uma chiӃn thҳng quӍ trâu. Nhóm tѭӧng này mang phong cách nghӋ thuұt tiӅn
Ăng - co; khoҧng thӃ kӹ VI - VIII sau Công nguyên.
Ngoài ra, còn có mӝt sӕ tѭӧng mà chӫ yӃu là tѭӧng Ganesa (mình ngѭӡi ÿҫu voi) ÿѭӧc
tìm thҩy ӣ chùa Bӱu Thành (Tp.Biên Hòa); ӣ cánh ÿӗng xã Long Hѭng, huyӋn Long Thành...
nhѭng ÿã thҩt tán.
II.2. Vùng trung l˱u sông Ĉ͛ng Nai (g͛m huy͏n Th͙ng Nh̭t và Vƭnh C͵u):
II.2.1. Di tích, di v̵t:
Di tích Cây Gáo I (xã Cây Gáo, huyӋn Vƭnh Cӱu), nҵm tҧ ngҥn sông Ĉӗng Nai khoҧng
60 m. Di tích thuӝc loҥi hình kiӃn trúc gҥch ÿѭӧc xây dӵng theo hình chӳ nhұt có chiӅu dài
Ĉông - Tây 17,5 m; rӝng 9,5 m. Phía Ĉông là cӱa chính có bұc tam cҩp, phía Tây dѭӟi lӟp ÿҩt
ÿҳp 0,9 m có gҥch xây thành hai hình vuông lӗng vào nhau; ӣ giӳa có hӕ tròn lҩp ÿҩt sét dҿo và
gҥch vөn. Toàn bӝ di tích ÿѭӧc phӫ ÿҫy hӛn hӧp ÿҩt sét, sӓi, gҥch vөn cao hѫn mһt ÿҩt xung
quanh. Trong di tích thu ÿѭӧc mӝt sӕ mҧnh gӕm thô và dҩu vӃt cӫa than tro. Mүu than lҩy tӯ di
tích qua phóng xҥ C14 cho kӃt quҧ niên ÿҥi 1700 ± 45 năm cách ngày nay tӭc vào khoҧng thӃ kӹ
III sau Công nguyên.

4.10 Page 40

▲back to top


Di tích Cây Gáo II nҵm cách di tích Cây Gáo I khoҧng 30 m vӅ phía Bҳc. KiӃn trúc di
tích xây lӕi hình chӳ nhұt theo hѭӟng Ĉông - Tây dài 11,6 m; rӝng 3,7 m. Phҫn lӟn nhӳng cҩu
trúc dӵng bên trong di tích ÿã bӏ sөp ÿӛ. Trên các vách tѭӡng gҥch còn lѭu lҥi vӃt tích các lӛ
ÿөc có kích thѭӟc bҵng nhau vӟi các vӏ trí tѭѫng ӭng. Có thӇ ÿây là nhӳng lӛ cӝt cӫa mӝt kiӃn
trúc nhҽ dӵng phía trên di tích. Ĉây là loҥi hình di tích kiӃn trúc kӃt hӧp giӳa gҥch, gӛ. Trong di
tích không phát hiӋn các di vұt liên quan ÿӃn tôn giáo. Xung quanh di tích có mӝt sân gҥch
rӝng. Di tích Cây Gáo II có cҩu trúc tѭѫng ÿӗng vӟi di tích Cây Gáo I thuӝc dҥng ÿӅn thӡ
Hindu giáo. Niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ III sau Công nguyên.
Di tích Ĉӗng Bѫ nҵm trong cánh ÿӗng trNJng thuӝc xã Phú Lý, huyӋn Vƭnh Cӱu. KiӃn
trúc cӫa di tích gӗm gҥch và ÿá; có bình ÿӗ gҫn vuông nҵm theo hѭӟng Bҳc chӃch Ĉông 250;
cҥnh Ĉông - Tây dài 4,00 m, cҥnh Bҳc - Nam dài 5,00 m. Chung quanh có tѭӡng gҥch gӗm bӕn
hàng xây theo lӕi hai viên ngang hai viên dӑc xem kҿ nhau. Bên trong di tích ÿѭӧc nӋn chһt các
lӟp ÿҩt sét vӟi gҥch vөn và phía dѭӟi có nhiӅu ÿá thҥch anh xen lүn ÿҩt sét thành tӯng lӟp.
Trong lӟp ÿҩt, gҥch có mӝt khӕi thҥch anh lӟn ÿѭӡng kính 0,70 m. Có lӁ khӕi ÿá này trѭӟc ÿây
ÿѭӧc ÿһt trên nӅn thҥch anh. Trên bӅ mһt di tích có hai tҩm ÿá: mӝt hình vuông, mӝt hình tròn
có dҩu mài và ÿөc ÿӁo. Nhӳng di vұt thu ÿѭӧc tӯ chӫ nhân vùng ÿҩt có di tích gӗm: tay tѭӧng
ÿá cҫm vӓ ӕc, con lăn, 5 viên ÿá cuӝi và phҫn thân trên cӫa bình gӕm. Nhӳng hiӋn vұt này có
ÿһc trѭng cӫa văn hóa Óc Eo - hұu Óc Eo. Riêng cánh tay tѭӧng bҵng sa thҥch mӏn chӍ còn mӝt
ÿoҥn tӯ nӱa cánh tay ÿӃn bàn tay cҫm vӓ ӕc. Hình dáng cánh tay tҧ thӵc. Loҥi hình này thѭӡng
thҩy trong tѭӧng thҫn Vishnu, mang phong cách nghӋ thuұt tѭӧng tròn hұu Óc Eo; niên ÿҥi
khoҧng thӃ kӹ VII - VIII sau Công nguyên. Di tích Ĉӗng Bѫ thuӝc loҥi kiӃn trúc ÿӅn tháp, kӃt
hӧp giӳa ÿá và gҥch cӫa Hindu giáo. So sánh vӟi các di tích vùng phө cұn, niên ÿҥi ÿón ÿӏnh
cӫa di tích Ĉӗng Bѫ vào khoҧng thӃ kӹ VII - VIII sau Công nguyên.
Di tích Bàu Sen nҵm trên gò ÿҩt giӳa khu ÿӗng trNJng có nhiӅu bàu nѭӟc, thuӝc xã Vƭnh
Tân, huyӋn Vƭnh Cӱu. Khi khai quұt phát hiӋn mӝt vӍa gҥch theo hѭӟng Ĉông - Tây, dài 3,00 m
vӟi hai, ba lӟp gҥch chӗng lên nhau. Bên trong có hai hӕ hình phӉu ÿѭӧc chèn ÿá xung quanh,
nҵm theo hѭӟng Bҳc - Nam cách nhau 0,60 m. Trong hӕ ÿѭӧc nӋn chһt hӛn hӧp sӓi, gҥch vөn,
cát. Trên bӅ mһt di tích ngѭӡi dân ÿӏa phѭѫng phát hiӋn phҫn dѭӟi cӫa mӝt pho tѭӧng ÿá
Vishnu. Tѭӧng bҵng khӕi sa thҥch mӏn có tѭ thӃ ÿӭng. Phҫn còn lҥi cӫa tѭӧng là hai bàn tay
dѭӟi: mӝt tay tӵa ngang ÿai và cây gұy; mӝt tay ÿӇ ngӳa tӵa vào giá ÿӥ. Lѭng thҳt ÿai bҧn rӝng
quҩn ngang mông, bên phҧi thҳt nút thành nhiӅu nӃp gҩp. Hai chân ÿӭng trên bӋ có chӕt cҳm,
mһt bӋ có ba vӃt trө ÿӥ ÿã bӏ gãy. Tѭӧng tҥc theo phong cách nghӋ thuұt Phnom - da, khoҧng
thӃ kӹ VII - VIII sau Công nguyên. Niên ÿҥi cӫa tѭӧng cNJng là niên ÿҥi chung cho di tích Bàu
Sen.
Di tích Rҥch Ĉông cách di tích Bàu Sen khoҧng 6 km vӅ phía Tây - Nam, thuӝc xã Hӕ
Nai 4, huyӋn Thӕng Nhҩt. Di tích nҵm trên gò ÿҩt giӳa cánh ÿӗng lúa bên tҧ ngҥn suӕi Rҥch
Ĉông. Di tích có dҥng kiӃn trúc gҥch, xung quanh xây tѭӡng dày. Do bӅ mһt ÿӏa hình bӏ xáo
trӝn, san lҩp chӍ còn lҥi vách phía Bҳc nên khó hình dung ÿѭӧc bình diӋn chung. Ĉây là mӝt
quҫn thӇ có bӕn bӝ phұn kiӃn trúc cә xây bҵng gҥch. Bên trong tѭӡng gҥch góc Tây - Bҳc có
nӅn gҥch hình vuông, mӛi cҥnh dài 3,80 m ÿѭӧc xây năm lӟp gҥch; giӳa có ô vuông trӕng
khoҧng 1,00 m ÿѭӧc nӋn chһt ÿҫy hӛn hӧp sӓi và ÿҩt sét. Ӣ ÿӝ sâu 1,00 m có mӝt nӅn gҥch chӍ
lát mӝt lӟp, giӳa chӯa lӛ nhӓ hình vuông, mӛi chiӅu 0,30 m. Ӣ ÿӝ sâu 1,60 m có mӝt nӅn vӟi
năm lӟp gҥch và chӯa mӝt ô vuông nhѭ phía trên. Lӟp gҥch cuӕi cùng ӣ ÿӝ sâu 2,20 m tìm thҩy
năm mҧnh vàng mӓng. Phía Ĉông - Bҳc cӫa gò, ӣ ÿӝ sâu 0,60 m phát hiӋn mӝt ô gҥch hình
vuông nҵm lӋch vӅ phía Ĉông - Nam so vӟi nӅn gҥch phía Ĉông khoҧng 3,00 m. Có mӝt vӍa
vӟi ba lӟp gҥch chӗng lên nhau, trên bӅ mһt có rҧi lӟp ÿá cuӝi. NӅn gҥch cӫa phҫn kiӃn trúc này
rӝng 1,00 m ÿӃn rìa gò. Phía Nam có lӟp ÿá cuӝi màu trҳng ÿөc ÿѭӧc rҧi vào bên trong ô vuông
gҥch. Ӣ ÿӝ sâu 0,45 m phát hiӋn mӝt vӍa vӟi ba lӟp gҥch chӗng lên nhau hình bán nguyӋt.

5 Pages 41-50

▲back to top


5.1 Page 41

▲back to top


Hѭӟng Bҳc - Nam có mӝt hàng gҥch dài 2,00 m gӗm nhiӅu mҧnh gҥch vӥ. Dѭӟi lӟp gҥch cuӕi
cùng là nӅn ÿҩt ÿѭӧc nӋn chһt bӣi hӛn hӧp ÿҩt sét và gҥch vөn. Phía Tây - Nam có dҩu vӃt cӫa
mӝt kiӃn trúc gҥch hình vuông, cҥnh Bҳc - Nam song song vӟi nӅn gҥch vuông phía Bҳc. NӅn
gҥch lүn lӝn nhiӅu gҥch vӥ và ÿҩt. Di vұt trong di tích:
Bàn tay tѭӧng: bҵng sa thҥch, kӃt cҩu hҥt thô. Lòng bàn tay ÿӇ ngӳa nhѭ cҫm quҧ cҫu,
lѭng bàn tay gҳn liӅn vӟi ÿҫu trө ÿӥ thҷng xuӕng bӋ. Ĉây là bàn tay thѭӡng thҩy trong các pho
tѭӧng thҫn Vishnu, mang phong cách nghӋ thuұt tiӅn Ăng - co, khoҧng thӃ kӹ VII - VIII sau
Công nguyên.
Nhóm hiӋn vұt kim loҥi gӗm:
Lá vàng hình con rùa: dài 2,40 cm; rӝng 1,50 cm. Hình bҫu dөc ÿѭӧc dұp hѫi khum, thӇ
hiӋn rõ ÿҫu, ÿuôi và bӕn chân cӫa con rùa trong tѭ thӃ ÿang bѫi. Hình rùa ÿѭӧc xem là vұt
thiêng thѭӡng phә biӃn trong các di tích văn hóa Óc Eo và Chămpa. Con rùa là biӇu tѭӧng cӫa
thҫn Vishnu, thѭӡng có tên gӑi là Vishnu - Kurma hoһc Vishnu - Matsia.
Lá vàng hình con ӕc: dài 2,50 cm; rӝng 1,50 cm. Con ӕc thѭӡng ÿѭӧc phә biӃn trên tay
tѭӧng thҫn Vishnu, là vұt tùy thân cӫa thҫn, có tên gӑi là Cankha.
Lá vàng hình hoa có ÿѭӡng kính 2,80 cm, ӣ giӳa khҳc hӑa hoa mai bӕn cánh, xung
quanh thӇ hiӋn sáu hoa mai cách ÿӅu nhau. Hoa mai là mӝt trong nhӳng biӇu tѭӧng vұt thiêng
cӫa ÿҥo Hindu.
Hai lá vàng hình thҫn: hình chӳ nhұt, thӇ hiӋn nam thҫn trong tѭ thӃ ÿӭng, ÿҫu ÿӝi mNJ
Mukuta, thân ÿӇ trҫn, dѭӟi mһc xăm pӕt ngҳn, ngang hông thҳt ÿai lѭng, tay cҫm cây gұy nhѭ
vNJ khí. Có thӇ ÿây là thҫn gác ÿӅn tên Dvarapala (hӝ pháp) thѭӡng thҩy trong ÿҥo Hindu và ÿҥo
Phұt.
Di tích là mӝt dҥng ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu. Niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ VII - VIII sau Công
nguyên.
Di tích Suӕi Ràng (còn có tên miӉu Ông Chӗn) nҵm giӳa nhánh suӕi Rong và suӕi Ràng
thuӝc ÿӏa phұn lâm trѭӡng Vƭnh An, xã Phú Lý, huyӋn Vƭnh Cӱu. Di tích gӗm hai cөm vӟi bӕn
gò ÿҩt nәi nҵm trên gò cao theo hѭӟng Ĉông - Tây cách nhau 200 m. Gò phía Nam ÿã bӏ san ӫi
hѫn nӱa diӋn tích vӅ mҥn Ĉông. KiӃn trúc bên trong gò chӍ còn mҧng tѭӡng phía Tây - Nam
gӗm 24 lӟp chӗng gҥch lên nhau. Dѭӟi nӅn tѭӡng gҥch có sáu lӟp ÿá thҥch anh khá lӟn. Phía
Nam cӫa gò ÿá, gҥch bӏ ÿào bӟi nҵm ngәn ngang. Có năm phiӃn ÿá mài nhҹn; mӝt tҩm ÿѭӧc
ÿөc rãnh, mӝt rãnh rӝng 2 cm theo chiӅu dài thân. Gò phía Bҳc còn khá nguyên vҽn. ĈӍnh gò có
mӝt hӕ rӝng 1m2 do nhӳng ngѭӡi tìm vàng ÿào, nhѭng chѭa ÿӃn tѭӡng gҥch. Cách hai gò nói
trên có mӝt gò nhӓ rӝng khoҧng 15 m2 cao hѫn mһt ÿҩt xung quanh khoҧng 1,00 m, mһt gò có
nhiӅu gҥch vӥ do bӏ ÿào bӟi. Gò phía Tây, trên ÿӍnh có nӅn ÿҩt hình vuông mӛi chiӅu rӝng 40
m, khoҧng giӳa nӅn ÿҩt có gò ÿҩt nhӓ nәi cao lên rӝng khoҧng 10 m2, mһt gò có nhiӅu gҥch. Có
thӇ ÿây là kiӃn trúc trung tâm cӫa cҧ cөm di tích. Di tích Suӕi Ràng ÿã bӏ phá hӫy nên không
thӇ nhұn biӃt bình diӋn và bӕ cөc cҩu trúc. Theo dân ÿӏa phѭѫng cho biӃt tҥi di tích ÿã có ngѭӡi
nhһt ÿѭӧc mӝt mҧnh vàng khҳc chӳ cә và mӝt chân ÿӃ tѭӧng bҵng ÿá màu nâu sүm (chân ÿӃ
tѭӧng hiӋn lѭu tҥi Bҧo tàng). Phҫn bӋ tѭӧng hình chӳ nhұt, có hai bàn chân và hai trө ÿӥ; mӝt
hình vuông, mӝt hình tròn ÿѭӧc chҥm hình hoa sen bao quanh. Dѭӟi bӋ là trө cҳm thѭӡng thҩy
ӣ các pho tѭӧng thҫn Hindu. Di tích Suӕi Ràng có dҥng kiӃn trúc gҥch, ÿá hӛn hӧp khá lӟn, có
cҩu trúc gҫn vӟi gҫn vӟi di tích Ĉӗng Bѫ. Niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ VII - VIII sau Công nguyên.
Ngoài các di tích, di vұt trên, vùng trung lѭu sông Ĉӗng Nai còn phát hiӋn mӝt tѭӧng
Ganesa (nay không còn) ӣ chùa Hӝi Phѭӟc xã Tân Bình, huyӋn Vƭnh Cӱu. Theo tѭ liӋu cho
biӃt: tѭӧng cao 0,70 m, chҩt liӋu ÿá có tѭ thӃ ngӗi xӃp bҵng theo kiӇu Ҩn Ĉӝ. Ĉҫu chít vành
khăn, vai ÿeo sӧi dây, vòi buông xuӕng quҩn ngang bөng, hai tay cҫm hoa sen và chiӃc bát.
Thân ÿӇ trҫn, dѭӟi mһc xăm pӕt ngҳn, cánh tay, cә tay ÿeo ÿӗ trang sӭc. Tѭӧng mang phong
cách nghӋ thuұt Chăm pa, niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ VII - VIII sau Công nguyên.

5.2 Page 42

▲back to top


II.3. Vùng th˱ͫng l˱u sông Ĉ͛ng Nai (g͛m huy͏n Ĉ͓nh Quán và Tân phú):
II.3.1 Di tích, di v̵t:
Di tích Nam Cát Tiên: thuӝc xã Nam Cát Tiên, huyӋn Tân Phú. Ĉây là mӝt xã có ÿӏa
giӟi gҫn nhѭ bao quát cҧ mӝt thung lNJng rӝng lӟn ӣ vùng cao tӍnh Ĉӗng Nai. Di tích thuӝc loҥi
hình kiӃn trúc gҥch ÿѭӧc cҩu trúc gӗm 3 phҫn: Phҫn âm là mӝt nӅn móng gҥch hình vuông cҥnh
6,50 m; sâu 1,50 m, giӳa có ô hình vuông, ÿѭӧc nӋn chһt bҵng cát, ÿá cuӝi xen kӁ nhau làm
thành ba lӟp, lӟp trên cùng bҵng ÿҩt sét dҿo chèn vӟi ÿá cuӝi dày 0,60 m. Phҫn dѭѫng trên mһt
các lӟp ÿá là kiӃn trúc gҥch hình vuông cҥnh 5,00 m, cao khoҧng 2,50 m bӏ ÿә vӅ phía Nam,
gҥch xӃp chӗng lên nhau hѫn 30 lӟp. Phía ngoài nӅn gҥch ÿѭӧc ÿҳp bҵng ÿҩt sét trӝn vӟi gҥch
vөn. Phҫn kiӃn trúc phө nҵm vӅ phía Ĉông cách di tích khoҧng 1,20 m. Mӝt nӅn ÿá cuӝi ÿѭӧc
xӃp chèn khít nhau có diӋn tích 5,00 m x 4,00 m. Di vұt trong di tích:
Nhóm hiӋn vұt bҵng ÿá phiӃn mӏn gӗm: Hai tҩm ÿan và mi cӱa có dҥng hình chӳ nhұt
vӟi kích thѭӟc theo thӭ tӵ là (dài 1,30 m; rӝng 0,30 m; dày 0,15 m); (dài 1,35 m; rӝng 0,55 m;
dày 0,20 m). Chúng ÿѭӧc ÿөc thҷng góc và mài phҷng. Riêng tҩm mi cӱa ӣ góc cҥnh dài có lӛ
ÿөc tròn và rãnh khuyӃt. Ĉây là nhӳng bӝ phұn cҩu thành hӋ thӕng cӱa cӫa di tích. BӋ thӡ có
dҥng hình khӕi trө vuông trên hҽp dѭӟi rӝng, cao 0,42 m.
Nhóm hiӋn vұt gҥch chiӃm sӕ lѭӧng nhiӅu, chӫ yӃu dùng trong xây dӵng. Ĉһc biӋt có
nhiӅu loҥi gҥch kiӇu cách, trang trí hoa văn, gҥch có dҥng nhѭ: gҥch vát xéo mӝt ÿҫu, gҥch có
ÿҫu gӑt tròn hay ngàm rãnh, gҥch chҥm nәi hoa văn hình lá cây cách ÿiӋu.
Di tích Ĉҥ Lҳk: trong khu vӵc Vѭӡn quӕc gia Cát Tiên, huyӋn Tân Phú. Di tích ÿѭӧc
xây dӵng trên mһt nӅn ÿá cӫa mӝt ÿӍnh ÿӗi nhӓ nҵm sát bӡ hӳu sông Ĉӗng Nai khoҧng 10 m.
KiӃn trúc ÿѭӧc kӃt cҩu gӗm 2 phҫn: Phҫn âm dӵa vào thӃ ÿá tӵ nhiên cӫa ÿӗi ÿөc thành huyӋt
thӡ hình vuông cҥnh 2,35 m; sâu 2,00 m. Giӳa huyӋt xây mӝt hӝc vuông cҥnh 1,00 m bҵng
gҥch, bên trong nӋn chһt cát, bӝt ÿá phiӃn, xung quanh xӃp nhӳng khӕi ÿá basalte xӕp hình
tròn. Phҫn dѭѫng ÿã bӏ ÿә sұp, ÿào phá nhѭng có thӇ hình dung ÿѭӧc mӝt kiӃn trúc gҥch hình
vuông cҥnh khoҧng 4,50 m ÿѭӧc xây quanh huyӋt thӡ và cao khoҧng 3,00 m. Trên nӅn ÿá phiӃn
bao quanh di tích có nhiӅu lӛ tròn song song thҷng hàng nhau, có thӇ lӛ chân cӝt ÿӇ làm công
trình phө hoһc mái che cho kiӃn trúc. Di vұt trong di tích:
- Linga - Yoni: làm bҵng sa thҥch kӃt cҩu hҥt mӏn; Yoni là mӝt khӕi hình vuông xung
quanh tҥo gӡ cao thành ÿѭӡng rãnh chҧy nѭӟc ra máng tҥi 1 cҥnh ӣ giӳa ÿөc lӛ hình bҫu dөc
dùng ÿӇ cҳm Linga. Linga có hình trө tròn trên lӟn dѭӟi nhӓ. Bӝ Yoni - Linga là loҥi vұt thiêng
dҥng sinh thӵc khí thѭӡng phә biӃn trong ÿҥo Hindu. Niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ VII - VIII sau
Công nguyên.
- Bàn nghiӅn: bҵng sa thҥch mӏn, mһt nghiӅn phҷng hình chӳ nhұt gҳn liӅn vӟi chân ÿӃ.
Có thӇ ÿây là phác vұt dùng thӡ trong di tích hѫn là ÿӇ sӱ dөng.
- Hai mi cӱa: bҵng ÿá phiӃn ÿen, hình chӳ nhұt. Hai ÿҫu ÿөc hai lӛ tròn và chҥy theo
cҥnh dài ÿөc thҩp hѫn tҥo gӡ cӱa. Mӝt tҩm có hai ÿѭӡng rãnh chҥy dӑc cҥnh ngҳn cách tҩm ÿӇ
trên, mӝt tҩm ÿӇ dѭӟi.
- Hai vòng vàng: ÿѭӧc cuӝn thành hình tròn tӯ sӧi dây vàng, ÿѭӡng kính vòng 11,00
cm, ÿѭӡng kính dây 0,1 cm. Ĉây có thӇ là ÿӗ trang sӭc ÿѭӧc chôn trong huyӋt thӡ.
KiӃn trúc cӫa di tích Ĉҥ Lҳk có cҩu tҥo gҫn giӕng vӟi kiӃn trúc Nam Cát Tiên. VӅ cѫ
bҧn, nhӳng dҩu tích cӫa hai kiӃn trúc này mang ÿһc trѭng cӫa mӝt kiӃn trúc hӛn hӧp gҥch, ÿá;
dҥng mӝt ÿӅn tháp thuӝc loҥi hình di chӍ khá phә biӃn trong thӡi kǤ hұu Óc Eo vào khoҧng thӃ
kӹ VII - VIII sau Công nguyên. Di vұt Linga - Yoni tìm thҩy tҥi di tích là chӭng tích cho biӃt
phҫn ÿӅn này thӡ thҫn Siva. Nhӳng vұt thiêng bҵng kim loҥi vàng ÿѭӧc chôn trong huyӋt di tích

5.3 Page 43

▲back to top


là nghi thӭc khá phә biӃn trong các công trình kiӃn trúc theo truyӅn thӕng Hindu giáo ӣ ÿӗng
bҵng Nam bӝ.
Ngoài các ÿӏa ÿiӇm trên, tҥi vùng rӯng Cát Tiên, ÿoҥn tӯ trҥm kiӇm lâm Ĉà Rong ÿӃn
Ĉҳc Lua (ÿӕi diӋn khu di tích Cát Tiên - Lâm Ĉӗng) cách bӡ sông Ĉӗng Nai khoҧng 1 km phát
hiӋn nӅn gҥch bҵng phҷng. Vùng chân núi Ba Chӗng huyӋn Ĉӏnh Quán cách 1 km vӅ phía Tây,
trên mһt gò nәi có nhiӅu dҩu vӃt kiӃn trúc gҥch.
II.4. K͇t lu̵n:
Nhӳng di tích trong giai ÿoҥn 15 thӃ kӹ sau Công nguyên ӣ Ĉӗng Nai ÿѭӧc phát hiӋn,
khai quұt ÿӅu là nhӳng kiӃn trúc ÿѭӧc xây bҵng gҥch - gӛ; bҵng gҥch; bҵng gҥch - ÿá - cát kӃt
hӧp. Dӵa vào bӕ cөc cҩu trúc và các cҩu kiӋn, các di vұt thu thұp tҥi chӛ, có thӇ xác ÿӏnh nhӳng
kiӃn trúc nói trên ÿӅu thuӝc loҥi hình kiӃn trúc này có các bӕ cөc hình chӳ nhұt, hình gҫn
vuông, hình ÿa giác. Trong ÿó, nhӳng kiӃn trúc Cây Gáo I, Cây Gáo II (Vƭnh Cӱu), Gò Chiêu
Liêu, Gò Ông Tùng (Long Thành) thuӝc loҥi bӕ cөc hình chӳ nhұt; kiӃn trúc Rҥch Ĉông
(Thӕng Nhҩt), Ĉӗng Bѫ (Vƭnh Cӱu), Nam Cát Tiên, Ĉҥ Lҳk (Tân Phú) thuӝc loҥi hình gҫn
vuông hoһc vuông; và kiӃn trúc Gò Bѭӡng thuӝc loҥi hình chӳ nhұt có nhӳng ÿѭӡng bҿ góc (ÿa
giác). Hҫu hӃt các công trình kiӃn trúc cӫa di tích ÿӅu ÿѭӧc ÿào sâu xuӕng ÿҩt trѭӟc khi khӣi
dӵng. Ĉây là nhӳng dҥng ÿӅn - tháp, huyӋt thӡ dùng vào mөc ÿích cӫa tôn giáo rӗi lҩp kín, nӋn
chһt, ÿҳp ÿҩt cao hѫn so vӟi mһt ÿҩt xung quanh.
Nhӳng di tích ҩy có niên ÿҥi sӟm muӝn khác nhau. Sӟm nhҩt là các di tích Cây Gáo
(Vƭnh Cӱu), Gò Chiêu Liêu, Gò Ông Tùng, Suӕi Cҧ (Long Thành), vào khoҧng thӃ kӹ I - III
sau Công nguyên, tѭѫng ÿѭѫng vӟi giai ÿoҥn ÿҫu cӫa văn hóa Óc Eo. TiӃp ÿӃn là các di tích
Rҥch Ĉông (Thӕng Nhҩt), Bàu Sen, Ĉӗng Bѫ (Vƭnh Cӱu), Nam Cát Tiên, Ĉҥ Lҳk (Tân Phú)
vào khoҧng thӃ kӹ VII - VIII tѭѫng ӭng vӟi giai ÿoҥn văn hóa hұu Óc Eo. Di tích Gò Bѭӡng
(Long Thành) vào thӃ kӹ X sau Công nguyên. Và di tích Cҫu Hang, Tân Hҥnh (Biên Hòa) vào
khoҧng thӃ kӹ XI - XII sau Công nguyên. Ngoài ra, có vài di tích hoһc cөm di tích có nӝi hàm
văn hóa gӗm nhiӅu niên ÿҥi khác nhau. Trong ÿó, di tích BӃn Gӛ (Long Thành) có niên ÿҥi tӯ
thӃ kӹ VII - VIII ÿӃn thӃ kӹ XI sau Công nguyên. Di tích Bӱu Sѫn và các di tích phө cұn là mӝt
quҫn thӇ di tích có niên ÿҥi tӯ thӃ kӹ VII - VIII ÿӃn thӃ kӹ XII. Riêng di tích Bӱu Sѫn - Cây
Chàm còn có nhӳng cә vұt (tѭӧng thҫn Vishnu dҥng phù ÿiêu, nhӳng tҩm phù ÿiêu hình lá
ÿӅ...) thuӝc nghӋ thuұt Champa, mà pho tѭӧng Vishnu - Biên Hòa là tiêu biӇu. Có mӝt di tích
khác, có thӇ là bӃn cҧng, gӗm nhiӅu cә vұt nguyên vҽn thu thұp dѭӟi sông Ĉӗng Nai tӯ Cù Lao
Rùa ÿӃn Cù Lao Ba Sang (BӃn Gӛ). Trong sѭu tұp cә vұt này có bӝ phұn thuӝc giai ÿoҥn tӯ thӃ
kӹ VII - VIII ÿӃn thӃ kӹ XII - XIII nhѭ pho tѭӧng thҫn Vishnu to lӟn, nhӳng ÿӗ gӕm mang
phong cách Óc Eo muӝn, phong cách Kulen (thӃ kӹ IX) và cҧ phong cách thӃ kӹ XI - XIII.
Nhӳng di vұt ÿѭӧc tìm thҩy trong di tích hoһc các ÿӏa ÿiӇm trên vùng Ĉӗng Nai hҫu hӃt
là các tѭӧng thӡ, ÿӗ vұt dùng trong sinh hoҥt, thӇ hӋ chӭc năng cӫa tôn giáo... mà chӫ yӃu là hai
giáo phái Vishnu và Siva. Giáo phái Vishnu thӡ tѭӧng thҫn Vishnu hay mӝt bӝ phұn tѭӧng, hay
vұt thiêng tѭѫng ӭng (nhӳng di vұt tìm thҩy ӣ di tích Ĉӗng Bѫ, Bàu Sen, Rҥch Ĉông, dѭӟi sông
Ĉӗng Nai và mӝt sӕ ngôi chùa khác). Giáo phái Siva thӡ tѭӧng thҫn Ganesa, Uma, Mahirvara,
Linga - Yoni (các di vұt tìm thҩy ӣ Ĉҥ Lҳk, Bӱu Sѫn, BӃn Gӛ, Hӝi Phѭӟc, Long Bình). Trên
vùng Ĉӗng Nai, cho ÿӃn nay chѭa phát hiӋn sӵ có mһt cӫa các tѭӧng thҫn Brahma, Hari - hara,
Surya, Nandin, Mukha - Linga.... VӅ Phұt giáo có phát hiӋn tѭӧng Thích ca ngӗi trên mình rҳn
Naga bҧy ÿҫu (sѭu tұp hiӋn vұt dѭӟi sông Ĉӗng Nai) có niên ÿҥi vào thӃ kӹ XII sau Công
nguyên. Nhìn chung, phong cách nghӋ thuұt thӇ hiӋn trên các di vұt tiêu biӇu mang truyӅn
thӕng văn hóa Óc Eo, hұu Óc Eo; có ҧnh hѭӣng nghӋ thuұt Ăng - co và Champa.

5.4 Page 44

▲back to top


Nhӳng di tích, di vұt phát hiӋn trên toàn vùng Ĉӗng Nai là nguӗn tѭ liӋu quan trӑng
trong viӋc bѭӟc ÿҫu tìm hiӇu mӕi quan hӋ lӏch sӱ, văn hóa cӫa ÿӏa bàn Ĉӗng Nai vӟi các vùng
phө cұn trong diӉn trình lӏch sӱ tӯ thӃ kӹ I cho ÿӃn thӃ kӹ XV sau Công nguyên.
III. NHӲNG DҨU TÍCH VĂN HÓA CÁC QUӔC GIA CӘ TRÊN ĈҨT ĈӖNG NAI
III.1. V˱˯ng qu͙c Phù Nam vͣi văn hóa Óc Eo và các v͇t tích văn hóa (kho̫ng tͳ th͇ kͽ I
ÿ͇n th͇ kͽ VI sau Công nguyên):
Vào ÿҫu Công nguyên, Vѭѫng quӕc Phù Nam (Fou - Nan) hình thành ӣ miӅn Nam
Ĉông Dѭѫng, quҧn lý cҧ mӝt vùng rӝng lӟn gӗm nѭӟc Kampuchia, miӅn Nam Thái Lan, mӝt
phҫn nѭӟc Lào, hӃt Nam Bӝ và tӟi ÿèo Cҧ hiӋn nay. Cѭ dân Phù Nam gӗm nhiӅu bӝ tӝc thuӝc
giӕng ngѭӡi Anhÿônêdiêng, ngӳ hӋ Nam Á - Nam ÿҧo, theo ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo. Kinh ÿô
ÿóng ӣ Ba Phnom có tên phҥn ngӳ là Vyâdhapura, nay thuӝc tӍnh Preyven (Ĉông Nam
Kampuchia), mӣ thѭѫng hҧi cҧng ӣ Óc Eo gҫn núi Ba Thê thuӝc tӍnh An Giang ngày nay(1).
Trong nhӳng thӃ kӹ qua nhӳng vӃt tích cӫa Vѭѫng quӕc Phù Nam hҫu nhѭ bӏ quên
lãng, mãi ÿӃn nhӳng năm 40 cӫa thӃ kӹ XX, sau cuӝc khai quұt khҧo cә lӟn tҥi khu di tích Óc
Eo (Thoҥi Sѫn - An Giang) mӟi ÿѭӧc các giӟi khoa hӑc quan tâm nghiên cӭu. Trѭӡng ViӉn
Ĉông Bác cә Pháp (E.F.E.O) coi nhӳng sҧn phҭm vұt chҩt ӣ di tích Óc Eo là cӫa văn minh Phù
Nam và gӑi là nӅn văn hóa Óc Eo. ĈӃn nay, hàng trăm di tích lӟn ÿã ÿѭӧc khai quұt nghiên cӭu
ӣ miӅn Tây Nam bӝ. Trong ÿó, các di tích ven biӇn ÿѭӧc quan niӋm là "Phù Nam biӇn" (Fou
Nan maritime), các di tích trong vùng sâu, vùng cao thuӝc hҥ lѭu sông MêKong ÿѭӧc coi là
vùng ÿҩt "Phù Nam nӝi ÿӏa" (Fou Nan continental). Bҩy giӡ, quan niӋm nhӳng vӃt tích văn hóa
Phù Nam chӍ phân bӕ ӣ miӅn Tây sông Hұu.
Nhӳng di tích ÿѭӧc khai quұt nghiên cӭu thѭӡng thuӝc loҥi hình di chӍ cѭ trú, di chӍ
kiӃn trúc ÿӅn ÿài, di chӍ kiӃn trúc ÿѭӧc quan niӋm là mӝ hӓa táng... có khung niên ÿҥi tӯ thӃ kӹ
I ÿӃn VI sau Công nguyên. Trong các di tích còn thu thұp mӝt khӕi lѭӧng lӟn cә vұt mang ÿһc
trѭng phát triӇn các ngành nghӅ sҧn xuҩt thӫ công nghiӋp nhѭ: nghӅ làm gӕm, luyӋn ÿӗng,
luyӋn sҳt, luyӋn thiӃc và nghӅ kim hoàn vӟi nghӋ thuұt khҳc mӏn trên ÿá, ngӑc rҩt tinh tӃ; nghӋ
thuұt tҥc tѭӧng cNJng khá tinh xҧo. Ĉһc biӋt trong các di tích phân bӕ gҫn bӡ biӇn cә phía Tây -
Nam nhѭ di tích Óc Eo (An Giang), NӅn Chùa, Cҥnh ĈӅn (Kiên Giang) và nhiӅu cә vұt liên hӋ
ÿӃn hoҥt ÿӝng giao lѭu thѭѫng mҥi quӕc tӃ nhѭ nhӳng ÿӗng tiӅn vàng La Mã; nhӳng con dҩu -
vұt ÿeo chҥm hoa văn mang truyӅn thӕng nghӋ thuұt Ba Tѭ, Ҩn Ĉӝ; nhӳng gѭѫng ÿӗng thӡi
Tam Quӕc; nhӳng pho tѭӧng Phұt bҵng ÿӗng thӡi Bҳc Ngөy (Trung Hoa). Ngoài ra còn có sӕ
lѭӧng lӟn các loҥi hҥt chuӛi, vұt ÿeo bҵng ÿá quý, thӫy tinh, mã não thұt, mã não giҧ, vàng,
thiӃc.... Ĉáng chú ý là tìm thҩy nhӳng bҧn bia ÿá, nhӳng bҧn minh văn, nhӳng hiӋn vұt nhӓ nhѭ
con dҩu, ÿӗ trang sӭc, bùa ÿeo bҵng ÿӗng, thiӃc, vàng, mã não khҳc nhiӅu thӭ chӳ Hán, Mã Lai,
La Tinh, Phҥn. Trong ÿó chӳ Phҥn (Sanskrit) chiӃm ÿa sӕ vӟi văn tӵ ÿѭӧc dùng ӣ Ҩn Ĉӝ tӯ thӃ
kӹ II - V sau Công nguyên.
Dӑc theo bӡ biӇn phía Nam, khҧo cә hӑc cNJng tìm thҩy nhӳng loҥi ÿӗ trang sӭc tѭѫng
tӵ ӣ di tích Arikamedu (Ĉông Nam Ҩn Ĉӝ), Man Tai (Srilanka), Khuan Lak Pat, Khuan Phun
Pin, Phu Khao Thong, Yarang, U Thông, Chan Sen, Pathom (Nam Thái Lan), Kuala Selingsing
(Bҳc Malaysia).... Nhӳng di tích ÿӅu có niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ I - VI sau Công nguyên. Chúng
ÿѭӧc xem là nѫi vӯa sҧn xuҩt, vӯa trao ÿәi sҧn phҭm và cùng vӟi cҧng thӏ Óc Eo hӧp thành con
ÿѭӡng thѭѫng cҧng trên biӇn tӯ Ҩn Ĉӝ ÿӃn Nam Trung Hoa. Ĉӗng thӡi là ÿҫu cҫu giao lѭu
kinh tӃ, văn hóa vӟi các vùng sâu trong ÿҩt liӅn cӫa các ÿӗng bҵng châu thә sông Menam Chao
Phrya (Thái Lan), Inrawaddy (Myanmar), sông Cӱu Long (Nam bӝ ViӋt Nam) và Tonle Sáp
(Kampuchia).
(1) Ñòa chí Vaên hoùa Thaønh phoá Hoà Chí Minh - 1987, taäp I, trang 139.

5.5 Page 45

▲back to top


Vùng ÿҩt phía Ĉông - Bҳc ÿӗng bҵng Nam bӝ thuӝc hҥ lѭu sông Ĉӗng Nai ÿѭӧc xem
thuӝc "Phù Nam nӝi ÿӏa" vào nhӳng năm 80 cӫa thӃ kӹ XX, Malleret phát hiӋn mӝt ÿӏa ÿiӇm có
tên Bàu Thành hoһc Bàu Tѭӧng (Mare aux Eléphants) thuӝc tӍnh Bà Rӏa - VNJng Tàu, thu thұp
hai con lăn bҵng ÿá và nhiӅu mҧnh gӕm gҫn gNJi vӟi gӕm Óc Eo. Trên mӝt quҧ ÿӗi ӣ phía Tây
Bãi Dӭa (VNJng Tàu) cNJng phát hiӋn mӝt kho ÿӗ trang sӭc bҵng vàng, bҥc gӗm 58 loҥi có bông
tai, vàng nhүn, hҥt chuӛi, móc ÿeo, mҧnh vàng dұp hình ӕc và các hҥt ÿá quý dùng gҳn vào ÿӗ
trang sӭc. Ĉây là nhӳng sҧn phҭm cӫa văn hóa Óc Eo.
Ӣ Ĉӗng Nai có bӕn di tích ÿѭӧc xem là tiӅn thân văn hóa Óc Eo.
Trên nӅn ÿҩt phù sa cә thuӝc xã Long Phѭӟc, huyӋn Long Thành phát hiӋn hai di tích
kiӃn trúc Gò Chiêu Liêu, Gò Ông Tùng nҵm theo hѭӟng ÿông - tây, cách nhau khoҧng 100 m.
Hai di tích ÿѭӧc xây dӵng gҫn giӕng nhau, có bình ÿӗ hình chӳ nhұt, xung quanh xây vách
gҥch, trung tâm là mӝt huyӋt thӡ hình vuông. Trên vách và nӅn gҥch tìm thҩy nhiӅu lӛ cӝt hình
tròn ÿөc xuyên qua gҥch sau khi kiӃn trúc ÿѭӧc xây xong. Niên ÿҥi phóng xҥ C14 cho kӃt quҧ
1900 ± 70 năm cách ngày nay, tӭc vào khoҧng thӃ kӹ I - II sau Công nguyên.
Trong khu vӵc lòng hӗ Trӏ An thuӝc xã Cây Gáo, huyӋn Vƭnh Cӱu phát hiӋn hai di tích
kiӃn trúc Cây Gáo I và II nҵm cách nhau khoҧng 60m theo hѭӟng bҳc - nam, bên bӡ tҧ ngҥn
sông Ĉӗng Nai. Hai di tích ÿӅu có bình ÿӗ kiӃn trúc hình chӳ nhұt, xung quanh là vách tѭӡng
dҫy, trung tâm là huyӋt thӡ hình vuông, trên vách tìm thҩy nhӳng lӛ chân cӝt hình tròn ÿөc
xuyên qua gҥch. Niên ÿҥi phóng xҥ C14 cho kӃt quҧ 1700 ± 45 năm cách ngày nay, tӭc vào
khoҧng thӃ kӹ III sau Công nguyên.
Di vұt tìm thҩy trong các di tích kiӃn trúc không nhiӅu ngoài nhӳng mҧnh gӕm thô, mӏn
cӫa nhiӅu tiêu bҧn ÿӗ ÿӵng có chҩt liӋu hình dáng tѭѫng ÿӗng vӟi gӕm truyӅn thӕng văn hóa
Óc Eo.
Nhӳng di tích kiӃn trúc ӣ Ĉӗng Nai ÿӅu xây dӵng bҵng gҥch mӝc (gҥch phѫi khô hoһc
nung qua lӱa), có dҥng ÿӅn thӡ cӫa ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo. Trên kiӃn trúc gҥch là mӝt kiӃn
trúc khác bҵng vұt liӋu nhҽ (gӛ - tre - lá) làm mái che. Nhӳng ngôi ÿӅn ÿҥo Hindu ӣ Ҩn Ĉӝ ÿã
tӯ lâu ÿѭӧc xây dӵng bҵng ÿá, ÿөc trong núi hoһc xây bҵng gҥch mӝc chӭ không dùng vұt liӋu
nhҽ nhѭ ӣ Ĉӗng Nai và Nam bӝ.
Nhӳng di tích kiӃn trúc dҥng ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo ӣ Ĉӗng Nai có niên ÿҥi
khá sӟm so vӟi các di tích cùng thӡi ӣ Nam bӝ, kӃt cҩu vұt liӋu xây dӵng bҵng gҥch - gӛ, có
khҧ năng là vӃt tích văn hóa Óc Eo mӣ ÿҫu ӣ Nam bӝ trѭӟc khi hình thành cҧng thӏ Óc Eo.
Theo cә thѭ Ҩn Ĉӝ - Trung Hoa thì hoҥt ÿӝng giao thѭѫng, trao ÿәi văn hóa giӳa cѭ dân Thiên
Trúc - Ҩn Ĉӝ và cѭ dân vùng Ĉông Nam Á diӉn ra khá sӟm mà khҧo cә hӑc phát hiӋn nhiӅu
ÿӏa ÿiӇm nҵm dӑc theo duyên hҧi và cҧ trong nӝi ÿӏa Ĉông Nam Á nhӳng sҧn phҭm giao
thѭѫng có niên ÿҥi sӟm nhҩt vào khoҧng thӃ kӹ IV - III trѭӟc Công nguyên. Lúc ҩy, cҧng thӏ
Cҫn Giӡ là ÿҫu cҫu giao lѭu kinh tӃ - văn hóa quan trӑng trong vùng Ĉӗng Nai. Có lӁ kiӃn trúc
dҥng ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo ÿѭӧc ÿҫu tiên du nhұp vào ÿây, sau ÿó chuyӇn vӅ miӅn
tây Nam bӝ khi cҧng thӏ Óc Eo hình thành. Vұt liӋu xây dӵng kiӃn trúc bҵng gҥch - gӛ là sҧn
phҭm sáng tҥo tҥi chӛ, kӃt hӧp hai truyӅn thӕng bҧn ÿӏa và ngoҥi nhұp.
TruyӅn thӕng bҧn ÿӏa có nguӗn gӕc tӯ kiӃn trúc nhà sàn, loҥi kiӃn trúc này còn lѭu lҥi
nhiӅu dҩu vӃt ӣ trҥng thái nguyên thӫy tҥi nhiӅu ÿӏa ÿiӇm trong vùng ÿҫm lҫy, thҩp trNJng, ngұp
nѭӟc xѭa ven sông, ven bӡ biӇn cә trong các di chӍ thuӝc thӡi ÿҥi kim khí trѭӟc ÿó và liên tөc
kӃ thӯa nhiӅu thӃ kӹ sau Công nguyên. Ĉây là mӝt bӝ phұn quan trӑng trong các dҥng kiӃn trúc
ÿӅn thӡ cӫa cѭ dân văn hóa Óc Eo. Sӵ phә biӃn rӝng rãi và tӗn tҥi lâu dài kiӃn trúc nhà sàn ӣ
vùng duyên hҧi và châu thә sông Cӱu Long cho thҩy sӭc sӕng mҥnh mӁ và vӏ thӃ cӫa nó trong
buәi ÿҫu tiӃp nhұn và thӵc thi kiӃn trúc ngoҥi nhұp.
TruyӅn thӕng kӻ thuұt làm gҥch mӝc hҷn ÿѭӧc nhұp tӯ Ҩn Ĉӝ vào cùng thӡi vӟi nhӳng
sҧn phҭm có xuҩt xӭ tӯ Ҩn Ĉӝ qua giao thѭѫng ÿѭӧc tìm thҩy khá phә biӃn trong các di tích

5.6 Page 46

▲back to top


trong vùng. Nhѭng mãi ÿӃn khi vѭѫng quӕc Phù Nam hình thành, ÿҥo Hindu ÿѭӧc truyӅn bá
nghӅ làm gҥch mӟi ÿѭӧc phát triӇn mҥnh ÿӇ ÿáp ӭng nhӳng nhu cҫu tôn giáo.
Nhӳng sҧn phҭm Ҩn Ĉӝ có thӇ ÿѭӧc vұn chuyӇn trên biӇn, khӣi phát tӯ Nam Ҩn tҥi
thѭѫng cҧng Arikamedu là mӝt trung tâm sҧn xuҩt và xuҩt khҭu các loҥi hҥt chuӛi (ngày nay có
tên là Pondichery), ÿi thuyӅn ngang qua vӏnh Băng Gan, dӯng ӣ Perak (nѫi có di tích Kuala
Selinsing). Tӯ Perak vѭӧt qua bán ÿҧo Malaysia bҵng ÿѭӡng bӝ, xuӕng thuyӅn ÿi ven vӏnh Thái
Lan (nѫi có di tích Ban Don Ta Phet) rӗi vào biӇn Ĉông. Tӯ ÿây ÿi dӑc theo bӡ biӇn châu thә
sông Cӱu Long (bҩy giӡ còn lҫy lӝi) ÿӃn VNJng Tàu vào vùng cӱa sông Ĉӗng Nai - Soài Rҥp.
Di tích kiӃn trúc Gò Chiêu Liêu, Gò Ông Tùng, Cây Gáo I và Cây Gáo II ÿѭӧc xây
dӵng theo kiӇu ÿӅn ÿài cӫa ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo có niên ÿҥi vào khoҧng thӃ kӹ I - II sau
Công nguyên. Ĉây là nhӳng chӭng tích vӅ "Ҩn Ĉӝ hóa" sӟm nhҩt trên vùng ÿӗng bҵng Nam bӝ
ViӋt Nam. Nhӳng ngôi ÿӅn này ÿã mӝt thӡi là nѫi truyӅn bá ÿҥo Hindu và văn minh Ҩn Ĉӝ ÿӃn
cӝng ÿӗng cѭ dân trong vùng. Các di tích kiӃn trúc này không phҧi là nhӳng công trình sao
chép nguyên bҧn cӫa Ҩn Ĉӝ mà nó ÿѭӧc xây dӵng bҵng sӵ kӃt hӧp hai truyӅn thӕng văn hóa
bҧn ÿӏa và văn hóa Hindu. Trên thӵc tӃ chúng là nhӳng ngôi ÿӅn Hindu giáo ÿã ÿѭӧc bҧn ÿӏa
hóa thích nghi vӟi môi trѭӡng tӵ nhiên và nhân văn trên ÿҩt Ĉӗng Nai.
Nhѭ vұy, tӯ khi Phù Nam lұp quӕc, xây dӵng nӅn văn hóa Óc Eo tӯ thӃ kӹ I - VI sau
Công nguyên mà phát triӇn cӵc thӏnh vào thӃ kӹ III - IV ӣ Ĉông Nam Á. Vùng Ĉӗng Nai tӯ
mӝt trung tâm văn hóa lӟn thӡi tiӅn sӱ, mӣ ÿҫu cho sӵ xâm nhұp văn minh Ҩn Ĉӝ và dҫn mҩt
ÿi vӏ thӃ chiӃn lѭӧc cӫa nó ÿӇ nhѭӡng chӛ cho sӵ ra ÿӡi mӝt trung tâm kinh tӃ - văn hóa mӟi ӣ
vùng châu thә sông Cӱu Long - miӅn tây sông Hұu vӟi các di tích Cҧng thӏ Óc Eo (An Giang),
Cҥnh ĈӅn (Kiên Giang) có qui mô rӝng lӟn. Bӣi vұy, nhӳng di tích văn hóa Óc Eo và nhӳng
sҧn phҭm văn hóa ÿһc trѭng cӫa nó trên vùng Ĉӗng Nai không dày ÿһc và phong phú nhѭ ӣ
vùng châu thә sông Cӱu Long.
III.2.V˱˯ng qu͙c Chân L̩p vͣi văn hóa Ăng Co - h̵u Óc Eo và các v͇t tích văn hóa:
Giӳa thӃ kӹ VI, mӝt ngѭӡi có tên Chitrasena ӣ Bassac (Nam Lào) là mӝt thành bang cӫa
vѭѫng quӕc Phù Nam nәi lên thôn tính Phù Nam thành lұp vѭѫng quӕc Chân Lҥp. CNJng trong
thӡi kǤ này biӇn tiӃn theo chu kǤ Hôlôxen IV, vùng ÿӗng bҵng Nam bӝ ngұp trong biӇn nѭӟc.
Cѭ dân cә Óc Eo chuyӇn dҫn lên nhӳng giòng ÿҩt cao ven sông, suӕi. Kinh ÿô Chân Lҥp ÿóng
ӣ vùng Tonle Sáp (BiӇn Hӗ). Thѭѫng cҧng Óc Eo không còn thӃ ÿӭng, chuyӇn vӅ eo biӇn
Malacca và bӡ biӇn Ĉông - Nam Xumatra (Indonesia). ĈiӅu này phҧn ánh viӋc các di tích khҧo
cә hӑc thuӝc giai ÿoҥn lӏch sӱ này ÿѭӧc phát hiӋn vӟi sӕ lѭӧng ít trên vùng ÿӗng bҵng sông
Cӱu Long mà tұp trung nhiӅu ӣ vùng phù sa cә ven phía Tây - Bҳc ÿӗng bҵng Nam bӝ.
Di tích kiӃn trúc có ký hiӋu B ӣ Óc Eo và di tích kiӃn trúc ӣ Rӝc Chanh (Long An) ÿѭӧc
xác ÿӏnh vào khoҧng thӃ kӹ V - VI sau Công nguyên, có thӇ coi là dҥng kiӃn trúc ÿӅn tháp ÿҫu
tiên ÿѭӧc tiӃp nӕi văn hóa Óc Eo - hұu Óc Eo. Ngoài ra còn có di tích Prasat Preah Theat Toc
trong khu di tích thành cә Banteay Prei Angkor thuӝc tӍnh Kompong Cham (Kampuchia) và
kiӃn trúc có ký hiӋu N19 trong quҫn thӇ kiӃn trúc Sambor Prei Kus trong khu thành cә
Isanapura, tӍnh String Trong (Kampuchia) có niên ÿҥi khoҧng thӃ kӹ VI vӅ sau, ÿѭӧc xem là
kiӃn trúc giao thӡi cuӕi Phù Nam ÿҫu Chân Lҥp. Loҥi kiӃn trúc này thuұt ngӳ khoa hӑc gӑi là
"kiӃn trúc ÿa các" (kiӃn trúc nhiӅu tҫng). KiӃn trúc ÿa các ÿѭӧc phát hiӋn khá phә biӃn ӣ
Kampuchia vào thӃ kӹ VII - VIII, ÿiӇn hình là kiӃn trúc Prasat That Thom, Prak Bayang tӍnh
Pray Ven (Kampuchia). Dҥng di tích có kiӃn trúc ÿӅn tháp, xung quanh bàu nѭӟc bao bӑc hoһc
ӣ cӱa chính có thӇ xuҩt xӭ ӣ vùng hҥ lѭu sông Semun (phía Ĉông miӅn Trung Thái Lan ngày
nay). Nѫi ÿӏnh cѭ ban ÿҫu cӫa cӝng ÿӗng ngѭӡi Chân Lҥp. Tҥi ÿây có di tích Vat Phu Lai Rong
ÿѭӧc khӣi dӵng tӯ thӃ kӹ V sau Công nguyên. Loҥi hình này trӣ thành loҥi hình kiӃn trúc
truyӅn thӕng cӫa Chân Lҥp. Trong quá trình mӣ rӝng lãnh thә vӅ phía Tây và phía Nam, chinh

5.7 Page 47

▲back to top


phөc Phù Nam vào thӃ kӹ VI sau Công nguyên, cѭ dân Chân Lҥp tiӃp tөc phát triӇn loҥi hình
kiӃn trúc hӗ nѭӟc truyӅn thӕng và kӃ thӯa, kӃt hӧp kӻ thuұt kiӃn trúc ÿa các Phù Nam. Dҥng
kiӃn trúc ÿӅn tháp - hӗ nѭӟc chӫ yӃu phân bӕ trên lãnh thә Kampuchia ngày nay. Vùng châu
thә sông Cӱu Long và lѭu vӵc sông Ĉӗng Nai hҫu nhѭ không có dҥng kiӃn trúc này và các cҩu
kiӋn ÿһc trѭng cӫa nó.
Trên vùng ÿҩt Ĉӗng Nai loҥi hình di tích kiӃn trúc thuӝc thӡi kǤ này ÿѭӧc phân bӕ rӝng
khҳp trong vùng nhѭ Ĉҥ Lҳk, Nam Cát Tiên (Tân Phú), Suӕi Ràng, Ĉӗng Bѫ, Bàu Sen (Vƭnh
Cӱu), Rҥch Ĉông (Thӕng Nhҩt), BӃn Gӛ, Gò Bѭӡng (Long Thành) và nhiӅu di vұt ӣ khu vӵc
Biên Hòa. Các di tích ÿѭӧc xây dӵng khá xa nhau nhѭng có chung mӝt kiӇu thӭc kiӃn trúc ÿѫn
giҧn vӟi bình ÿӗ hình vuông, riêng di tích Gò Bѭӡng có bình ÿӗ hình chӳ nhұt nhѭng có niên
ÿҥi khá muӝn. Di tích ÿӅu ÿѭӧc kӃt cҩu hai phҫn: phҫn dѭѫng dùng gҥch xây ÿӅn tháp, hҽp dҫn
vӅ ÿӍnh tҥo mái che cho phҫn âm là huyӋt thӡ, tѭӡng thѭӡng thҷng không tҥo cӝt giҧ, cӱa giҧ, ít
mi cӱa, trên cӱa ÿiêu khҳc nhiӅu chi tiӃt. Phҫn âm thѭӡng xây huyӋt thӡ hình vuông bҵng gҥch,
có di tích dӵa vào thӃ ÿá tӵ nhiên ÿөc làm huyӋt thӡ (Ĉҥ Lҳk, Bàu Sen). Trong huyӋt chôn
tѭӧng thҫn hay mӝt bӝ phұn cӫa tѭӧng, mҧnh vàng khҳc hình thiêng, mã não, ÿá quý. Nhӳng di
vұt gӗm mҧnh kim loҥi bҵng vàng khҳc hӑa hình rùa, hoa mai, nam thҫn (Rҥch Ĉông) là nhӳng
vұt thiêng thѭӡng thҩy trong các di tích ÿӅn tháp, mӝ tháp có giӃng thiêng thuӝc văn hóa Óc Eo
ӣ Nam bӝ. Di vұt bҵng ÿá quý, thӫy tinh có hҥt chuӛi ÿѭӧc làm bҵng ÿá hӗng mã não
(Comaline), mӝt hҥt chuӛi khác ÿѭӧc làm bҵng thӫy tinh hai màu ÿen và trҳng ÿѭӧc gӑi là hҥt
chuӛi ÿa sҳc (Poly Chrome). Loҥi hҥt chuӛi này có nguӗn gӕc ngoҥi nhұp tӯ các lò chӃ tҥo hҥt
chuӛi ÿa sҳc ӣ Ari Kamedu (nay là Pondi Chery) Ĉông Nam Ҩn Ĉӝ truyӅn vào bán ÿҧo
Malaysia, Nam Thái Lan, duyên hҧi Nam bӝ. Hҥt thӫy tinh màu cam, hҥt thҥch anh màu trҳng.
Nhӳng di vұt bҵng ÿá quý, thӫy tinh có thӇ ÿѭӧc dùng làm ÿӗ trang sӭc nhѭng vӟi sӕ lѭӧng ít
ӓi, lҥi ÿѭӧc tìm thҩy trong huyӋt thӡ. Có thӇ chúng là nhӳng vұt thiêng ÿѭӧc chôn trong kiӃn
trúc. Xung quanh kiӃn trúc chính còn có nhӳng công trình phө.
Di tích Cҫu Hang có niên ÿҥi vào khoҧng thӃ kӹ X - XI sau Công nguyên. Trong di tích
tìm thҩy nhiӅu loҥi ngói ngӱa, ngói úp, ngói có tҩm diӅm phía trѭӟc, ngói nóc có chóp nhӑn.
Ĉây là loҥi hình kiӃn trúc mái lӧp lҫn ÿҫu tiên biӃt ÿӃn trong vùng. Nѫi ÿây có lӁ là mӝt cѫ sӣ
nung ngói phөc vө cho các công trình kiӃn trúc trong vùng. Nhӳng loҥi ngói này ÿѭӧc giӟi
khoa hӑc phѭѫng Tây gӑi là gӕm Khmer, có nguӗn gӕc tӯ thӡi Ĉѭӡng - Tӕng bên Trung Quӕc.
Nhӳng loҥi ngói ӣ ÿây có biӇu hiӋn khác biӋt vӟi các loҥi ngói khác, nhѭ ÿѭӧc sҧn xuҩt tҥi chӛ.
Có thӇ nói chung ÿѭӧc phӓng theo ngói Khmer thӡi Ăng co.
Loҥi hình di tích kiӃn trúc ÿӅn tháp dҥng ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo ӣ Ĉӗng Nai
thӡi kǤ này khá ÿѫn giҧn, vүn còn mang ÿһc trѭng văn hóa Óc Eo. Có thӇ gӑi văn hóa h̵u Óc
Eo. Khi Chân Lҥp thôn tính Phù Nam, ÿóng kinh ÿô ӣ vùng Tonle Sáp (BiӇn Hӗ) khá xa, nên
vùng ÿҩt Ĉӗng Nai không ҧnh hѭӣng văn hóa Chân Lҥp mà tiӃp tөc phát triӇn kiӇu thӭc kiӃn
trúc Óc Eo.
Ĉӗ gӕm ÿѭӧc tìm thҩy trong di tích và ÿoҥn sông Ĉӗng Nai tӯ Cù lao Rùa ÿӃn BӃn Gӛ
thѭӡng có xѭѫng mӏn, kӻ thuұt chӃ tác bҵng bàn xoay, hoa văn trang trí ÿѫn giҧn. ĈiӇn hình là
kiӇu ҩm Kendy có vòi, hình dáng cân ÿӕi, miӋng loe, cә cao, thân tròn ÿӅu, ÿӃ thҩp rҩt ÿҽp,
ÿѭӧc tìm thҩy khá phә biӃn trong các di tích Óc Eo ӣ ÿӗng bҵng sông Cӱu Long và hình ҧnh
ÿѭӧc khҳc hӑa trên lá vàng trong di tích mӝ táng Ĉá Nәi (An Giang). Ngoài ra có nhiӅu loҥi
gӕm mӝc, gӕm men, gӕm sành còn khá nguyên vҽn thuӝc nhiӅu giai ÿoҥn văn hóa, nhѭng ÿa
phҫn thuӝc giai ÿoҥn văn hóa Ăng co muӝn (thӃ kӹ XII - XIII) và Khmer - Thái (thӃ kӹ XIV -
XV). Chúng gӗm nhiӅu chӫng loҥi mà ÿiӇn hình là nhӳng chiӃc bình con tiӋn, bình có vòi, âu
thon cao, vò hình trӭng, chum lӟn, hoa văn trang trí ÿѫn giҧn, phӫ men nâu ÿen. Ĉӗ gӕm này có
lӁ ÿѭӧc nhұp cҧng khi vѭѫng quӕc Ăng co và Thái Lan hѭng thӏnh vào thӃ kӹ XII - XV và mӣ
rӝng giao thѭѫng ÿӃn vùng Ĉông Nam Á. Ĉӗ gӕm ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi trong nѭӟc và xuҩt

5.8 Page 48

▲back to top


cҧng ÿӃn vùng bán ÿҧo Thái Lan, Malaysia, Trowulan, kinh ÿô Majapakit (Indonesia) và ÿӃn hҥ
lѭu sông Ĉӗng Nai. Con sông Ĉӗng Nai bҩy giӡ vүn là ÿѭӡng giao thѭѫng giӳa các vùng.
Sau khi vѭѫng quӕc Chân Lҥp hình thành cùng vӟi chu kǤ biӇn tiӃn, Chân Lҥp không
thӇ sӱ dөng kinh ÿô cNJ cӫa Phù Nam ÿѭӧc, nên phҧi chuyӇn kinh ÿô vӅ Tonle Sáp (BiӇn Hӗ).
Cѭ dân Ĉӗng Nai bҩy giӡ chuyӇn lên sӕng ӣ nhӳng dòng ÿҩt cao ven sông, suӕi và chia cҳt
Chân Lҥp bӣi ÿӗng bҵng sông Cӱu Long ngұp trong biӇn nѭӟc. Cho nên Chân Lҥp khó có thӇ
ÿһt hӋ thӕng quҧn lý trên vùng ÿҩt này. Hѫn nӳa, theo sӱ liӋu Chân Lҥp thì ÿӃn ÿҫu thӃ kӹ VIII
các tұp ÿoàn phong kiӃn Chân Lҥp mâu thuүn, chia lãnh thә thành hai miӅn cát cӭ "nӱa phía
bҳc vùng ÿӗi núi và thung lNJng gӑi là Lөc Chân Lҥp, nӱa phía nam có eo biӇn bao quanh và
ÿҫm lҫy gӑi là Thӫy Chân Lҥp". Lӧi dөng sӵ chia rӁ Chân Lҥp, Vѭѫng quӕc Srivijaya ӣ Java
dѭӟi triӅu ÿҥi Sailendra bành trѭӟng thӃ lӵc thôn tính Chân Lҥp. Sau ÿó, mӝt hoàng tӱ Chân
Lҥp có tên Jayavarman II thuӝc dòng dõi vua Phù Nam cNJ ÿang ӣ Java ÿem quân vӅ thӕng nhҩt
Thӫy - Lөc Chân Lҥp ÿѭa ÿҩt nѭӟc thoát khӓi sӵ lӋ thuӝc cӫa Srivijaya, sáng lұp vѭѫng triӅu
Ăng co năm 802, kinh ÿô ÿóng ӣ vùng biӇn hӗ Tonle Sáp và cӫng cӕ lӵc lѭӧng mӣ mang bӡ cӓi
ÿӃn tұn thung lNJng Menam vào giӳa thӃ kӹ XI sau Công nguyên. Cuӝc chiӃn tranh triӅn miên
kéo dài cҧ thӃ kӹ giӳa hai Vѭѫng quӕc Chân Lҥp - Cham pa làm cho nӝi tҥi suy yӃu. Giӳa thӃ
kӹ XIII quân Nguyên Mông xâm lѭӧc Ĉông Nam Á, tác ÿӝng lӟn các nѭӟc ҧnh hѭӣng văn hóa
Ҩn Ĉӝ trong vùng. Vѭѫng quӕc Thái Lan hình thành và phát triӇn vào thӃ kӹ XIV - XV, luôn
ÿem quân xâm lҩn Chân Lҥp, buӝc kinh ÿô phҧi dӡi vӅ Phnôm Pênh vào nӱa ÿҫu thӃ kӹ XV
(1).
Lӏch sӱ nghiên cӭu di tích khҧo cә hӑc trên ÿҩt Ĉӗng Nai cho biӃt loҥi hình kiӃn trúc
ÿӅn tháp ÿҥo Hindu thuӝc văn hóa hұu Óc Eo có bình ÿӗ kiӃn trúc hình vuông, cҩu kiӋn ÿѫn
giҧn, ҧnh hѭӣng truyӅn thӕng văn hóa Óc Eo. Còn văn hóa tiӅn Ăng co (Chân Lҥp) vӟi các di
tích kiӃn trúc ÿӅn tháp kӃ thӯa truyӅn thӕng Óc Eo, có bình ÿӗ vuông, phát triӇn ÿa các (nhiӅu
tҫng) vӟi nhiӅu cҩu kiӋn phӭc tҥp và kӃt hӧp hӗ nѭӟc. Ӣ Ĉӗng Nai mãi ÿӃn thӃ kӹ X (di tích Gò
Bѭӡng) mӟi thҩy loҥi hình hӗ nѭӟc nhѭng bình ÿӗ kiӃn trúc hình chӳ nhұt. Nó trӣ vӅ vӟi truyӅn
thӕng Óc Eo ÿҫu Công nguyên.
Nhѭ vұy, di tích kiӃn trúc ÿӅn tháp ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo cӫa cѭ dân Ĉӗng Nai thӡi
bҩy giӡ luôn phát triӇn trên cѫ sӣ truyӅn thӕng văn hóa Óc Eo có kӃ thӯa truyӅn thӕng văn hóa
Ăng co ÿӇ hình thành nӅn văn hóa bҧn ÿӏa, có thӇ gӑi văn hóa hұu Óc Eo.
Di vұt tìm thҩy trong vùng hҫu hӃt là tѭӧng thӡ, vұt thiêng cӫa ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo
mà phә biӃn thuӝc hai giáo phái Vishnu và Shiva. ThӃ kӹ XII mӟi thҩy xuҩt hiӋn tѭӧng Phұt
Thích Ca, nhѭng vүn còn ҧnh hѭӣng phong cách tҥc tѭӧng thҫn Hindu giáo.
Vùng ÿӗng bҵng sông Cӱu Long và cұn biӇn ÿã phát triӇn mҥnh hai tôn giáo: ÿҥo Hindu
và ÿҥo Phұt. Ĉҥo Hindu vӟi hai giáo phái Shiva và Vishnu, thӡ thҫn khá ÿa dҥng nhѭ thӡ chung
ba vӏ thҫn Vishnu, Shiva, Brahma hay Vishnu, Shiva, Hari - Hara, thӡ thҫn Surya (thҫn mһt
trӡi). Ĉһc biӋt thӡ thҫn Shiva dѭӟi dҥng Linga - Yoni, Mukha - Linga, Nandin. Ĉҥo Phұt vӟi
hai giáo phái Ĉҥi thӯa và TiӇu thӯa thӡ tѭӧng Phұt Thích Ca và Quan Âm.
NghӋ thuұt tҥc tѭӧng tròn cӫa hai giáo Vishnu và Shiva ӣ Ĉӗng Nai khá ÿa dҥng, trong
ÿó hình tѭӧng nghӋ thuұt Vishnu có phҫn phong phú hѫn. ĈiӇn hình là pho tѭӧng Vishnu vӟt
dѭӟi lòng sông Ĉӗng Nai ÿѭӧc xem là sҧn phҭm nghӋ thuұt tôn giáo vào loҥi ÿҽp và hiӃm trong
sѭu tұp tѭӧng tròn cә ӣ ÿӗng bҵng Nam bӝ. Tѭӧng mang ÿұm dҩu ҩn cӫa phong cách nghӋ
thuұt Phnom Dà - Ăng co Borei (Ta Keo - Campuchia) nhѭng ÿã giҧn lѭӧt khung giá ÿӥ làm lӝ
rõ hình khӕi tѭӧng tròn. Nhӳng di vұt khác cӫa mӝt phҫn thân tѭӧng Vishnu ÿѭӧc chôn trong di
tích cNJng cho thҩy sӵ khéo léo loҥi bӓ nhӳng phҫn phө cӫa tѭӧng ÿӇ tăng thêm thҫn thái dNJng
mãnh uy quyӅn.
(1) Ñòa chí Vaên hoùa Thaønh phoá Hoà Chí Minh, sñd, 1987.

5.9 Page 49

▲back to top


So sánh phong cách nghӋ thuұt, kӻ thuұt tҥc tѭӧng vӟi các pho tѭӧng Vishnu ÿѭӧc phát
hiӋn ӣ ÿӗng bҵng sông Cӱu Long và ӣ miӅn Ĉông Nam Campuchia ta có thӇ suy ÿoán: Lúc bҩy
giӡ có hai trung tâm tҥc tѭӧng mang hai truyӅn thӕng khác nhau. Mӝt trung tâm trên vùng ÿҩt
Ĉông Nam Campuchia mang phong cách Phnom Dà có truyӅn thӕng tҥc tѭӧng cao lӟn, mҧnh
mai, thân hình mӅm mҥi, dáng ÿҽp, khung giá ÿӥ cҫu kǤ. Mӝt trung tâm ӣ miӅn duyên hҧi phía
Ĉông châu thә sông Cӱu Long mang phong cách Phnom Dà nhѭng có truyӅn thӕng tҥc tѭӧng
nhӓ thҩp, thân hình vҥm vӥ, thҫn thái dNJng mãnh, khung giá ÿӥ ÿѫn giҧn, phong cách này khá
phә biӃn ӣ vùng Ĉӗng Nai.
Giáo phái Shiva cNJng ÿѭӧc tìm thҩy nhiӅu loҥi tѭӧng thӡ. Nhӳng pho tѭӧng Ganesa
ÿѭӧc tìm thҩy ӣ vùng Biên Hòa ÿӅu ÿѭӧc tҥc theo tѭ thӃ ngӗi xӃp bҵng kiӇu Ҩn Ĉӝ, vòi voi
quҩn quanh bөng. Còn tѭӧng Ganesa ӣ châu thә sông Cӱu Long hҫu nhѭ ÿѭӧc tҥc theo tѭ thӃ
ÿӭng phong cách có nét giӕng tѭӧng Ganesa giai ÿoҥn hұu Óc Eo; ngѭӧc lҥi tѭӧng tҥc theo tѭ
thӃ ngӗi xӃp bҵng ÿѭӧc phә biӃn trong nghӋ thuұt tҥc tѭӧng Champa.
Có thӇ tѭӧng Ganesa ӣ Ĉӗng Nai ÿѭӧc chӃ tác tҥi chӛ và kӃt hӧp hai phong cách nghӋ
thuұt hұu Óc Eo - Champa. Còn các tѭӧng Yoni - Linga có biӇu hiӋn khá hiӋn thӵc, mӝc mҥc
thuӝc dҥng nguyên thӫy mang truyӅn thӕng văn hóa Óc Eo.
Tӯ thӃ kӹ X vӅ sau nhӳng tѭӧng nam thҫn, tѭӧng Ganesa bҵng ÿӗng và tѭӧng Phұt
Thích Ca mang phong cách nghӋ thuұt Ba Phuon (Ăng co). NhiӅu di vұt khác mang truyӅn
thӕng Óc Eo. Ĉһc biӋt văn tӵ bia ký Gò Bѭӡng dùng chӳ Sanskrít, không thҩy chӳ Khmer cә.
Các loҥi ngói ÿѭӧc sҧn xuҩt tҥi chӛ mang truyӅn thӕng Khmer. Ĉӗ gӕm mang truyӅn thӕng Óc
Eo và du nhұp gӕm Khmer - Thái.
Nhìn chung văn hóa Óc Eo ӣ Ĉӗng Nai ÿѭӧc phát triӇn liên tөc và hình thành văn hóa
hұu Óc Eo kéo dài gҫn 10 thӃ kӹ. Sau ÿó ÿѭӧc tiӃp thu các nӅn văn hóa lân cұn nhѭng vүn giӳ
văn hóa Óc Eo làm nӅn tҧng và phát triӇn hình thành nӅn văn hóa bҧn ÿӏa mang sҳc thái riêng.
III.3. V˱˯ng qu͙c Chăm pa và các v͇t tích văn hóa:
Cuӕi thӃ kӹ II sau Công nguyên tӯ Khánh Hòa ÿӃn núi Hҧi Vân ngày nay có nhӳng
giӕng ngѭӡi Malayo - Polinesien gӕc ngoài hҧi ÿҧo tiӃn vào thành lұp nѭӟc Lâm Ҩp (Champa),
lҩy ÿҩt Quҧng Nam làm trung tâm xây dӵng kinh ÿô Trà KiӋu, mӣ cҧng thӏ Hӝi An, ҧnh hѭӣng
văn hóa Ҩn Ĉӝ, dùng Phҥn ngӳ. (1)
Tӯ khi lұp quӕc Champa luôn hѭӟng vӅ phía Bҳc nên thѭӡng xuyên ÿem quân ÿánh phá
các tӍnh phía nam Ĉҥi ViӋt nên vӃt tích văn hóa Champa ӣ Ĉӗng Nai hѫn 10 thӃ kӹ sau Công
nguyên hҫu nhѭ vҳng bóng. Khoҧng giӳa thӃ kӹ XII cuӝc chiӃn tranh giӳa Champa - Chân Lҥp
kéo dài gҫn thӃ kӹ xâm chiӃm lүn nhau, Ĉӗng Nai là vùng ÿӋm giӳa hai vѭѫng quӕc chҳc chҳn
bӏ ҧnh hѭӣng nhiӅu.
Trong vùng Ĉӗng Nai không tìm thҩy di tích văn hóa Champa mà chӍ tìm thҩy mӝt vài
tѭӧng thҫn cӫa ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo mang phong cách Champa ӣ quanh vùng Biên Hòa.
Tҥi chùa Bӱu Sѫn ÿang thӡ mӝt phù ÿiêu tѭӧng thҫn Vishnu bҵng sa thҥch, phù ÿiêu
ÿѭӧc tҥc trong tѭ thӃ ngӗi, hai chân xӃp bҵng kiӇu Ҩn Ĉӝ trên mӝt bӋ thҩp liӅn nhau, có 4 tay,
hai tay trѭӟc cҫm hai cây chùy, hai tay sau cҫm con ӕc và cái ÿƭa là vұt tùy thân cӫa thҫn, lѭng
dӵa vào tҩm lá nhƭ, phía sau khҳc bҧn minh văn. Ĉҫu ÿӝi mNJ kiӇu Mukuta hình chóp nhӑn.
Dҥng tӵ khҳc phía sau phù ÿiêu tѭӧng thҫn là chӳ Champa cә xen nhӳng tӯ ngӳ
Sanskrít và khá nhiӅu tӵ dҥng còn tӗn tҥi trong chӳ viӃt Champa ngày nay. Nӝi dung văn bia
nói ÿӃn mӝt sӵ kiӋn lӏch sӱ chiӃn tranh cӫa mӝt hoàng tӱ có tên Nauk Glaun Vijaya sau khi
giành ÿѭӧc nhiӅu chiӃn thҳng ÿã cho dӵng tѭӧng thҫn Tribhu Vanakranta (phù ÿiêu thҫn
Vishnu) bҵng chiӃn lӧi phҭm lҩy ÿѭӧc tӯ ngѭӡi Khmer. Niên ÿҥi ghi trên bia cho biӃt ÿѭӧc
khҳc vào năm 1421, phù ÿiêu ÿѭӧc tҥc mang hai phong cách nghӋ thuұt Tháp Mүn - Yang Mun.
(1) Phan Khoang, Vieät söû Xöù Ñaøng Trong, S. 1970.

5.10 Page 50

▲back to top


Có lӁ phù ÿiêu ÿѭӧc tҥc tҥi chӛ không theo mӝt mүu thӭc nghӋ thuұt nào mà kӃt hӧp hài hòa
hai phong cách ÿiêu khҳc Tháp Mүn - Yang Mun (Champa). Nӝi dung văn bia cho thҩy ÿҥo
Hindu bҩy giӡ gҳn bó mұt thiӃt vӟi vѭѫng quyӅn Champa, là chӛ dӵa tinh thҫn cӫa hoàng tӝc
Champa. Sӵ kӃt hӧp giӳa vѭѫng quyӅn và thҫn quyӅn ÿѭӧc thӇ hiӋn khá rõ nét mà biӇu hiӋn ӣ
vӏ thҫn Vishnu ÿѭӧc tôn lên vӏ trí hàng ÿҫu giӳ vai trò bҧo hӝ, ÿѭӧc Hoàng tӱ hiӃn dâng tҩt cҧ
chiӃn lӧi phҭm có ÿѭӧc tӯ các cuӝc chiӃn tranh ÿӇ làm sӣ hӳu vƭnh viӉn chӭ không giӳ lҥi
hѭӣng thө.
Gҫn chùa Bӱu Sѫn nhân dân còn phát hiӋn bӕn tҩm phù ÿiêu hình lá nhӍ ÿѭӧc tҥc tӯ ÿá
quánh (ÿá keo) (1). Hai thӇ hiӋn hình ngѭӡi, hai thӇ hiӋn hình vұt thiêng, tҥc khá thô.
Hai tҩm phù ÿiêu hình ngѭӡi ÿѭӧc tҥc dҥng bán thân, ÿҫu ÿӝi mӫ hình chóp, hai tay
chҳp vào nhau nhѭ cҫm mӝt vұt thӇ ÿӇ trѭӟc ngӵc, trong tѭ thӃ nhѭ ÿang cҫu nguyӋn.
Hai tҩm phù ÿiêu hình vұt thiêng trên mһt tҥc mӝt trө cӝt ÿӭng ӣ giӳa, hai bên chҥm hai
ÿѭӡng ÿai khá rӝng hӧp thành hình giӕng chӳ ô - mê - ga hѫi eo ӣ giӳa. Có thӇ là biӇu tѭӧng
cӫa vұt thiêng hình Linga dӵng trên bӋ thӡ vӟi ngӑn lӱa thiêng.
Bӕn tҩm phù ÿiêu là hình tѭӧng trang trí ÿѭӧc gҳn trên các mái ÿӅn cӫa ÿҥo Hindu, phù
ÿiêu ÿѭӧc thӇ hiӋn theo phong cách Tháp Mҭn (Champa) nhѭng vӟi chҩt liӋu tҥi chӛ, ÿѭӡng nét
thô có biӇu hiӋn riêng cӫa vùng ÿҩt Biên Hòa.
Tҥi miӃu Bà Cӕ HӍ (Nhѫn Trҥch) phát hiӋn mӝt tѭӧng sa thҥch ÿѭӧc tҥc theo dҥng bán
thân, mҩt ÿҫu, hai tay chҳp trѭӟc ngӵc cҫm vұt giӕng nhѭ hoa sen, lѭng gҳn liӅn vӟi bӋ tѭӧng
có lӁ dùng gҳn lên kiӃn trúc ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu. Tѭӧng ÿѭӧc thӇ hiӋn hình nӳ cҫu nguyӋn,
mang phong cách Champa.
VӃt tích văn hóa Champa ÿѭӧc tìm thҩy trên ÿҩt Ĉӗng Nai có niên ÿҥi khá muӝn và
hiӃm. Nó gҳn liӅn vӟi sӵ kiӋn lӏch sӱ mà bia ký sau tѭӧng Vishnu ӣ chùa Bӱu Sѫn cho biӃt
cuӝc chiӃn tranh khá ác liӋt giӳa Chân Lҥp - Champa trên vùng ÿҩt này mà chiӃn thҳng thuӝc
vӅ hoàng tӱ Nauk Glaun Vijaya (Champa).
IV. MӔI QUAN Hӊ LӎCH SӰ VĂN HÓA ĈӖNG NAI VӞI CÁC VÙNG PHӨ CҰN:
Trên cѫ sӣ nghiên cӭu khҧo cә hӑc và sӱ liӋu, chúng ta có thӇ nói rҵng trên ÿҩt Ĉӗng
Nai vӃt tích con ngѭӡi tӗn tҥi - phát triӇn khá liên tөc tӯ thӡi kǤ ÿá cNJ - ÿá mӟi - kim khí ÿӃn
khi ngѭӡi ViӋt vào khai phá. Cѭ dân ӣ ÿây không chӍ cùng chung con ÿѭӡng tiӃn hóa trong
vùng mà còn hӝi nhұp, kӃ thӯa, phát triӇn văn hóa bҧn ÿӏa hài hòa vӟi ÿӏa sinh thái trong vùng.
Tӯ nhӳng thӃ kӹ trѭӟc Công nguyên thuӝc thӡi kǤ kim khí, cѭ dân ӣ ÿây ÿã có sӵ giao
lѭu văn hóa giӳa các tӝc ngѭӡi Ҩn Ĉӝ và Ĉông Nam Á bҵng ÿѭӡng biӇn thông qua cӱa biӇn
Cҫn Giӡ, dҫn dҫn du nhұp vào ÿҩt liӅn. Thѭѫng hҧi cҧng Cҫn Giӡ ÿѭӧc xem là ÿҫu cҫu quan
trӑng, mӝt trung tâm hѭng thӏnh giao lѭu kinh tӃ - văn hóa trong vùng và ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ
giáo cNJng ÿѭӧc du nhұp vào vùng Ĉӗng Nai. Nѫi ÿây có thӇ là ÿiӇm khӣi ÿҫu cӫa nhӳng công
trình kiӃn trúc tôn giáo mà phát triӇn cӵc thӏnh vӅ sau ӣ Óc Eo, bӣi nhӳng di tích kiӃn trúc
thuӝc giai ÿoҥn văn hóa này ÿѭӧc biӃt ÿӃn nay có niên ÿҥi khá sӟm so vӟi ÿӗng bҵng Nam bӝ.
Ӣ vùng Ĉông Nam Á, mӝt sӕ bӝ tӝc hùng mҥnh, hình thành nhà nѭӟc sѫ khai, thành lұp
vѭѫng quӕc. Mӣ ÿҫu cho viӋc hình thành nhà nѭӟc là Vѭѫng quӕc Phù Nam rӗi ÿӃn Champa.
ChiӃm cӭ cҧ mӝt vùng rӝng lӟn tӯ ÿèo Cҧ ÿӃn Nam bӝ ViӋt Nam ngày nay. Ĉây là hai vѭѫng
quӕc chӏu Ҩn hóa mҥnh mà các hӑc giҧ phѭѫng Tây gӑi là "Ngoҥi Ҩn". Ӣ vùng Ĉӗng Nai,
Champa thuӝc vӅ phía Ĉông, Phù Nam thuӝc vӅ phía Tây, vùng này nҵm ÿӋm giӳa hai vѭѫng
quӕc lӟn. Theo sӱ liӋu thì cùng thӡi vӟi vѭѫng quӕc Phù Nam có nѭӟc Bà Lӧi ÿi triӅu cӕng
nѭӟc Trung Hoa. Có lӁ Bà Lӧi thuӝc vùng ÿҩt Ĉӗng Nai, thҫn phөc Phù Nam.
(1) Theo ñòa chaát hoïc thì ôû Long Thaønh, Hoá Nai coù nhieàu moû ñaù loaïi naøy.

6 Pages 51-60

▲back to top


6.1 Page 51

▲back to top


Tӯ khi vѭѫng quӕc Phù Nam hình thành, ÿҩt nѭӟc chia ra nhiӅu thành bang, mӝt sӕ
thành bang có tên chӳ ÿҫu là núi, rӯng, gò, sông... và sӱ liӋu cho biӃt vào thӃ kӹ XIII có ÿӃn 74
nѭӟc lӟn nhӓ ӣ bán ÿҧo Ĉông Dѭѫng và quҫn ÿҧo Nam Dѭѫng, lҩy tên ÿҩt, tên bӝ tӝc ÿһt tên
nѭӟc. Ngày nay, nhiӅu giҧ thiӃt cӫa các nhà nghiên cӭu có thӇ chҩp nhұn ÿѭӧc vӅ tên mӝt sӕ
nѭӟc nҵm trên vùng này nhѭ nѭӟc Xích Thә nҵm giӳa Bà Rӏa - Xuyên Mӝc ngày nay, nѭӟc Bà
Lӧi xѭa là Bà Rӏa nay, nѭӟc Can Ĉà Lӧi và Xích Thә là Biên Hòa ngày nay; dân tӝc Xtiêng là
nѭӟc Xtiêng, dân tӝc Mҥ có nѭӟc Chê Mҥ, dân tӝc Gia Ray có nѭӟc Thӫy Xá và Hӓa Xá... (1).
Có lӁ nên gӑi nhӳng quӕc gia trên là bӝ tӝc thì ÿúng hѫn vì nó khác vӟi vѭѫng quӕc Champa,
Phù Nam hay Chân Lҥp. Nhѭ vұy, trên vùng ÿҩt Ĉӗng Nai thӡi kǤ văn hóa Óc Eo - Phù Nam
có nhiӅu bӝ tӝc cӝng cѭ, cùng phát triӇn kinh tӃ - văn hóa trong vùng.
Vѭѫng quӕc Phù Nam xây dӵng thѭѫng hҧi cҧng Óc Eo và phát triӇn khá mҥnh vào thӃ
kӹ III - IV, thѭѫng hҧi cҧng Cҫn Giӡ mҩt dҫn thӃ chӫ ÿӝng, tuy nhiên không phҧi mҩt hҷn khi
mà các sҧn vұt ÿӏa phѭѫng còn khá dӗi dào, thu hút các thѭѫng gia. Ӣ Óc Eo cѭ dân ÿӏnh cѭ,
phát triӇn thѭѫng mҥi, tôn giáo cNJng thӏnh hành. Các di tích kiӃn trúc ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu ÿѭӧc
phát triӇn khá tұp trung và di vұt vô cùng phong phú vӟi nhiӅu dҥng, nhiӅu loҥi mang truyӅn
thӕng văn hóa cҧ mӝt vùng rӝng lӟn Nam Ҩn Ĉӝ, Thái Lan, Malaysia...
Kinh ÿô Phù Nam ÿóng ӣ Ba Phnom thuӝc tӍnh Prey Ven, Ĉông Nam Campuchia ngày
nay. HӋ thӕng cai trӏ theo thӇ chӃ quân chӫ chuyên chӃ, ÿӭng ÿҫu là mӝt vӏ vua, xã hӝi phân
chia giai tҫng theo thӇ chӃ cӫa Ҩn Ĉӝ. Vùng Ĉӗng Nai lӋ thuӝc Phù Nam trên danh nghƭa vì
vùng này ӣ quá xa trung tâm chính trӏ, phѭѫng tiӋn ÿi lҥi, liên lҥc khó khăn. Các bӝ tӝc ӣ ÿây tӵ
tә chӭc quҧn lý theo tұp tөc truyӅn thӕng là chính. Hѫn nӳa, các bӝ tӝc vӕn thích sӕng tӵ do vӟi
tín ngѭӥng thӡ ÿa thҫn và không muӕn ràng buӝc trong thӇ chӃ chính trӏ, chӳ viӃt, tôn giáo quá
mӟi lҥ; nên hӑ dҫn dҫn tách khӓi vѭѫng quyӅn lui vӅ các thung lNJng, xung quanh là rӯng núi ӣ
phía Nam dãy Trѭӡng Sѫn. Song cNJng có bӝ tӝc tiӃp thu văn hóa Óc Eo - Phù Nam, du nhұp
ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo, xây dӵng nhӳng ÿӅn thӡ mang kiӇu thӭc truyӅn thӕng Ҩn Ĉӝ kӃt hӧp
vӟi truyӅn thӕng kiӃn trúc bҧn ÿӏa, hình thành nét kiӃn trúc mӟi.
Trên vùng trung lѭu sông Ĉӗng Nai, khҧo cә hӑc phát hiӋn mӝt cөm gӗm nhiӅu di tích
kiӃn trúc gҥch có dҥng ÿӅn tháp, mӝ cә cӫa ÿҥo Hindu ÿѭӧc phân bӕ hai bên bӡ sông Ĉӗng Nai
thuӝc huyӋn Cát Tiên (Nam Lâm Ĉӗng) và huyӋn Tân Phú (Bҳc Ĉӗng Nai). Mӝt sӕ di tích kiӃn
trúc, mӝ táng ÿã ÿѭӧc khai quұt và thu thұp sӕ lѭӧng lӟn các di vұt gӗm tѭӧng thӡ và vұt thiêng
mang ÿһc trѭng văn hóa hұu Óc Eo. Có thӇ cөm di tích này có mӕi quan hӋ mұt thiӃt vӟi các di
tích khác cùng thӡi ӣ vùng hҥ lѭu sông Ĉӗng Nai. Bѭӟc ÿҫu ÿoán ÿӏnh là trung tâm cӫa vѭѫng
quӕc Châu Mҥ. (1)
Giӳa thӃ kӹ VI, Chitrasena thôn tính Phù Nam, hình thành vѭѫng quӕc Chân Lҥp. Vùng
ÿӗng bҵng Nam bӝ bӏ ngұp nѭӟc. Cѭ dân chuyӇn dҫn lên vùng cao, kinh ÿô Chân Lҥp xây dӵng
vùng Tonle Sáp (BiӇn Hӗ), thѭѫng hҧi cҧng chuyӇn vӅ vùng eo biӇn Malacca và bӡ biӇn Ĉông
Nam Xumatra, nên các di tích kiӃn trúc ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu không thҩy xuҩt hiӋn trong vùng
ÿӗng bҵng châu thә sông Cӱu Long. Chúng ÿѭӧc xây dӵng trên nhӳng giòng ÿҩt cao ven sông,
suӕi, chӫ yӃu trên ÿӏa phұn Kampuchia ngày nay. Các di tích kiӃn trúc mang truyӅn thӕng ÿa
các (Phù Nam), hӗ nѭӟc (Chân Lҥp). Di vұt ÿѭӧc thӡ vô cùng phong phú, ÿa dҥng. Ĉҥo Phұt
cNJng ÿѭӧc du nhұp vào vӟi hai giáo phái Ĉҥi thӯa và TiӇu thӯa.
Trong khi ÿó, trên vùng ÿҩt Ĉӗng Nai di tích kiӃn trúc ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo
ÿѭӧc tìm thҩy trên khҳp vùng ÿӗi núi, trung lѭu và hҥ lѭu ÿӗng bҵng cұn biӇn. Di tích kӃ thӯa
truyӅn thӕng kiӃn trúc văn hóa Óc Eo trѭӟc ÿó. Di vұt chӫ yӃu là tѭӧng thҫn thuӝc hai giáo phái
(1) Ñòa chí Vaên hoùa Thaønh phoá Hoà Chí Minh, sñd, trang 140 - 141.
(1) Hoäi thaûo Bieân Hoøa - Ñoàng Nai 300 naêm - Traàn Quoác Vöôïng - 1997.

6.2 Page 52

▲back to top


Vishnu và Shiva mang phong cách nghӋ thuұt Óc Eo. Có thӇ nói ӣ Ĉӗng Nai tiӃp tөc kӃ thӯa
văn hóa Óc Eo, hình thành văn hóa hұu Óc Eo.
Tӯ thӃ kӹ X vӅ sau, giӳa các vѭѫng quӕc lӟn luôn xҧy ra chiӃn tranh tranh giành lãnh
thә, làm cho vѭѫng quyӅn suy yӃu mҩt dҫn thӃ lӵc các vùng xa. Các bӝ tӝc dҫn tӵ chӫ, hình
thành các vѭѫng quӕc mӟi. Vùng Ĉӗng Nai nҵm trên con ÿѭӡng chinh chiӃn cӫa hai vѭѫng
quӕc Chân Lҥp - Champa nên có ҧnh hѭӣng văn hóa cӫa nhau nhѭng vүn kӃ thӯa văn hóa Óc
Eo, hình thành nӅn văn hóa bҧn ÿӏa.
Tӯ thӃ kӹ XIV - XV vѭѫng quӕc Chân Lҥp dҫn suy thoái không còn vѭѫn tӟi các vùng
"Ngoҥi Ăng co". Vùng phía Ĉông, Vѭѫng quӕc Champa phҧi rӡi bӓ kinh ÿô Vijaya (Ĉӗ Bàn)
bӣi sӵ lӟn mҥnh cӫa Ĉҥi ViӋt. Nӝi bӝ hoàng tӝc bҩt әn ÿӏnh, Vѭѫng quyӅn suy yӃu thu dҫn
phҥm vi lãnh thә vӟi kinh ÿô Panduranga (Phan Rang). Bҩy giӡ, vùng Ĉӗng Nai không còn ҧnh
hѭӣng Ăng co phía Tây và chi phӕi quyӅn lӵc Champa phía ÿông. Có lӁ bia ký lӏch sӱ phía sau
tѭӧng thҫn Vishnu Bӱu Sѫn là chӭng tích cuӕi cùng cӫa Champa. Vùng ÿҩt này trӣ nên hoang
hóa chӍ có nhӳng tӝc ngѭӡi bҧn ÿӏa sӕng ӣ các thung lNJng vùng cao, mà Châu Ĉҥt Quan miêu
tҧ trong tұp Hҧi ngoҥi ký sӵ "Bҳt ÿҫu tӯ Châu Bӗ (VNJng Tàu hay Bà Rӏa) hҫu hӃt cҧ vùng ÿӅu
là bөi rұm cӫa khu rӯng thҩp, nhӳng cӱa rӝng cӫa con sông lӟn chҥy dài hàng trăm lý, bóng
mát um tùm cӫa nhӳng gӕc cә thө và cây mây dài tҥo thành nhiӅu chӛ trú xum xuê. TiӃng chim
hót và thú vұt kêu vang vӝi khҳp nѫi. Vào nӱa ÿѭӡng trong cӱa sông, ngѭӡi ta mӟi thҩy lҫn ÿҫu
cánh ruӝng bӓ hoang, không có mӝt gӕc cây nào. Xa hѫn tҫm mҳt chӍ toàn là cӓ kê ÿҫy dҭy,
hàng trăm, hàng ngàn trâu rӯng tө hӧp tӯng bҫy trong vùng này. TiӃp ÿó, nhiӅu con ÿѭӡng dӕc
ÿҫy tre chҥy dài hàng trăm lý..." (1).
Tӯ thӃ kӹ XVI vùng ÿҩt Ĉӗng Nai hҷn có sӵ chuyӇn ÿәi cѫ tҫng xã hӝi bӣi có nhӳng
tұp ÿoàn ngѭӡi ViӋt, ngѭӡi Hoa di dân vào khai phá xӭ Ĉӗng Nai mà khҧo cә hӑc tìm thҩy
nhӳng vӃt tích văn hóa Lý, Trҫn ӣ Ĉҥi Làng; nhӳng loҥi hình ÿӗ gӕm trong bӝ sѭu tұp gӕm sӭ
dѭӟi lòng sông Ĉӗng Nai và vӃt tích cѭ trú khá dҫy ÿһt trong vùng.
Theo kӃt quҧ nghiên cӭu nhân chӫng hӑc trên nhӳng chiӃc sӑ cә ÿѭӧc tìm thҩy ӣ các di
tích An Sѫn, Óc Eo (An Giang), Cҥnh ĈӅn (Kiên Giang), Gò Tháp (Ĉӗng Tháp), gò Cái Lăng
(Cҫn Giӡ), gò Ô Chùa (Long An) và trong nhiӅu loҥi hình mӝ táng: song táng, cҧi táng, ÿӏa táng
cho thҩy: di cӕt sӑ ngѭӡi thuӝc chӫng Indonesien, có tҫm vóc trung bình, nam 1,62 m, nӳ 1,60
m; gҫn gNJi vӟi tҫm vóc dân tӝc ít ngѭӡi hiӋn nay. Trѭӟc kia, hӑ cѭ ngө trên vùng ÿҩt rӝng lӟn
tӯ sông TiӅn ÿӃn Tây nguyên. Do nhiӅu yӃu tӕ tác ÿӝng nhѭ chính trӏ, tôn giáo, chiӃn tranh, hӑ
chuyӇn dҫn vӅ vùng núi Nam Tây nguyên tӵ trӏ. Có lӁ hұu duӋ cӫa hӑ là cѭ dân bҧn ÿӏa Châu
Mҥ, Xtiêng, Chѫro, Cѫho, Mnông... ÿang sinh sӕng ӣ phía Bҳc Ĉӗng Nai, Bình Phѭӟc, Nam
Lâm Ĉӗng ngày nay. Nhӳng hình ҧnh vӅ mӝt thӡi hoàn kim cӫa hӑ còn lҥi trong ký ӭc ÿѭӧc thӇ
hiӋn thông qua mӝt sӕ tұp quán, huyӅn thoҥi và trong nhӳng truyӅn thuyӃt dân gian.
Trong bài chuyên luұn vӅ lӏch sӱ các dân tӝc miӅn núi Nam ViӋt Nam cӫa B.Bourotte,
khi ÿӅ cұp ÿӃn cѭ dân có giҧ thuyӃt cho rҵng "Vùng ÿҩt Ĉӗng Nai - Nam Tây nguyên vào ÿҫu
Công nguyên thuӝc lãnh ÿӏa cӫa vѭѫng quӕc Phù Nam. Cӝng ÿӗng cѭ dân vùng này ÿã có sӵ
pha tҥp giӳa lӟp nhân chӫng Indonesien bҧn ÿӏa (nguyên Ĉông Dѭѫng) vӟi lӟp nhân chӫng ÿã
Ҩn Ĉӝ hóa".
Cѭ dân bҧn ÿӏa sӕng thành tӯng bӝ tӝc, trong bӝ tӝc có nhiӅu thӏ tӝc nhӓ. Hӑ quҧn lý bӝ
tӝc bҵng luұt tөc mang tính cӝng ÿӗng, gia ÿình. Vùng ÿҩt cai quҧn ÿѭӧc khái niӋm trên lãnh
vӵc mà cӝng ÿӗng mình khai phá canh tác. Ĉӭng ÿҫu mӛi bӝ tӝc là tӝc trѭӣng, ngѭӡi có uy tín
ÿӭng ra giҧi quyӃt nhӳng xích mích trong nӝi tӝc và làm chӫ tӃ các buәi lӉ hӝi. Hӑ sӕng trong
(1) Thích Ñaïi Saùn, Haûi ngoaïi kyù söï, Ban bieân dòch Söû lieäu Vieät Nam, Vieän Ñaïi hoïc Hueá, 1963, trang 105 - 106.

6.3 Page 53

▲back to top


nhӳng chiӃc nhà sàn, nhà dài ÿѭӧc chia làm nhiӅu ô cho nhӳng gia ÿình nhӓ trú ngө. Nhà ÿѭӧc
làm bҵng vұt liӋu nhҽ tӯ cây lá rӯng, gҫn nhà cҩt mӝt kho lúa dùng chung cho mӝt thӏ tӝc. Nhà
cҩt trên nhӳng giӗng ÿҩt gҫn sông - suӕi, gҫn thung lNJng ÿӇ thuұn tiӋn sinh hoҥt, sҧn xuҩt và
giao lѭu hàng hóa. Hӑ theo chӃ ÿӝ mүu hӋ, con theo dòng mҽ, con gái ÿѭӧc quí trӑng hѫn con
trai.
Ĉӡi sӕng kinh tӃ chӫ yӃu là nông nghiӋp ruӝng rүy. Thѭѫng nghiӋp cNJng phát triӇn
bҵng ÿѭӡng hàng hҧi trên tuyӃn sông Ĉӗng Nai - bӃn cҧng Cҫn Giӡ vӟi các vùng phө cұn và
Ĉông Nam Á. Sҧn phҭm trao ÿәi chӫ yӃu là các tài nguyên giàu có tӯ rӯng nhѭ gӛ, ngà voi,
mұt, sáp ong ÿӇ lҩy nhӳng sҧn vұt mà trong vùng không sҧn xuҩt ÿѭӧc nhѭ vàng, thӫy tinh, mã
não.... Sҧn xuҩt nông nghiӋp dӵa vào thiên nhiên là chính "ăn rӯng, uӕng nѭӟc trӡi", theo
phѭѫng thӭc "hӓa canh, thӫy nұu", mang tính tӵ cҩp tӵ túc. Hình thái kinh tӃ chiӃm ÿoҥt nhѭ
săn bҳt, săn bҳn, hái lѭӧm ÿóng vai trò không nhӓ trong ÿӡi sӕng cӫa hӑ. Các ngành nghӅ tiӇu
thӫ công nghiӋp cNJng phát triӇn nhѭ tҥc tѭӧng, nung gҥch, dӋt, rèn, ÿan... Các sҧn phҭm mang
tính kӻ thuұt cao nhѭ nghӅ kim hoàn, nҩu chҧy thӫy tinh, ÿӗ gӕm tӕt ÿѭӧc du nhұp tӯ các nѫi
trong vùng. NghӅ chăn nuôi ít phát triӇn vì gia súc, gia cҫm ÿѭӧc nuôi chӫ yӃu phөc vө cho các
dӏp tӃ lӉ nhѭ hiӃn sinh, lӉ cѭӟi, cúng thҫn..., ít dùng trong sҧn xuҩt. NghӅ làm gҥch tҥi chӛ theo
kiӇu thӭc Ҩn Ĉӝ chӍ dùng cho viӋc xây dӵng các ÿӅn thӡ thҫn linh cӫa Hindu giáo.
Tôn giáo tín ngѭӥng nguyên thӫy là thӡ ÿa thҫn, hӑ quan niӋm mӑi vұt ÿӅu có linh hӗn
nhѭ: thӡ thҫn núi, thҫn rӯng, thҫn sông, thҫn lӱa, thҫn rүy, thҫn lúa. Khi ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ
giáo du nhұp vào, cѭ dân ӣ ÿây tiӃp thu cҧi biӃn chӫ yӃu hai giáo phái thӡ Vishnu, Shiva. Trong
các di tích không tìm thҩy nhiӅu dҥng tѭӧng thӡ phӕi hӧp ÿѭӧc phát triӇn sau này nhѭ ӣ miӅn
Tây Nam bӝ. Ĉҥo Phұt cNJng ÿѭӧc du nhұp nhѭng khá muӝn. VӅ sau, do nhiӅu nguyên nhân lӏch
sӱ, Ҩn Ĉӝ giáo suy tàn. Cѭ dân trӣ vӅ vӟi tín ngѭӥng truyӅn thӕng, thӡ ÿa thҫn. Hàng năm tә
chӭc các lӉ hӝi cӝng ÿӗng cúng Yang, lӉ hӝi ÿâm trâu, mӯng lúa mӟi...vӟi nhӳng nghi thӭc ÿӝc
ÿáo. Các phӃ tích kiӃn trúc ÿӅn thӡ ÿҥo Hindu - Ҩn Ĉӝ giáo không còn ÿѭӧc tôn sùng nhѭ
trѭӟc, hӑ xem là khu vӵc thҫn linh, gҳn liӅn vӟi nhӳng truyӅn thuyӃt, chuyӋn cә tích mang tính
huyӅn bí.
Xã hӝi không phân chia giai cҩp rõ ràng, sӵ giàu nghèo không cách biӋt lӟn, chӫ yӃu lҩy
vұt dөng gia ÿình làm thѭӟc ÿo. Tuy nhiên, trong cӝng ÿӗng có nhӳng thành phҫn giàu có vӟi
nhӳng tài sҧn nhѭ chiêng, chóe, trâu...; thành phҫn nghèo là không có tài sҧn; thành phҫn nô lӋ
là nhӳng chiӃn binh thҩt trұn, nhӳng ngѭӡi ӣ trӯ nӧ nhѭng không phân biӋt ÿӕi xӱ khҳc nghiӋt,
có thӇ gӑi hӑ là nhӳng ngѭӡi ӣ hѫn là nô lӋ. Xã hӝi theo chӃ ÿӝ mүu hӋ, tөc thách cѭӟi, ӣ rӇ
phә biӃn rӝng rãi. Vӟi quan niӋm chӃt là vӅ thӃ giӟi bên kia nên có tөc lӋ ngѭӡi chӃt ÿѭӧc phân
chia tài sҧn ÿӗng ÿӅu vӟi nhӳng thành viên trong gia ÿình và ÿѭӧc chôn theo phѭѫng thӭc ÿӏa
táng, xây dӵng nhà mӗ và bӓ mã. Gia ÿình có ngѭӡi chӃt sau khi an táng xong, ngôi nhà ÿѭӧc
dӡi ÿi nѫi khác hoһc ÿӕt làm nhà mӟi, theo quan niӋm ÿӇ trӯ tà ma, bӋnh hoҥn. Ĉây có thӇ là
mӝt kiӇu thӭc phҧn ánh tiêu diӋt mҫm dӏch bӋnh ÿã tӯng xҧy ra trong cӝng ÿӗng trѭӟc ÿó.
Lӟp cѭ dân bҧn ÿӏa thuӝc hӋ ngôn ngӳ Môn - Khѫmer, dòng Nam Á. Cӝng ÿӗng không
có chӳ viӃt riêng. Chӳ Sanskrít du nhұp tӯ Ҩn Ĉӝ qua sӵ truyӅn bá ÿҥo Hindu thӇ hiӋn trên
nhӳng bia ký ÿӕi vӟi hӑ vô cùng xa lҥ.
Trang phөc cѭ dân bҧn ÿӏa rҩt ÿѫn giҧn, ÿàn ông ÿóng khӕ, ÿàn bà mһc váy, ngӵc ÿӇ
trҫn. Nhӳng tҩm thә cҭm, chăn, váy, khӕ ÿӅu do chính bàn tay hӑ làm ra tӯ nhӳng cây bông tӵ
trӗng, tӵ dӋt; màu sҳc tӵ nhuӝm tӯ nhӵa cây rӯng; hoa văn trang trí ÿѭӧc thӇ hiӋn khá tinh xҧo.
Trang sӭc cӫa hӑ cNJng khá cҫu kǤ nhѭ vòng tay, vòng chân, khuyên tai, vòng cә bҵng
ÿӗng, bҵng bҥc, hҥt chuӛi, hҥt cѭӡm, mã não nhiӅu màu sҳc. Tөc cà răng, căng tai chӍ thӇ hiӋn
trong mӝt sӕ nhóm cѭ dân.

6.4 Page 54

▲back to top


VNJ khí là cây cung, cái tên, cái bүy. Công cө sҧn xuҩt là chiӃc dao côi, chà gҥc, chiӃc
rìu, cây chӑc tӍa lúa, cӕi giã, sàn, nia, gùi.... Dù ÿi ÿâu nhѭ lên rӯng, lên rүy, xuӕng sông, suӕi
hӑ ÿӅu mang theo dao côi bên hông, chiӃc gùi trên lѭng, vai mang chà gҥc, tay cҫm cung tên.
Ĉó là nhӳng loҥi vNJ khí tӵ vӋ ÿӗng thӡi là công cө săn bҳn phөc vө ÿӡi sӕng hàng ngày cӫa hӑ.
Nhҥc cө là nhӳng bӝ chiêng ÿѭӧc xem nhѭ tài sҧn trong gia ÿình và vұt dùng cúng thҫn
linh trong lӉ hӝi cúng nhang lúa, cúng thҫn linh, ma chay, cѭӟi hӓi. Ngoài ra còn mӝt sӕ nhҥc
cө tӵ tҥo nhѭ ÿàn tre, kèn bҫu, kèn môi, kèn lúa.... Trong cӝng ÿӗng cѭ dân còn lѭu lҥi nhӳng
bài ca truyӅn miӋng, hát giao duyên, ru con, dân ca, trѭӡng ca phҧn ánh tình yêu, công viӋc làm
và nhӳng chuyӋn cә mang nhiӅu yӃu tӕ huyӅn bí; nhӳng bài văn cúng thҫn, nhӳng ÿiӋu múa.
Cѭ dân bҧn ÿӏa ӣ Ĉӗng Nai gӗm nhiӅu bӝ tӝc có mӝt quá trình phát triӇn liên tөc và
sáng tҥo. Mӛi bӝ tӝc có mӝt nét văn hóa riêng, chúng vӯa bә sung, vӯa ÿan xen nhau hình
thành mӝt nӅn văn hóa ÿa dҥng, ÿӝc ÿáo, phù hӧp vӟi ÿiӅu kiӋn lӏch sӱ, tӵ nhiên cӫa Ĉӗng Nai.
Vùng ÿҩt Ĉӗng Nai tӯ thӃ kӹ I ÿӃn thӃ kӹ XV sau Công nguyên là ÿiӇm hӝi tө, giao lѭu
cӫa các cӝng ÿӗng cѭ dân. Vӟi ÿiӅu kiӋn lӏch sӱ cө thӇ cӫa mӝt giai ÿoҥn phát triӇn có nhiӅu
biӃn thiên cӫa xã hӝi, ÿҩt Ĉӗng Nai trӣ thành mӝt vùng ÿҩt mӣ thu hút cѭ dân ViӋt ÿӃn khai
phá, mӣ ra mӝt thӡi kǤ phát triӇn mӟi.

6.5 Page 55

▲back to top


6.6 Page 56

▲back to top


6.7 Page 57

▲back to top


CHѬѪNG III
THӠI KHAI PHÁ
(Tͳ cu͙i th͇ kͽ XVI ÿ͇n
tr˱ͣc khi th͹c dân Pháp
xâm l˱ͫc)
I. ĈӖNG NAI TӮ CUӔI THӂ KӸ XVI ĈӂN NĂM 1698:
I.1. Môi tr˱ͥng kinh t͇ - xã h͡i vùng Ĉ͛ng Nai vào cu͙i th͇ kͽ XVI:
Vùng ÿҩt miӅn Ĉông Nam bӝ nói chung, vùng ÿҩt Ĉӗng Nai nói riêng vào cuӕi thӃ kӹ
XVI, vӅ cѫ bҧn vүn còn là mӝt vùng ÿҩt hoang dã, chѭa ÿѭӧc khai phá. Nhұn ÿӏnh này là có cѫ
sӣ bӣi lӁ cho ÿӃn giӳa thӃ kӹ thӭ XVIII mà Lê Quý Ĉôn vүn ghi nhұn rҵng: “ͦ phͯ Gia Ĉ͓nh,
ÿ̭t Ĉ͛ng Nai, tͳ các c͵a bi͋n C̯n Giͥ, Lôi (Soài) R̩p, C͵a Ĉ̩i, C͵a Ti͋u trͧ vào, toàn là
rͳng r̵m hàng ngàn d̿m” (1).
Theo sӱ cNJ còn ÿӇ lҥi, trên vùng ÿҩt rӝng mênh mông này, lúc bҩy giӡ có các dân tӝc
Stiêng, Mҥ, Kѫ ho, M’nông, Chѫro sinh sӕng. Trong ÿó ÿông nhҩt là ngѭӡi Stiêng và ngѭӡi
(1) Leâ Quyù Ñoân, Phuû Bieân Taïp Luïc, Q.IV, tôø 243a.

6.8 Page 58

▲back to top


Mҥ, ÿã sinh sӕng trên ÿӏa bàn này tӯ rҩt lâu ÿӡi, cҧ trѭӟc khi Phù Nam lұp quӕc. Dân sӕ ít, sӕng
thѭa thӟt, kӻ thuұt sҧn xuҩt thô sѫ và trình ÿӝ xã hӝi còn thҩp. Ngoài các tӝc ngѭӡi trên, còn có
mӝt vài sóc ngѭӡi Khѫ me nҵm trên mҩy giӗng ÿҩt cao. Ĉây là dân nhұp cѭ tӯ Lөc Chân Lҥp
sang vì lý do chính trӏ (tránh loҥn) hѫn là vì lý do kinh tӃ.
Trѭӟc năm 1698, vùng ÿҩt miӅn Ĉông Nam bӝ trong ÿó có Ĉӗng Nai, trên danh nghƭa,
thuӝc Chân Lҥp, nhѭng “thuӝc” mӝt cách lӓng lҿo. Các dân tӝc vүn sӕng tӵ trӏ và mӝt sӕ sóc
Khѫ me lҿ tҿ chѭa hӧp thành ÿѫn vӏ hành chính thuӝc triӅu ÿình La Bích (Chân Lҥp). Dân Khѫ
me tұp trung khai thác các vùng ÿҩt màu mӥ quanh BiӇn Hӗ, chѭa có nhu cҫu và nhân lӵc ÿӇ
khai hoang vùng trNJng thҩp Thӫy Chân Lҥp (vùng ÿӗng bҵng sông Cӱu Long). Vùng ÿҩt này
cuӕi thӃ kӹ XVI, ÿҫu thӃ kӹ XVII là vùng ÿҩt hoang vu, ÿҩt tӵ do cӫa các dân tӝc, là ÿҩt hoang
nhàn cҧ vӅ kinh tӃ lүn chӫ quyӅn.
I.2. Ti͇n trình nh̵p c˱ cͯa ng˱ͥi Vi͏t và nhͷng thành qu̫ khai phá bu͝i ÿ̯u:
Cuӕi thӃ kӹ XVI ÿҫu thӃ kӹ XVII, vùng ÿҩt Ĉӗng Nai trӣ nên sôi ÿӝng vӟi sӵ xuҩt hiӋn
cӫa lӟp cѭ dân ViӋt tӯ miӅn Thuұn Quҧng di cѭ vào.
ThӃ kӹ XVI, trên ÿҩt nѭӟc ViӋt Nam ÿã diӉn ra cuӝc tranh chҩp quyӃt liӋt giӳa hai tұp
ÿoàn phong kiӃn: hӑ Trӏnh ӣ Ĉàng Ngoài và hӑ NguyӉn ӣ Ĉàng Trong. Cuӝc giao tranh này
kéo dài hӃt 175 năm trong ÿó có 45 năm tӯ năm 1627 ÿӃn năm 1672 ÿã diӉn ra liên tiӃp 7 trұn
ÿánh lӟn. ĈӇ phөc vө cho chiӃn tranh, lӕi sӕng xa hoa, tұp ÿoàn phong kiӃn Trӏnh - NguyӉn thi
nhau vѫ vét cùng kiӋt sӭc ngѭӡi, sӭc cӫa dân chúng, gây nên cҧnh ÿói khә khҳp nѫi. Ӣ Ĉàng
Trong, bóc lӝt cӫa phong kiӃn hӑ NguyӉn, sӵ nhNJng nhiӉu ӭc hiӃp cӫa quan lҥi lӟn bé, sӵ cѭӟp
ÿoҥt ruӝng ÿҩt và tô tӭc nһng nӅ cӫa ÿӏa chӫ ÿã ÿҭy dân chúng khә sӣ, ÿiêu ÿӭng; phҧi rӡi bӓ
làng mҥc, ruӝng vѭӡn, xiêu tán ÿi nѫi khác kiӃm sӕng. Lê Quý Ĉôn ghi nhұn rҵng thӡi chúa
NguyӉn Phúc Lan (1635 - 1648) “trong cõi ÿã xҧy ra hҥn và ÿói, dân xiêu dҥt và chӃt ÿói rҩt
nhiӅu” (2[1]) và thӡi chúa NguyӉn Phúc Thuҫn (1765 - 1775) ӣ Thuұn Hóa, luôn mҩy năm mҩt
mùa ÿói kém, nhà nѭӟc phҧi xuҩt lúa kho chҭn cҩp cho dân ÿói không ngӯng, còn quân sƭ và
nhân dân thì ly tán và sinh lòng hoang mang, lѭng chӯng (3[2]).
Bӏ khә sӣ ÿiêu ÿӭng, nhӳng ngѭӡi dân miӅn Thuұn Quҧng phҧi rӡi bӓ quê hѭѫng bҧn
quán, tìm ÿҩt sӕng. Ĉӗng Nai - vùng ÿҩt gҫn nhѭ vô chӫ lҥi mҫu mӥ, phì nhiêu ÿã thu hút mҥnh
mӁ lѭu dân ViӋt. Làn sóng di cѭ tӵ phát cӫa lѭu dân ngѭӡi ViӋt vào ÿҩt Ĉӗng Nai ngày càng
tăng. Thành phҫn lѭu dân rҩt ÿa dҥng, gӗm: nông dân nghèo, ngѭӡi trӕn tránh binh dӏch, sѭu
thuӃ, tù nhân bӏ lѭu ÿày, binh lính ÿào ngNJ, thҫy lang, thҫy ÿӗ nghèo và cҧ nhӳng ngѭӡi vӕn ÿã
giàu có nhѭng vүn muӕn tìm nѫi ÿҩt mӟi ÿӇ mӣ rӝng công viӋc làm ăn.
Nhӳng di dân ngѭӡi ViӋt thuӝc lӟp tiên phong ÿi vào vùng ÿҩt mӟi Ĉӗng Nai theo
phѭѫng thӭc tӵ ÿӝng, ÿi lҿ tҿ. Có nhӳng trѭӡng hӧp cҧ gia ÿình, hoһc ngѭӡi khӓe mҥnh ÿi
trѭӟc rӗi ÿón gia ÿình ÿӃn sau hay mӝt sӕ gia ÿình kӃt lҥi thành nhóm cùng ÿi vӟi nhau. Phѭѫng
tiӋn di chuyӇn chính là thuyӅn buӗm và ghe bҫu vì thӡi bҩy giӡ viӋc ÿi lҥi giӳa các phӫ miӅn
Trung vӟi vùng ÿҩt mӟi Ĉӗng Nai chӫ yӃu là bҵng ÿѭӡng biӇn. Dƭ nhiên cNJng có ngѭӡi vì
không có ghe thuyӅn, phҧi mҥo hiӇm trèo ÿèo vѭӧt suӕi ÿi dҫn tӯng chһng mӝt, ÿӃn mӝt ÿӏa
phѭѫng ӣ mӝt thӡi gian, thҩy trө ÿѭӧc thì ӣ luôn, thҩy không trө lҥi ÿѭӧc thì ÿi tiӃp, cӭ thӃ lҫn
hӗi rӗi cNJng vào tӟi vùng ÿҩt mӟi Ĉӗng Nai. Nhѭng sӕ ngѭӡi ÿi theo kiӇu này không nhiӅu vì
ÿѭӡng ÿi quá gian lao. Thích Ĉҥi Sán, mӝt nhà sѭ Trung Quӕc, có mһt ӣ Thuұn Hóa vào giӳa
thӃ kӹ XVII, có nhұn xét: “... Ĉҩt nѭӟc Ĉҥi ViӋt chӍ là mӝt dãy núi dӑc theo mé biӇn, các ÿô ҩp
ÿӅu tӵa núi day mһt ra biӇn, núi cao sông hiӇm, cây rӯng rұm rҥp, nhiӅu tê tѭӧng hùm beo, các
phӫ không có ÿѭӡng lӕi thông nhau, mӛi phӫ ÿӅu do mӝt cӱa biӇn ÿi vào; muӕn ÿi tӯ phӫ này
(2[1]) Leâ Quyù Ñoân, Phuû Bieân Taïp Luïc, Q.I, tôø 28a
(3[2]) Leâ Quyù Ñoân, Phuû Bieân Taïp Luïc, Q.I, tôø 44a

6.9 Page 59

▲back to top


qua phӫ khác tҩt do ÿѭӡng biӇn...Núi cao nҳng gҳt, trèo qua rҩt khó, nên ÿi thuyӅn theo ÿѭӡng
biӇn tiӋn hѫn” (4[3]).
TiӃn trình nhұp cѭ cӫa lѭu dân ngѭӡi ViӋt tӯ miӅn NgNJ Quҧng vào ÿҩt Ĉӗng Nai - Gia
Ĉӏnh trong thӃ kӹ XVII (và cҧ các thӃ kӹ sau) diӉn ra liên tөc cùng vӟi cѭӡng ÿӝ ngày càng
khӕc liӋt cӫa cuӝc chiӃn tranh phong kiӃn Trӏnh - NguyӉn và mâu thuүn giai cҩp xã hӝi giӳa
chính quyӅn phong kiӃn, giai cҩp ÿӏa chӫ vӟi giai cҩp nông dân.
TiӃn trình nhұp cѭ ÿó ban ÿҫu diӉn ra tҿ lҿ, rӡi rҥc, dҫn dҫn ӗ ҥt hѫn, qui mô lӟn hѫn
nhҩt là sau khi mӕi quan hӋ giao hiӃu, hòa hҧo giӳa các chúa NguyӉn vӟi vua Chân Lҥp
Preachey Chettha II (1) ÿã tҥo thuұn lӧi cho lѭu dân ngѭӡi ViӋt vào vùng ÿҩt Ĉӗng Nai làm ăn
sinh sӕng.
Mӝt giáo sƭ ngѭӡi Ý tên là Christofo Borri tӯng sӕng tҥi thӏ trҩn Nѭӟc Mһn (Qui Nhѫn)
tӯ 1618 ÿӃn 1622 ÿã miêu tҧ khá tӍ mӍ vӅ mӝt phái bӝ cӫa chúa NguyӉn ÿi Chân Lҥp vào năm
1621: “Sӭ thҫn là mӝt ngѭӡi sinh trѭӣng tҥi Nѭӟc Mһn, mӝt nhân vұt quan trӑng ÿӭng sau chӭc
tәng trҩn. Sӭ bӝ gӗm khá ÿông ngѭӡi cҧ quan lүn lính, vӯa nam vӯa nӳ, chuyên chӣ trên nhӳng
chiӃc thuyӅn lӟn có trang bӏ vNJ khí và bài trí lӝng lүy. Khi sӭ bӝ tӟi kinh ÿô U - ÿông thì dân
chúng Khѫ me, thѭѫng nhân Bӗ Ĉào Nha, Nhұt Bҧn, Trung Hoa ÿã tө hӝi ÿông ÿҧo ÿӇ ÿón tiӃp
và hoan nghênh”(2).
Năm 1623, khi sҧn xuҩt có bѭӟc phát triӇn, viӋc giao lѭu hàng hóa diӉn ra ngày càng
nhiӅu, thì chúa Sãi NguyӉn Phúc Nguyên cho lұp sӣ thu thuӃ ӣ vùng Chӧ Lӟn và BӃn Nghé
ngày nay. ViӋc lұp sӣ thu cho thҩy sӕ lѭӧng lѭu dân ÿã trӣ nên ÿông ÿҧo và viӋc ÿi lҥi buôn bán
ÿã có phҫn tҩp nұp.
Cho ÿӃn nhӳng thұp kӹ cuӕi thӃ kӹ XVII, thӃ lӵc cӫa chúa NguyӉn ӣ vùng Ĉӗng Nai -
Sài Gòn ÿã tăng lên mҥnh mӁ, hӛ trӧ ÿҳc lӵc cho lѭu dân ngѭӡi ViӋt ÿӃn ÿӏnh cѭ và khai thác
vùng ÿҩt này.
VӅ sӕ lѭӧng lѭu dân ngѭӡi ViӋt nhұp cѭ vào ÿҩt Ĉӗng Nai trong thӃ kӹ XVII qua các
ÿӧt di dân tӵ phát cho dù ÿӃn nay chѭa tìm thҩy mӝt tài liӋu thӕng kê nào, nhѭng chҳc chҳn sӕ
lѭӧng ҩy không phҧi nhӓ. ĈiӇm dӯng ÿҫu tiên cӫa hӑ là vùng Mӛi Xuy (còn gӑi là Mô Xoài) -
Bà Rӏa. Ĉây là ÿӏa ÿҫu cӫa vùng ÿҩt mӟi nҵm trên trөc giao thông ÿѭӡng bӝ tӯ Bình Thuұn vào,
giáp biӇn, nҵm giӳa mNJi Thùy Vân ӣ phía Nam và mNJi Bà Két ӣ phía Bҳc và vùng vӏnh biӇn
mang tên Ô Trҥm (ÿây là mӝt vùng rӝng lӟn tӯ Long Hѭѫng, Phѭӟc LӉ, Ĉҩt Ĉӓ ngày nay).
Theo mӝt sӕ tài liӋu thì tӯ nhӳng thұp niên ÿҫu thӃ kӹ XVII, ӣ ÿây, ÿã có ngѭӡi ViӋt vào làm ăn
sinh sӕng theo sӵ thӓa thuұn giӳa chính quyӅn Ĉàng Trong và vѭѫng triӅu Chân Lҥp. ĈӃn nӱa
sau thӃ kӹ XVII, sӕ di dân ngѭӡi ViӋt ÿӃn vùng này ÿã khá ÿông, trong ÿó có nhӳng di dân
Công giáo trӕn chҥy sӵ cҩm ÿҥo. Nhӳng ngѭӡi này ÿã lұp hӑ ÿҥo Xích Lam gҫn Ĉҩt Ĉӓ (Bà
Rӏa).
Tӯ Mô Xoài, Bà Rӏa - ÿӏa bàn ÿӭng chân ÿҫu tiên, di dân ViӋt tiӃn lҫn vào vùng Ĉӗng
Nai. Các ÿiӇm ÿӏnh cѭ sӟm nhҩt cӫa hӑ ӣ vùng này là Bàn Lân, BӃn Gӛ, BӃn Cá, An Hòa,
Long Thành, Cù Lao Phӕ, Cù Lao Rùa, Cù Lao Tân Chánh, Cù Lao Ngô, Cù Lao Kinh, Cù Lao
Tân TriӅu.
TiӃn trình nhұp cѭ cӫa lѭu dân ngѭӡi ViӋt vào ÿҩt Ĉӗng Nai - Sài Gòn ÿã diӉn ra liên
tөc trong suӕt thӃ kӹ XVII. KӃt quҧ là ÿӃn năm 1698, khi NguyӉn Hӳu Cҧnh theo lӋnh chúa
NguyӉn Phúc Chu vào “kinh lѭӧc” (thiӃt lұp hӋ thӕng quҧn lý hành chánh, tә chӭc viӋc khai
thác ÿҩt ÿai và әn ÿӏnh trұt tӵ xã hӝi) thì dân sӕ vùng này ÿã hѫn 40.000 hӝ, nӃu tính bình quân
mӛi hӝ 5 ngѭӡi, thì tәng nhân khҭu là khoҧng 200.000 ngѭӡi. Ĉây là nguӗn nhân lӵc ÿҫu tiên
(4[3]) Christofo Borri - Relation de la nouvelle mission des peøres de la Compagnie de Jeùsus au Royaume de Cochinchine, Lille,
1631.
(1) Theo bieân nieân söû Campuchia naêm 1618, vua An Nam (töùc chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân) gaû moät ngöôøi con gaùi
(töùc coâng chuùa Ngoïc Vaïn) cho vua Chaân Laïp laø Preachey Chettha II.
(2) Christofo Borri - Relation de la nouvelle mission des peøres de la Compagnie de Jeùsus au Royaume de Cochinchine, Lille, 1631.

6.10 Page 60

▲back to top


ÿã mang lҥi sӵ biӃn ÿәi cho bӝ mһt kinh tӃ xã hӝi cӫa mӝt vùng ÿҩt vӕn giàu tiӅm năng nhѭng
chѭa ÿѭӧc khai thác.
Các giӗng ÿҩt hai bên bӡ sông thuӝc vùng Nhѫn Trҥch, Long Thành, Biên Hòa và các
cù lao thuӝc trҩn Biên Hòa (Cù Lao Tân TriӅu, Tân Chánh, Cù Lao Kinh, Cù Lao Phӕ, Cù Lao
Rùa) là nhӳng nѫi ngѭӡi ViӋt ÿӃn ÿӏnh cѭ và khai khҭn ÿҫu tiên.
Nhӳng lӟp di dân ViӋt ÿҫu tiên ҩy ÿã chӑn nhӳng ÿӏa ÿiӇm thuұn lӧi. Ai muӕn ӣ ÿâu,
lұp làng ҩp chӛ nào tùy ý thích, vì lúc ҩy sӵ quҧn lý hành chíïnh chѭa ÿѭӧc xác lұp. Thѭӡng
nhӳng nѫi có nѭӟc ngӑt dùng cho sinh hoҥt và canh tác, chҳc chҳn là nѫi ÿӏnh cѭ khai phá, lұp
làng cӫa ngѭӡi dân di cѭ thӡi kǤ này.
Các vùng ven núi cNJng là nѫi lѭu dân ViӋt ÿӃn sinh sӕng, vì có ÿiӅu kiӋn khai thác các
nguӗn lӧi lâm sҧn nhѭ săn bҳn, khai thác gӛ, khai thác mӓ.... Ӣ núi ThiӃt Khâu“ tөc danh núi
Lò Thәi, cung nҥp thuӃ sҳt, quһng sҳt...”Núi Ký“ tөc danh núi Bà Ký... có suӕi nѭӟc ngӑt cây
cӕi um tùm, chim muông tө tұp, nhân dân bӕn phѭѫng vӅ ӣ, chuyên nghӅ săn bҳn và lҩy cây gӛ
ÿӇ sinh nhai, “Núi Nӳ Tăng“ tөc danh núi Bà Vҧi ӣ ÿӏa phұn Long Thành. Dân núi lҩy nhiӅu
thә sҧn ӣ núi ҩy ÿӇ cҩp dѭӥng. “Núi Sa Trúc“ tөc danh núi Nӭa, trên có nhiӅu nӭa, dѭӟi núi có
chҵm lӟn, ngѭӡi chài lѭӟi tө tұp làm nghӅ ÿánh cá rҩt ÿông”. “Núi Thoát Ky “tөc danh núi
GhӅnh Rái... trên núi có suӕi nѭӟc ngӑt, dѭӟi có dân chài nhóm ӣ sinh nhai” (5[4]).
TiӃn trình phân bӕ các ÿӏa ÿiӇm ÿӏnh cѭ và khai hoang cӫa lӟp cѭ dân mӟi ӣ ÿҩt Ĉӗng
Nai, qua tìm hiӇu các tѭ liӋu và ÿiӅn dã thӵc tӃ, bѭӟc ÿҫu phác hӑa mӝt lѭӧc ÿӗ nhѭ sau:
Vùng Mӛi Xuy, Bà Rӏa là nѫi có vӏ thӃ thuұn lӧi cҧ vӅ giao thông ÿѭӡng bӝ (tӯ Bình
Thuұn vào Nam) lүn giao thông ÿѭӡng thӫy (giáp biӇn Ĉông), là nѫi di dân ngѭӡi ViӋt ÿӃn ÿӏnh
cѭ khai khҭn sӟm nhҩt. Theo mӝt sӕ tài liӋu thì tӯ cuӕi thӃ kӹ XVI, ÿҫu thӃ kӹ XVII, ӣ khu vӵc
Long Hѭѫng, Phѭӟc LӉ, Ĉҩt Ĉӓ (thuӝc tӍnh Bà Rӏa - VNJng Tàu ngày nay) ÿã có mһt ngѭӡi
ViӋt.
Tӯ Mӛi Xuy, Bà Rӏa, di dân ngѭӡi ViӋt ngѭӧc sông Ĉӗng Nai, hoһc mӣ ÿѭӡng bӝ tiӃn
sâu vào vùng Ĉӗng Nai. Các ÿӏa ÿiӇm ÿӏnh cѭ và khai khҭn sӟm là vùng Nhѫn Trҥch, Long
Thành, BӃn Gӛ, BӃn Cá, Bàn Lân, Cù Lao Rùa, Tân TriӅu, Cù Lao Tân Chánh, Rҥch Lá
Buông...
Vùng Cù Lao Phӕ, ÿӃn thӃ kӹ XVII trӣ ÿi, “... ngѭӡi Kinh ÿӃn khai hoang lұp ҩp, chính
yӃu là tҥi Cù Lao Phӕ ngày nay và vùng lân cұn. Cù Lao Phӕ lúc ҩy ÿã có 32 xóm: xóm Chӧ
ChiӃu vӅ sau là xã Hѭng Phú, xóm Rҥch Lò Gӕm vӅ sau là thôn Hòa Ĉông, xóm Chùa (chùa
Phѭӟc Lӧi) vӅ sau gӑi thôn Bình Tӵ” (6[5]).
Tӯ giӳa thӃ kӹ XVII, trên cҧ mӝt khu vӵc rӝng lӟn dӑc theo sông Ĉӗng Nai và cҧ vùng
Sài Gòn - BӃn Nghé, cùng vӟi ngѭӡi Khѫ me, ngѭӡi dân tӝc bҧn ÿӏa, ngѭӡi ViӋt ÿã ÿӃn ÿӏnh cѭ
và khai phá. Tuy nhiên vì dân cѭ còn ít, mà hҫu hӃt lҥi là dân nghèo phiêu bҥt, phѭѫng tiӋn sҧn
xuҩt thiӃu thӕn, trình ÿӝ kӻ thuұt còn hҥn chӃ, nhӳng ÿiӇm ÿӏnh cѭ và khai phá chӍ rҧi rác dӑc
theo sông rҥch nѫi thuұn tiӋn giao thông, ÿҩt hoang rӯng rұm vүn còn nhiӅu.
Vӟi nӃp sinh hoҥt có tә chӭc ÿã thành truyӅn thӕng, vӟi bҧn tính siêng năng cҫn cù, ѭa
nӃp sӕng quҫn tө lѭu dân ViӋt khi vào vùng ÿҩt mӟi ÿã nhanh chóng “kӃt thành chòm xóm” dӵa
vào nhau làm ăn, ÿùm bӑc giúp ÿӥ nhau nhӳng lúc gһp khó khăn hoҥn nҥn, bҧo vӋ nhau chӕng
lҥi thú dӳ, trӝm cѭӟp, cѭӡng hào.... Khi sӕ ngѭӡi ÿông lên do sinh ÿҿ tӵ nhiên, do ngѭӡi di cѭ
tiӃp tөc bә sung, xóm ÿѭӧc mӣ rӝng thành ҩp, thành thôn, thành xã rӗi tách thành thôn, xã mӟi.
Các thôn, xóm ban ÿҫu (trong thӃ kӹ XVII) chӍ là mӝt sӵ kӃt hӧp tӵ phát, trên tinh thҫn
tѭѫng thân tѭѫng trӧ, chѭa có luұt lӋ gì ràng buӝc, chѭa có nhӳng quy chӃ chһt chӁ so vӟi
nhӳng lӋ làng, hѭѫng ѭӟc nhѭ các xã ӣ miӅn Bҳc và miӅn Trung.
(5[4]) Trònh Hoaøi Ñöùc,, sñd. Q.III
(6[5]) Traàn Hieáu Thuaän - Cuø Lao Phoá, Taïp chí Xöa vaø Nay, soá 36B thaùng 2 - 1997.

7 Pages 61-70

▲back to top


7.1 Page 61

▲back to top


Nhӳng lѭu dân xiêu dҥt vào vùng Ĉӗng Nai trong nhӳng thұp niên cuӕi thӃ kӹ XVI, ÿҫu
thӃ kӹ XVII phҫn lӟn là nhӳng ngѭӡi nông dân nghèo. Vào vùng ÿҩt mӟi, ÿã sinh sӕng bҵng
nhiӅu ngành nghӅ khác nhau nhѭ buôn bán nhӓ, ÿánh bҳt cá, làm nѭӟc mҳm, săn bҳn, khai thác
gӛ, hoһc mӝt sӕ nghӅ thӫ công nhѭ dӋt cӱi, mӝc, dӋt chiӃu, ÿan lát, làm ÿӗ gӕm... nhѭng tuyӋt
ÿҥi bӝ phұn ÿӅu sӕng vӅ nông nghiӋp.
Lѭѫng thӵc thӵc phҭm là vҩn ÿӅ quan trӑng hàng ÿҫu, vì vұy ÿӇ có thӇ tiӃn hành sҧn
xuҩt nông nghiӋp, viӋc ÿҫu tiên là phҧi khai phá ÿҩt ÿai. ViӋc khai phá ÿҩt ÿai cӫa lѭu dân ViӋt
trong cuӕi thӃ kӹ XVI và thӃ kӹ XVII diӉn ra hoàn toàn tӵ phát, không có sӵ hӛ trӧ cӫa chính
quyӅn, dѭӟi hình thái cӝng ÿӗng gӗm mӝt vài gia ÿình có quan hӋ hӑ hàng thân thuӝc hay cùng
quê hѭѫng xӭ sӣ.
Ĉӭng trѭӟc cҧnh rӯng hoang cӓ rұm, kênh rҥch chҵng chӏt, nhӳng lѭu dân ÿã chӑn
nhӳng khu ÿҩt cao ráo, tѭѫng ÿӕi dӉ làm ÿӇ khai phá trѭӟc. Nhӳng khu ÿҩt này thѭӡng nҵm lӑt
giӳa mӝt vùng rӝng lӟn chѭa ÿѭӧc khai phá. Cách khai phá này ngѭӡi xѭa gӑi là “móc lõm”.
Nhӳng khu ÿҩt ÿѭӧc khai phá ÿҫu tiên sӁ ÿѭӧc mӣ rӝng dҫn và càng vӅ sau khoҧng cách giӳa
các khu càng thu hҽp và ÿӃn mӝt lúc nào ÿó nӕi liӅn lҥi vӟi nhau thành mӝt cánh ÿӗng liӅn
khoҧnh.
Quy mô khҭn hoang cӫa lѭu dân thuӝc loҥi nhӓ. Ĉa phҫn lѭu dân là tҫng lӟp nghèo,
thiӃu vӕn, lѭѫng thӵc, công cө, trâu bò... hӑ tұn lӵc khai phá ÿӇ mӣ rӝng diӋn tích canh tác.
Thӵc tiӉn khai phá giúp ngѭӡi dân lѭu tán nhұn thӭc ra rҵng bѭӟc ÿҫu canh tác trên diӋn tích
càng rӝng càng tӕt, tuy làm sѫ sài nhѭng chҳc ăn hѫn.
Trong gҫn mӝt thӃ kӹ, vӟi ÿӭc tính cҫn cù, siêng năng, kiên trì và chung lѭng ÿҩu cұt,
giúp ÿӥ lүn nhau, lѭu dân ngѭӡi ViӋt cùng ngѭӡi dân tӝc bҧn ÿӏa tӯng bѭӟc khai phá cҧ mӝt
vùng rӝng lӟn tӯ Mӛi Xuy, Bà Rӏa ÿӃn Ĉӗng Nai (Biên Hòa). Nhӳng ngѭӡi ÿi khai phá buәi
ÿҫu ҩy ÿã tҥo ra nhӳng diӋn tích canh tác ÿáng kӇ, ÿһt cѫ sӣ vӳng chҳc cho viӋc mӣ rӝng quy
mô khai phá vӅ sau.
Trѭӟc khi có lѭu dân ViӋt ÿӃn khai phá, cѭ dân bҧn ÿӏa ÿã biӃt trӗng lúa nhѭng phҥm vi
và trình ÿӝ kӻ thuұt còn bó hҽp. Lѭu dân ViӋt ÿã ÿem theo nhӳng kinh nghiӋm và kiӃn thӭc cә
truyӅn trong nghӅ trӗng lúa nѭӟc ÿã ÿѭӧc tích lNJy tӯ bao ÿӡi tӯ quê hѭѫng NgNJ Quҧng áp dөng
trên diӋn tích vӯa ÿѭӧc khai thác. Ĉӗng thӡi, hӑ tiӃp thu và vұn dөng nhӳng kinh nghiӋm kӻ
thuұt thích hӧp vӟi ÿiӅu kiӋn môi trѭӡng mӟi cӫa cѭ dân ÿӏa phѭѫng, nên viӋc khai hoang, canh
tác mang lҥi hiӋu quҧ. Cùng vӟi tiӃn triӇn khҭn hoang, lұp làng, ÿӏa bàn trӗng lúa ngày càng mӣ
rӝng không nhӳng ӣ các vùng ÿҩt gò cao ráo mà còn cҧ vùng ÿҩt trNJng sình lҫy ven sông. DiӋn
tích trӗng lúa ngày càng tăng thu hút làn sóng di dân ÿông ÿúc ÿә dӗn ÿӃn vùng ÿҩt hӭa này.
Nhìn chung hҫu hӃt nhӳng nѫi có lѭu dân ÿӃn ÿӏnh cѭ ÿӅu ÿѭӧc khai phá trӗng lúa, lұp vѭӡn
ngoҥi trӯ nhӳng vùng ÿҫm lҫy trNJng sâu, hoһc nhiӉm phèn, nhiӉm mһn.
NӅn nông nghiӋp ӣ Ĉӗng Nai trong thӃ kӹ XVII chӫ yӃu là trӗng lúa nѭӟc, song bên
cҥnh ÿó, hӑ còn trӗng các loҥi cây ăn quҧ và hoa màu khác.
Thӡi kǤ mӟi khai phá, cҧnh “trѭӟc vѭӡn sau ruӝng” ÿã trӣ thành phә biӃn. Vӟi tұp quán
lâu ÿӡi, ngѭӡi ViӋt khi ÿӃn vӥ hoang làm ruӝng, còn lұp vѭӡn xung quanh nhà ÿӇ vӯa tҥo cҧnh
quan vӯa giҧi quyӃt nhu cҫu hoa quҧ.
Bên cҥnh nhӳng vѭӡn cây ăn quҧ, ӣ mӝt sӕ nѫi ÿҩt cao, ÿҩt bãi, ngѭӡi nông dân khai
phá trӗng các loҥi hoa màu nhѭ: ÿұu, bҳp, mè, bí; các loҥi cӫ nhѭ khoai môn, khoai lang, khoai
sáp, khoai tӯ, sҳn... và mía ÿӇ làm ÿѭӡng mұt.
Thành quҧ cӫa khai hoang và sҧn xuҩt cӫa lѭu dân ngѭӡi ViӋt cùng vӟi các dân tӝc bҧn
ÿӏa trong thӃ kӹ XVII ÿã làm biӃn ÿәi bѭӟc ÿҫu bӝ mһt kinh tӃ vùng Ĉӗng Nai. Nѫi ÿây vӕn là
rӯng rұm hoang vu ÿã sӟm hình thành nhӳng cánh ÿӗng lúa và hoa màu tѭѫi tӕt.
I.3. Ĉͫt nh̵p c˱ cͯa nhóm ng˱ͥi Hoa vào Cù Lao Ph͙ và s͹ ra ÿͥi cͯa th˱˯ng c̫ng Cù
Lao Ph͙:

7.2 Page 62

▲back to top


Năm 1679, Tәng Binh trҩn thӫ các ÿӏa phѭѫng thӫy lөc ӣ Long Môn thuӝc tӍnh Quҧng
Ĉông (Trung Quӕc) là Dѭѫng Ngҥn Ĉӏch và phó tѭӟng Hoàng Tҩn; cùng Tәng Binh trҩn thӫ
các châu Cao, Lôi, Liêm là Trҫn Thҳng Tài (tӭc Trҫn Thѭӧng Xuyên) và phó tѭӟng Trҫn An
Bình ÿem binh biӅn và gia quyӃn trên 3.000 ngѭӡi, trên 50 chiӃn thuyӅn vào cӱa biӇn Tѭ Dung
và cӱa Ĉà Nҹng xin các chúa NguyӉn cho tӷ nҥn trên ÿҩt ViӋt. Ĉây là nhóm ngѭӡi Hoa trung
thành vӟi nhà Minh, không chӏu thҫn phөc nhà Thanh nên ÿã nәi dұy phҩt cӡ “bài Mãn phөc
Minh” nhѭng bҩt thành. Thҩy hӑ lâm vào cҧnh thӃ cùng lӵc tұn, chúa NguyӉn ÿã chҩp thuұn
cho phép hӑ nhұp cѭ.
Chúa Thái Tông: “... bèn khiӃn ÿһt yӃn tiӋc ÿãi hӑ, an ӫi, khen ngӧi, cho các tѭӟng lãnh
y chӭc cNJ, phong thêm quan tѭӟc mӟi, khiӃn vào ӣ ÿҩt Ĉông Phӕ ÿӇ mӣ mang ÿҩt ҩy. Hӑ ÿѭӧc
các tѭӟng Vân Trình, Văn Chiêu hѭӟng dүn, binh thuyӅn tѭӟng sƭ Long Môn cӫa Dѭѫng Ngҥn
Ĉӏch, tiӃn vào cӱa Lôi Lҥp, theo cӱa Ĉҥi, cӱa TiӇu, ÿӃn ÿӏnh cѭ ӣ Mӻ Tho, binh lính tѭӟng sƭ
Cao, Lôi, Liêm cӫa Trҫn Thѭӧng Xuyên, Trҫn An Bình tiӃn vào cӱa biӇn Cҫn Giӡ rӗi lên ÿӏnh
cѭ ӣ Bàn Lân, xӭ Ĉӗng Nai (Biên Hòa ngày nay).
Cù Lao Phӕ là mӝt bãi phù sa nҵm giӳa sông Ĉӗng Nai, “dài dһm dѭ, rӝng 2/3 dһm,
cách phía ÿông trҩn ÿӝ 3 dһm (7[6]). Phía Nam cӫa cù lao là sông Phѭӟc Long. Ӣ giӳa dòng
sông cách trên 4 dһm 1/2 thiên vӅ phía Bҳc “có ÿá cӵ tích, còn gӑi là thҥch than (thác ÿá hay ÿá
hàn)” (8[7]). Ĉây là mô ÿá gӗ ghӅ lӟn nhӓ chӗng chҩt, có vӵc sâu, thӃ nѭӟc chҧy xiӃt và sóng
vӛ ào ҥt. Phía Bҳc cӫa cù lao là sông Cát, còn gӑi là Sa Hà hay Rҥch Cát hoһc Hұu Giang cách
phía Ĉông trҩn Biên Hòa 3 dһm 1/2 và chҧy quanh Cù Lao Phӕ (9[8]). Cù Lao Phӕ có hai rҥch
nhӓ là rҥch Ông Ҥn và rҥch Lò Gӕm, ÿѭa nѭӟc sông Ĉӗng Nai chҧy vào tұn nhӳng cánh ÿӗng
xa tít nҵm sâu trong lòng cù lao, rҩt thuұn lӧi cho trӗng trӑt.
Cù Lao Phӕ có tên là Bãi Ĉҥi Phӕ, Giҧn Phӕ và Cù Châu. “Cù Châu là nói ÿӏa thӃ khҩt
khúc chҥy tӟi nhѭ hình con hoa cù (rӗng con có sӯng) uӕn khúc giӥn nѭӟc nên nhân ÿó gӑi
tên” (4). Cù Lao Phӕ có ba thôn: Nhҩt Hòa thôn, Nhӏ Hòa thôn, Tam Hòa thôn vӟi 12 ҩp: Hѭng
Phú, Tân Giám, Bình Tӵ, Bình Xѭѫng, Tân Mӻ, Bình Kính, Tân Hѭng, Thành Ĉӭc, Bình Hòa,
Bình Quang, Long Thӟi, Hòa Quӟi.
Năm 1679, khi mӟi ÿӃn Trҩn Biên, Trҫn Thѭӧng Xuyên và binh lính ÿӗn trú tҥi Bàn
Lân (10[10]), BӃn Gӛ. Sӕ ngѭӡi Hoa hiӋn diӋn trong thӡi gian ÿҫu là mӝt bӝ phұn nhӓ so vӟi
tәng sӕ 3.000 ngѭӡi sang ViӋt Nam.
Buәi ÿҫu ÿӃn ÿӏnh cѭ khai phá, nhóm Hoa kiӅu này khҳc phөc nhӳng trӣ ngҥi thiên
nhiên trong ÿӡi sӕng hàng ngày nhѭ chһt ÿӕn cây cӕi, phát cӓ rұm xung quanh khu vӵc ÿӏnh cѭ,
khai thông nguӗn nѭӟc, mӣ mang ÿѭӡng ngõ... Vҩn ÿӅ giҧi quyӃt lѭѫng thӵc ÿѭӧc ÿһt lên hàng
ÿҫu, tuy nhiên do sӕ lѭӧng không nhiӅu, nên mӭc ÿӝ khai phá mӣ mang cӫa nhóm này vүn
chѭa có ÿóng góp ÿáng kӇ. Vҧ lҥi ÿӕi vӟi nhóm ngѭӡi Hoa này thì nông nghiӋp không phҧi là
phѭѫng thӭc sinh sӕng chӫ yӃu. Hӑ có tham gia khai phá ÿҩt ÿai ÿӇ sҧn xuҩt nông nghiӋp,
nhѭng ÿó chӍ là mӝt phѭѫng tiӋn ÿӇ sau ÿó chuyӇn sang kinh doanh buôn bán.
Sau khi ÿӃn ÿӏnh cѭ khai khҭn, nhóm ngѭӡi Hoa do Trҫn Thѭӧng Xuyên cҫm ÿҫu ÿã
nhìn thҩy Cù Lao Phӕ có nhӳng ÿiӅu kiӋn thuұn lӧi cho viӋc kinh doanh buôn bán nên hӑ ÿã di
chuyӇn vӅ ÿây.
(7[6]) Trònh Hoaøi Ñöùc, Sñd, taäp Trung, tr.20
(8[7]) Trònh Hoaøi Ñöùc, Sñd, taäp Trung, tr.20 - 21.
(9[8]) Cuø Lao Phoá nay laø xaõ Hieäp Hoøa, thuoäc thaønh phoá Bieân Hoøa, tænh Ñoàng Nai. Baéc giaùp phöôøng Thoáng Nhaát,
Nam giaùp xaõ Taân Vaïn, Ñoâng giaùp phöôøng An Bình vaø Tam Hieäp, Taây giaùp phöôøng Quyeát Thaéng vaø xaõ Böûu Hoøa,
noái lieàn noäi oâ thaønh phoá Bieân Hoøa baèng hai caàu Ghaønh vaø Raïch Caùt (treân Quoác loä 1) caùch thaønh phoá Bieân
Hoøa veà phía Taây Nam 1 km, caùch TP.Hoà chí Minh veà phía Ñoâng Baéc 31 km.
(4) Trònh Hoaøi Ñöùc, Sñd, taäp Trung, tr.20
(10[10]) Baøn Laân theo Sôn Nam laø tieáng "Baèng Laêng" noùi traïi ra. Baøn Laân laø phía chôï Bieân Hoøa ngaøy nay (Xöa vaø
Nay soá 41B - thaùng 7/1997).

7.3 Page 63

▲back to top


Cù Lao Phӕ ÿã sӟm là nѫi tұp trung các nghӅ thӫ công phong phú nhѭ: nghӅ dӋt chiӃu,
nghӅ dӋt tѫ lөa, nghӅ gӕm, nghӅ ÿúc ÿӗng, nghӅ nҩu ÿѭӡng mía lau, nghӅ làm bӝt, làm bánh
cѭӟi, nghӅ làm ÿӗ gӛ, nghӅ làm pháo thăng thiên..., các nghӅ này ÿã ÿӇ lҥi nhӳng dҩu ҩn sâu
sҳc trong dân gian nhѭ nhӳng ÿӏa danh “chӧ ChiӃu, xóm Cӱi, xóm Lò Ĉúc, rҥch Lò Gӕm...”.
ĈiӅu này nói lên sӵ phát triӇn kinh tӃ mҥnh mӁ cӫa Cù Lao Phӕ, tҥo tiӅn ÿӅ cho sӵ hình thành
trung tâm buôn bán vào bұc nhҩt cӫa Nam bӝ - thѭѫng cҧng Cù Lao Phӕ mà ngѭӡi Hoa gӑi là
Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ, trong thӃ kӹ XVIII.
II. ĈӖNG NAI THӂ KӸ XVIII:
II.1. Thi͇t l̵p b͡ máy chính quy͉n trên ÿ̭t Ĉ͛ng Nai và Sài Gòn:
Vào năm 1698, chúa NguyӉn tә chӭc xӭ Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh: “Mùa Xuân năm Mұu
Dҫn (1698), ÿӡi vua HiӇn tông HiӃu minh hoàng ÿӃ, sai Thӕng suҩt Chѭӣng cѫ LӉ thành hҫu
NguyӉn Hӳu Kính (Cҧnh) vào kinh lѭӧc vùng ÿҩt Ĉӗng Nai (nay là Nam bӝ), ÿһt vùng ÿҩt mӟi
thành phӫ Gia Ĉӏnh gӗm hai huyӋn: huyӋn Phѭӟc Long dӵng dinh Trҩn Biên, huyӋn Tân Bình
dӵng dinh Phiên Trҩn. Mӛi dinh ÿһt chӭc Lѭu thӫ, Cai bҥ và Ký lөc ÿӇ quҧn trӏ; nha thuӝc có
hai ty Xá, Lҥi ÿӇ làm viӋc; quân binh thì có cѫ, ÿӝi, thuyӅn, thӫy bӝ tinh binh và thuӝc binh ÿӇ
hӝ vӋ. Ĉҩt ÿai mӣ rӝng 1.000 dһm, dân sӕ hѫn 4 vҥn hӝ. Chiêu mӝ nhӳng lѭu dân tӯ châu Bӕ
Chính trӣ vô Nam ÿӃn ӣ khҳp nѫi, ÿһt ra phѭӡng, ҩp, xã, thôn, chia cҳt ÿӏa phұn, mӑi ngѭӡi
phân chiӃm ruӝng ÿҩt, chuҭn ÿӏnh thuӃ ÿinh, ÿiӅn và lұp bӝ tӏch ÿinh ÿiӅn” (1).
Ĉӕi vӟi ngѭӡi Hoa thì lұp tә chӭc quҧn lý riêng: “Tӯ ÿó con cháu ngѭӡi Tàu ӣ nѫi Trҩn
Biên thì lұp thành xã Thanh Hà, ӣ nѫi Phiên Trҩn thì lұp thành xã Minh Hѭѫng, rӗi ghép vào sә
hӝ tӏch”.
Vӟi viӋc xác lұp chӫ quyӅn bҵng cách thiӃt trí hӋ thӕng hành chính các cҩp (phӫ, huyӋn,
phѭӡng, xã, thôn, ҩp), lѭu dân ngѭӡi ViӋt tӯ chӛ là kiӅu dân ÿã cùng vӟi các tӝc ngѭӡi khác trӣ
thành thҫn dân cӫa chúa NguyӉn.
Ӣ Ĉӗng Nai (tӭc huyӋn Phѭӟc Long), ÿѫn vӏ hành chính cѫ sӣ là xã, phѭӡng, thôn, ҩp,
tѭӧng.
Vào thӃ kӹ XVIII, làng xã Ĉӗng Nai vүn ÿѭӧc ÿһt dѭӟi quyӅn quҧn lý cӫa viên Xã
trѭӣng. Xã trѭӣng ÿѭӧc gӑi bҵng danh tӯ chính thӭc là Tѭӟng thҫn Xã trѭӣng, trong khi bình
dân gӑi là Cai Xã tӯng ÿѭӧc Thích Ĉҥi Sán nhҳc ÿӃn trong H̫i Ngo̩i ký s͹ cӫa ông. Xã trѭӣng
cùng vӟi các kǤ mөc, tӭc hѭѫng chӭc hay viên chӭc làng, hӑp thành Hӝi ÿӗng làng xã, hay Hӝi
ÿӗng KǤ mөc. Chӭc vө Xã trѭӣng thѭӡng ÿѭӧc xӃp tòng cӱu phҭm. Các Xã trѭӣng có các phұn
sӵ: - Duy trì an ninh trong làng xã; Quҧn trӏ tài sҧn làng xã; Bҧo lѭu và thiӃt lұp sә ÿӏa bҥ và sә
ÿinh; Phө tá các quan trên trong các công vө... (2).
Trong Hӝi ÿӗng KǤ mөc Ĉӗng Nai, ngѭӡi ta thҩy có nhӳng thành phҫn nhѭ sau: chӭc
sҳc gӗm nhӳng ngѭӡi có chӭc quan, ÿѭѫng quan cNJng nhѭ cӵu quan cѭ ngө trong làng; chѭa có
mҩy ngѭӡi có khoa mөc, lão nhiêu (11[12]), kǤ mөc (12[13]), ÿa sӕ là nhӳng ngѭӡi có tiӅn cӫa
ÿóng góp trong công viӋc xây dӵng làng xã.
(1) Trònh Hoaøi Ñöùc, Sñd
(2) Xaõ tröôûng coù nhieäm vuï:
- Duy trì an ninh trong laøng xaõ: Kieåm soaùt traät töï xaõ hoäi, chính trò, haønh chính, ñaïo ñöùc cuûa daân laøng vaø xöû lyù
nhöõng vuï tieåu tuïng
- Quaûn trò taøi saûn laøng xaõ: Laø moät taäp theå coù tö caùch phaùp nhaân, laøng xaõ coù quyeàn tö höõu taøi saûn ñeå laáy lôïi
töùc lo vieäc ñöôøng saù, kinh thöông, tröôøng hoïc, ñình mieáu, giuùp ñôõ ngöôøi ngheøo, coâ quaû...
- Baûo löu vaø thieát laäp soå ñòa baï vaø soå ñinh
- Phuï taù caùc quan treân trong caùc coâng vuï nhö: Quaân phaân ñieàn thoå, thu thueá ñinh, ñieàn vaø caùc dòch vuï linh tinh cuûa
daân khi coù leänh treân.
(11[12]) Nhöõng ngöôøi ñöôïc treân 60 tuoåi
(12[13]) Nhöõng ngöôøi tröôùc ñaõ laøm xaõ tröôûng hay laøm ôû toång.

7.4 Page 64

▲back to top


Trong sӱ liӋu hành chánh ӣ cҩp làng xã, Lê Quý Ĉôn cho chúng ta nhiӅu chi tiӃt vӅ các
chӭc vө ÿã có ӣ Thuұn Quҧng ít ra trong thӃ kӹ XVIII: Cai thuӝc và Ký thuӝc trông coi các
thuӝc; Cai xã, Tѭӟng thҫn, Xã trѭӣng trông coi các xã. Nhӳng chi tiӃt vӅ bәng lӝc cho các chӭc
vө này cho thҩy hҫu nhѭ không có nhӳng sӵ phân biӋt vӅ quyӅn hҥn khác nhau cӫa mӛi chӭc
vө trên.
Nhӳng loҥi ÿѫn vӏ ӣ phӫ Gia Ĉӏnh, Ĉӗng Nai nhѭ thuӝc, trҥi, bãi, nguӗn, cӱa, nұu,...
không giӕng nhѭ nhӳng ÿѫn vӏ có tә chӭc tѭѫng ÿӕi hoàn chӍnh và әn ÿӏnh ӣ Thuұn Quҧng. Sӵ
kiӋn này cho thҩy cѫ cҩu tә chӭc làng xã trong thӃ kӹ XVIII ӣ phӫ Gia Ĉӏnh chѭa ÿi vào nӅ
nӃp; nӃu chѭa có nhӳng ÿѫn vӏ hành chính cѫ sӣ ÿѭӧc ÿӏnh danh chҳc chҳn, thì cNJng chѭa thӇ
có mӝt cѫ cҩu quyӅn binh vӟi các chӭc vө có trách nhiӋm và quyӅn hҥn rõ rӋt cho tӯng ÿѫn vӏ
tҥm thӡi này. Tuy tҥm thӡi cNJng ÿã có mӝt cѫ chӃ quyӅn lӵc cѫ sӣ vұn hành ӣ các vùng ÿӏnh cѭ
thuӝc Ĉӗng Nai. Vӟi nhӳng tѭ liӋu hҥn chӃ ta cNJng có thӇ hình dung guӗng máy quyӅn lӵc
nông thôn ӣ Ĉӗng Nai có mӝt sӕ ÿһc ÿiӇm.
Mӛi huyӋn thuӝc phӫ Gia Ĉӏnh ít nhҩt cho ÿӃn khoҧng nhӳng năm 1770 ÿѭӧc chia
thành nhiӅu thuӝc, thuӝc bao gӗm các trѭӡng, trҥi, nұu, nguӗn, bãi, phӕ, ÿiӃm, sӣ, súc, cӱa,...
có chӭc năng tѭѫng ÿѭѫng nhѭ các thôn làng. Có lӁ có các chӭc Cai thuӝc hay Ký thuӝc phө
trách trông coi các thuӝc tùy theo sӕ dân ÿinh nhiӅu hay ít. Trách nhiӋm và quyӅn hҥn cӫa
nhӳng viên chӭc này không ÿѭӧc quy ÿӏnh nhѭng rҩt rӝng và linh hoҥt. Nhӳng viên chӭc này
ÿѭӧc chӑn lӵa hay bә dөng trong sӕ nhӳng ngѭӡi tháo vát nhҩt và có lòng trung thành vӟi chúa
NguyӉn.
Nhѭ vұy, thuӝc là mӝt ÿѫn vӏ hành chính trung gian giӳa huyӋn và các ÿѫn vӏ cѫ sӣ
tѭѫng ÿѭѫng làng xã. Chҳc chҳn nhӳng làng xã này chӍ ÿѭӧc tә chӭc hӃt sӭc sѫ sài và tҥm bӧ.
Tѭ liӋu cӫa Lê Quý Ĉôn cho chúng ta biӃt nhiӅu ÿӃn các chi tiӃt thuӃ má, quân sӵ ӣ ÿҩt Ĉӗng
Nai - Gia Ĉӏnh hѫn là vӅ làng xã, dân ÿinh: ÿҩy là nhӳng chӍ dүn khá chҳc chҳn cho thҩy Ĉӗng
Nai ӣ thӃ kӹ XVIII chӫ yӃu vүn là mӝt phҫn ÿҩt nһng vӅ khai thác tài nguyên trѭӟc mҳt mà
chѭa có tә chӭc quҧn lý làng xã vӳng vàng.
Sӵ hình thành cѫ cҩu xã hӝi nông thôn ӣ Ĉӗng Nai ÿã diӉn ra theo mӝt quá trình thұt
phӭc tҥp. Tӯ trѭӟc thӃ kӹ XVII và sau ÿó, xã hӝi nông thôn Ĉӗng Nai ÿã có và còn có nhӳng
thành phҫn dân cѭ bҧn ÿӏa, tuy ít ӓi và phân tán. Nhӳng nhóm dân tӝc ít ngѭӡi mà gӑi là Ĉê
man (13[14]) có mһt ÿó ÿây ӣ miӅn Ĉông, sinh sӕng khá tұp trung ӣ vùng bұc thӅm cuӕi cùng
cӫa vùng Cao nguyên Nam Trung bӝ, tӭc khu vӵc Di Linh - Lâm Ĉӗng.
Xã hӝi nông thôn Ĉӗng Nai còn có nhóm lѭu dân ngѭӡi Hoa là mӝt bӝ phұn di dân khá
quan trӑng sau ngѭӡi ViӋt. Hӑ sinh tө trѭӟc hӃt trong các khu ÿӏnh cѭ ӣ vùng BӃn Gӛ, Cù Lao
Phӕ. Hӑ có cҧ mӝt cѫ cҩu xã hӝi riêng biӋt trong các làng xã cӫa hӑ bҳt nguӗn tӯ truyӅn thӕng
cӝng ÿӗng dân tӝc ngѭӡi Trung Hoa ӣ các tӍnh phía Nam Trung Quӕc.
Ӣ thӡi kǤ thành lұp, cѫ cҩu xã hӝi ÿѭӧc kiӃn tҥo mӝt cách tӵ phát do nhiӅu thành phҫn
ÿӃn tӯ phía Bҳc, cө thӇ là ӣ Thuұn Quҧng, Phú Yên,... nói sӵ hình thành có tính cách ngүu
nhiên, vì các lѭu dân ÿã chuyӇn cѭ vào Ĉӗng Nai do sӵ thúc bách cӫa nhiӅu ÿӝng lӵc khác
nhau, nhѭng khi ÿӃn ÿҩt mӟi Ĉӗng Nai, hӑ trӣ thành nhӳng cӝng ÿӗng làng xã mӟi. Cҩu trúc xã
hӝi khӣi ÿҫu này lҥi còn ÿѭӧc quy ÿӏnh do tӯng phѭѫng thӭc lұp làng cӫa tӯng cӝng ÿӗng lѭu
dân, ÿһt ra các tiêu chuҭn ÿӇ tuyӇn mӝ tӯng thành phҫn xã hӝi khác nhau.
Lѭu dân ViӋt tӯ vùng Thuұn Quҧng cho tӟi Phú Yên, Bình Khang, ÿã dӵa vào nhӳng
kinh nghiӋm có ÿѭӧc ӣ quê cNJ ÿӇ sҳp xӃp tҥm thӡi mӝt cѫ cҩu ÿiӅu hành tѭѫng tӵ cho mӝt làng
mӟi. Ĉӕi vӟi chính quyӅn hӑ NguyӉn ӣ Ĉàng Trong, hӋ thӕng quyӅn hành vӟi Tam Ty, Tӭ Trө
ÿһt dѭӟi quyӅn ÿiӅu khiӇn cӫa chúa NguyӉn Phúc Nguyên (1613 - 1635), vүn ÿѭӧc duy trì ÿӃn
năm 1744, khi NguyӉn Phúc Khoát (1738 - 1765) xѭng vѭѫng ÿӇ bày tӓ uy quyӅn cӫa Nam Hà
ÿӝc lұp vӟi Bҳc Hà. ĈiӅu này có nghƭa là trong hѫn mӝt thӃ kӹ ÿҫu thӃ kӹ XVII ÿӃn khoҧng
(13[14]) Trònh Hoaøi Ñöùc, sñd, Q.III, tr.28.

7.5 Page 65

▲back to top


giӳa thӃ kӹ XVIII, hӋ thӕng tә chӭc quҧn lý ӣ các cҩp ÿӏa phѭѫng và cѫ sӣ nông thôn cNJng
không có nhӳng biӃn ÿәi lӟn và trong thӵc tӃ tә chӭc chính quyӅn cѫ sӣ Ĉàng Trong không có
nhiӅu khác biӋt so vӟi Ĉàng Ngoài.
Cѫ cҩu chính quyӅn chúa NguyӉn ӣ Ĉӗng Nai nһng nӅ, cӗng kӅnh và quan liêu ÿã ÿè
nһng lên mӑi tҫng lӟp xã hӝi nhҩt là nhӳng năm cuӕi thӃ kӹ XVIII, làm cho ngѭӡi dân ngày
thêm kiӋt quӋ và chӃ ÿӝ cai trӏ mau chóng sөp ÿә trѭӟc sӭc tҩn công cӫa phong trào Tây Sѫn.
II.2. Ĉ̱y m̩nh công cu͡c ÿ͓nh c˱ và khai phá ͧ vùng ÿ̭t mͣi sau khi thi͇t l̵p c˯ c̭u hành
chính:
Khi NguyӉn Hӳu Cҧnh (Kính) kinh lѭӧc ÿҩt Ĉӗng Nai ngoài viӋc thiӃt lұp hӋ thӕng
quҧn lý hành chánh ÿһt ra phѭӡng ҩp xã thôn chia cҳt ÿӏa phұn”, “lұp bӝ ÿinh bӝ ÿiӅn”, ông còn
cho “chiêu mӝ nhӳng ngѭӡi dân có vұt lӵc tӯ các xӭ Quҧng Nam, phӫ ĈiӋn Bàn, Phӫ Quҧng
Nghƭa và phӫ Quy Nhѫn thiên cѭ vào ÿҩt Ĉӗng Nai thuӝc phӫ Gia Ĉӏnh”(1).
Chính nhӳng ngѭӡi dân có vұt lӵc này, tӭc là nhӳng ngѭӡi giàu có, ÿã mang ÿӃn mӝt
sinh khí mӟi cho công cuӝc khai khҭn ÿҩt ÿai ӣ ÿây, vì chӍ có hӑ mӟi có ÿiӅu kiӋn tài chánh ÿӇ
thuê mѭӟn ngѭӡi làm (ÿiӅn nô) tә chӭc viӋc khai hoang vӟi quy mô lӟn. Nhӳng ngѭӡi di cѭ
mӟi ra sӭc chһt phá cây cӕi, cҳt cӓ rұm và mӣ mang ÿҩt ÿai thành nhӳng vùng ÿҩt bҵng phҷng,
thә ÿӏa phù nhiêu (2).
Trong thӃ kӹ XVIII, công cuӝc khҭn hoang ÿҩt ÿai ӣ ÿây ÿѭӧc mӣ rӝng nhanh chóng
còn nhӡ các chính sách khá thoáng cӫa chính quyӅn các chúa NguyӉn vӅ chiӃm hӳu ÿҩt ÿai, thӇ
lӋ canh tác, thuӃ ruӝng ÿҩt. Chính quyӅn các chúa NguyӉn “cho dân ÿ˱ͫc t͹ ti͏n chi͇m ÿ̭t,
tr͛ng cau và làm nhà c͵a”, hoàn toàn không can thiӋp, hҥn chӃ hoһc ràng buӝc. Chính quyӅn
các chúa NguyӉn tӓ ra dӉ dãi ÿӕi vӟi viӋc dân chúng di cѭ chiӃm ÿҩt ÿӇ khҭn hoang ÿӃn mӭc,
dân ӣ vùng này có thӇ tӵ do ÿӃn khai khҭn ÿҩt ruӝng ӣ các vùng khác, ai muӕn ÿӃn ӣ ÿâu, khai
khҭn ruӝng gò, ruӝng thҩp ӣ nѫi nào tùy ý. Lӵa chӑn ÿҩt ÿai rӗi, chӍ cҫn khai báo vӟi nhà cҫm
quyӅn là mình trӣ thành nghiӋp chӫ khoҧnh ÿҩt hay khu ÿҩt ҩy, chính quyӅn cNJng không tiӃn
hành ÿo ÿҥc (3), xem diӋn tích bao nhiêu, không cҫn biӃt ÿҩt ҩy tӕt xҩu thӃ nào, ngѭӡi nghiӋp
chӫ tùy theo khoҧnh ÿҩt mình chiӃm rӝng hay hҽp mà tӵ nguyӋn nӝp thuӃ (bҵng thóc) nhiӅu
hay ít và khi nӝp, ÿong bҵng hӝc già hay hӝc non ÿӅu ÿѭӧc. Sách Gia Ĉ͓nh Thành thông chí
chép: “Ĉ͓a ph˱˯ng Nông N̩i (tͱc Ĉ͛ng Nai - Gia Ĉ͓nh) khi ÿ̯u thi͇t l̵p 3 dinh (4), m͡ dân
ÿ͇n ͧ. Pháp ch͇ còn khoan dung gi̫n d͓, có ÿ̭t ͧ h̩t Phiên Tr̭n mà ki͇n tr˱ng (5) làm ÿ̭t ͧ
h̩t Tr̭n Biên, ho̿c có ÿ̭t ͧ h̩t Tr̭n Biên mà ki͇n tr˱ng làm ÿ̭t cͯa Phiên Tr̭n. Nh˱ v̵y
cNJng tùy theo ý nguy͏n cͯa dân, chính quy͉n không có ràng bu͡c, c͙t y͇u khi͇n dân mͧ ÿ̭t
kẖn hoang cho thành ÿi͉n, l̵p làm thôn xã. L̩i có ÿ̭t hi͏n còn bùn c͗ mà tr˱ng làm s˯n ÿi͉n,
ho̿c ÿ̭t gò ÿ͙ng mà tr˱ng làm ru͡ng c͗ cNJng có ph̯n nhi͉u, ÿ͇n nh˱ sào m̳u kho̫nh sͧ tùy
theo mi͏ng khai r͛i biên vào b͡ chͱ không h̩ th˱ͣc ÿo khám, phân b͝ ÿ̻ng h̩ng t͙t x̭u, còn
thu͇ l͏ nhi͉u ít và cái h͡c (ÿ͛ ÿong l˱ͥng) lͣn nh͗ cNJng tùy nguy͏n l͏ sͧ thu͡c ph͗ng theo mà
làm không có ÿ͛ng nhau m͡t m͹c” (1).
Chính quyӅn các chúa NguyӉn còn thu nhұn con trai con gái ngѭӡi Thѭӧng ӣ các ÿҫu
nguӗn ÿem bán cho các nhà giàu làm nô tì ÿӇ hҫu hҥ trong nhà hoһc cày ruӝng (ÿiӅn nô) (2).
Chính nhӡ các chính sách khuyӃn khích khҭn hoang cӫa chính quyӅn các chúa NguyӉn mà viӋc
khai khҭn ÿҩt ÿai ӣ huyӋn Phѭӟc Long (Ĉӗng Nai) và huyӋn Tân Bình (Sài Gòn) thӡi kǤ này
(1) Leâ Quyù Ñoân, sñd, Q.VI, tr.441
(2) Leâ Quyù Ñoân, sñd.
(3) Ñeán naêm 1836, döôùi trieàu Minh Maïng môùi tieán haønh vieäc ño ñaïc ñieàn laäp ñòa baï ñaàu tieân
(4) Ba dinh laø Traán Bieân, Phieân Traán, Long Hoà
(5) Kieán tröng laø ñöôïc ñoùng thueá
(1) Trònh Hoaøi Ñöùc, sñd, Q.III, tôø 14a - 14b.
(2) Leâ Quyù Ñoân, sñd, Q.VI, tôø 243a - 243b

7.6 Page 66

▲back to top


(thӃ kӹ XVIII) không dӯng lҥi ӣ nhӳng mҧnh ruӝng nhӓ hҽp cӫa các tiӇu nông, trái lҥi ÿã xuҩt
hiӋn nhӳng ÿӗn ÿiӅn trӗng lúa rӝng lӟn cӫa các ÿҥi ÿiӅn chӫ: “(Ӣ phӫ Gia Ĉӏnh, ÿҩt Ĉӗng Nai)
Ngѭӡi giàu ӣ các ÿӏa phѭѫng hoһc 40, 50 nhà hoһc 20, 30 nhà, mӛi nhà ÿiӅn nô hoһc 50, 60
ngѭӡi, trâu bò hoһc ÿӃn 300, 400 con, cày bӯa cҩy gһt rӝn ràng không rӛi, hàng năm ÿӃn tháng
11, tháng 12, thѭӡng giã thành gҥo, bán lҩy tiӅn ÿӇ ăn tӃt chҥp” (3).
VӅ mһt khai khҭn ruӝng nѭѫng, ӣ thӡi kǤ này, ngѭӡi nông dân khai hoang ÿã áp dөng
hai phѭѫng thӭc khác nhau ÿӕi vӟi hai loҥi ruӝng khác nhau: sѫn ÿiӅn (là ruӝng núi) và thҧo
ÿiӅn (là ruӝng cӓ) ÿӅu có ӣ Ĉӗng Nai. Ruӝng núi là loҥi ruӝng cao, nhiӅu cây cӕi, phҫn lӟn tұp
trung ӣ nhӳng vùng xa sông rҥch, thuӝc ÿӏa phұn Bà Rӏa, Long Khánh ngày nay. Ruӝng cӓ là
loҥi ruӝng thҩp, ruӝng này lùng, lác, bùn lҫy, lúc nҳng khô nӭt nҿ nhѭ vӓ mu rùa, có hang hӕ
sâu lӟn(4). Ĉӕi vӟi ruӝng cao, cách thӭc canh tác là mùa nҳng “ÿӕn chһt cây cӕi, ÿӧi cho khô
ÿӕt làm phân tro, khi mѭa xuӕng trӗng lúa, không cҫn cày bӯa, dùng lӵc ít mà ÿѭӧc bӝi lӧi.
Trong 3, 4 năm thì ÿәi làm chӛ khác, mà cNJng là phѭѫng pháp “ÿao canh hӓa nұu” (ÿӕt cho
cháy cӓ cây rӗi trӗng lúa). Ĉӕi vӟi ruӝng cӓ, cách thӭc canh tác là ÿӧi có nѭӟc mѭa ÿҫy ÿӫ dҫm
thҩm, nhiên hұu mӟi hҥ canh, mà trâu bò phҧi lӵa con nào có sӭc mҥnh, móng chân cao mӟi
kéo cày ÿѭӧc, nӃu không vұy thì ngã ngұp trong bùn lҫy không ÿӭng dұy nәi” (5).
Trong viӋc làm ruӝng, ngѭӡi nông dân Biên Hòa thuӣ ҩy còn phân ra hai loҥi ruӝng
sӟm và ruӝng muӝn. Ruӝng sӟm: tháng 5 gieo mҥ, tháng 6 cҩy, tháng 9 gһt; ruӝng muӝn: tháng
6 gieo mҥ, tháng 7 cҩy, tháng 11 gһt. Ngoài ra, ngoài viӋc làm ruӝng, hӑ còn trӗng trӑt các loҥi
hoa màu thích hӧp trên ÿҩt thә nhѭ: ÿұu, bҳp, mía, khoai lang, ÿұu phөng, phiên lê (?), dѭa bí,
dѭa hҩu. Ĉұu: tháng 4 tӍa, tháng 6 hái; Bҳp: tháng 4 tӍa, tháng chҥp hái; phiên lê: tháng 3 trӗng,
tháng 4 năm sau thâu hoҥch; dѭa bí: tháng giêng trӗng, tháng 8 hái; dѭa hҩu: tháng 10 trӗng,
tháng chҥp hái (14[15]).
Theo Gia Ĉ͓nh Thành thông chí, ӣ huyӋn Phѭӟc Long (mà mӝt bӝ phұn là tӍnh Ĉӗng
Nai ngày nay), làng Phѭӟc Vƭnh là làng Chánh Mӻ thuӝc tәng Phѭӟc Chánh có cҧ ruӝng sӟm
lүn ruӝng muӝn; vӅ hoa màu có khoai, ÿұu, phiên lê, ÿұu phӝng; ӣ tәng Long Thành, hai làng
Long Vƭnh và Thành Tuy ÿӅu có ruӝng sӟm ruӝng muӝn; vӅ hoa màu có dѭa bí, dѭa hҩu, ÿұu
phӝng, khoai lang.
Song song vӟi viӋc áp dөng các kӻ thuұt cày cҩy, lӵa chӑn thӡi vө thích hӧp vӟi tӯng
loҥi ruӝng, nhӳng ngѭӡi khai phá thӡi kǤ này còn trӗng trӑt nhiӅu loҥi lúa, nӃp khác nhau. Lúa
có nhiӅu loҥi nhѭ: lúa canh và lúa thuұt, ӣ trong các xen thӭ lúa dҿo. Lúa canh là thӭ lúa không
dҿo, hҥt gҥo nhӓ, cѫm mӅm, mùi rҩt thѫm, là thӭ lúa có cái mang (ӣ ÿҫu hҥt lúa); lúa thuұt là
thӭ lúa dҿo, hҥt tròn mà lӟn. Lúa có tên riêng nhѭ lúa tàu, lúa móng tay, lúa móng chim, lúa mô
cҧi, lúa càn ÿông, lúa càn nhe, lúa tráng nhҩt, lúa chàng co, danh hiӋu khác nhau và có sӟm
muӝn, dҿo và không dҿo khác nhau, nhѭng thӭ thѫm ngon ÿӋ nhҩt là giӕng lúa tàu, thӭ nhì là
giӕng lúa cà nhe.
Ruӝng ӣ Biên Hòa thuӝc loҥi ruӝng cày trâu vӟi năng suҩt 200 hӝc trên mӝt hӝc lúa
giӕng.
Ĉӗng Nai trong thӃ kӹ XVIII, ÿi ÿôi vӟi viӋc trӗng lúa ngѭӡi lѭu dân nông dân tiӃp tөc
khai thác các loҥi lâm thә sҧn nhѭ ngà voi, sӯng tê, gҥc nai cùng vӟi các loҥi cây cӓ thu nhһt
hoһc trӗng trong rӯng ÿem xuӕng Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ và Gia Ĉӏnh trao ÿәi.
Vӟi nhӳng ÿӭc tính cҫn cù, chӏu khó, nӛ lӵc khҳc phөc khó khăn, lao ÿӝng sáng tҥo cӫa
lӟp lѭu dân, vùng Ĉӗng Nai trong thӃ kӹ XVIII ÿã ÿѭӧc khai phá thêm mӝt bѭӟc quan trӑng, ÿã
hình thành nhӳng diӋn tích canh tác ÿáng kӇ, ÿһt cѫ sӣ vӳng chҳc cho viӋc mӣ rӝng công cuӝc
(3) Leâ Quyù Ñoân, sñd, Q.VI, tôø 243a - 243b
(4) Trònh Hoaøi Ñöùc, sñs, Q.V, tôø 3a, 3b
(5) Trònh Hoaøi Ñöùc, sñs, Q.V, tôø 3a, 3b
(14[15]) Trònh Hoaøi Ñöùc, sñs, Q.V, tôø 2 - 4b - 5a

7.7 Page 67

▲back to top


khai phá sau này. Nhӳng năm 70 cӫa thӃ kӹ XVIII, huyӋn Phѭӟc Long (trong ÿó có Ĉӗng Nai
ngày nay) có ruӝng thӵc trѭng hѫn 787 mүu, ÿҩy là chѭa kӇ các khoҧn ruӝng núi, ÿҩt dâu, ÿҩt
mía, ÿҩt vѭӡn trҫu, ruӝng các hӑ, ruӝng quan ÿӗn ÿiӅn. Ngoài ra nѫi ÿây còn có trѭӡng Gian
Thҧo có ruӝng ÿҩt ngoài 6.000 sӣ. Sӕ liӋu thӕng kê trên ÿây cӫa Lê Quý Ĉôn chҳc chҳn là
không thӇ chính xác và cNJng không rõ ràng (ÿѫn vӏ diӋn tích sӣ hoһc thӱa rҩt mѫ hӗ), nhѭng
cNJng cung cҩp cho chúng ta mӝt hình ҧnh khá ÿұm nét vӅ tình hình khai phá ÿҩt ÿai ӣ Ĉӗng Nai
trong hai thӃ kӹ XVII, XVIII.
Thành quҧ khai hoang và trӗng trӑt cӫa Ĉӗng Nai trong thӃ kӹ XVIII ÿã góp phҫn làm
cho vùng ÿҩt Gia Ĉӏnh (chӍ toàn vùng Nam bӝ) ngay tӯ rҩt sӟm ÿã trӣ thành vӵa lúa lӟn, sҧn
xuҩt thóc gҥo dѭ thӯa so vӟi nhu cҫu lѭѫng thӵc tҥi chӛ. Lúa gҥo sҧn xuҩt ÿѭӧc ӣ ÿây, ngoài
viӋc thӓa mãn nhu cҫu lѭѫng thӵc cho nhân dân tҥi chӛ, còn ÿѭӧc ÿem bán ÿi các nѫi khác
trong nѭӟc... chӫ yӃu là các phӫ thuӝc mҥn bҳc xӭ Ĉàng Trong, nhҩt là xӭ Thuұn Hóa và nѭӟc
ngoài. Ngѭӡi dân Thuұn Hóa trong thӃ kӹ XVIII, chӫ yӃu sӕng nhӡ vào thóc gҥo cӫa Gia Ĉӏnh
trong ÿó có Ĉӗng Nai.
Ngѭӡi dân Thuұn Hóa vào lúc bҩy giӡ sӕng nhӡ vào thóc gҥo cӫa xӭ Ĉӗng Nai - Gia
Ĉӏnh: “Ngày trѭӟc viӋc buôn bán vӟi Ĉӗng Nai ÿѭӧc lѭu thông thì tҥi kinh thành Phú Xuân, giá
gҥo mӝt hӝc mѭӡi thăng chӍ có ba tiӅn ÿӗng mà có thӇ ÿҫy ÿӫ cho mӝt ngѭӡi ăn trong mӝt
tháng, cho nên nhân dân ӣ Thuұn Hóa chѭa hӅ phҧi lѭu tâm chú ý ÿӃn viӋc làm nghӅ nông.
Ngày nay thành Qui Nhѫn bӏ loҥn lҥc (ý nói khӣi nghƭa Tây Sѫn nә ra), thành Gia Ĉӏnh bӏ núi
cách sông ngăn, nên nhân dân ӣ nѫi ÿây (chӍ Thuұn Hóa) lҩy viӋc thiӃu ăn làm ÿiӅu lo lҳng lӟn”
(1).
VӅ mһt khҭn hoang sҧn xuҩt, cNJng cҫn nói thêm rҵng, trong thӃ kӹ XVIII, công cuӝc
khai phá ӣ Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh nói chung trong ÿó có Ĉӗng Nai ngày nay nói riêng chӫ yӃu
vүn do ngѭӡi dân (cҧ giàu lүn nghèo) tӵ ÿӝng tiӃn hành. Tuy nhiên bên cҥnh hình thӭc khai phá
chӫ yӃu ÿó, trong thӃ kӹ XVIII, còn xuҩt hiӋn mӝt hình thӭc khai phá khác, ÿó là hình thӭc
chính quyӅn các chúa NguyӉn sӱ dөng binh lính khai phá ÿҩt ÿai canh tác ӣ nhӳng khu vӵc trú
quân dài ngày. Tѭ liӋu lӏch sӱ cho biӃt trong nӱa cuӕi thӃ kӹ XVII, nhҩt là trong nӱa ÿҫu thӃ kӹ
XVIII, các chúa NguyӉn thѭӡng ÿiӅu ÿӝng binh lính các dinh tӯ Phú Yên ÿӃn Khánh Hòa, Bình
Thuұn vào vùng Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh ÿӇ әn ÿӏnh tình hình giӳ gìn biên cѭѫng lãnh thә. Vӟi sӕ
lѭӧng binh lính ÿông ÿҧo hành quân tác chiӃn hoһc trú phòng ӣ chӕn xa xôi, viӋc ÿҧm bҧo
lѭѫng thӵc tҩt yӃu gһp nhiӅu khó khăn, do ÿó các tѭӟng tá thѭӡng ÿiӅu ÿӝng binh lính tranh thӫ
khai phá ÿҩt hoang chung quanh các doanh trҥi ӣ khu vӵc trú quân dài ngày ÿӇ lҩy ÿҩt canh tác,
sҧn xuҩt lѭѫng thӵc nhҵm tӵ cung tӵ cҩp phҫn nào. Trong thӃ kӹ XVIII, ÿҥi thӇ nѫi nào có
ÿóng quân lâu ngày là thѭӡng có tә chӭc cho binh lính khҭn hoang, vӥ ÿҩt cày cҩy. Dinh Trҩn
Biên là mӝt trong nhӳng trӑng trҩn lúc bҩy giӡ, luôn có sӕ lѭӧng lӟn binh lính trú phòng và
binh lính tҥm dӯng chân trên ÿѭӡng hành quân, nên viӋc binh lính trӵc tiӃp tham gia công viӋc
khai hoang sҧn xuҩt là ÿiӅu tҩt yӃu. Ĉҩt ÿai do binh lính khai phá trӗng trӑt mang hình thӭc
“quân ÿӗn ÿiӅn”. Trong ÿӗn ÿiӅn binh lính cùng nhau cày cҩy, trӗng trӑt và lúa gҥo làm ra ÿѭӧc
nӝp vào kho chung.
Bên cҥnh viӋc sӱ dөng binh lính khai hoang, sҧn xuҩt nông nghiӋp, vào nhӳng năm cuӕi
thӃ kӹ XVIII, NguyӉn Ánh sau khi chiӃm lҥi Gia Ĉӏnh tӯ tay nghƭa quân Tây Sѫn (năm 1790)
ÿã ra lӋnh cho các cѫ quan chính quyӅn, bҩt luұn hành chính hay quân sӵ ÿӅu phҧi ÿôn ÿӕc viӋc
mӝ dân khai hoang lұp ÿӗn ÿiӅn vӟi qui ÿӏnh “mӛi năm mӝt ngѭӡi trong ÿӗn ÿiӅn nӝp 6 hӝc
lúa, ai mӝ ÿѭӧc 10 ngѭӡi trӣ lên cho làm quҧn trҥi, trӯ tên trong sә làng (khӓi ÿi lính) (15[16]).
Tháng 10 năm 1799, NguyӉn Ánh lҥi cho ÿһt thêm Sӣ ÿӗn ÿiӅn chuyên trách viӋc ÿӝng viên và
tә chӭc quân sƭ tҥi ngNJ và dân chúng khai hoang phөc hóa nhӳng vùng ÿҩt bҩy lâu phҧi bӓ
(1) Leâ Quyù Ñoân, sñd, Q.II, tôø 105b - 106a
(15[16]) Trònh Hoaøi Ñöùc, sñd, trang 70

7.8 Page 68

▲back to top


hoang vì chiӃn tranh. Thӵc hiӋn chӫ trѭѫng binh lính khai hoang, binh sƭ thuӝc binh Trung
Quân và quân các vӋ thuyӅn ÿӃn khҭn ruӝng tҥi khu vӵc sông Vàm Cӓ, lұp ra Trҥi Ĉӗn ÿiӅn”.
Tӯ thӃ kӹ XVIII, ӣ Ĉӗng Nai ÿã hình thành các phѭѫng thӭc lұp làng, khҭn hoang nhѭ
sau:
Ph˱˯ng thͱc l̵p làng thͱ nh̭t: Mӝt sӕ ngѭӡi thѭӡng là các chӫ hӝ giàu có góp công
góp cӫa xin lұp làng mӟi và chҩp nhұn ÿóng thuӃ cho nhà nѭӟc. Tuy nhӳng hoҥt ÿӝng tұp thӇ
ÿã giúp cho nhӳng di dân dӉ dàng sӕng ÿѭӧc lúc ban ÿҫu, bӣi vì ruӝng ÿҩt mӟi chӍ mang lҥi rҩt
ít hoa lӧi - có khi không có hoa lӧi - trong năm ÿҫu khai khҭn, trong lúc chúa NguyӉn chӍ giúp
ÿӥ bҵng cách cho tҥm miӉn thuӃ, mà không cҩp dѭӥng hay cung ӭng các nông cө. Chính vì
muӕn giúp cho nhӳng dân mӟi nhұp cѭ có thӇ sӕng ÿѭӧc trong nhӳng năm ÿҫu chúa NguyӉn ÿã
cho dành riêng nhӳng phҫn ÿҩt công cӝng cӫa làng ngoài nhӳng ruӝng ÿҩt cӫa tѭ nhân.
Ph˱˯ng thͱc l̵p làng thͱ hai: Mӝt ngѭӡi giàu ÿi chiêu mӝ mӝt sӕ gia ÿình túng thiӃu
lұp làng mӟi. Mӑi hoҥt ÿӝng và sӵ hình thành cѫ cҩu ÿҩt ÿai cNJng giӕng nhѭ trong phѭѫng thӭc
thӭ nhҩt, chӍ có khác là trong nhӳng năm ÿҫu khai khҭn, ngѭӡi giàu có ÿӭng ra lұp làng sӁ ӭng
trѭӟc mӑi chi phí vӅ lúa giӕng, nông cө, lѭѫng thӵc cho nhӳng ngѭӡi trӵc tiӃp khai khҭn, canh
tác. Tình trҥng này ÿã tҥo ra mӝt tӹ lӋ ruӝng ÿҩt lӟn lao thuӝc quyӅn cӫa ngѭӡi sáng lұp làng
trong khi nhӳng ngѭӡi khác chӍ có ÿѭӧc mӝt phҫn ruӝng ÿҩt khiêm tӕn trong làng mӟi.
Ph˱˯ng thͱc l̵p làng thͱ ba: Có phҫn nào giӕng phѭѫng thӭc thӭ nhҩt, mӝt di dân có
thӃ lӵc xin trѭng khҭn mӝt vùng ÿҩt ÿӇ lұp làng mӟi ÿã tìm kiӃm bҵng cách cѭӥng bách hay
mua chuӝc các ÿiӅn nô ÿӃn cѭ ngө và làm viӋc trên ÿҩt nhѭ ngѭӡi làm thuê.
Ph˱˯ng thͱc l̵p làng thͱ t˱: Có phҫn giӕng nhѭ phѭѫng thӭc thӭ nhҩt và thӭ ba, mӝt
di dân xin trѭng khҭn lұp làng mӟi, ÿã ÿѭa cҧ thân nhân, dòng hӑ nӝi ngoҥi ÿӃn cѭ ngө và khai
thác trên ÿҩt ÿai ÿã xin trѭng khҭn.
Bên cҥnh các phѭѫng thӭc trên còn có nhӳng phѭѫng thӭc nhà nѭӟc ÿӭng ra trӵc tiӃp
vұn ÿӝng và tә chӭc:
Nhà nѭӟc chiêu mӝ nhӳng thành phҫn lѭu tán - trong ÿó có tù ÿào binh, tӭ cӕ vô thân -
hay phân bә nhân dân và nhiӅu loҥi binh lính ÿӃn khai khҭn ÿҩt ÿai lұp ra làng mӟi. Nhӳng
ruӝng ÿҩt ngày càng mӣ rӝng và cNJng dҫn dҫn ÿi theo khuôn mүu cѫ cҩu chung vӟi các hình
thӭc sӣ hӳu ÿѭӧc nhà nѭӟc chӫ ÿӝng cung cҩp các phѭѫng tiӋn canh tác nhѭ trâu cày, lúa
giӕng... chính phѭѫng thӭc này có xu hѭӟng phát sinh nhӳng loҥi tài sҧn tұp thӇ trong các làng
xã.
Nhà nѭӟc tә chӭc các làng ÿӗn ÿiӅn rӗi huy ÿӝng nhân dân, nhҩt là binh lính, ÿӃn làm
viӋc theo mӝt kӹ luұt rҩt chһt chӁ ÿӇ duy trì thѭӡng trӵc mӝt ÿӝi quân nông dân - ngө binh ѭ
nông - vӯa sҧn xuҩt vӯa chiӃn ÿҩu hay luân phiên làm viӋc này ÿӃn viӋc kia khi hӳu sӵ. Trên
nguyên tҳc, các ÿӗn ÿiӅn trӵc tiӃp tҥo ra các diӋn tích công ÿiӅn công thә.
Mӝt cách cө thӇ hѫn ngѭӡi ta có thӇ phân biӋt nhiӅu phѭѫng thӭc lұp làng, khai khҭn
khác nhau, nhѭng tәng hӧp lҥi, các phѭѫng thӭc lұp làng tiêu biӇu trên ÿây là nguӗn gӕc thӵc
trҥng cѫ cҩu ÿiӅn thә trong các làng xã ӣ Ĉӗng Nai tӯ ÿҫu thӃ kӹ XVII, hay ÿúng hѫn và chӫ
yӃu hѫn tӯ ÿҫu thӃ kӹ XVIII trӣ vӅ sau.
Theo thѭ tӏch, ÿӇ khuyӃn khích viӋc khҭn hoang, các chúa NguyӉn ÿã cho ngѭӡi di dân
ÿѭӧc tӵ tiӋn chiӃm ÿҩt mӣ vѭӡn trӗng cau và xây dӵng nhà cӱa. Các di dân ngày càng mӣ rӝng
ÿҩt ÿai, mӣ mang vѭӡn tѭӧc. ViӋc khai hoang lұp ҩp ӣ Ĉӗng Nai phát triӇn mҥnh ÿӃn mӭc cao,
ÿӫ ÿӇ cho nhà nѭӟc thӵc hiӋn viӋc ÿo ÿҥc và tính thuӃ. Tҥi ÿӏa bàn Ĉӗng Nai khi chính quyӅn
ÿѭӧc thiӃt lұp thì toàn thӇ các lѭu dân nhҩt loҥt phҧi tuân theo phép tҳc cӫa nhà nѭӟc ÿһt ra
phѭӡng, ҩp, xã, thôn, chia cҳt ÿӏa phұn, mӛi ngѭӡi phân chiӃm ruӝng ÿҩt, chuҭn ÿӏnh thuӃ ÿinh,
thuӃ ÿiӅn và lұp sә bӝ ÿinh, bӝ ÿiӅn (Lұp sә ÿinh ÿӇ biӃt rõ sӕ dân ÿinh, tên tuәi và nghӅ nghiӋp
ÿӇ ÿóng thuӃ và sѭu dӏch. Lұp sә ÿiӅn ÿӇ ghi rõ ÿӏa bàn cӫa tӯng làng, tӯng mҧnh ruӝng cӫa
mӛi ngѭӡi ÿӇ tính thuӃ).

7.9 Page 69

▲back to top


Nhѭng tӯ thӃ kӹ XVIII, viӋc thành lұp các làng xã dҫn dҫn ÿѭӧc quy ÿӏnh do chính
quyӅn hӑ NguyӉn mà hӋ thӕng cai trӏ cӫa nó ÿã ÿѭӧc công khai áp ÿһt. Vì thӃ các cѫ cҩu làng
xã ÿѭӧc thành lұp ban ÿҫu cNJng nhiӅu ÿһc ÿiӇm khác trong mӝt bӕi cҧnh ÿã thay ÿәi. Chính
quyӅn phong kiӃn mӝt cách nào ÿó ÿã góp phҫn làm phát sinh nhiӅu làng xã có nhӳng cҩu trúc
xã hӝi ban ÿҫu khác nhau.
Có loҥi làng xã quy tө nhӳng ngѭӡi tuy không giàu có nhѭng lҥi có óc tháo vát mҥnh
dҥn tìm ÿҩt khai hoang lұp ҩp có thӇ ÿһt nӅn tҧng cho mӝt cҩu trúc xã hӝi làng xã khá ÿӗng bӝ
vӅ ý chí tiӃn thӫ, vӅ ÿӏa vӏ xã hӝi cNJng nhѭ vӅ tài sҧn vұt chҩt. Nhӳng thành phҫn xã hӝi này
chӫ ÿӝng liên kӃt vӟi nhau và có nhӳng phѭѫng tiӋn vұt chҩt khҧ quan ÿӇ thӵc hiӋn mөc tiêu
cӫa hӑ, hӑ không phҧi là nhӳng thành phҫn bӏ vô sҧn hóa, lҥi có ý thӭc vӅ kӃ hoҥch hӑ theo
ÿuәi nên ÿã sӟm tә chӭc nhӳng cѫ cҩu ÿӏa sҧn ÿáp ӭng cho quyӅn lӧi cá nhân cNJng nhѭ công
cӝng cӫa cӝng ÿӗng làng xã. Nhӳng yӃu tӕ này dӉ ÿѭa loҥi làng xã này trӣ thành nhӳng ÿѫn vӏ
khép kín chһt chӁ trong chính viӋc bҧo vӋ nhӳng quyӅn lӧi trong làng xã cӫa mình.
Có loҥi làng xã ÿѭӧc lұp nên do sáng kiӃn cӫa mӝt ngѭӡi giàu chiêu tұp nhӳng ngѭӡi
nghèo ÿã có mӝt cҩu trúc xã hӝi ban ÿҫu mang tính ÿӕi lұp: mӝt bên là bҧn thân mӝt ngѭӡi
giàu, có tài sҧn ÿóng vai ông chӫ và bên kia là tұp thӇ nhӳng ngѭӡi nghèo khә vô sҧn ÿóng vai
trò làm thuê. Giӳa hai thành phҫn xã hӝi này có sӵ mâu thuүn vӅ lӧi ích.
Có loҥi làng xã hình thành do viӋc mӝt ngѭӡi di dân nào ÿó chiêu tұp các ÿiӅn nô ÿӇ lұp
làng mӟi mà trong ÿó ngѭӡi chiêu tұp ÿiӅn nô - ÿóng vai trò ngѭӡi chӫ làng ÿҫy quyӅn uy
chiӃm hӳu hҫu hӃt các ÿҩt ÿai trong làng - ÿӏnh ÿoҥt tҩt cҧ mӑi công viӋc và quyӅn lӧi cho ÿiӅn
nô. Thân phұn ÿiӅn nô còn hҭm hiu ÿen tӕi hѫn nhӳng thành phҫn nghèo khә trong loҥi cѫ cҩu
làng xã trên. Nhѭng nhӳng ÿiӅn nô dӉ tӯ bӓ nhӳng cѫ cҩu ÿӏnh cѭ kiӇu này, ÿӇ kiӃm nhӳng
ngѭӡi chӫ khác hay tӵ mình khai thác lҩy mӝt khoҧnh ÿҩt nào ÿó.
Cҧ ba hình thái cѫ cҩu xã hӝi trên, dù là phát sinh trên cѫ sӣ nhân dân hay ÿѭӧc sӵ chӍ
ÿҥo cӫa chính quyӅn phong kiӃn hӑ NguyӉn, ÿӅu có nhiӅu tính chҩt tӵ phát nên có thӇ ÿѭa ÿӃn
nhӳng hұu quҧ mҩt cân ÿӕi trong cѫ cҩu cNJng nhѭ trong sinh hoҥt xã hӝi làng xã vӅ sau. Ngoài
ra trong thӵc tӃ, còn có nhӳng làng xã do chính quyӅn phong kiӃn trӵc tiӃp thành lұp, nhӳng
làng xã này có nhӳng cҩu trúc xã hӝi có thӇ ít nhiӅu mang tính chҩt công cө trong viӋc thӇ hiӋn
các ÿѭӡng lӕi chính sách cӫa chӃ ÿӝ phong kiӃn hӑ NguyӉn. VӅ phѭѫng diӋn lӏch sӱ, nhӳng cҩu
trúc xã hӝi làng xã này phҫn nhiӅu ÿã xuҩt hiӋn tӯ mӝt phҫn tѭ cuӕi thӃ kӹ XVIII.
Tùy theo nhӳng thành phҫn dân cѭ khác nhau mà chính quyӅn phong kiӃn lӵa chӑn, ÿѭa
vào công cuӝc khҭn hoang lұp ҩp, chúng ta thҩy có mӝt sӕ loҥi làng có cҩu trúc xã hӝi khác
nhau.
Loҥi làng có cҩu trúc xã hӝi phӭc tҥp gӗm nhӳng thành phҫn tuyӇn mӝ là nhӳng ngѭӡi
lѭu tán có xuҩt xӭ lý lӏch là tù binh, ÿào binh, trӝm cҳp, hay nhiӅu loҥi tӝi hình mang án lѭu
ÿày. Dƭ nhiên ÿӇ ÿiӅu hành nhӳng làng xã này, chính quyӅn phong kiӃn phҧi áp dөng nhӳng
biӋn pháp quҧn lý chһt chӁ riêng nhҵm әn ÿӏnh các thành phҫn xã hӝi dӉ gây bҩt an vì thiӃu cѫ
sӣ sinh sӕng và cѭ trú thѭӡng xuyên trong các ÿӗn trҥi xây dӵng kinh tӃ ÿӇ rӗi tӯng bѭӟc
chuyӇn dҫn thành làng xã. Có thӇ nhiӅu mҫm móng bҩt mãn gây ra biӃn ÿӝng xã hӝi bҳt nguӗn
tӯ trong nhӳng loҥi làng này.
Có nhӳng làng khác ÿѭӧc chính quyӅn thành lұp vӟi mӝt thành phҫn xã hӝi nhҩt ÿӏnh,
chҷng hҥn các tù binh hay tù phҥm thѭӡng dân ÿѭӧc giao viӋc khҭn hoang lұp ҩp nhѭ mӝt hình
thӭc ÿӅn tӝi bҵng lao ÿӝng ÿӇ sau mӝt thӡi gian nhҩt ÿӏnh sӁ ÿѭӧc trҧ lҥi cuӝc sӕng bình
thѭӡng. Ít nhҩt vӅ phѭѫng tiӋn tù phҥm, nhӳng thành phҫn này tuy xuҩt xӭ xã hӝi không giӕng
nhau vүn tҥo nên mӝt cҩu trúc khá thuҫn nhҩt cùng chӏu nhӳng biӋn pháp quҧn lý cӫa chính
quyӅn phong kiӃn.
II.3. Th˱˯ng c̫ng Cù Lao Ph͙, m͡t trung tâm th˱˯ng m̩i, giao d͓ch qu͙c t͇:

7.10 Page 70

▲back to top


Nhóm lѭu dân ngѭӡi Minh theo chân Trҫn Thѭӧng Xuyên, ÿҫu tiên ÿӏnh cѭ trên vùng
ÿҩt BӃn Gӛ, nhѭng nhұn thҩy Cù Lao Phӕ, có vӏ trí quan trӑng trong kinh doanh vӟi ÿѭӡng
thӫy, ÿѭӡng bӝ nӕi liӅn miӅn Trung, ÿѭӡng bӝ lên Cao Miên và ÿѭӡng thӫy xuӕng Gia Ĉӏnh.
Sau khi quyӃt ÿӏnh ÿӏnh cѭ trên Cù Lao Phӕ, Trҫn Thѭӧng Xuyên ÿã cùng vӟi nhӳng nhà hào
phú, quý tӝc ÿi theo ông “chiêu nҥp ÿѭӧc ngѭӡi buôn nѭӟc Tàu, xây dӵng ÿѭӡng phӕ, lҫu quá
ÿôi tӯng rӵc rӥ trên bӡ sông, liên lҥc năm dһm và phân hoҥch ra ba nhai lӝ, nhai lӟn giӳa phӕ
lát ÿá trҳng, nhai ngang lát ÿá ong, nhai nhӓ lát ÿá xanh, ÿѭӡng rӝng bҵng phҷng, ngѭӡi buôn tө
tұp ÿông ÿúc, tàu biӇn, ghe sông ÿӃn ÿұu chen lҩn nhau, còn nhӳng nhà buôn to thì ӣ ÿây nhiӅu
hѫn hӃt, lұp thành mӝt ÿҥi ÿô hӝi”(1).
Cù Lao Phӕ phát triӇn nhanh phӗn thӏnh trӣ thành mӝt thѭѫng cҧng lӟn cҥnh tranh vӟi
thѭѫng cҧng Hӝi An ӣ Quҧng Nam nhӡ các lý do sau ÿây:
ViӋc thѭѫng mҥi ÿѭӧc tә chӭc khéo léo, Trҫn Thѭӧng Xuyên chiêu tұp ngѭӡi buôn
nѭӟc ngoài, nhҩt là ngѭӡi Tàu ÿӃn kiӃn thiӃt, ÿây là bӑn thѭѫng buôn chuyên nghiӋp, có vӕn to
và giàu kinh nghiӋm, mӝt sӕ ÿã theo Trҫn Thѭӧng Xuyên ÿӃn trѭӟc ÿã tҥo lұp cѫ sӣ ÿҫu tiên ӣ
BӃn Gӛ, nhѭng do thѭѫng mҥi ngày càng phát triӇn, nên ÿã tìm ÿӃn Cù Lao Phӕ là nѫi sông sâu
có chӛ thuұn tiӋn cho tàu biӇn ÿұu (nѫi vӵc sâu gҫn ÿӅn thӡ ông NguyӉn Hӳu Cҧnh) và viӋc tӗn
trӳ, phân phӕi hàng hóa ÿѭӧc ÿiӅu hành hӧp lý. Nhà lҫu, phӕ xá hai bên nhai lӝ lát ÿá làm kho
hàng và cNJng là nѫi nghӍ mát giҧi trí cӫa chӫ tàu và thӫy thӫ, tàu chҥy buӗm, gһp gió thuұn thì
mӟi ÿӃn hoһc ÿi ÿѭӧc. ThuyӅn buӗm ÿӃn hҥ neo là lên bӡ thuê phӕ ӣ, rӗi ÿӃn nhà chӫ mua hàng
và ÿӏnh giá mua bao tҩt cҧ hàng hóa tӕt xҩu không tӯ món nào. Gҫn ÿӃn ngày trѭѫng buӗm trӣ
vӅ gӑi là “hӗi ÿѭӡng”, chӫ thuyӅn chӍ cho chӫ hàng buôn biӃt cҫn mua giúp sҧn vұt gì thì ngѭӡi
chӫ hàng buôn cNJng giúp cho có hàng ÿӇ kӏp ngày giӡ. Khi hàng ÿã chҩt xuӕng tàu rӗi, chӫ
thuyӅn cNJng nhѭ chӫ hàng buôn cùng nhau ngӗi tính lҥi sә sách, ÿӕi chiӃu hóa ÿѫn thanh toán
cho nhau, rӗi cҧ hai cùng nhau vui chѫi ca hát.
“Sҧn vұt mà các chӫ thuyӅn thѭӡng hay mua là nhӳng sҧn vұt ÿѭӧc sҧn xuҩt ӣ Ĉӗng
Nai nhѭ gҥo, cá khô, sӯng tê, ngà voi, gҥc nai, các loҥi dѭӧc thҧo ӣ phía Nam. Còn sҧn vұt các
chӫ hàng buôn thѭӡng nhұn mua là nhӳng sҧn phҭm tiêu dùng gӗm tѫ lөa, vҧi bӕ, dѭӧc phҭm
cho ÿӃn nhӳng ÿӗ xa xí, trang trí nhѭ gҥch ngói, sӭ men, ÿá xây cӝt chùa, nhang ÿèn, giҩy tiӅn
vàng bҥc...
Hàng năm cӭ ÿӃn tháng mӝt, tháng chҥp ngѭӡi ta thѭӡng xay giã lúa thành gҥo ÿem ÿi
bán lҩy tiӅn tiêu dùng vào nhӳng ngày lӉ tӃt. Còn tӯ cuӕi tháng giêng trӣ ÿi, hӑ không còn thӡi
giӡ rҧnh rӛi ÿӇ xay giã lúa thóc. Nhӳng lúc bình thѭӡng ngѭӡi ta chuyên chӣ gҥo thóc ra bán tҥi
thành Phú Xuân ÿӇ ÿәi chác hay mua sҳm nhӳng hàng vóc nhiӉu, trӯu, ÿoҥn cӫa ngѭӡi Tàu
ÿem vӅ may mһc, nên áo quҫn hӑ toàn nhӳng hàng hoa màu tѭѫi tӕt ÿҽp ÿӁ, ít khi hӑ dùng
nhӳng áo quҫn bҵng vҧi trҳng thѭӡng” (16[17]).
Nguӗn xuҩt khҭu chính ӣ Cù Lao Phӕ là lúa gҥo. Lúa gҥo ӣ Ĉӗng Nai nhiӅu nên rҩt rҿ
“Còn ÿӗng tiӅn xѭa thì mӝt tiӅn (60 ÿӗng) ÿong ÿѭӧc 16 ÿҩu thóc. Cӭ lѭӡng theo bát ÿѭӧc gҥt
bҵng miӋng mà dân gian ÿӏa phѭѫng thѭӡng dùng thì ba bát ҩy ngang vӟi 30 bát cӫa nhà nѭӟc.
Mӝt quan tiӅn ÿong ÿѭӧc 300 bát ÿӗng cӫa nhà nѭӟc (tӭc bát ÿӏnh chuҭn). Giá rҿ nhѭ vұy, các
nѫi khác chѭa tӯng có” (17[18]). KӃ ÿӃn là nguӗn gӛ quý dùng ÿӇ làm tàu thuyӅn vì giao thông
ÿѭӡng thӫy là chӫ yӃu “Phӫ Gia Ĉӏnh sҧn xuҩt nhiӅu gӛ tӕt. Tra xét sә sách cӫa cai bҥ NguyӉn
Khoa Thuyên kê biên hai xӭ là nguӗn Ĉӗng Môn cùng thӫ Quang Hóa thuӝc huyӋn Phѭӟc
Long có các thӭ gӛ sao, trҳc, dҫu, giáng hѭѫng, gө” (18[19]).
Các thuyӅn buôn cӫa phѭѫng Tây, cӫa Nhұt Bҧn, cӫa Mã Lai, cӫa Trung Hoa lҫn lѭӧt
ghé vào Cù Lao Phӕ ÿӇ buôn bán và trao ÿәi hàng hóa.
(1) Trònh Hoaøi Ñöùc, Sñd, taäp Thöôïng, Bieân Hoøa, tr.25
(1) Lê Quý Ĉôn, Sÿd, Q.VI, tr.441
(17[18]) Lê Quý Ĉôn, Sÿd, Q.II, tr.223
(18[19]) Lê Quý Ĉôn, Sÿd, Q.VI, tr.375

8 Pages 71-80

▲back to top


8.1 Page 71

▲back to top


Nhӳng ngѭӡi Hoa theo Trҫn Thѭӧng Xuyên vào Biên Hòa, ngoài nhӳng binh lính vүn
giӳ nguyên ÿӝi ngNJ “Long Môn” dѭӟi quyӅn chӍ huy cӫa ông, còn có hàng loҥt các quý tӝc
phong kiӃn và thѭѫng nhân giàu có cùng gia quyӃn quê ӣ Quҧng Ĉông, Hҧi Nam, Phѭӟc KiӃn,
TriӅu Châu, Hҽ. Ngoài mӝt sӕ sӕng tұp trung ӣ Bàn Lân (BӃn Gӛ), Cù Lao Phӕ, còn có nhӳng
ngѭӡi sӕng rҧi rác trong phҥm vi vùng Ĉӗng Nai vӟi tính cách là nhӳng ÿҥi lý thu mua nguyên
vұt liӋu, hàng hóa tҥi chӛ cung cҩp vӅ Cù Lao Phӕ nhѭ ӣ Tân Bҧn (lúa gҥo), Mӻ Khánh, Bình
Long (hàng vàng bҥc), Chӧ Ĉӗn (nҵm trong làng Bình Long xuҩt lu, hNJ, cát, ÿá ong), Tân Mai,
Vƭnh Thanh, Bình Trѭӟc, Bình Phѭӟc (lúa gҥo), Ĉӗng Bҧn, Thӫ Ĉӗn Xӭ (gӛ quý, thú rӯng),
Bình Sѫn (ÿá rӱa dùng tô nhà), Phú Hӝi (xuҩt trà), An Lӧi (sҫu riêng), Long Tân (chuӕi),
Phѭӟc An (cá Buôi, sò huyӃt), Phѭӟc Khánh (lúa gҥo thѫm), Tam An (tôm càng), Hӝi Bài (cá),
Long Phѭӟc (chuӕi, xoài).
Sӵ phӗn thӏnh cӫa thѭѫng cҧng Cù Lao Phӕ hay Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ vӟi tѭ cách là trung
tâm thѭѫng mҥi và giao dӏch quӕc tӃ không chӍ riêng cӫa Ĉӗng Nai mà còn cӫa cҧ ÿҩt Gia Ĉӏnh
(ngày nay là Nam bӝ) kéo dài ÿӃn năm 1776 thì chҩm dӭt. Nguyên nhân là khi công cuӝc khai
hoang tiӃn nhanh vӅ miӋt dѭӟi (ÿӗng bҵng sông Cӱu Long ngày nay) thì vӏ trí trung tâm cӫa ÿҩt
phѭѫng Nam lúc này tҩt nhiên phҧi chuyӇn xuӕng vùng BӃn Nghé - Sài Gòn. Mһc khác khi Cù
Lao Phӕ ÿã trӣ thành “xӭ ÿô hӝi” cӫa vùng ÿҩt mӟi, thì tӵ nó cNJng trӣ thành nѫi diӉn ra nhӳng
cuӝc tranh chҩp vӅ quyӅn lӵc chính trӏ. Trѭӟc hӃt năm 1747, bӑn khách thѭѫng ngѭӡi Phѭӟc
KiӃn do Lý Văn Quang cҫm ÿҫu tӵ xѭng là “Giҧn Phӕ Ĉҥi Vѭѫng” tұp trung bè ÿҧng, toan
ÿánh úp lҩy dinh Trҩn Biên. Âm mѭu bҥo loҥn bӏ dұp tҳt, nhѭng gây nhiӅu thiӋt hҥi cho Cù Lao
Phӕ. KӃ ÿӃn trұn chiӃn giӳa NguyӉn Ánh và Tây Sѫn, nhҩt là biӃn cӕ năm 1776 ÿã tàn phá Cù
Lao Phӕ,“...tӯ ÿҩy chӛ này biӃn thành gò hoang, sau khi trung hѭng ngѭӡi ta tuy có trӣ vӅ
nhѭng “dân sӕ không ÿѭӧc mӝt phҫn trăm lúc trѭӟc” (1).
II.4. Ĉ͛ng Nai trong cu͡c chi͇n tranh Tây S˯n - Nguy͍n Ánh:
Khi chính quyӅn phong kiӃn chúa NguyӉn ÿѭӧc thiӃt lұp ӣ Ĉӗng Nai vào cuӕi thӃ kӹ
XVII, thì tiӃn ÿӝ phong hóa dân cѭ gia tăng và chiӅu hѭӟng này phát triӇn khá ÿӅu ÿһn cho ÿӃn
khi bùng phát phong trào khӣi nghƭa cӫa nông dân Tây Sѫn. Cuӝc khӣi nghƭa Tây Sѫn ÿã ÿánh
thӭc cҧ mӝt khӕi dân cѭ nông thôn tӯ lâu vүn câm lһng dѭӟi sӵ thӕng trӏ cӫa guӗng máy phong
kiӃn hӑ NguyӉn. KӇ tӯ năm 1771, diӉn ra mӝt hình thái phong hóa mӟi mang màu sҳc chính trӏ:
ÿó là cuӝc ÿҩu tranh xã hӝi giӳa nhӳng thành phҫn dân cѭ làm phên dұu cho chúa NguyӉn và
nhӳng ngѭӡi dân bҩt khuҩt nhұn thӭc rõ tình cҧnh bӏ áp bӭc cӫa mình ÿӇ rӗi hѭӣng ӭng khӣi
nghƭa ÿӭng hҷn trong phong trào Tây Sѫn. Nhӳng biӃn cӕ quá dӗn dұp, khiӃn cho mӝt sӕ làng
xã nҵm trong tҫm tay Tây Sѫn có nhӳng thay ÿәi trong cѫ cҩu xã hӝi. Trong 11 năm (1774 -
1785) quân Tây Sѫn và quân NguyӉn ÿã quҫn thҧo nhau không phút giây ngѫi nghӍ ÿã góp
phҫn làm tan rã bѭӟc ÿҫu nhӳng cѫ cҩu xã hӝi làng xã tӯng ÿѭӧc chúa NguyӉn gҫy dӵng ӣ
Ĉӗng Nai nhѭng chѭa ÿӫ thӡi gian ÿӇ tҥo lұp nhӳng cѫ cҩu làng xã theo nӅ nӃp mӟi cӫa chӃ ÿӝ
Tây Sѫn.
Thӵc chҩt khi phong trào khӣi nghƭa nông dân Tây Sѫn vùng dұy vào năm 1771, cѫ cҩu
quyӅn lӵc chính trӏ ӣ các thôn xã ӣ Ĉӗng Nai mӟi trӣ thành mӝt trong nhӳng trӑng ÿiӇm chiӃn
lѭӧc mà chúa NguyӉn phҧi quan tâm mӝt cách ÿһc biӋt, nhҩt là tӯ khi chúa tôi nhà NguyӉn ÿã
bӏ Tây Sѫn ÿánh bұt ra khӓi vùng Thuұn Quҧng và buӝc phҧi thoát chҥy vào Nam.
Cuӕi năm 1775, sau khi ÿiӅu ÿình vӟi quân Trӏnh ÿӇ tҥm yên phía Bҳc, quân Tây Sѫn
(lúc này ÿang chiӃm giӳ Quҧng Nam, Quҧng Ngãi, Bình Ĉӏnh) chuyӇn sang mӣ nhӳng cuӝc
tiӃn công chiӃn lѭӧc vào tұp ÿoàn phong kiӃn hӑ NguyӉn trên ÿҩt Gia Ĉӏnh. Tӯ năm 1776 ÿӃn
năm 1785, quân Tây Sѫn sáu lҫn tiӃn công kӇ cҧ lҫn NguyӉn HuӋ ÿѭa ÿҥi quân vѭӧt biӇn tiӃn
(1) Trònh Hoaøi Ñöùc, Sñd, taäp Thöôïng, Bieân Hoøa, tr.26

8.2 Page 72

▲back to top


vào Mӻ Tho, ÿánh bҥi ÿӝi quân xâm lѭӧc Xiêm tҥi Rҥch Gҫm - Xoài Mút (1). Trong cuӝc chiӃn
tranh kéo dài gҫn 10 năm giӳa Tây Sѫn và NguyӉn Ánh, ÿҩt Gia Ĉӏnh nói chung, vùng Ĉӗng
Nai - Biên Hòa nói riêng là nѫi diӉn ra các trұn ÿánh ác liӋt, không tránh khӓi nhӳng tàn phá
nһng nӅ.
Trong nhӳng lҫn quân Tây Sѫn tiӃn công vào Gia Ĉӏnh, quân NguyӉn ÿӅu thҩt bҥi và bӏ
ÿánh bұt ra khӓi ÿҩt liӅn, sӕ quân sӕng sót phҧi trӕn tránh trong các hҧi ÿҧo nhѭ Thә Chu, Phú
Quӕc, Cә Cӕt, Côn Lôn. Tuy nhiên sau mӛi lҫn ÿánh bҥi quân NguyӉn, NguyӉn HuӋ hay
NguyӉn Nhҥc, NguyӉn Lӳ ÿӅu trӣ vӅ Qui Nhѫn, chӍ ÿӇ lҥi mӝt ÿӝi quân làm nhiӋm vө trҩn giӳ
ÿѫn thuҫn. Nhҩt là khi NguyӉn HuӋ kéo quân ra Bҳc vӟi danh nghƭa phù Lê di͏t Tr͓nh (1786)
và ÿánh tan quân xâm lѭӧc nhà Thanh (1789). Ĉây là cѫ hӝi ÿӇ NguyӉn Ánh quay trӣ lҥi chiӃm
Gia Ĉӏnh, rӗi xây dӵng nѫi ÿây thành căn cӭ chiӃn lѭӧc ÿӇ giành thҳng lӧi sau cùng.
Mѭӡi năm chiӃn tranh có gây ra sӵ xáo trӝn nhҩt ÿӏnh trong ÿӡi sӕng kinh tӃ - xã hӝi ӣ
ÿây, nhiӅu nѫi ruӝng ÿҩt bӓ phӃ không có ngѭӡi cày. Sau khi chiӃm hҷn Gia Ĉӏnh, ÿӇ xây dӵng
nѫi ÿây thành căn cӭ hұu cҫn phөc vө cho cuӝc chiӃn chӕng Tây Sѫn, NguyӉn Ánh ÿһc biӋt lѭu
tâm ÿӃn viӋc khai khҭn ÿҩt hoang hóa, dùng nhiӅu biӋn pháp ÿӇ khích lӋ, thúc giөc, sai quan lҥi
ÿi khҳp các huyӋn, các làng, ҩp khuyên bҧo mӑi ngѭӡi phҧi siêng năng cày cҩy. Tӯ năm Kӹ
Dұu (1789), NguyӉn Ánh ÿһt 12 quan ĈiӅn trҩn lҩy các quan Hàn lâm chӃ cáo là Trӏnh Hoài
Ĉӭc, Lê Quang Ĉӏnh, Ngô Tùng Châu, Hoàng Minh Khánh sung chӭc ҩy. Các quan ĈiӅn trҩn
chia nhau ÿi xuӕng 4 dinh Trҩn Biên, Phiên Trҩn, Vƭnh Trҩn, Trҩn Ĉӏnh khuyên bҧo mӑi ngѭӡi
tӯ phӫ binh ÿӃn hҥng cùng cӕ ÿӅu phҧi gҳng sӭc cày cҩy, ngѭӡi nào không theo nghӅ nông thì
phҧi ÿi lính. Các quan ÿiӅn trҩn lҥi cho mӝ dân các nѫi ÿӃn làm ruӝng gӑi là ÿiӅn tӕt, cҩp cho
hӑ ruӝng hoang, trâu cày và ÿiӅn khí, nӃu không ÿӫ dùng thì nhà nѭӟc cho vay, ÿӃn mùa gһt thì
trҧ lҥi bҵng lúa. Ngoài ra còn ÿӃn mùa gһt, xét ngѭӡi nào cҩy ruӝng trNJng mà thu ÿѭӧc 100
thúng (mӛi thúng 24 bát), cҩy ruӝng cao mà thu ÿѭӧc 70 thúng trӣ lên, nӃu là phӫ binh thì ÿѭӧc
miӉn 1 năm tùng chinh, nӃu là dân thì ÿѭӧc miӉn 1 năm lao dӏch, không thu hoҥch ÿѭӧc sӕ ҩy
thì không ÿѭӧc miӉn.
Chính nhӡ nhӳng biӋn pháp thúc giөc và khích lӋ ҩy mà Gia Ĉӏnh nói chung, vùng
Ĉӗng Nai - Biên Hòa nói riêng ÿã ÿѭӧc khai thác mӣ mang thêm nhiӅu trong nhӳng năm cuӕi
thӃ kӹ XVIII.
III. TRҤNG THÁI KINH Tӂ, XÃ HӜI ĈӖNG NAI THӠI Kǣ KHAI PHÁ:
Lѭu dân ViӋt khi mӟi ÿӃn khu vӵc ÿӏa ÿҫu cӫa Ĉӗng Nai, ÿã chú trӑng trѭӟc hӃt ÿӃn
làm nông nghiӋp (trӗng lúa nѭӟc cә truyӅn); thӃ nhѭng vӯa do ÿӏa thӃ tӵ nhiên vӯa do nhu cҫu
sinh sӕng trѭӟc mҳt, nhӳng di dân này chҳc chҳn ÿã bҳt tay vào nhӳng hoҥt ÿӝng khai thác tӵ
nhiên nhѭ săn bҳt, hái lѭӧm các sҧn phҭm tӵ nhiên ӣ môi trѭӡng chung quanh, ÿӗng thӡi ÿào
ÿҳp ngay mӝt ít luӕng nѭѫng rүy ÿӇ trӗng các loҥi thӵc vұt ngҳn ngày lҥi không kén ÿҩt và có
thӇ chӏu ÿӵng ÿѭӧc khô hҥn nhѭ khoai, bҳp, sҳn... “nhӳng ngѭӡi di cѭ mӟi ra sӭc chһt phá cây
cӕi, cҳt cӓ rұm và mӣ mang ÿҩt ÿai trӣ thành nhӳng phҫn ÿҩt bҵng phҷng, thә ÿӏa phì nhiêu.
Nhà NguyӉn lҥi cho dân tӵ do chiӃm ÿҩt mӣ vѭӡn trӗng cau và xây dӵng nhà cӱa” (1).
Nói chung trong thӃ kӹ XVIII cѫ cҩu sӣ hӳu ÿҩt ÿai cӫa ngѭӡi ViӋt ӣ Ĉӗng Nai vүn
xuҩt hiӋn dѭӟi hai hình thӭc: sӣ hӳu tұp thӇ và sӣ hӳu cá nhân. Khi con ngѭӡi ӣ vào giai ÿӑan
khai phá ÿҩt ÿai ÿӇ dùng vào viӋc canh tác nông nghiӋp, thì quyӅn sӣ hӳu cá nhân xuҩt hiӋn phә
biӃn, vì ÿҩt ÿai khi ÿó sӣ dƭ có giá trӏ là do chính lao ÿӝng cӫa ngѭӡi khai khҭn và ngѭӡi ÿó có
quyӅn hѭӣng dөng nhӳng hoa lӧi trên ÿҩt ÿai ÿó mӝt cách chính ÿáng. Tuy nhiên quyӅn sӣ hӳu
cá nhân này dù trong nhӳng thӡi kǤ nông nghiӋp phát triӇn ӣ trình ÿӝ cao vүn không phá hӫy
quyӅn sӣ hӳu tұp thӇ ban ÿҫu.
(1) Ñoäi quaân xaâm löôïc Xieâm goàm 2 vaïn thuûy quaân, 300 chieán thuyeàn vaø 3 vaïn boä binh
(1) Leâ Quyù Ñoân, Sñd, Q.VI, tr.60

8.3 Page 73

▲back to top


Chúa NguyӉn là ngѭӡi sӣ hӳu tӕi cao vӅ toàn thӇ các ÿҩt ÿai trong phҥm vi lãnh thә
Ĉàng Trong. Nhѭng quyӅn sӣ hӳu tӕi cao cӫa chúa NguyӉn vүn không mâu thuүn vӟi quyӅn sӣ
hӳu cá nhân vӅ ÿҩt ÿai, khi chúa NguyӉn hӧp thӭc hóa viӋc chiӃm hӳu ÿҩt ÿai cӫa cá nhân nhӡ
lao ÿӝng, bҵng cách lұp sә ÿӏa bҥ và căn cӭ vào ÿó ÿӇ ÿánh thuӃ ÿiӅn ÿӏa. Nhà nѭӟc cNJng không
xâm phҥm ÿӃn quyӅn thӯa kӃ ÿҩt ÿai này vô thӡi hҥn miӉn ngѭӡi ÿó thӵc hiӋn nghƭa vө ÿóng
thuӃ ÿiӅn ÿӏa vӅ phҫn ÿҩt ÿai mình ÿang sӣ hӳu. Có nhӳng phҫn ÿҩt ÿai vүn có thӇ có ngѭӡi sӣ
hӳu nhѭng không phҧi ÿóng thuӃ cho nhà nѭӟc, ÿó là trѭӡng hӧp các ÿҩt ÿai cӫa làng xã, tӭc là
bәn thôn ÿiӅn, bәn thôn thә.
Ӣ phҥm vi làng xã, chúng ta thҩy có hai loҥi tài sҧn tұp thӇ và tài sҧn cá nhân. Hai loҥi
tài sҧn này phát sinh ÿӗng thӡi, có tính cách bә sung cho nhau và làm thành yӃu tӕ chӫ yӃu
trong làng xã ӣ Ĉӗng Nai. VӅ phѭѫng diӋn kinh tӃ nông nghiӋp, ngѭӡi ta có thӇ coi làng xã nhѭ
mӝt ÿѫn vӏ khai phá trong khi huyӋn hay phӫ mӟi thӵc sӵ giӳ vai trò mӝt ÿѫn vӏ hành chính.
VӅ sau, dҫn dҫn tӯ trong ÿѫn vӏ khai phá này, ÿѫn vӏ biӇu thӏ tài sҧn hay quyӅn sӣ hӳu
tұp thӇ, sӁ hình thành nhӳng tài sҧn cá nhân: trong khi lұp làng nhӳng ruӝng ÿҩt khai phá ÿã
ÿѭӧc nhìn nhұn, và sӵ nhìn nhұn này vүn cӭ tiӃp tөc bә sung khi ngѭӡi dân trong làng cӭ khai
phá thêm nhӳng phҫn ÿҩt mӟi theo ý hӑ, rӗi xin cho ÿăng ký vào ÿiӅn bӝ ÿӗng thӡi chҩp nhұn
chӏu ÿóng thuӃ cho nhà nѭӟc ÿӇ ÿѭӧc nhà nѭӟc dành cho mình quyӅn sӣ hӳu nhӳng phҫn ÿҩt
này.
Ӣ giӳa hai hình thӭc ruӝng ÿҩt công hӳu, và ruӝng ÿҩt tѭ hӳu, các làng xã ӣ Ĉӗng Nai
còn có các bәn thôn ÿiӅn, bәn thôn thә thӇ hiӋn mӝt dҥng sӣ hӳu tұp thӇ, vì chính làng xã có
toàn quyӅn chӫ hӳu bәn thôn ÿiӅn thә: cho thuê mѭӟn và khi cҫn cho phát mҥi, tuy làng xã phҧi
nӝp thuӃ cho nhà nѭӟc. Phӫ Biên tҥp lөc cӫa Lê Quý Ĉôn có nói ÿӃn các xã ÿiӅn - nhӳng ruӝng
công cӫa xã - ӣ trong vùng Thuұn Quҧng. Phҧi chăng loҥi xã ÿiӅn này xuҩt hiӋn rҩt sӟm ngay
khi nhӳng làng xã ÿҫu tiên cӫa ngѭӡi ViӋt ÿѭӧc lұp ӣ vòng cung ÿӏnh cѭ Mô Xoài - Ĉӗng Nai -
Sài Gòn vào ÿҫu thӃ kӹ XVII. Do nhu cҫu thӵc tӃ và do thiӃt chӃ tұp truyӅn cӫa làng xã ngѭӡi
ViӋt tӯ phía Bҳc và ӣ ÿӏa phѭѫng mӟi ÿã mang tên bәn thôn ÿiӅn, bәn thôn thә.
NӃu các ruӝng ÿҩt trӗng lúa là cѫ sӣ chӫ yӃu cӫa sinh hoҥt nông nghiӋp ӣ làng xã, thì
nhӳng loҥi ÿҩt canh tác khác cNJng ÿóng vai trò quan trӑng. Ӣ Ĉӗng Nai, nhӳng loҥi ÿҩt này
ÿѭӧc gӑi chung là thә, nghƭa là ÿҩt có trӗng nhӳng loҥi nông phҭm khác không phҧi là lúa. Căn
cӭ vào viӋc kê khai nhӳng khoҧng ÿҩt trӗng nhӳng loҥi nông phҭm ngѭӡi ta hình dung ÿѭӧc
mӝt hoҥt ÿӝng kinh tӃ ÿa canh hay ÿa chӫng trong nhӳng khu vӵc làng mҥc ӣ Ĉӗng Nai ÿӇ có
thӇ tiӃn tӟi phân vùng trӗng trӑt. Ĉây là nhӳng khoҧng ÿҩt trӗng bҳp, ÿұu, khoai, rau, dӯa, cây
ăn quҧ ÿӫ loҥi nhѭ xoài, mít, chôm chôm, mãng cҫu, măng cөt,... chúng tҥo nên cѫ sӣ cho hoҥt
ÿӝng kinh tӃ nhӝn nhӏp, phong phú cӫa cѭ dân làng xã theo nông lӏch cӫa tӯng loҥi canh tác ӣ
Ĉӗng Nai ÿӇ cung cҩp cho Cù Lao Phӕ.
ĈӃn cuӕi thӃ kӹ XVIII, trong cѫ cҩu ÿҩt ÿai cӫa làng xã Ĉӗng Nai, các ÿҩt chѭa ÿѭӧc
canh tác vүn còn chiӃm tӹ lӋ rҩt lӟn. Dân làng có thӇ khai thác các tài nguyên tӵ nhiên nhѭ lâm
sҧn, nӃu ÿó là ÿҩt rӯng; nhѭ ngѭ sҧn nӃu ÿó là nhӳng ao chàm, ÿҫm lҫy. Loҥi ÿҩt này ÿѭӧc coi
nhѭ ÿӏa sҧn dӵ trӳ cӫa làng nhҵm ÿáp ӭng cho nhu cҫu phát triӇn làng vӅ dân sӕ cNJng nhѭ
ruӝng ÿҩt khҧ dөng.
Trong mӝt sӕ trѭӡng hӧp, trong ÿӏa bӝ làng có thӇ còn thҩy các loҥi ruӝng ÿҩt (tѭ ÿiӅn)
ÿѭӧc sӱ dөng cho nhӳng mөc ÿích riêng biӋt nhѭ kӏ ÿiӅn, hұu ÿiӅn theo tұp quán cӫa mӝt sӕ cá
nhân trong làng xã. Tuy nhiên sӵ hình thành nhӳng loҥi ruӝng ÿҩt này chѭa ÿѭӧc phát triӇn
mҥnh trong các làng xã ӣ Ĉӗng Nai. Nguyên nhân, có thӇ vì tұp tөc mang tính chҩt danh gia
vӑng tӝc này chѭa ÿѭӧc phә biӃn lҳm hoһc xã hӝi nông thôn Ĉӗng Nai vүn còn ӣ giai ÿoҥn
hình thành mӟi mҿ so vӟi các vùng ӣ miӅn Trung, miӅn Bҳc.
Trên phѭѫng diӋn kinh tӃ, cѫ cҩu ruӝng ÿҩt ÿã hình thành tҥi Ĉӗng Nai vào cuӕi thӃ kӹ
XVIII cho chúng ta thҩy rõ mӝt sӕ ÿһc ÿiӇm cѫ bҧn:

8.4 Page 74

▲back to top


- Cѫ cҩu ÿҩt ÿai trong các làng xã mang hình ҧnh mӝt ÿѫn vӏ kinh tӃ tӵ cung tӵ cҩp có
mӝt chu trình khép kín (dƭ nhiên theo mӝt cách hiӇu tѭѫng ÿӕi), nên chѭa khӣi phát mӝt sinh
hoҥt kinh tӃ quy mô trao ÿәi hàng hóa chӫ yӃu là lúa gҥo mҥnh mӁ. Ngѭӡi nông dân bám chһt
vào ÿҩt ÿai, mà chѭa khӕng chӃ ÿѭӧc nó ÿӇ thoát ra khӓi tҫm nhìn bên ngoài phҥm vi ÿҩt làng.
Chu trình khép kín này cҧn trӣ sӵ phát triӇn sҧn xuҩt, ÿӗng thӡi cNJng cҧn trӣ ÿà tiӃn cӫa kӻ
thuұt.
- Cѫ cҩu ÿҩt ÿai làng xã mӝt khi ÿѭӧc hình thành thѭӡng chӍ dӉ thích hӧp cho mӝt tình
trҥng әn ÿӏnh vӅ cѫ cҩu dân sӕ và diӋn tích trӗng trӑt trong mӛi làng, cho dù sӵ phát triӇn
nhӳng làng xã mӟi vүn có thӇ ÿáp ӭng vӟi nhu cҫu gia tăng dân sӕ và ÿҩt canh tác.
- Cѫ cҩu ÿҩt ÿai làng xã này còn biӇu thӏ mӝt mô thӭc, mӝt trình ÿӝ phát triӇn nông
nghiӋp kiӇu phong kiӃn ViӋt Nam. Nó làm trì hoãn ÿà tiӃn tӟi mӝt phѭѫng thӭc sҧn xuҩt nông
nghiӋp dӵa trên nhӳng sáng kiӃn kӻ thuұt.
- Cѫ cҩu ÿҩt ÿai làng xã ӣ Ĉӗng Nai bӝc lӝ mӝt nӅn kinh tӃ nông nghiӋp ÿa canh và luân
canh, trong ÿó canh tác lúa gҥo vүn là hoҥt ÿӝng chӫ yӃu.
Sҧn xuҩt nông nghiӋp là thành phҫn cѫ bҧn trong cѫ cҩu kinh tӃ làng xã Ĉӗng Nai
nhѭng không phҧi là thành phҫn duy nhҩt. Ngѭӡi dân còn sinh sӕng bҵng nhӳng hoҥt ÿӝng kinh
tӃ khác nhѭ: viӋc săn bҳt hái lѭӧm nhӳng sҧn phҭm tӵ nhiên. Tҥi mӝt sӕ ÿӏa ÿiӇm làng xã ӣ
nguӗn cӱa sông dân cѭ thѭӡng khai thác nhӳng nguӗn lӧi nhѭ lâm, dѭӧc thҧo... rӗi qua thѭѫng
nhân ÿem vӅ Biên Hòa, Gia Ĉӏnh làm hàng hóa trao ÿәi lҩy gҥo, mҳm cá.... Tҥi nhӳng vàm cӱa
sông hay gҫn sát biӇn, dân cѭ sinh sӕng bҵng nghӅ làm muӕi hay ÿánh cá, làm mҳm hay săn bҳt
nhiӅu thӭ hҧi sҧn nhѭ Bà Rӏa, Cҫn Giӡ... Ngoài ra ngѭӡi dân còn chú ý ÿӃn viӋc khai thác nhiӅu
loҥi gӛ quý và bӅn ӣ Ĉàng Trong nói chung và ӣ Ĉӗng Nai nói riêng: sao, gõ, bҵng lăng, hoàng
ÿàng, trai, dҫu..., nhӳng loҥi cây có nhӵa hay dҫu thѫm nhѭ trҫn hoàng, sѫn, trì nam, trҫm
hѭѫng. Nhӳng hoҥt ÿӝng kinh tӃ phi nông nghiӋp này phát triӇn ӣ nhӳng giai ÿoҥn ÿҫu tҥi
nhӳng vùng ÿҩt mӟi. Theo cùng vӟi nhӏp ÿӝ phát triӇn vӅ phía Nam, ÿó ÿây dӑc khu vӵc duyên
hҧi Ĉӗng Nai tӯ Mô Xoài vòng dài xuӕng Long Thành, Cҫn Giӡ dҫn dҫn có nhӳng làng ÿánh
cá ÿѭӧc thiӃt lұp trên bãi cát hay bè cây quanh vùng cӱa sông ÿӇ có thӇ lӧi dөng ÿѭӧc lúc thӫy
triӅu lên xuӕng. NhiӅu ngѭӡi nѭӟc ngoài lui tӟi ÿã trông thҩy nhӳng ÿoàn thuyӅn ÿánh cá tө tұp
ÿông ÿҧo ӣ vùng cӱa Cҫn Giӡ. Ngѭ dân ÿã thҧ nhӳng bè lѭӟi chài thұt rӝng xuӕng mһt biӇn và
chӍ trong mӝt thoáng hӑ ÿã kéo lên nhӳng mҿ cá nһng trƭu.
Nhӳng hoҥt ÿӝng này còn kӃt hӧp vӟi viӋc sҧn xuҩt nѭӟc mҳm và muӕi. Có thӇ ÿã xuҩt
hiӋn sӟm trong vùng chung quanh Mô Xoài và Phѭӟc Hҧi, lұp thành nhӳng làng chuyên môn
ÿánh cá, làm nѭӟc mҳm, làm muӕi.
ĈiӅu kiӋn tӵ nhiên thuұn hӧp khiӃn cho công viӋc ÿánh cá trên các sông rҥch nӝi ÿӏa tҥi
Ĉӗng Nai ÿã trӣ thành nghӅ nghiӋp chuyên môn cӫa mӝt sӕ dân làng. Ngѭӡi khai thác các sông
rҥch bҵng cách ÿào ÿҳp ÿҩt lұp ra nhӳng khu vӵc ao hӗ nuôi cá hay bүy cá. NhiӅu ao ÿҫm tӵ
nhiên ÿѭӧc nhѭӧng lҥi cho dân làng giӕng nhѭ các ÿҩt ÿai khác. Trong cuӝc khám ÿҥc ruӝng
ÿҩt năm 1836 tҥi Ĉӗng Nai cho biӃt có nhiӅu sӣ ÿҩt trѭӟc kia là ruӝng nay thành ao cá; sӵ kiӋn
này cho thҩy nhiӅu dân làng ÿã chuyӇn tӯ khai thác nông nghiӋp sang ngѭ nghiӋp vì nghӅ này
mang lҥi nhiӅu lӧi nhuұn hѫn. Ӣ nhiӅu khu làng xã thuӝc Long Thành, nhiӅu ao ÿҫm sau khi
ÿѭӧc chuyӇn nhѭӧng ÿã biӃn thành nhӳng hӗ thҧ cá, nhiӅu khúc kênh rҥch cNJng ÿѭӧc ngăn lҥi
bҵng nhӳng ÿұp ÿҩt cao hѫn ÿӇ bүy cá và ÿôi khi nhӳng bүy này còn ÿѭӧc chia nhӓ hѫn ÿӇ cho
thuê lҥi.
Trên cѫ sӣ mӝt nӅn nông nghiӋp trӗng lúa khá phát triӇn, sҧn xuҩt thóc gҥo có nhiӅu dѭ
thӯa so vӟi nhu cҫu tҥi chӛ nhѭ trên ÿã nói, trong thӃ kӹ XVIII, ӣ nông thôn Ĉӗng Nai bҳt ÿҫu
xuҩt hiӋn sӵ phân công lao ÿӝng, ÿѭa tӟi sӵ ra ÿӡi cӫa nhiӅu ngành nghӅ thӫ công nhѭ mӝc,
ÿúc ÿӗng, làm thӯng chҧo, dӋt, thêu, nhuӝm, làm gҥch ngói, nung vôi, làm chum, làm giҩy, làm
ÿӗ sҳt, ÿөc ÿá, ÿan ÿӗ tre mây, nҩu rѭӧu, ép dҫu, làm ÿѭӡng mía, ÿóng thuyӅn, làm ÿӗ ÿi ngӵa,

8.5 Page 75

▲back to top


làm vұt dөng bҵng ÿӗi mӗi, chҥm bҥc, làm lӑng, làm giày, làm nón, làm bút, làm mành.... và ÿã
xuҩt hiӋn nhiӅu thӧ thӫ công chuyên nghiӋp, tuy ít nhiӅu vүn còn giӳ tính cách thӫ công nghiӋp
gia ÿình. Mһc dù chѭa ÿҥt tӟi trình ÿӝ chuyên môn hóa cao, nhѭng ӣ mӝt sӕ vùng ÿã có các
nghӅ thӫ công truyӅn thӕng và ÿã hình thành mӝt sӕ tө ÿiӇm theo tӯng nghӅ riêng theo dҥng
“làng nghӅ” nhѭ chӧ Lò Thәi tұp trung nhӳng thӧ chuyên khai thác quһng sҳt và làm ÿӗ sҳt,
Trung ThuyӅn Tө ӣ phía Tây ngã ba sông Nhà Bè chuyên tu sӱa và ÿóng mӟi ghe thuyӅn.
Ngoài ra ӣ Ĉӗng Nai hiӋn nay có mӝt sӕ ÿӏa danh nhѭ BӃn Gӛ, ÿӗi ThiӃt Tѭӧng (Long Thành),
rҥch Lò Gӕm, xóm Chӧ ChiӃu (HiӋp Hòa - Biên Hòa)... có lӁ cNJng hình thành tӯ các làng nghӅ
tӯ thuӣ ban ÿҫu lѭu dân ngѭӡi ViӋt ÿӃn ÿӏnh cѭ sӕng.
Trong sӕ các ngành nghӅ thӫ công cӫa Ĉӗng Nai thӡi kǤ này, có mҩy nghӅ khá nәi
tiӃng ÿó là nghӅ dӋt tѫ lөa, nghӅ làm ÿѭӡng (mía), nghӅ làm ÿӗ gӕm và nghӅ khai thác mӓ
quһng (sҳt). VӅ nghӅ dӋt tѫ lөa, “ngѭӡi ta có thӇ nhìn thҩy lãnh, là, vҧi, lөa ӣ khҳp nѫi trong xӭ
Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh, nhѭng nhân dân huyӋn Phѭӟc An trҩn Biên Hòa sҧn xuҩt ÿѭӧc thӭ lãnh
ÿen mӅm, láng, tӕt nhҩt nѭӟc” (1).
Chúng ta không có sӕ liӋu thӕng kê chính xác vӅ sӕ ngành nghӅ thӫ công và sӕ thӧ thӫ
công chuyên nghiӋp cӫa Ĉӗng Nai - Biên Hòa trong thӃ kӹ XVIII, chӍ biӃt rҵng vào năm 1791,
NguyӉn Ánh ÿã ra lӋnh trѭng tұp nhӳng thӧ giӓi thuӝc các ngành nghӅ khác nhau trong tҩt cҧ
các ÿӏa phѭѫng, ÿѭa vӅ sӣ phӫ Gia Ĉӏnh, phiên chӃ thành 62 ty, cөc, tѭӧng (mӝt hình thӭc tә
chӭc tұp hӧp nhӳng ngѭӡi thӧ cùng nghӅ), chuyên chӃ tҥo các loҥi vұt phҭm cung ӭng cho nhu
cҫu cӫa tұp ÿoàn phong kiӃn NguyӉn Ánh lúc bҩy giӡ. Trong sӕ các thӧ giӓi bӏ trѭng tұp, chҳc
chҳn có nhiӅu ngѭӡi là dân Ĉӗng Nai. ĈiӅu ÿó cNJng nói lên phҫn nào trình ÿӝ và qui mô phát
triӇn cӫa các ngành nghӅ thӫ công ӣ ÿây.
Trên cѫ sӣ mӝt nӅn nông nghiӋp và thӫ công nghiӋp (chѭa tách hҷn nông nghiӋp) ÿã
khá phát triӇn, và ӣ mӝt mӭc ÿӝ nhҩt ÿӏnh ÿã mang tính chҩt sҧn xuҩt hàng hóa, viӋc buôn bán
trao ÿәi hàng hóa ӣ vùng ÿҩt phía nam nói chung, vùng Ĉӗng Nai - Biên Hòa nói riêng ÿã sӟm
ÿѭӧc mӣ rӝng trong thӃ kӹ XVIII.
ViӋc buôn bán quan trӑng nhҩt lúc bҩy giӡ là buôn gҥo tӯ Gia Ĉӏnh (tӭc Nam bӝ nói
chung) ra Thuұn Quҧng, và mua hàng hóa cӫa Thuұn Quҧng ÿem vào Gia Ĉӏnh. Cùng vӟi cau,
lúa gҥo ÿã sӟm trӣ thành thӭ nông sҧn hàng hóa quan trӑng nhҩt vùng này, trong ÿó có Ĉӗng
Nai. “MiӅn Gia Ĉӏnh có rҩt nhiӅu thóc gҥo... Nhӳng lúc bình thѭӡng, ngѭӡi ta (ý nói nhӳng
ngѭӡi giàu có) chuyên chӣ gҥo thóc ra bán ӣ thành Phú Xuân ÿӇ ÿәi chác hay mua sҳm nhӳng
hàng vóc, nhiӉu, trӯu, ÿoҥn cӫa ngѭӡi Tàu ÿem vӅ may mһc, nên quҫn áo cӫa hӑ toàn là hàng
hoa màu tѭѫi tӕt ÿҽp ÿӁ. Ít khi hӑ dùng nhӳng quҫn áo bҵng vҧi trҳng” (2).
Mӝt thѭѫng nhân ӣ nam Bӕ Chánh (tӭc Quҧng Bình ngày nay) tên là Trùm Châm ÿã
tӯng buôn gҥo ӣ Gia Ĉӏnh (tӭc toàn vùng Nam bӝ ngày nay, trong ÿó có Ĉӗng Nai - Biên Hòa)
hѫn 10 chuyӃn, có kӇ lҥi vӟi Lê Quý Ĉôn, hành chính và cách thӭc buôn gҥo ӣ ÿây nhѭ sau:
“Khi ÿӃn ÿӏa giӟi Gia Ĉӏnh, xӭ VNJng Tàu là xӭ hҧi ÿҧo có cѫ dân thì thu buӗm nghӍ ngѫi mӝt
chút, hӓi thăm nѫi nào ÿѭӧc mùa, nѫi nào mҩt mùa, biӃt rõ nѫi nào ÿѭӧc mùa mӟi ÿӃn. Trѭӟc
vào cӱa Cҫn Giӡ, rӗi vào cӱa Soài Lҥp (tӭc Soài Rҥp), cuӕi cùng vào cӱa Ĉҥi, cӱa TiӇu. ĈӃn
nѫi nào cNJng thҩy thuyӅn buӗm ÿҫy bӃn. Khi ÿã mһc cҧ thành giá thì ngѭӡi bán tӵ sai ngѭӡi
nhà chuyӇn thóc xuӕng thuyӅn cho. Mӝt tiӅn cә (60 ÿӗng) mua ÿѭӧc 16 ÿҩu thóc, mӛi ÿҩu bҵng
3 bát ngang miӋng cӫa hӝ phiên, tӭc là 30 bát quan, tính ra mӝt quan tiӅn ÿong ÿѭӧc 300 bát
quan thóc. Không có nѫi nào giá thóc rҿ nhѭ thӃ. Ӣ ÿó, gҥo nӃp gҥo tҿ ÿӅu trҳng dҿo, cá tôm to
và béo không thӇ ăn hӃt, nên dân thѭӡng luӝc chín phѫi khô ÿӇ bán” (1).
(1) Trònh Hoaøi Ñöùc, sñd.
(2) Leâ Quyù Ñoân, sñs, tôø 243b
(1) Leâ Quyù Ñoân, sñs, tôø 90a - 90b

8.6 Page 76

▲back to top


Lê Quý Ĉôn ghi chép ÿiӅu này trong sách Phӫ Biên tҥp lөc là cuӕn sách ÿѭӧc viӃt vào
thӡi kǤ ông vâng lӋnh vua Lê ÿi trҩn nhұm hai ÿҥo Thuұn Hóa và Quҧng Nam bҳt ÿҫu tӯ 1776.
Nhѭ vұy ÿoҥn ghi chép nói trên ÿã phҧn ánh tình hình sҧn xuҩt và xuҩt cҧng lúa gҥo ӣ miӅn Gia
Ĉӏnh, trong ÿó có Biên Hòa - Ĉӗng Nai vào nhӳng năm 70 cӫa thӃ kӹ XVIII.
Do sҧn xuҩt hàng hóa phát triӇn và viӋc buôn bán ÿã sӟm trӣ thành mӝt hoҥt ÿӝng kinh
tӃ sôi nәi, nên trong thӃ kӹ XVIII, cNJng nhѭ ӣ nhiӅu nѫi khác trong ÿӗng bҵng sông Cӱu Long,
vùng Ĉӗng Nai - Biên Hòa ÿã xuҩt hiӋn nhiӅu tө ÿiӇm buôn bán, nhiӅu chӧ búa trù mұt nhѭ chӧ
Ĉӗng Nai, chӧ BӃn Cá, chӧ Ĉӗng Sӱ, chӧ Lò, chӧ Bàn Lân, chӧ Dҫu MiӋt, chӧ Thӫ Ĉӭc, chӧ
Ĉò, chӧ Bà Rӏa, chӧ Ĉӗng Môn, chӧ Lò ThiӃc... Ӣ các tө ÿiӇm buôn bán, các chӧ, nѫi nào cNJng
bày bán ÿӫ các mһt hàng nông, lâm, thӫy sҧn nhѭ lúa gҥo, cau, ÿѭӡng phèn, ÿѭӡng phә, ÿѭӡng
cát, sҳt, ÿá ong, muӕi trҳng, hҥt tiêu, hҥt sen, ngà voi, sӯng tê, ÿұu khҩu, sa nhân, gҥc nai, tô
mӝc, sáp ong, yӃn sào, hҧi sâm, ÿӗi mӗi, huyӅn phách, vây cá, bóng cá, thӏt voi, gân nai, da tê,
da ngӵa núi, da rái cá, da nai, da trâu, da rҳn, lông chim trã, cánh ngӛng biӇn, quҥt lông, diêm
tiêu, các loҥi tôm, cá, cua, sò, ӕc hѭѫng, mӵc, các loҥi cây thuӕc, cây làm ÿӗ gia vӏ nhѭ kǤ nam,
trҫm hѭѫng, nhӵc quӃ và các mһt hàng vҧi vóc nhѭ lãnh, là, vҧi, lөa... (19[20]).
Ĉһc biӋt Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ ӣ Cù Lao Phӕ (Biên Hòa) vào nӱa cuӕi thӃ kӹ XVIII ÿã trӣ
thành mӝt thѭѫng cҧng lӟn, mӝt trung tâm thѭѫng mҥi và giao dӏch quӕc tӃ. Thѭѫng cҧng Cù
Lao Phӕ là thѭѫng cҧng lӟn nhҩt cӫa vùng Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh trѭӟc năm 1776, là mӝt ÿô hӝi
khá trù mұt, “lҫu quá ÿôi tӯng rӵc rӥ trên bӡ sông, liӅn lҥc năm dһm và phân hoҥch ra ba nhai
lӝ (ÿѭӡng phӕ lӟn): nhai lӝ lӟn ӣ giӳa lát ÿá trҳng, nhai lӝ ngang lát ÿá ong, nhai lӝ nhӓ lát ÿá
xanh, ÿѭӡng rӝng bҵng phҷng, ngѭӡi buôn tө tұp ÿông ÿúc, tàu biӇn ghe sông bӃn ÿұu chen lҩn
nhau, còn nhӳng nhà buôn to ӣ ÿây thì nhiӅu hѫn hӃt ” (2).
ThӃ kӹ XVIII, sӵ mӣ rӝng công cuӝc khҭn hoang và gia tăng sҧn xuҩt nông nghiӋp
trong quá trình khai phá vùng ÿҩt Gia Ĉӏnh nói chung, khu vӵc Ĉӗng Nai nói riêng, chҳc chҳn
ÿã hàm chӭa nhӳng vҩn ÿӅ xã hӝi gay gҳt - mâu thuүn giӳa tұp ÿoàn phong kiӃn, ÿӏa chӫ và
nông dân. Nhѭng dүu sao nhӳng thành quҧ ÿҥt ÿѭӧc trong lãnh vӵc khҭn hoang và khai thác
nông nghiӋp trong giai ÿoҥn này ÿã ÿһt nӅn móng vӳng chҳc cho công cuӝc khai phá ӣ thӡi kǤ
tiӃp theo.
IV. ĈӖNG NAI TӮ NĂM 1802 ĈӂN NĂM 1858:
IV1. H͏ th͙ng hành chính và dân c˱:
Vào cuӕi thӃ kӹ thӭ XVIII, vùng ÿҩt thuӝc tӍnh Ĉӗng Nai ngày nay nҵm trong dinh Trҩn
Biên. Khi ҩy toàn Nam bӝ thuӝc vӅ Gia Ĉӏnh phӫ, bao gӗm 4 dinh và 1 trҩn (dinh Trҩn Biên,
dinh Phiên Trҩn, dinh Long Hӗ, dinh Trѭӡng Ĉӗn, trҩn Hà Tiên).
Năm Nhâm Tuҩt (1802), chúa NguyӉn Ánh lên ngôi hoàng ÿӃ, lҩy hiӋu là Gia Long,
ÿóng ÿô ӣ Phú Xuân (HuӃ). Sau khi lên ngôi vua, Gia Long bҳt tay ngay vào cuӝc cҧi cách
hành chính: phân ÿӏnh lҥi ranh giӟi; sҳp xӃp và kiӋn toàn tӯng bѭӟc các ÿѫn vӏ hành chính trên
cҧ nѭӟc. Lúc này, Gia Ĉӏnh phӫ ÿәi là Gia Ĉӏnh trҩn. Ĉӭng ÿҫu Gia Ĉӏnh trҩn là mӝt tәng trҩn.
Thuӝc vӅ Gia Ĉӏnh trҩn là trҩn Hà Tiên và 4 dinh nhѭ trѭӟc. Ĉѭѫng thӡi, vùng ÿҩt thuӝc tӍnh
Ĉӗng Nai ngày nay nҵm trong ÿӏa phұn tәng Phúc Chánh (còn gӑi là Phѭӟc Chánh) và tәng
Long Thành cӫa huyӋn Phúc Long (còn gӑi là Phѭӟc Long) thuӝc dinh Trҩn Biên cӫa Gia Ĉӏnh
trҩn. ĈӃn năm Giáp Tý (1804), vua Gia Long cho ÿһt các quan ÿҫu dinh là Lѭu thӫ, Cai bҥ, Ký
lөc. Sang năm Ҩt Sӱu (1805), vua Gia Long lҥi ÿһt các chӭc quan Trҩn thӫ, HiӋp trҩn, Tham
hiӋp thay cho các chӭc quan Lѭu thӫ, Cai bҥ, Ký lөc. Năm Mұu Thìn (1808), vua Gia Long cho
nâng cҩp các ÿѫn vӏ hành chính. Theo ÿó, dinh Trҩn Biên ÿѭӧc nâng cҩp thành trҩn Biên Hòa,
huyӋn Phѭӟc Long ÿѭӧc nâng cҩp thành 4 huyӋn: Bình An, Phѭӟc Chánh, Long Thành, Phѭӟc
(19[20]) Trònh Hoaøi Ñöùc, sñs, tôø 6b - tôø 9b
(2) Trònh Hoaøi Ñöùc, sñs, tôø 28a

8.7 Page 77

▲back to top


An. Vùng ÿҩt thuӝc tӍnh Ĉӗng Nai ngày nay ÿѭѫng thӡi nҵm trong ÿӏa phұn huyӋn Phѭӟc
Chánh và huyӋn Long Thành cӫa phӫ Phѭӟc Long. Vào cuӕi ÿӡi vua Gia Long, huyӋn Phѭӟc
Chánh ÿѭӧc phiên chӃ thành 2 tәng, 83 thôn, hai phѭӡng (tәng Chánh Mӻ có 39 thôn, tәng
Phѭӟc Vinh có 44 thôn và 2 phѭӡng); huyӋn Long Thành có 2 tәng, 60 thôn, 1 phѭӡng, 2 ҩp
(tәng Long Vƭnh có 32 thôn, 1 phѭӡng, 1 ҩp và tәng Thành Tuy có 28 thôn, 1 ҩp).
Vua Gia Long mҩt, Minh Mҥng nӕi ngôi vào năm Canh Thìn (1820), vүn tiӃp tөc công
cuӝc cҧi cách hành chính. Vào năm Nhâm Thìn (1832), vua Minh Mҥng cho ÿәi tên gӑi các
trҩn thành tӍnh. Theo ÿó, trҩn Biên Hòa ÿѭӧc gӑi là tӍnh Biên Hòa, nhѭng 2 năm sau ÿó Giáp
Ngӑ - (1834) lҥi gӑi là xӭ Biên Hùng, rӗi ÿӃn năm Ҩt Mùi (1835) trӣ lҥi tên gӑi tӍnh Biên Hòa.
Vào năm Ĉinh Dұu (1837), vua Minh Mҥng cho lұp thêm mӝt phӫ mӟi thuӝc tӍnh Biên Hòa là
phӫ Phѭӟc Tuy. Phӫ Phѭӟc Tuy có 2 huyӋn là Ngãi An và Long Khánh. Sang năm Kӹ Hӧi
(1839), vua Minh Mҥng lұp thêm mӝt huyӋn mӟi thuӝc tӍnh Biên Hòa là huyӋn Phѭӟc Bình.
Theo ÿó, tӍnh Biên Hòa có 2 phӫ (Phѭӟc Long và Phѭӟc Tuy), gӗm 7 huyӋn (Bình An, Phѭӟc
Chánh, Long Thành, Phѭӟc An, Ngãi An, Long Khánh, Phѭӟc Bình). Vùng ÿҩt thuӝc tӍnh
Ĉӗng Nai ngày nay ÿѭѫng thӡi nҵm trong ÿӏa phұn các huyӋn Phѭӟc Chánh, Long Thành và
Long Khánh cӫa tӍnh Biên Hòa, bao gӗm phҫn lӟn diӋn tích huyӋn Phѭӟc Chánh, toàn bӝ diӋn
tích huyӋn Long Thành và mӝt phҫn nhӓ diӋn tích huyӋn Long Khánh, cө thӇ là:
- HuyӋn Phѭӟc Chánh ÿѭѫng thӡi có 6 tәng, trong ÿó có 3 tәng (Phѭӟc Vinh thѭӧng,
Phѭӟc Vinh trung, Phѭӟc Vinh hҥ) và 6 thôn cӫa tәng Chánh Mӻ thѭӧng thuӝc vӅ ÿӏa phұn tӍnh
Ĉӗng Nai ngày nay; sӕ còn lҥi tәng Chánh Mӻ trung, tәng Chánh Mӻ hҥ và 4 xã 4 thôn cӫa
tәng Chánh Mӻ thѭӧng) thuӝc vӅ ÿӏa phұn tӍnh Sông Bé và huyӋn Thӫ Ĉӭc, Thành phӕ Hӗ Chí
Minh ngày nay.
- HuyӋn Long Thành ÿѭѫng thӡi có 4 tәng: Long Vƭnh thѭӧng, Long Vƭnh hҥ, Thành
Tuy thѭӧng, Thành Tuy hҥ.
- HuyӋn Long Khánh ÿѭѫng thӡi có 5 tәng, trong ÿó có 1 tәng (tәng An ViӉn) thuӝc vӅ
ÿӏa phұn tӍnh Ĉӗng Nai ngày nay; 4 tәng còn lҥi (An Trҥch, Khánh Nhѫn, Long Cѫ, Long
Xѭѫng) thuӝc vӅ ÿӏa phұn tӍnh Bà Rӏa - VNJng Tàu ngày nay.
Nhѭ vұy là, toàn bӝ diӋn tích tӍnh Ĉӗng Nai ngày nay tѭѫng ӭng vӟi diӋn tích cӫa 118
thôn, 5 xã, 3 phѭӡng, 2 ҩp, 1 hӝ cӫa tӍnh Biên Hòa cuӕi thӡi vua Minh Mҥng (1).
- Cѫ sӣ cӫa thành phӕ Biên Hòa ngày nay tѭѫng ÿѭѫng vӟi ÿӏa phұn cӫa 27 thôn, 3 xã,
1 phѭӡng.
- Cѫ sӣ cӫa huyӋn Vƭnh Cӱu ngày nay tѭѫng ÿѭѫng vӟi ÿӏa phұn cӫa 25 thôn, 1
phѭӡng.
- Cѫ sӣ cӫa huyӋn Thӕng Nhҩt ngày nay tѭѫng ÿѭѫng vӟi ÿӏa phұn cӫa 28 thôn, 1 hӝ, 1
ҩp, 1 phѭӡng.
- Cѫ sӣ cӫa huyӋn Nhѫn Trҥch ngày nay tѭѫng ӭng vӟi ÿӏa phұn cӫa 28 thôn, 1 ҩp.
- Cѫ sӣ cӫa huyӋn Long Khánh và huyӋn Xuân Lӝc ngày nay tѭѫng ӭng vӟi ÿӏa phұn
cӫa 4 thôn, 2 xã thuӝc tәng An ViӉn.
Tӯ nhӳng cӭ liӋu trên cho thҩy ÿѫn vӏ hành chính ҩp cѫ sӣ trên vùng ÿҩt thuӝc tӍnh
Ĉӗng Nai vào nӱa ÿҫu thӃ kӹ XIX có 5 loҥi hình: thôn, xã, phѭӡng, ҩp, hӝ.
THÔN là danh xѭng phә biӃn nhҩt, chӍ nhӳng làng ÿã tѭѫng ÿӕi әn ÿӏnh.
XÃ thѭӡng có quy mô nhӓ hѫn thôn, thѭӡng ÿӇ chӍ nhӳng ngôi làng mӟi lұp.
PHѬӠNG có quy mô nhѭ mӝt làng, nhѭng ӣ phӕ chӧ, có hành nghӅ thӫ công và buôn
bán. Khӣi thӫy cӫa phѭӡng thѭӡng là nhóm gia ÿình cùng hành nghӅ thӫ công cѭ trú bên nhau.
(1) Caùc toång, thoân, xaõ, phöôøng cuï theå töøng huyeän xin xem trong taäp II Ñòa lyù, Ñòa chí Ñoàng Nai

8.8 Page 78

▲back to top


ҨP là mӝt nhóm gia ÿình sӕng bên nhau cùng khai phá trên mӝt ÿӏa bàn nhҩt ÿӏnh,
thѭӡng thì nhӓ hѫn quy mô làng xã.
HӜ có quy mô nhѭ mӝt làng, nhѭng dân cѭ tұp trung làm mӝt nghӅ thӫ công nhҩt ÿӏnh.
Nhѭ hӝ ThiӃt Tѭӧng thuӝc tәng Long Vƭnh Thѭӧng huyӋn Long Thành là mӝt làng chuyên làm
nghӅ thӧ rèn. Ĉôi khi, ngѭӡi ta cNJng xem hӝ nhѭ là phѭӡng vì nó gҫn vӟi phѭӡng hѫn là làng
thuҫn túy làm nghӅ nông là chính.
Cҩp cao hѫn cӫa ÿѫn vӏ hành chính cҩp cѫ sӣ nêu trên là tәng, cao hѫn kӃ tiӃp là huyӋn,
phӫ, tӍnh. Tӯ khi trҩn Biên Hòa ÿѭӧc gӑi là tӍnh, các chӭc quan ÿҫu tӍnh là Tuҫn phӫ, Bӕ chánh
sӭ, Án sát sӭ, Lãnh binh.
Tuҫn phӫ trông coi viӋc chính trӏ, giáo dөc và thuҫn phong mӻ tөc.
Bӕ chánh sӭ trông coi viӋc thu thuӃ, sӕ ÿinh, sӕ ÿiӅn, tuyӇn lính và truyӅn ÿҥt xuӕng các
ÿӏa phѭѫng nhӳng chiӃu, chӍ... cӫa triӅu ÿình.
Án sát sӭ trông coi viӋc hình luұt và các trҥm dӏch bѭu chính.
Lãnh binh trông coi viӋc an ninh quӕc phòng.
Quan ÿҫu tӍnh Biên Hòa dѭӟi quyӅn quan Tәng ÿӕc An Biên. Tәng ÿӕc là ngѭӡi chӏu
trách nhiӋm trѭӟc triӅu ÿình vӅ viӋc quan lҥi, dân sӵ trong lãnh thә ÿѭӧc giao (2 hoһc 3 tӍnh).
Ĉӭng ÿҫu mӛi phӫ là Tri phӫ.
Ĉӭng ÿҫu mӛi huyӋn là Tri huyӋn.
Ĉӭng ÿҫu mӛi tәng là Cai tәng.
Ĉӭng ÿҫu mӛi ÿѫn vӏ hành chánh cҩp cѫ sӣ là Lý trѭӣng (Trѭӣng thôn, Trѭӣng xã,
Trѭӣng phѭӡng, Trѭӣng ҩp, Trѭӣng hӝ...) và phó lý. Tuy nhiên thôn xã ӣ Ĉӗng Nai vүn ÿѭӧc
ÿiӅu khiӇn bӣi mӝt Hӝi ÿӗng KǤ mөc, các kǤ mөc thѭӡng ÿѭӧc gӑi là Hѭѫng chӭc, tӭc là các
viên chӭc làng xã mà văn kiӋn chính thӭc nhà nѭӟc gӑi là Hѭѫng dӏch. Theo tұp quán các
Hѭѫng chӭc ÿѭӧc chia làm hai cҩp: các hѭѫng chӭc chính thӭc, cNJng ÿѭӧc gӑi chӍ là các
Hѭѫng chӭc lӟn là nhӳng ngѭӡi ÿiӅu khiӇn làng, nҳm giӳ mӑi quyӃt ÿӏnh liên quan ÿӃn công
viӋc chung cӫa làng, và các ÿӏnh mөc, tӭc các Hѭѫng chӭc nhӓ là các Hѭѫng chӭc ÿѭӧc chӑn
lӵa trong sӕ nhӳng ngѭӡi có ÿӏa sҧn trong làng, hay giàu có cӫa cҧi, hay chӍ là ngѭӡi dân cѭ
ngө trong làng nhѭng ÿѭӧc uy tín và có tài năng. Các chӭc dӏch nhӓ là nhӳng ngѭӡi thӯa hành
các quyӃt ÿӏnh cӫa Hӝi ÿӗng Hѭѫng chӭc hay thôn hӝi bao gӗm các Hѭѫng chӭc lӟn.
Sӕ Hѭѫng chӭc nhiӅu hay ít tùy thuӝc vào tҫm quan trӑng cӫa mӛi làng.
NhiӋm kǤ cӫa mӛi chӭc vө trong hàng KǤ mөc cNJng không ÿѭӧc quy ÿӏnh rõ ràng, trӯ
trѭӡng hӧp ÿӕi vӟi các Thôn trѭӣng, Xã trѭӣng, vì nhiӋm kǤ cӫa hӑ có thӇ kéo dài vô hҥn ÿӏnh.
Khi có mӝt chӭc vө nào khӕng khuyӃt hay cҫn lұp thêm do nhu cҫu, thì chính các KǤ mөc sӁ tӵ
chӑn lҩy trong hàng Hѭѫng chӭc trong hӝi ÿӗng. Tuy nhiên, Hӝi ÿӗng KǤ mөc không hoàn
toàn ÿѭӧc quyӅn tuyӇn trҥch ÿӕi vӟi các chӭc vө Xã trѭӣng, Hѭѫng thân và Hѭѫng hào, vì ÿây
là nhӳng thành phҫn ÿѭӧc chính quyӅn bә nhiӋm.
Chính trong tiӃn trình thành lұp làng tӯ lúc ban ÿҫu ӣ Ĉӗng Nai, ngѭӡi ta thҩy ÿѭӧc các
trách nhiӋm cӫa kǤ mөc dҫn dҫn xác ÿӏnh. Thѭӡng thѭӡng làng xã ban ÿҫu chӍ mӝt ít ngѭӡi,
khoҧng 5 hay 6, 7 hӝ và hҫu nhѭ nhӳng ngѭӡi này là dân bӝ chính thӭc. Tӯ ÿó, ngѭӡi ta chӑn
mӝt Xã trѭӣng và ÿôi khi mӝt Hѭѫng thân nӳa. Thѭӡng thì chính ngѭӡi sáng lұp làng ÿҧm
nhiӋm mӝt trong nhӳng trách nhiӋm này, và viên Xã trѭӣng khi không còn tҥi chӭc nӳa sӁ trӣ
thành Hѭѫng chӭc lӟn. Dҫn dҫn, khi sӕ các Xã trѭӣng tӯ dӏch cNJng nhѭ sӕ dân cѭ gia tăng, thì
tә chӭc guӗng máy trong làng xã ÿòi hӓi phҧi có thêm chӭc vө khác: Hѭѫng thân, Hѭѫng hào,
Chӫ bәn... nhѭng không theo mӝt luұt lӋ thành văn nào cҧ.

8.9 Page 79

▲back to top


Các thành phҫn trong Hӝi ÿӗng Hѭѫng chӭc thay ÿәi tùy theo tӯng làng xã; nhѭng ba
Hѭѫng chӭc bә dөng và chính thӭc giao dӏch vӟi chính quyӅn cҩp trên, tӭc là Xã trѭӣng,
Hѭѫng thân, Hѭѫng hào, vүn phҧi là nhӳng thành viên chӫ chӕt không thӇ thiӃu.
Công viӋc chung trong làng ÿѭӧc Hѭѫng chӭc thҧo luұn trong hai phiên ÿҥi hӝi làng
ÿѭӧc triӋu tұp vào các dӏp lӉ mùa xuân và mùa thu. Nhӳng ÿҥi hӝi này ÿѭӧc tә chӭc tҥi ÿình thӡ
thҫn làng và do Hѭѫng chӭc vӏ vӑng nhҩt ÿӭng ra triӋu tұp. Ĉҥi hӝi làng có thӇ ÿѭӧc triӋu tұp
bҩt thѭӡng do nhӳng Hѭѫng chӭc chuyên trách nào ÿó ÿӇ thҧo luұn tҩt cҧ mӑi công viӋc trong
làng có tҫm quan trӑng ÿһc biӋt.
Các Hѭѫng dӏch chӍ tham dӵ các ÿҥi hӝi làng nhѭng không có quyӅn thҧo luұn.

8.10 Page 80

▲back to top


Các Hѭѫng chӭc lӟn: Hѭѫng cҧ hay Ông Cҧ, Hѭѫng chӫ (20[21]), Hѭѫng sѭ (cӕ vҩn
cho làng) (21[22]), Hѭѫng trѭӣng (hѭѫng sѭ ít quan trӑng hѫn) (22[23]), Tham trѭӣng (coi
cҧnh vӋ và trông coi ÿѭӡng sá trong làng, ÿӭng ÿҫu các cai tuҫn), Hѭѫng lão (cӕ vҩn) (23[24]),
Hѭѫng nhҩt, Hѭѫng nhì... (cӵu Hѭѫng thân) (24[25]), Hѭѫng chánh (cӕ vҩn hành chánh)
(25[26]), Hѭѫng lӉ (chánh tӃ chӫ tӑa các buәi lӉ nghi trong làng) (26[27]), Hѭѫng văn (có
nhiӋm vө soҥn thҧo các câu ÿӕi ÿӇ kính thҫn làng), Hѭѫng quan (cӵu quan ÿѭӧc làng dành cho
tѭӟc hiӋu danh dӵ này) (27[28]), Hѭѫng ҭm (28[29]), Hѭѫng thân (giҧi thích các sҳc, chӍ dө,
mӋnh lӋnh, cáo thӏ cӫa nhà nѭӟc) (29[30]), Hѭѫng hào (coi vӅ cҧnh vӋ, ÿiӅu khiӇn và trông coi
các cai tuҫn) (30[31]), Thӫ bӝ (coi sә thuӃ) (31[32]), Thӫ chӍ (coi văn thѭ) (32[33]), Thӫ bәn
(coi tài chánh) (33[34]), Thӫ khoán (coi thuӃ khoán) (34[35]), Câu dѭѫng (cҧnh vӋ bí mұt)
(35[36]), Cai ÿình (coi bҧo quҧn ÿình làng), Thôn trѭӣng, hay Xã trѭӣng, hay ông xã (cҫu nӕi
giӳa cҩp trên vӟi làng) (36[37]).
(20[21]) Hai Höông chöùc naøy thöôøng laø hai ngöôøi coù beà theá nhaát trong laøng veà saûn nghieäp cuõng nhö veà tuoåi taùc;
chæ khaùc moät ñieàu laø Höông chuû thuoäc thaønh phaàn coù hoïc vaán. Hoï khoâng giöõ moäc vuï naøo trong laøng, do chính hoï
coù moät aûnh höôûng raát lôùn lao vöôït leân treân moïi chöùc vuï hoï coù theå coù. Thoâng thöôøng hoï laø ngöôøi saùng laäp
laøng.
(21[22]) Moät Höông chöùc coù hoïc vaán, trong nhöõng coâng vieäc khoù khaên. OÂng laø ngöôøi giaûi thích luaät leä cho daân
laøng troâng coi caùc thaày daïy trong laøng vaø nhaéc nhôû nhaân daân tuaân theo nhöõng thoùi tuïc toát. ÔÛ Baø Ròa, coù Höông
sö ñoùng vai moät ngöôøi baûo veä che chôû laøng nôi quan toång ñoác, do ñoù khoâng nhaát thieát cö nguï trong laøng vaø cuõng vì
lyù do naøy cuøng moät Höông sö coù theå laøm ñaïi dieän cho nhieàu laøng.
(22[23]) Höông tröôûng cho nhöõng yù kieán thi haønh ñoái vôùi moïi meänh leänh töø caáp treân chuyeån ñeán laøng. Höông
tröôûng coù töôùc hieäu thaáp hôn Höông sö tuy caùc chöùc nhieäm haàu nhö gioáng nhau. Cuõng vì theá maø trong cuøng moät
laøng ít khi coù Höông sö vaø Höông tröôûng trong cuøng moät thôøi gian.
(23[24]) Töôùc hieäu danh döï daønh cho moät ngöôøi giaø caû coù theå chöa töøng ñaûm traùch coâng vuï, nhöõng oâng naøy coù
uy tín vaø khaû kính giöõ vai troø coá vaán toát cho laøng.
(24[25]) Höông nhaát, Höông nhì töôùc hieäu daønh cho caùc cöïu Höông thaân vaø Höông haøo; vì theá khi coù theâm Höông thaân,
Höông haøo töø dòch thì coù theâm Höông ba, tö, naêm... tieáp noái haøng loaït.
(25[26]) Höông chaùnh, tröôùc töøng laøm Höông thaân, Höông haøo, giöõ vai xöû ñoaùn nhöõng vuï tieåu tuïng trong laøng, duyeät
laïi aùn leänh cuûa Xaõ tröôûng, laøm coá vaán cho töøng laøng vaø do ñoù coù yù kieán veà taát caû nhöõng coâng vieäc töø caáp
treân trôû xuoáng. Töôùc hieäu Höông chaùnh, chuû yeáu daønh cho caùc só phu coù uy tín, thöôøng ít khi gaëp.
(26[27]) Höông leã truyeàn daïy caùc nghi thöùc vaø laøm coá vaán cho nhöõng ngöôøi chuyeân lo vieäc teá leã. Höông leã luoân
luoân laø moät ngöôøi coù hoïc vaán.
(27[28]) Höông chöùc naøy, ít coù trong laøng xaõ, giöõ vai coá vaán cho laøng vaø duøng aûnh höôûng cuûa chính mình giuùp
laøng nôi chính quyeàn haøng tænh. Trong nhöõng laøng xaõ ôû mieàn Taây, Höông quaûn ñöôïc toång ñoác boå nhieäm vaø coù
phaän söï troâng coi chung caùc vieäc cuûa laøng.
(28[29]) Töôùc hieäu danh döï naøy daønh cho moät ngöôøi giaø caû coù beà theá tuy chöa heà giöõ moät chöùc vuï naøo. Ban ñaàu
Höông aåm ñöôïc coi nhö Höông nhaát vaø do ñoù choã ngoài danh döï trong caùc böõa tieäc. Nhöng veà sau ngoâi thöù cuûa Höông
aåm ñaõ thay ñoåi: Höông chöùc naøy chæ laø ngöôøi toå chöùc coã tieäc, coù traùch nhieäm quyeân tieàn ñeå thanh toaùn caùc chi
phí.
(29[30]) Höông thaân ñöôïc choïn löïa trong soá nhöõng ngöôøi bieát chöõ nho ñeå thoâng tri hay giaûi thích cho daân laøng caùc
saéc duï cuûa nhaø vua, meänh leänh haøng tænh huyeän, caùc caùo thò haønh chính cuøng vôùi Xaõ tröôûng vaø Höông haøo,
Höông thaân laäp soå baï thueá. Höông thaân coù moät baèng caáp vaø chæ ñöôïc choïn neáu coù söï chaáp thuaän tröôùc cuûa chính
quyeàn caáp cao.
(30[31]) Höông haøo giuùp Xaõ tröôûng vaø Höông thaân trong vieäc thu thueá. Khi Xaõ tröôûng taïm thôøi gaëp trôû ngaïi trong
vieäc thi haønh chöùc vuï, thì Höông haøo thay theá vaø thöôøng khi ñöôïc boå nhieäm thay theá haún vieân Xaõ tröôûng töø dòch.
(31[32]) Höông boä coù nhieäm vuï chuaån bò nhöõng soå boä thueá môùi, löu tröõ caùc boä thueá cuõ vaø taát caû moïi vaên kieän
lieân quan ñeán vieäc ñoùng thueá coâng quyõ, coi giöõ caùc vaên kieän cuûa laøng khi khoâng coù thuû chæ laøm coâng vieäc naøy.
(32[33]) Thuû chæ löu giöõ caùc vaên kieän lieân quan ñeán vieäc thaønh laäp laøng vaø taát caû nhöõng tö vaên lieân quan ñeán
laøng hay caùc tö nhaân.
(33[34]) Thuû boån giöõ quó vaø lo veà taøi vuï, ñieàu khieån caùc coâng vieäc rieâng tö trong laøng. Döôùi quyeàn kieåm tra vaø
theo yù kieán cuûa caùc Höông chöùc lôùn khaùc, Thuû boån chuû trì vieäc cho thueá caùc taøi saûn trong laøng, caùc beø caù vaø
chôï buùa Höông chöùc naøy cuõng tieáp nhaän caùc ñoà cuùng cuûa daân laøng cho vieäc teá leã. Tuy nhieân Thuû boån khoâng
baûo quaûn nhöõng khoaûn thueá ñoùng cho nhaø nöôùc, vì chính Höông thaân hay Höông haøo giöõ nhöõng khoaûn thueá naøy cho
ñeán ngaøy hoï giao noäp cho quan Boá.
(34[35]) Thuû khoaùn coù traùch nhieäm coi giöõ, cho thueá khoaùn caùc taøi saûn cuûa laøng vaø trong moät soá ñòa phöông tieán
nhaän caùc khoaûn tieàn cheo.
(35[36]) Caâu döông coù chöùc naêng cuûa moät nhaân vieân caûnh veä coù traùch nhieäm ñaëc bieät veà caùc huaán thò phaùp lyù
cho laøng, phaûi thoâng baùo ngay cho Hoäi ñoàng laøng moïi keát quaû söu tra cuûa chính mình cho duø khoâng ñöôïc quyeàn ñöa
ra moät quyeát ñònh naøo.
(36[37]) Thoân tröôûng ôû haøng cuoái cuøng sau taát caû caùc chöùc vuï mang teân Höông, nhö Höông caû, Höông sö... vì chöùc
naêng cuûa xaõ tröôûng veà cô baûn coù tính chaát chaáp haønh, vaø trong vieäc phaân coâng nhieäm vuï giöõa caùc Höông chöùc,

9 Pages 81-90

▲back to top


9.1 Page 81

▲back to top


ĈӇ lên các chӭc vө cao trong hàng Hѭѫng chӭc, trѭӟc hӃt phҧi qua chӭc vө Xã trѭӣng.
Tuy nhiên, ngѭӡi ta thѭӡng chӑn lӵa làm Xã trѭӣng mӝt ngѭӡi có tài ăn nói, tinh tӃ, tháo vát,
có khҧ năng ÿӇ có thӇ bênh vӵc các quyӅn lӧi cӫa dân làng và phөc vө cho chính nghƭa cӫa làng
khi cҫn phҧi biӋn hӝ cho làng nѫi cҩp trên.
Nhѭ vұy, trong mӝt làng xã ӣ Ĉӗng Nai, tùy theo sӕ lѭӧng dân cѭ, có ít nhҩt 22 Hѭѫng
chӭc lӟn. Tұp thӇ Hѭѫng chӭc này gӗm có hai bӝ phұn rõ rӋt: các Hѭѫng chӭc có tѭӟc hiӋu
danh dӵ và các Hѭѫng chӭc hành sӵ (Hѭѫng thân, Hѭѫng hào và Xã trѭӣng). Chính các Hѭѫng
chӭc hành sӵ làm thành mӝt bӝ phұn hành chính chӫ chӕt trong làng: chӍ có ba Hѭѫng chӭc
này mӟi ÿѭӧc bҵng cҩp và ÿѭӧc ӫy nhiӋm cӫa nhà nѭӟc trong các liên lҥc giӳa làng xã và cҩp
trên.
Sӵ hình thành Hӝi ÿӗng Hѭѫng chӭc nhѭ trên ÿã dӵa tiêu chuҭn công trҥng ÿӕi vӟi
làng, tài năng, uy tín nhҩt là tài sҧn. Có thӇ nói quyӅn sӣ hӳu tài sҧn ÿã qui ÿӏnh vӅ cѫ bҧn các
ngôi thӭ trong làng và tӯ ÿó nhӳng ngѭӡi có nhiӅu ÿӏa sҧn trong làng cNJng là nhӳng ngѭӡi có
nhiӅu quyӅn lӵc nhҩt trong cѫ cҩu chính trӏ cӫa làng xã. Nhӳng tiêu chuҭn khác chӍ có tính chҩt
bә sung, kӇ cҧ tuәi tác. Quҧ nhiên ӣ xã hӝi nông nghiӋp, ruӝng ÿҩt ÿã ÿҿ ra nhiӅu quyӅn bính
trong mӛi làng xã.
Các viên chӭc lӟn ÿӅu có nhӳng viên chӭc phө tá cҩp dѭӟi, tӭc là các Hѭѫng dӏch; hӑ
làm thành tұp thӇ các Hѭѫng chӭc nhӓ ÿѭӧc qui tө theo bӕn nhóm:
Các Hѭѫng dӏch phө tá cho ba Hѭѫng chӭc hành sӵ gӗm có: - Lý trѭӣng (phó lý, phó
thôn hay phó xã, có nhiӋm vө phө tá cho xã trѭӣng), Ҩp trѭӣng (ngѭӡi ÿӭng ÿҫu ҩp hay xóm)
(37[38]), Trùm dӏch (trùm viӋc, có phұn sӵ truyӅn ÿҥt lӋnh cӫa Xã trѭӣng cho các Hѭѫng chӭc
và dân làng), Cai tuҫn (bҧo vӋ an ninh công cӝng ban ÿêm) (38[39]), Cai thӏ (cҧnh vӋ và trông
coi ӣ chӧ làng), Cai binh (giúp Xã trѭӣng trong mӑi hoҥt ÿӝng quân sӵ) (39[40]), Cai thôn (coi
công thѭ cӫa làng), Trѭӣng (nhân viên cҧnh vӋ tҥm thӡi) (40[41]).
Các Hѭѫng dӏch phө tá cho Hѭѫng lӉ gӗm có: Tri lӉ (trông coi vӅ lӉ nghi, hѭӟng dүn
các thiӃu nhi hành lӉ, giúp ÿӥ và ÿôi khi thay thӃ Hѭѫng lӉ), Hӑc trò lӉ hay LӉ sanh (nhӳng hӑc
trò giúp viӋc tӃ lӉ). Các Hѭѫng dӏch phө tá cho cai ÿình gӗm có: BiӋn ÿình (coi sә sách chi tiêu,
mua lӉ vұt... trong các dӏp tӃ lӉ). BiӋn lҥi ӣ dѭӟi BiӋn ÿình. Tri văn (có hӑc thӭc thѭӡng soҥn
hay chӑn nhӳng câu ÿӕi dùng trong các nghi lӉ cúng tӃ thҫn làng). Làng nào ÿã có Hѭѫng văn
vieân chöùc chaáp haønh ôû döôùi taát caû caùc chöùc quyeàn khaùc. Tuy ñöùng döôùi cuøng Xaõ tröôûng laïi laø ngöôøi chòu
traùch nhieäm ñaàu tieân ñoái vôùi chính quyeàn cao caáp. Xaõ tröôûng coøn giöõ daáu baèng goã, caùc soå boä thueá vaø nhöõng
vaên thö chính thöùc ñöông nieân; chuyeån ñaït meänh leänh cuûa chính quyeàn caáp treân cho laøng vaø phaûi baùo caùo cho chính
khi Hoäi ñoàng Höông chöùc thi haønh xong meänh leänh treân. Veà vieäc caûnh veä, Xaõ tröôûng chæ coù traùch nhieäm khi bieát
roõ noäi vuï hình söï maø khoâng thoâng baùo hay tìm caùch chaën baét keû phaïm phaùp. Xaõ tröôûng coù traùch nhieäm thu vaø
noäp thueá cho coâng quó nhaø nöôùc cuøng vôùi söï hôïp taùc cuûa Höông thaân vaø Höông haøo, ñoàng thôøi coù traùch nhieäm
thöïc thi caùc leänh cuûa thoân hoäi cuõng nhö cuûa chính quyeàn caáp treân vôùi söï giuùp ñôõ cuûa caùc Höông dòch. Xaõ tröôûng
laø nhaân vieân ñöôïc uûy nhieäm chính thöùc giao dòch giöõa laøng xaõ vaø chính quyeàn caáp treân. Vôùi danh nghóa naøy Xaõ
tröôûng ñoùng daáu chöùc vuï cuûa mình treân taát caû caùc ñôn töø chuyeån ñaït leân caáp treân, thò nhaän taát caû caùc ñôn töø,
chöõ kyù cuûa tö nhaân. Caùc giaáy tôø ñöôïc kyù do caùc Höông chöùc coù traùch nhieäm lieân heä chæ coù hieäu löïc neáu coù
con daáu vaø chöõ kyù cuûa Xaõ tröôûng. Vì Xaõ tröôûng ñöôïc laøng giôùi thieäu vaø ñöôïc caáp treân boå duïng, neân khi caàn
thay theá Xaõ tröôûng laøng phaûi laøm moät laù ñôn gôûi quan phuû hay quan huyeän, quan phuû hay quan huyeän seõ cho leänh
trieäu taäp thoân hoäi ñeå choïn moät Xaõ tröôûng môùi. Choïn xong, keát quaû ñöôïc trình leân quan phuû hay huyeän. Sau ñoù
quan phuû hay huyeän caáp phaùt moät baèng caáp Xaõ tröôûng cho Höông chöùc vöøa ñaéc cöû. Xaõ tröôûng ñöôïc baàu cöû vaø
boå duïng naøy phaûi hoaøn thaønh chöùc naêng cuûa mình trong moät thôøi gian thöôøng laø moät naêm, nhöng coù theå voâ haïn
ñònh tuøy theo söï tín nhieäm cuûa thoân hoäi vaø yù muoán cuûa Xaõ tröôûng.
(37[38]) Lyù tröôûng laø ngöôøi ñöùng ñaàu chòu traùch nhieäm 100 hoä, moãi Lyù tröôûng coù 10 AÁp tröôûng, troâng coi caùc
aáp, moãi aáp coù 10 hoä. AÁp tröôûng thi haønh caùc leänh chung cuûa laøng trong phaïm vi cuûa mình giuùp ñôõ Xaõ tröôûng veà
vieäc caûnh veä vaø thu thueá.
(38[39]) Cai tuaàn ñieàu ñoäng daân cö trong khu vöïc cuûa mình lo vieäc caûnh veä, toå chöùc vaø ñieàu khieån nhöõng cuoäc tuaàn
phoøng. Trong laøng coù theå coù nhieàu cai tuaàn.
(39[40]) Cai binh laø ngöôøi tieáp nhaän caùc khoaûn thueá ñaûm phuï cuûa laøng daønh cho lính cuûa mình, Cai binh thöôøng chæ
thaáy trong laøng xaõ ñoâng daân, taïi ñoù coù moät ñoäi lính maø laøng phaûi cung öùng.
(40[41]) Tröôûng laø nhaân vieân caûnh veä taïm thôøi, khi Xaõ tröôûng caàn phaûi maïnh tay thi haønh moät meänh leänh, thì oâng
ñieàu ñoäng moät soá ñoâng ngöôøi laøm coâng vieäc naøy. Caùc tröôûng naøy khoâng phaûi laø Höông dòch thöôøng xuyeân.

9.2 Page 82

▲back to top


thì không có chӭc Tri văn, ông Tӯ (giӳ viӋc hѭѫng nӃn và quét dӑn ÿình làng), Tri sӵ (phө tá
các nghi lӉ), Tri khách (ÿón khách). Các viên thѭ ký cӫa làng gӗm có: BiӋn lҥi (coi kӃ toán).
Trong làng có ít nhҩt 16 Hѭѫng chӭc nhӓ, tӭc là các Hѭѫng dӏch phө tá cho các Hѭѫng
chӭc lӟn hoàn thành viӋc làng. Hѭѫng dӏch cNJng tҥo thành mӝt ÿҷng cҩp quyӅn lӵc cӫa xã thôn
và nhiӅu tӋ nҥn quan liêu ÿã xuҩt phát tӯ nhӳng thành phҫn này.
Vӟi tҩt cҧ nhӳng thӫ tөc chӑn lӵa, ÿiӅu hành và phân công, phân nhiӋm, cѫ cҩu quyӅn
lӵc chính trӏ trong làng xã Ĉӗng Nai có tính chҩt quҧ ÿҫu: quyӅn lӵc ÿѭӧc nӕi tiӃp theo mӝt chu
kǤ khép kín giӳa mӝt thiӇu sӕ ngѭӡi có nhiӅu ÿӏa sҧn trong làng khi chính hӑ tӵ chӑn lӵa nhau
theo nhӳng tiêu chuҭn chính hӑ ÿһt ra. HӋ thӕng quyӅn lӵc này do ÿó loҥi trӯ nhӳng thành phҫn
vô sҧn trong làng và nhӳng ngѭӡi này hӧp thành mӝt thӭ tҫng lӟp bӏ trӏ, phҧi hoàn thành các
nghƭa vө vӅ thuӃ má, binh dӏch và sѭu dӏch hѫn là nhӳng quyӅn lӧi bình ÿҷng trong mӝt xã hӝi
làng có ÿiӅu kiӋn thăng tiӃn mӣ rӝng tӕi ÿa. Hӑ bӏ ÿóng khung trong mӝt sӕ phұn bӏ bóc lӝt ÿӃn
ÿӝ “con vua thì lҥi làm vua, con sãi ӣ chùa lҥi quét lá ÿa” - chӍ nhӳng con cháu các ngѭӡi có
ÿiӅn sҧn mӟi hy vӑng mon men tӟi ngѭӥng cӱa thôn hӝi trong bӕi cҧnh chung cӫa xã hӝi phong
kiӃn ViӋt Nam.
Cho ÿӃn năm 1858, ÿѫn vӏ hành chánh và tә chӭc nhà nѭӟc nêu trên vӅ cѫ bҧn vүn ÿѭӧc
duy trì ӣ tӍnh Biên Hòa nói chung và trên ÿӏa bàn thuӝc tӍnh Ĉӗng Nai ngày nay nói riêng.
IV.2. Thành ph̯n dân c˱:
Sӕ lѭӧng các thôn, xã, phѭӡng, ҩp, hӝ nêu trên ít nhiӅu phҧn ánh sӕ lѭӧng dân cѭ thuӝc
ÿӏa bàn Ĉӗng Nai trong nhӳng năm tӯ 1802 - 1858 dѭӟi thӡi các vua NguyӉn.
Nhӳng tài liӋu vӅ dân cѭ trên vùng ÿҩt này vào giai ÿoҥn lӏch sӱ nêu trên còn lѭu lҥi ÿӃn
ngày nay rҩt ít ӓi và chúng ta không có ÿѭӧc nhӳng sӕ liӋu cө thӇ, chi tiӃt. Do ÿó, chúng ta chӍ
có thӇ dӵa vào nhӳng tài liӋu chung vӅ sӕ ÿinh cӫa trҩn Biên Hòa trѭӟc năm 1832 và cӫa tӍnh
Biên Hòa sau năm 1832 trong mӕi tѭѫng quan chung vӟi Gia Ĉӏnh thành trѭӟc năm 1832 và
Lөc tӍnh Nam kǤ sau năm 1832 ÿӇ hình dung ra tình hình dân sӕ trên ÿӏa bàn tӍnh Ĉӗng Nai vào
giai ÿoҥn lӏch sӱ này.
Dӵa theo tài liӋu cӫa Quӕc sӱ quán triӅu NguyӉn, chúng ta biӃt ÿѭӧc sӕ ÿinh cӫa trҩn
Biên Hòa và các trҩn khác thuӝc Gia Ĉӏnh thành vào năm 1819. Căn cӭ vào sӕ ÿinh ÿó ta có thӇ
phӓng ÿoán sӕ khҭu theo tӹ lӋ 5 khҭu tѭѫng ӭng vӟi 1 ÿinh.
BҦNG 1: ˰͢C TÍNH DÂN S͘ NĂM 1819
STT
Ĉѫn vӏ
Sӕ ÿinh
(41[42])
1 Trҩn Biên Hòa 10.600
2 Trҩn Phiên An 28.200
3 Trҩn Ĉӏnh Tѭӡng 19.800
4 Trҩn Vƭnh Thanh 37.000
5 Trҩn Hà Tiên
1.500
Tәng sӕ
97.100
Sӕ khҭu
53.000
141.000
99.000
185.000
7.500
485.500
Tӹ lӋ %
11
29
20,4
38,1
1,5
(41[42]) Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp XXVI, NXB Söû hoïc, Haø Noäi. tr.285 - 287

9.3 Page 83

▲back to top


Nhӳng tài liӋu cӫa NguyӉn ThӃ Anh và NguyӉn Ĉình Ĉҫu cho chúng ta biӃt sӕ ÿinh ӣ
tӍnh Biên Hòa và các tӍnh khác thuӝc Nam kǤ lөc tӍnh vào các thӡi ÿiӇm năm 1836, năm 1840,
năm 1847. Căn cӭ vào sӕ ÿinh ҩy, ta có thӇ phӓng ÿoán ÿѭӧc sӕ khҭu theo tӹ lӋ 5 khҭu tѭѫng
ӭng vӟi 1 ÿinh.
BҦNG 2: ˰͢C TÍNH DÂN S͘ NĂM 1836
STT
Ĉѫn vӏ
1 Trҩn Biên Hòa
2 Trҩn Gia Ĉӏnh
3 Trҩn Ĉӏnh Tѭӡng
4 Trҩn Vƭnh Thanh
5 Trҩn Hà Tiên
Tәng sӕ
Sӕ ÿinh
10.242
34.124
20.167
27.457
15.136
108.607
Sӕ khҭu
51.210
170.620
100.835
137.285
75.680
543.035
Tӹ lӋ %
9,5
31
18,6
25,5
13,9
BҦNG 3: ˰͢C TÍNH DÂN S͘ NĂM 1840
STT
Ĉѫn vӏ
Sӕ ÿinh (2)
1 Trҩn Biên Hòa
12.190
2 Trҩn Gia Ĉӏnh
32.826
3 Trҩn Ĉӏnh Tѭӡng 22.584
4 Trҩn Vƭnh Thanh 28.323
5 Trҩn An Giang
15.065
6 Trҩn Hà Tiên
5.793
Tәng sӕ
116.781
Sӕ khҭu
60.950
164.130
112.920
141.615
75.325
28.965
583.905
Tӹ lӋ %
10,4
28,1
19,3
24,3
12,9
5,0
BҦNG 4: ˰͢C TÍNH DÂN S͘ NĂM 1847
STT
Ĉѫn vӏ
1 Trҩn Biên Hòa
2 Trҩn Gia Ĉӏnh
3 Trҩn Ĉӏnh Tѭӡng
4 Trҩn Vƭnh Long
5 Trҩn An Giang
6 Trҩn Hà Tiên
Tәng sӕ
Sӕ ÿinh
(42[43])
16.949
51.788
26.799
41.336
22.998
5.728
165.598
Sӕ khҭu
84.745
258.940
133.995
206.680
114.990
28.640
827.990
Tӹ lӋ %
10,2
31,3
16,1
25
13,9
3,5
Theo tài liӋu cӫa Lê Quý Ĉôn thì vào năm 1769, huyӋn Phѭӟc Long (tӭc trҩn Biên Hòa
và tӍnh Biên Hòa sau này) có 8.000 ÿinh (2). Sӕ ÿinh ҩy tѭѫng ÿѭѫng vӟi khoҧng 40.000 khҭu.
Theo nhӳng tài liӋu dүn ra trên ÿây, chúng ta có ÿѭӧc nhӏp ÿӝ phát triӇn dân sӕ cӫa
Phúc Long - Biên Hòa tӯ cuӕi thӃ kӹ 18 ÿӃn thӃ kӹ 19 nhѭ sau:
Năm 1769 khoҧng 40.000 dân
(2) Nguyeãn Ñình Ñaàu, Cheá ñoä coâng ñieàn coâng thoå trong lòch söû khai hoang laäp aáp ôû Nam kyø luïc tænh, Hoäi Söû hoïc
Vieät Nam, Haø Noäi, tr.149.
(42[43]) Nguyeãn Theá Anh, sñd, tr.26.
(2) Leâ Quyù Ñoân, sñd, tr.476.

9.4 Page 84

▲back to top


Năm 1819 khoҧng 485.500 dân
Năm 1836 khoҧng 543.035 dân
Năm 1840 khoҧng 583.905 dân
Năm 1847 khoҧng 827.990 dân
Nhӳng chӍ sӕ tӯ các bҧng 1, 2, 3, 4 dүn ra trên ÿây cho thҩy trong khoҧng thӡi gian triӅu
vua Gia Long (1802) ÿӃn triӅu vua Tӵ Ĉӭc (1858), dân cѭ trên lãnh thә Biên Hòa (trong ÿó có
ÿӏa bàn thuӝc tӍnh Ĉӗng Nai ngày nay) có sӕ lѭӧng và mұt ÿӝ thҩp hѫn so vӟi nhiӅu ÿӏa phѭѫng
khác trên vùng ÿҩt Nam bӝ. Hai trong nhӳng nguyên nhân dүn ÿӃn thӵc trҥng ҩy: Mӝt là, do sӵ
phiêu tán dân cѭ hӗi cuӕi thӃ kӹ 18 khi cuӝc chiӃn giӳa quân NguyӉn Ánh và quân Tây Sѫn
diӉn ra quyӃt liӋt trên ÿӏa bàn này. Hai là, sӵ nghiӋp khai hoang lұp ҩp trên vùng ÿҩt Nam bӝ
nӱa ÿҫu thӃ kӹ 19 chӫ yӃu tұp trung vào ÿӏa bàn châu thә sông Cӱu Long và sӵ qui tө di dân
cùng tұp trung vào ÿó. Sӵ phát triӇn dân cѭ trên lãnh thә Biên Hòa trong thӡi kǤ lӏch sӱ này chӫ
yӃu tұp trung vào nhӳng dãy ÿҩt ven sông Ĉӗng Nai, còn nhiӅu vùng núi và bình nguyên rӯng
thì vүn chѭa khai phá và ít ngѭӡi ÿһt chân tӟi, nhѭ ӣ Xuân Lӝc, mãi cho ÿӃn nhӳng năm ÿҫu
thӃ kӹ thӭ XX “vүn là vùng ÿҩt hoang vu vӟi nhӳng cánh rӯng bҥt ngàn ÿҫy muông thú. Ĉó ÿây
chӍ có vào buôn sóc cӫa ÿӗng bào dân tӝc Châu Ro, Stiêng sӕng rҧi rác bên các khe suӕi nhӓ...”
(43[44]).
Trong nӱa ÿҫu thӃ kӹ XIX vùng ÿҩt thuӝc tӍnh Ĉӗng Nai ngày nay tuy có sӕ dân sӕ ít và
mұt ÿӝ dân cѭ thҩp, nhѭng ÿã là mӝt vùng dân cѭ ÿa dân tӝc. Nhӳng tài liӋu thѭ tӏch còn lѭu lҥi
không cho chúng ta biӃt rõ vӅ dân sӕ cө thӇ cӫa tӯng tӝc ngѭӡi trên tӯng ÿӏa bàn vào thӡi gian
này. Nhѭng nhӳng tài liӋu ÿiӅn dã dân tӝc hӑc chӍ cho chúng ta biӃt chҳc rҵng nhӳng tӝc ngѭӡi
ÿã tӯng cѭ trú trên vùng ÿҩt Ĉӗng Nai trong nӱa ÿҫu thӃ kӹ XIX là: ngѭӡi ViӋt, ngѭӡi Hoa,
ngѭӡi Châu Ro, ngѭӡi Stiêng, ngѭӡi Chăm, ngѭӡi Mҥ. Ngѭӡi ViӋt là ÿa sӕ trong thành phҫn
dân cѭ trú rҧi rác trên khҳp các tәng, huyӋn.
Ngѭӡi Hoa cѭ trú chӫ yӃu trên ÿӏa bàn Cù Lao Phӕ thuӝc huyӋn Phѭӟc Chánh. Sӕ
ngѭӡi Hoa ӣ ÿây vào thӡi kǤ này ÿã giҧm nhiӅu so vӟi trѭӟc vì phҫn ÿã di cѭ xuӕng vùng Sài
Gòn (tӭc Chӧ Lӟn ngày nay) ÿӇ làm ăn sinh sӕng kӇ tӯ khi Cù Lao Phӕ bӏ tàn phá trong nhӳng
cuӝc giao tranh giӳa quân NguyӉn Ánh vӟi quân Tây Sѫn (cuӕi thӃ kӹ thӭ 18).
Ngѭӡi Châu Ro cѭ trú rҧi rác trên vùng rӯng ÿҩt cao thuӝc huyӋn Phѭӟc Chánh và
huyӋn Long Thành.
Ngѭӡi Stiêng cѭ trú rҧi rác trên vùng rӯng ÿҩt cao thuӝc huyӋn Phѭӟc Chánh và huyӋn
Long Khánh.
Ngѭӡi Mҥ và ngѭӡi Chăm cѭ trú rҧi rác trên mӝt sӕ ÿiӇm thuӝc huyӋn Phѭӟc Chánh.
CNJng trong thӡi lӏch sӱ này, chính quyӅn nhà NguyӉn ÿã phân chia dân cѭ thành ba loҥi
dӵa theo nguӗn gӕc tӝc ngѭӡi.
Thuӝc vӅ Chánh hӝ là ngѭӡi ViӋt.
Thuӝc vӅ Khách hӝ là ngѭӡi Hoa.
Thuӝc vӅ Man hӝ là ngѭӡi các dân tӝc Châu Ro, Stiêng, Chăm, Mҥ.
Bên cҥnh hӋ thӕng tә chӭc hành chính do nhà NguyӉn lұp ra mà ÿѫn vӏ cѫ sӣ là thôn,
xã, phѭӡng, ҩp, hӝ; vùng ÿҩt Ĉӗng Nai vào thӡi kǤ lӏch sӱ này còn tӗn tҥi nhӳng ÿѫn vӏ cѭ trú
cә truyӅn cӫa các ÿѫn vӏ ít ngѭӡi, nhѭ pley cӫa ngѭӡi Chăm, bon cӫa ngѭӡi Mҥ, poh cӫa ngѭӡi
Stiêng, palei cӫa ngѭӡi Châu Ro... Chính quyӅn nhà NguyӉn tiӃn hành tӯng bѭӟc ghép các ÿѫn
vӏ cә truyӅn cӫa các dân tӝc ít ngѭӡi nêu trên vào tә chӭc bӝ máy hành chính chung. Lúc ÿҫu,
mӝt hoһc vài ÿѫn vӏ cѭ trú cә truyӅn ÿó ÿѭӧc xӃp vào mӝt ÿѫn vӏ gӑi là “sách” kèm theo nhӳng
tên gӑi miӋt thӏ “sách man”, “sách mӑi”... Chҷng hҥn vào năm Minh Mҥng thӭ 21 (1840), có 48
“sách man” nhѭ vұy ÿѭӧc ghép vào huyӋn Long Khánh.
(43[44]) Ban Tuyeân giaùo Tænh uûy Ñoàng Nai: Thò traán Xuaân Loäc - nhöõng chaëng ñöôøng ñaáu tranh caùch maïng veû vang,
NXB Ñoàng Nai, 1984, tr.11.

9.5 Page 85

▲back to top


IV.3. B͡ m̿t kinh t͇ văn hóa xã h͡i Ĉ͛ng Nai ͧ n͵a ÿ̯u th͇ kͽ XIX:
IV.3.1. Ho̩t ÿ͡ng kinh t͇:
Vào giӳa thӃ kӹ thӭ XVIII, ÿӏa bàn thuӝc tӍnh Ĉӗng Nai ngày nay ÿã có nhӳng hoҥt
ÿӝng kinh tӃ ÿa dҥng và phát triӇn hѫn so vӟi các ÿӏa bàn khác trên vùng ÿҩt Nam bӝ. Nhӳng
hoҥt ÿӝng kinh tӃ khá toàn diӋn cҧ vӅ nông nghiӋp, thӫ công nghiӋp và thѭѫng nghiӋp mà Cù
Lao Phӕ là mӝt trung tâm khá nәi tiӃng ÿѭѫng thӡi. Nhѭng cuӝc chiӃn tranh tàn khӕc giӳa
NguyӉn Ánh và Tây Sѫn vào cuӕi thӃ kӹ thӭ XVIII ÿã có tác ÿӝng nhiӅu ÿӃn hoҥt ÿӝng kinh tӃ
trên ÿӏa bàn này.
Tӯ năm 1802, vua Gia Long và các vӏ vua kӃ tiӃp vӯa tiӃn hành nhiӅu biӋn pháp cҧi tiӃn
hành chính vӯa thӵc thi nhiӅu chính sách nhҵm phát triӇn kinh tӃ cӫa ÿҩt nѭӟc. Chӫ trѭѫng phát
triӇn nông nghiӋp ÿѭӧc thӵc hiӋn mӝt cách nhҩt quán. Công cuӝc tiӃp tөc khai hoang, phөc hóa
trên vùng ÿҩt Nam bӝ ÿѭӧc ÿһc biӋt quan tâm. Vua Gia Long và các vӏ vua tiӃp theo luôn chú
trӑng khuyӃn khích và tҥo nhiӅu ÿiӅu kiӋn thuұn lӧi cho ngѭӡi ÿi khai hoang nhҵm thu hút
nhiӅu nguӗn nhân lӵc nhàn rӛi trong xã hӝi vào lƭnh vӵc hoҥt ÿӝng này. Ngay trong năm 1802,
vua Gia Long ÿã ra chӍ dө, trong ÿó nêu rõ: Ngѭӡi nào không có ÿiӅn sҧn thì ÿem ruӝng hoang
cҩp cho và cho vay thóc giӕng, ÿӃn khi thu hoҥch xong sӁ trҧ lҥi cho nhà nѭӟc (1).
Năm 1805, sau khi nҳm ÿѭӧc chính quyӅn, Gia Long cho làm tәng kiӇm kê ruӝng ÿҩt ӣ
năm trҩn thuӝc xӭ Gia Ĉӏnh: Phiên Trҩn, Trҩn Biên, Vƭnh Trҩn, Ĉӏnh Trҩn và Hà Tiên. ViӋc
kiӇm kê gӗm ÿo ÿҥc ruӝng ÿҩt, ghi rõ nông phҭm canh tác, xác ÿӏnh các khoҧng cách tӯ ÿiӇm
này ÿӃn ÿiӇm khác, ÿo chiӅu dài các tuyӃn ÿѭӡng, phân loҥi sông núi và hҧi ÿҧo, kèm theo
nhӳng bҧn ÿӗ riêng; ÿӗng thӡi viӋc lұp sә dân ÿinh và thuӃ má cNJng ÿѭӧc thӵc hiӋn (2).ViӋc
kiӇm tra này có ý nghƭa quan trӑng: vӅ chính trӏ nó thӇ hiӋn quyӅn uy cӫa chӃ ÿӝ phong kiӃn
nhà NguyӉn ÿӕi vӟi nhân dân nông thôn ӣ Gia Ĉӏnh thành nói chung và Ĉӗng Nai nói riêng; vӅ
pháp lý nó tҥo cѫ sӣ cho viӋc phân chia các loҥi ruӝng ÿҩt, ÿiӅu chӍnh nhӳng sѫ hӣ trong cѫ cҩu
ruӝng ÿҩt ÿӇ tránh nҥn hà lҥm gây ra bҩt công; vӅ tài chính nó cung cҩp tѭ liӋu quan yӃu ÿӇ tính
thuӃ cho tӯng nhân ÿinh cNJng nhѭ cho tӯng loҥi ruӝng ÿҩt có hoa lӧi khác nhau.
Công cuӝc khai hoang phөc hóa ÿѭӧc tiӃn hành ÿӗng thӡi vӟi công cuӝc ÿҥc ÿiӅn lұp
ÿӏa bҥ trên toàn quӕc. Năm thӭ 17, ÿӡi Minh Mҥng, viӋc khám ÿҥc mӟi ÿѭӧc triӅu ÿình HuӃ
cho thӵc hiӋn ӣ Nam kǤ trong tҩt cҧ các làng mҥc (3). Sә ÿӏa bӝ (4) ÿѭӧc lұp thành ba bҧn: bҧn
Giáp chuyӇn vӅ Bӝ Hӝ, bҧn Ҩt dành cho quan bӕ cӫa tӍnh, và sau cùng bҧn Bính ÿѭӧc lѭu trӳ
trong kho văn kiӋn cӫa làng. Và kӇ tӯ ÿó vӅ sau ngѭӡi dân cӭ chiӃu theo ÿӏa bӝ cѫ sӣ này ÿӇ
tiӃn hành các thӫ tөc chuyӇn nhѭӧng, mua bán ruӝng ÿҩt trong làng. Nhӳng phҫn ÿҩt ÿѭӧc chҩp
nhұn cho trѭng khҭn vӅ sau cNJng phҧi tuân hành các thӫ tөc lұp ÿӏa bӝ cӫa làng.
Ĉӏa bӝ 1836 cho thҩy mӝt làng ӣ Ĉӗng Nai ÿѭӧc thiӃt lұp trên mӝt phҥm vi ÿҩt ÿai mà
cѫ cҩu cӫa nó gӗm nhӳng thành phҫn nhѭ sau:
Trѭӟc hӃt là các ruӝng lúa, mӝt cѫ sӣ chӫ yӃu cho sinh hoҥt kinh tӃ nông nghiӋp, ÿѭӧc
ÿo ÿҥc mӝt cách kӻ lѭӥng. Nhӳng ruӝng lúa cӫa làng lҥi chia ra hai loҥi chính là thҧo ÿiӅn và
sѫn ÿiӅn (5).
(1) Quoác söû trieàu Nguyeãn: Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp II, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1962, tr.9.
(2) Trònh Hoaøi Ñöùc, sñd, tr.17 - 18.
(3) Ĉ̩i Nam th͹c l͹c Chính biên, ĈӋ nhӏ kӹ, Bính Thân (1836), Hà Nӝi, NXB KHXH, 1969, tr.49.
(4) Ĉӏa bӝ là mӝt văn kiӋn cѫ sӣ hình dung ÿӏa ÿӗ cӫa làng, mô tҧ và phân loҥi các ruӝng ÿҩt trong làng: ÿó là mӝt chӭng
thѭ quy chӃ vӅ văn bҧn pháp lý các loҥi ruӝng ÿҩt trong làng, tӯ ÿó ngѭӡi ta có thӇ giҧi quyӃt nhӳng vө tranh tөng, nhӳng
viӋc chuyӇn nhѭӧng và lұp sә ÿiӅn bҥ ÿӇ ÿánh thuӃ.
(5) Trònh Hoaøi Ñöùc, Sñd, Q.III, tr.17. Tieâu chuaån ñeå phaân bieät hai loaïi ruoäng naøy laø ñoä cao thaáp, maø muoán bieát cao
thaáp ngöôøi ta caên cöù löôïng nöôùc phaân boá trong caùc muøa khaùc nhau. Ruoäng thaáp thöôøng ñöôïc cung caáp nöôùc khaù
thöôøng xuyeân neân troàng luùa raát toát, vaø neáu khoâng troàng luùa thì coû hoang moïc lan traøn. Dó nhieân ñaây laø nhöõng khu
ruoäng khoâng bò nhieãm bò chua maën moät caùch thaùi quaù laøm haïi cho vieäc troàng troït. Veà phöông dieän ñòa lyù, thì noùi
chung soá löôïng thaûo ñieàn ñöôïc phaân boá trong caùc laøng xaõ ôû mieàn Taây, tuy ñaây khoâng phaûi laø mieàn khoâng coù
nhöõng loaïi sôn ñieàn. Sôn ñieàn chæ nhöõng loaïi ruoäng cao hôn neân ít nöôùc vaø nöôùc khoâng ñöôïc phaân boá thöôøng xuyeân
theo caùc muøa. Vieäc troàng luùa treân nhöõng loaïi naøy khoù khaên hôn, vì phaûi coù nöôùc trôøi hay daãn nöôùc töø nôi khaùc

9.6 Page 86

▲back to top


ViӋc xác ÿӏnh thҧo ÿiӅn và sѫn ÿiӅn còn mang mӝt ý nghƭa khác khi nó tҥo cѫ sӣ cho
viӋc ÿánh thuӃ mӝt cách chính xác trên các ruӝng lúa thu ÿѭӧc hoa lӧi nhiӅu hay ít. Vҧ lҥi căn
cӭ trên sӵ phân bӕ thҧo ÿiӅn và sѫn ÿiӅn, ngѭӡi ta cNJng có thӇ nhұn ÿӏnh ÿѭӧc mұt ÿӝ tұp trung
dân sӕ, tình trҥng thӏnh vѭӧng trong sinh hoҥt nông nghiӋp cùng nhӳng vҩn ÿӅ xã hӝi tâm lý
hay chính trӏ có liên quan trong nhӳng cӝng ÿӗng làng xã khác nhau. Sѫn ÿiӅn và thҧo ÿiӅn còn
thӇ hiӋn kinh nghiӋm và kiӃn thӭc cӫa nhân dân nông thôn Ĉӗng Nai vӅ môi trѭӡng tӵ nhiên,
vӅ nhӳng thuұn lӧi hay bҩt lӧi cӫa nghӅ trӗng lúa. Còn vӅ phѭѫng diӋn xã hӝi và pháp lý, cҧ hai
loҥi ruӝng này ÿѭӧc phân biӋt làm ba hҥng: công ÿiӅn, tѭ ÿiӅn, bәn thôn ÿiӅn. Ĉây là mӝt sӵ
phân biӋt mang tính chҩt truyӅn thӕng trong nông nghiӋp ViӋt Nam. Công ÿiӅn ÿѭӧc nhà vua
phong kiӃn dành cho các làng xã ÿӇ phân chia cho dân ÿinh theo phѭѫng thӭc quân phân ÿiӅn
thә. VӅ phѭѫng diӋn nguyên tҳc pháp lý, công ÿiӅn, công thә là ruӝng ÿҩt cӫa nhà nѭӟc nhѭng
trong thӵc tӃ lҥi thuӝc vӅ các làng xã. ViӋc phân chia công ÿiӅn cho các xã căn cӭ theo sӕ
lѭӧng ngѭӡi kê khai trong sә dân ÿinh. Nhѭ vұy dân ÿinh làng nào ít quá, thì sӕ công ÿiӅn sӁ bӏ
xén bӟt ÿӇ chia cho các làng lân cұn có sӕ dân ÿinh cao hѫn, các khҭu phҫn công ÿiӅn (1)
không ÿѭӧc phát mҥi hay chuyӇn nhѭӧng mӝt cách riêng tѭ.
Ĉӏnh chӃ tұp truyӅn này vӅ công ÿiӅn cho thҩy rõ mөc ÿích cӫa quân cҩp công ÿiӅn là
ÿӇ ÿҧm bҧo tұn thu thuӃ và әn ÿӏnh tình trҥng cѭ trú và xã hӝi cӫa dân cѭ trong các làng xã ngõ
hҫu có ÿѭӧc sӕ ngѭӡi cҫn thiӃt cho sѭu dӏch và binh dӏch; ngăn ngӯa nhӳng cuӝc nәi dұy cӫa
nông dân nghèo trong các làng xã, cNJng là ÿӇ trҧ công cho các hàng quan lҥi (1).
ViӋc ÿҥc ÿiӅn lұp ÿӏa bҥ ӣ Nam kǤ lөc tӍnh ÿѭӧc tiӃn hành mӝt cách nhanh gӑn vào năm
1836. Năm 1837 vua Minh Mҥng tiӃp tөc ra chӍ dө: nӃu ngѭӡi ÿi khҭn hoang thiӃu trâu cày,
ÿiӅn khí và lúa giӕng thì các quan phҧi cҩp phát (2).
ĈӃn năm 1853, vua Tӵ Ĉӭc phê chuҭn và cho tә chӭc thӵc hiӋn chính sách khҭn hoang
lұp ÿӗn ÿiӅn vӟi quy mô lӟn do Nam kǤ kinh lѭӧc ÿҥi sӭ NguyӉn Tri Phѭѫng ÿӅ xuҩt và trӵc
tiӃp ÿiӅu hành. Theo ÿó có nhiӅu biӋn pháp tích cӵc khuyӃn khích lѭu dân ÿi khai hoang, nhѭ:
Nhà nѭӟc ӭng trѭӟc công cө, thóc giӕng, miӉn ÿinh và thuӃ ÿiӅn cho thӡi gian tӯ 5 năm ÿӃn 10
năm và ÿѭӧc dӉ dãi trong các thӫ tөc khác.
Ӣ Ĉӗng Nai tác dөng cӫa ÿӏnh chӃ quân cҩp công ÿiӅn không phát huy ÿѭӧc nhiӅu. ĈӃn
giӳa thӃ kӹ XIX vүn còn là mӝt vùng ÿҩt mӟi, tҥi ÿó công cuӝc trѭng khҭn mӣ mang ruӝng ÿҩt
lұp nên các làng xã ÿѭӧc xúc tiӃn do nhiӅu sáng kiӃn phong phú tӯ phía nhân dân. Vҧ chăng
nhân dân ÿӃn Ĉӗng Nai cNJng là nhӳng thành phҫn tӭ chánh, nên quá trình sӣ hӳu hóa ruӝng ÿҩt
ÿã mang lҥi nhiӅu phҫn lӧi cho nhӳng ngѭӡi này hѫn là chính quyӅn phong kiӃn; kӃt quҧ là
ñeán nhôø coâng trình thuûy lôïi hay taùc nöôùc. Noâng daân cuõng aùp duïng vieäc luaân canh treân nhöõng loaïi sôn ñieàn naøy
ñeå coù theå ñaït naêng suaát toái ña vaø ñaùp öùng nhu caàu veà caùc loaïi noâng phaåm khaùc nhau trong ñôøi soáng noâng thoân.
Söï khan nöôùc treân caùc sôn ñieàn khieán cho ñoä phì nhieâu giaûm suùt vaø laøm cho caùc sôn ñieàn phaàn nhieàu taäp trung ôû
mieàn Ñoâng.
(1) Taát caû moïi daân ñinh töø 18 coù khi 16 tuoåi trôû leân ñeàu ñöôïc caáp khaåu phaàn coâng ñieàn trong thôøi haïn 4 naêm coù
khi 6 naêm. Vieäc aán ñònh khaåu phaàn coâng ñieàn ñöôïc caên cöù theo thoâng nieân, trình ñoä hoïc vaán hay chöùc vuï cuûa
ngöôøi thuï höôûng. Do ñoù coù nhieàu haøng khaåu phaàn coâng ñieàn vaø nhöõng haøng naøy laø cô sôû hình thaønh nhöõng giai
taàng xaõ hoäi môùi ôû noâng thoân, neáu coù ngöôøi quaù coá hay bò truaát quyeàn, thì khaåu phaàn cuûa hoï bò thu hoài ñeå ñem
cho nhöõng ngöôøi ñeán tuoåi höôûng duïng. Nhöõng daân ñinh ñöôïc höôûng duïng, phaûi naïp cho coâng khoá moät soá thoùc aán
ñònh theo luaät leä, phaûi canh taùc treân khaåu phaàn cuûa mình, neáu khoâng khaåu phaàn bò thu hoài: nhöõng ngöôøi coù tö ñieàn
thì khoâng ñöôïc chia coâng ñieàn nöõa cuõng nhö nhöõng ngöôøi thuï höôûng caùc hoa lôïi do chöùc vuï phaåm haøm (hoï ñöôïc thu
thueá taïi moät soá laøng xaõ maø trieàu ñình phaân phong cho hoï); rieâng caùc binh lính vaãn ñöôïc höôûng khaåu phaàn coâng
ñieàn daønh cho hoï ñuû coù hoa lôïi; tuy nhieân nhöõng ngöôøi coù soá tö ñieàn ít hôn khaåu phaàn coâng ñieàn thì hoï ñöôïc caáp
theâm soá sai bieät, vaø ngöôøi coù tö ñieàn ít hôn khaåu phaàn coâng ñieàn, vaãn phaûi ñem caàm tö ñieàn cuûa chính mình thì
ñöôïc höôûng soá coâng ñieàn baèng soá ñaõ caàm cho ngöôøi khaùc; ngöôøi ñeán tuoåi höôûng coâng ñieàn, duø chöa ñeán thôøi
haïn quaân phaân ñieàn thoå, ñöôïc lónh canh nôi daân ñinh naøo quaù coá hoaëc ngöôøi ñaõ quaù 60 tuoåi
(1) Ñònh cheá coâng ñieàn ñaõ ñöôïc thieát laäp moät caùch khaù phoå bieán ôû Ñaøng Trong töø sau thôøi kyø phaân chia Baéc
Nam trong cuoäc tranh chaáp giöõa caùc theá löïc phong kieán. Nhöng ñònh cheá naøy chæ ñöôïc phaùt trieån vaø cuûng coá moät
caùch chaäm chaïp taïi Nam kyø cho ñeán ngay luùc thöïc daân Phaùp tieán haønh xaâm löôïc phaàn laõnh thoå naøy töø 1859.
(2) Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Minh Maïng chính yeáu, taäp III, Saøi Goøn naêm 1974, tr.76.
(3) Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, sñd, taäp VI, tr.94

9.7 Page 87

▲back to top


trong sӕ ruӝng ÿҩt Ĉӗng Nai, tӹ lӋ tѭ ÿiӅn ÿã áp ÿҧo tӹ lӋ công ÿiӅn song chúng ta không có
nhӳng chӭng liӋu chính xác ÿӇ khҷng ÿӏnh cө thӇ sӕ lѭӧng công ÿiӅn và tѭ ÿiӅn. Ngѭӡi ta chӍ
nhҳc ÿӃn tѭ ÿiӅn khi có nhӳng quy ÿӏnh vӅ thuӃ má hay quyӅn hҥn cӫa nhӳng ngѭӡi có tѭ ÿiӅn
nhѭ trong Phӫ Biên tҥp lөc cӫa Lê Quý Ĉôn.
Nguӗn nhân lӵc ÿáp ӭng cho công cuӝc khai hoang phөc hóa trong thӡi kǤ lӏch sӱ này
chӫ yӃu là ngѭӡi ViӋt và tұp trung phҫn lӟn nӛ lӵc vào vùng châu thә sông Cӱu Long. Mӝt sӕ
liӋu vӅ kӃt quҧ khai hoang lұp ÿӗn ÿiӅn vào năm 1822 cho thҩy ӣ phӫ Phѭӟc Long có 4 hiӋu, 4
trҥi, 138 ÿinh trong tәng sӕ 6.723 ÿinh cӫa 4 phӫ thành Gia Ĉӏnh (3). Con sӕ này cho thҩy kӃt
quҧ khai hoang lұp ÿӗn ÿiӅn ӣ ÿây chӍ chiӃm tӹ lӋ 2,1% cӫa toàn vùng ÿҩt Nam bӝ, xét vӅ mһt
dân sӕ. Con sӕ nhӓ bé ҩy chӫ yӃu tұp trung vào nhӳng dãy ÿҩt hoang gҫn sông Phѭӟc Long (tӭc
sông Ĉӗng Nai ngày nay) là cѫ sӣ ÿӇ hình thành mӝt sӕ thôn mӟi trên ÿӏa bàn này nhѭ các thôn
Tân Lӝc, Hӳu Lӝc thuӝc Thành Tuy, Long Thành...
Sӕ liӋu vӅ diӋn tích phөc hóa ӣ tӍnh Biên Hòa vào năm 1840 cNJng chiӃm tӹ lӋ rҩt nhӓ so
vӟi toàn Nam kǤ lөc tӍnh: 6 mүu trong tәng sӕ 4.936 mүu (44[46]), tӭc là chӍ có 0,12%. Tѭѫng
tӵ nhѭ vұy, ÿӧt khai hoang lұp ÿӗn ÿiӅn vӟi quy mô rҩt lӟn ӣ Nam kǤ lөc tӍnh do Nam kǤ Kinh
lѭӧc ÿҥi sӭ NguyӉn Tri Phѭѫng trӵc tiӃp và ÿiӅu hành tӯ năm 1853, cho ÿӃn năm 1857 thì lұp
ÿѭӧc 25 cѫ, trong ÿó ӣ Biên Hòa có ÿѭӧc 1 cѫ là cѫ BiӋn DNJng (sӕ dân trong mӛi cѫ ÿѭӧc ҩn
ÿӏnh là 500 ngѭӡi) (45[47]).
Nhӳng sӕ liӋu cӫa phái ÿoàn kinh lѭӧc ÿҥc ÿiӅn Nam kǤ năm 1836 lѭu lҥi ÿã góp phҫn
giúp chúng ta thҩy rõ thêm vӅ diӋn mҥo hoҥt ÿӝng sҧn xuҩt nông nghiӋp và cѫ cҩu ruӝng ÿҩt,
cây trӗng ӣ ÿӏa bàn thuӝc tӍnh Ĉӗng Nai ngày nay vào thӡi vua Minh Mҥng.
BҦNG 5: CѪ CҨU DIӊN TÍCH RUӜNG ĈҨT VÀ CÂY TRӖNG
Ĉѫn vӏ
cѫ sӣ
1
Thôn Tân Hҥnh
Thôn Hҥnh Ĉông
Thôn Hҥnh Trung
Thôn Tân Phú
Thôn Tân Phѭӟc
Thôn Tân Phѭӟc Ĉông
Thôn Bình Ĉa
Thôn Bình Hành
Thôn Bình Hòa
Thôn Bình Quan
Thôn Bình Thành
Thôn Bình Trúc
Thôn Bình Tӵ
Thôn Bình Xѭѫng
Thôn Hѭng Phú
Thôn Long Quӟi
DiӋn tích ÿiӅn thә thӵc canh
Tәng sӕ Sѫn ÿiӅn Ĉҩt trӗng Ĉҩt trӗng dâu,
khoai, ÿұu
mía
2
3
4
5
128.2.12.4
37.2.10.4
111.7.01.5
11.8.10.5
2.4.00.0
2.5.06.0
0.2.06.0
19.0.07.5
5.6.07.5
25.6.09.0
1.9.01.5
14.1.12.0
11.9.01.3
3.5.06.0
14.8.13.5
32.7.02.9
17.4.09.7
80.7.13.3
9.9.00.8
35.6.11.2
6.0.13.5
27.2.10.5
0.3.09.0
2.7.04.5
18.3.10.5
0.2.12.0
(44[46]) Huyønh Löùa (chuû bieân), Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam boä, Nxb. TP.Hoà Chí Minh, 1987, tr.123.
(45[47]) Huyønh Löùa, sñd, trang 123 - 124.

9.8 Page 88

▲back to top


Thôn Phѭӟc Lô
Thôn Tân Giám
Thôn Tân Lҥi
Thôn Tân Lân
Thôn Tân Mai
Thôn Tân Tөc
Thôn Vƭnh Thanh
ThônVƭnh An
Thôn An Lӝc ÿông
Thôn Bình An chánh
Thôn Bình An thѭӧng
Thôn Bình Lӧi
Thôn Bình Lөc
Thôn Bình Ninh
Thôn Bình Thҥnh
Thôn Bình Thҧo
Thôn Long chánh
Thôn Long Phú
Thôn Phú Trҥch
Thôn Tân Ĉӏnh
Thôn Tân HuӋ Ĉông
Thôn Tân Lӝc Tây
Thôn Tân Quan chánh
Thôn Tân Quan ÿông
Thôn Tân Quan trung
Thôn Xuân Hòa
Thôn Bҥch Khôi
Thôn Bình ĈiӋn
Thôn Bình Hұu
Thôn Bình Mӻ
Thôn Bình Sѫn
Thôn Bình Thҥch
Thôn Bình Thӟi
Thôn Bình Ý
Thôn Tân Phong
Thôn Tân Hѭng
Thôn Tân Thҥch ÿông
Thôn Tân Thành
Thôn Tân Vinh ÿông
Thôn Tân Vinh tây
Thôn Tân Xuân
Thôn Thҥnh Hòa
Thôn An Hòa
Thôn An Hѭng
Thôn Long An
Thôn Long Hòa
21.0.00.6
19.6.10.3
50.1.11.6
3.1.08.1
26.1.12.0
3.4.00.0
12.10.1.5
14.0.07.5
3.2.07.5
21.5.01.5
6.2.06.0
74.013.7
75.5.05.9
78.8.11.8
62.2.03.3
134.7.14.5
40.6.08.6
19.7.08.1
10.3.12.0
6.5.11.9
56.1.07.9
59.8.10.8
18.3.02.5
71.6.02.3
19.1.00.9
60.4.01.6
2.7.13.1
32.4.02.1
5.3.10.6
31.5.07.8
82.4.02.0
127.0.09.6
62.9.11.1
34.4.06.3
41.5.13.8
4.4.07.5
29.6.12.6
72.8.09.4
36.5.14.8
39.9.06.5
69.4.11.0
22.0.09.5
19.7.14.5
15.8.12.6
3.0.09.0
27.2.12.0
1.8.05.1
3.5.08.5
1.1.00.0
4.2.03.0
1.1.07.5
1.5.04.5
9.5.06.0
0.8.06.0
8.9.07.9
63.2.00.3
49.4.11.6
35.8.01.0
64.5.01.0
20.4.03.1
8.107.0
4.0.01.5
3.4.02.9
18.6.14.8
38.6.10.8
10.7.13.5
28.6.04.0
9.6.03.5
15.2.01.0
1.9.05.6
15.3.03.0
3.8.11.2
8.3.10.8
44.5.09.0
60.5.02.6
50.0.01.2
21.3.13.5
18.9.2.7
2.6.12.0
26.4.01.1
5.7.09.4
50.7.08.6
39.2.10.0
47.8.14.5
27.7.09.3
20.2.13.0
0.9.00.0
2.1.00.0

9.9 Page 89

▲back to top


Thôn Long Trѭӡng
Thôn Phѭӟc Gia
Thôn Phѭӟc Tân
Thôn Vƭnh Thӑ
Thôn Long Phú ÿông
Thôn Long Thҥnh tây
Thôn Long Thҥnh
ÿông
Thôn Long Tuy
Thôn Phѭӟc ThiӋn
Thôn Vƭnh Thuұn
Thôn Hӳu Lӝc
Thôn Phѭӟc Lӝc tây
Thôn Tân Lӝc
Thôn Xuân Lӝc
Thôn Hѭng Thҥnh
Ҩp Mӻ Hӝi
Thôn Phѭӟc Lai
Thôn Phѭӟc Thành
Thôn Tuy Thҥnh
Thôn Cam Ĉѭӡng
Xã Cam Mӻ
Thôn Cam Ngôn
Thôn Cam Triêm
Thôn La Minh
Xã Thoҥi Hѭѫng
88.8.07.5
47.7.02.5
135.0.07.8
28.4.08.5
27.8.09.0
102.5.05.5
15.9.07.5
11.1.00.0
66.6.03.5
31.6.06.0
30.9.09.5
18.0.07.0
123.2.12.0 123.8.04.0
8.3.00.0
21.2.07.5
18.2.00.9
66.2.01.5 46.6.00.0
6.9.04.5 2.0.00.0
11.5.10.5 3.1.10.5
9.9.04.5 5.0.00.0
12.8.07.5 (1) 4.0.07.5
4.9.04.5
8.4.00.0
4.9.04.5
8.8.00.0
4.0.00.0
2.0.00.0
5.2.07.5
4.6.00.0
1.6.00.0
5.8.07.5
Tӯ nhӳng sӕ liӋu trong bҧng 5 trên ÿây cho thҩy diӋn tích ruӝng ÿҩt canh tác cӫa các
ÿѫn vӏ cѫ sӣ ÿѭѫng thӡi (2) rҩt không ÿӅu nhau; diӋn tích sѫn ÿiӅn (3) chӍ chiӃm tӹ lӋ nhӓ; ÿҩt
trӗng khoai, ÿұu không nhiӅu, hҫu hӃt các ÿӏa phѭѫng ÿӅu trӗng dâu, mía, lúa vүn là cây lѭѫng
thӵc chính. Ӣ ÿây, lúa chӫ yӃu ÿѭӧc gieo cҩy trên thҧo ÿiӅn (4) và có năng suҩt cao hѫn so vӟi
mӝt sӕ ÿӏa phѭѫng khác. Trӏnh Hoài Ĉӭc ghi lҥi rҵng: ӣ Gia Ĉӏnh thành, trung bình cӭ gieo mӝt
hӝc thóc giӕng thì ÿӃn mùa thu ÿѭӧc 100 hӝc (5). ThӃ mà vào năm 1840 vua Minh Mҥng ban
thѭӣng cho các ÿӗn ÿiӅn ÿҥt kӃt quҧ cao, thì Biên Hòa ÿѭӧc thѭӣng 400 quan tiӅn trong tәng sӕ
950 quan tiӅn thѭӣng cho toàn Nam bӝ (chiӃm tӹ lӋ 42,1%) trên diӋn tích 300 mүu thu 4.600
hӝc lúa trong tәng sӕ diӋn tích và năng suҩt cӫa toàn Nam bӝ ÿѭӧc thѭӣng (1.500 mүu/11.300
hӝc thóc) (6). Có nhiӅu giӕng lúa ÿѭӧc gieo cҩy trong thӡi kǤ này nhѭ: Nàng Trà, Nàng Huynh,
Nàng Hѭѫng, Nàng Thѫm, Nàng Hѭӧt, Nàng Keo, Nàng Ngӑc, Nàng Trinh, Nàng Ĉài, Nàng
(1) 1 maãu baèng 150 thöôùc x 150 thöôùc; 1 thöôùc baèng 0,4664 meùt; 1 saøo baèng 1/10 maãu; 1 thöôùc baèng 1/15 saøo; 1 taác
baèng 1/10 thöôùc. Soá lieäu trong baûng 5 bieåu thò maãu, saøo, thöôùc, taác (thí duï: 12.8.07.5 töùc laø 12 maãu, 8 saøo, 7 thöôùc,
5 taác).
(2) Ñôn vò cô sôû ôû ñaây ñöôïc hieåu laø caáp haønh chính thaáp nhaát ñöông thôøi (thoân, xaõ, phöôøng, aáp, hoä).
(3)Sѫn ñieàn ñöôïc hieåu laø ruoäng goø, ruoäng cao, raãy ñaõ thuaàn.
(4) Thaûo ñieàn ñöôïc hieåu laø ruoäng truõng, ruoäng thaáp.
(5) Trònh Hoaøi Ñöùc, sñd, taäp II, tr.30.
(6) Traàn Minh Taân, Ñoàn ñieàn - moät trong nhöõng yeáu toá hình thaønh laøng xaõ Nam boä, trong saùch Hai möôi naêm hoaït
ñoäng khoa hoïc cuûa Trung taâm Nghieân cöùu lòch söû (1975 - 1995), söu taäp moät soá coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc”,
Vieän khoa hoïc xaõ hoäi taïi TP. Hoà Chí Minh, 1995. “Hoäc” laø duïng cuï ño löôøng ñöông thôøi, duøng ñeå ño nhöõng chaát haït
rôøi nhö luùa, gaïo, ñaäu, meø. Coù dung tích khoaûng 10 lít.

9.10 Page 90

▲back to top


Ra, Nàng Mau, Nàng Lai, Nàng Óc, Nàng An, NӃp Sáp, Chân Li...(7); Katon, Vadyui, Vathug,
Vakeh, Vaup, Vacop, Vachapchey, Vaprauyang, N’hpalchraujro, N’hpalluh, N’hpalpuh,
N’hpalqual, N’hpalbayboh....(1) ; Koi Mҽ, Koi Krong, Koi Tiu, Koi Brao, Koi Tr’rang, Koi
Leh, Koi Mbar... (2).
Ngoài lúa là cây lѭѫng thӵc chính, ngѭӡi dân trên vùng ÿҩt Ĉӗng Nai thӡi kǤ này còn
trӗng nhiӅu loҥi cây khác nhѭ: khoai, ÿұu, bҳp, mè, bông, dâu, mía, thuӕc lá, cam, chanh, mít,
chuӕi, ÿu ÿӫ, bѭӣi... và nhiӅu loҥi rau xanh. Tӯ thӡi kǤ này, ӣ ÿây ÿã nәi tiӃng vӅ bѭӣi, mía,
ÿұu phӝng, măng cөt... Trӏnh Hoài Ĉӭc ghi lҥi: vùng trӗng mía nәi tiӃng lúc bҩy giӡ là huyӋn
Phѭӟc Chánh tӍnh Biên Hòa (3). Sách Ĉ̩i Nam nh̭t th͙ng chí cNJng chép: ÿұu phӝng ÿѭӧc
trӗng trên vùng ÿҩt cao thuӝc tӍnh Gia Ĉӏnh và Biên Hòa, nhҩt là ӣ huyӋn Phѭӟc Chánh (4).
Theo NguyӉn Thanh Nhã thì cây măng cөt mӟi chӍ ÿѭӧc du nhұp vào Nam bӝ tӯ cuӕi thӃ kӹ 18
do Bá Ĉa Lӝc ÿem tӯ ÿҧo La Sonde tӟi (5), mà vào ÿҫu thӃ kӹ thӭ XIX cây này ÿã ÿѭӧc trӗng
rӝng rãi ӣ nhiӅu nѫi, nhҩt là ӣ Vƭnh Long và Biên Hòa (6).
Tӯ năm 1802 ÿӃn năm 1858, sҧn xuҩt nông nghiӋp là hoҥt ÿӝng kinh tӃ giӳ vai trò chӫ
ÿҥo trong nӅn kinh tӃ cӫa tӍnh Biên Hòa và cӫa cѭ dân ngѭӡi ViӋt. Bên cҥnh nghӅ nông, các
dân tӝc ít ngѭӡi ӣ ÿây còn có nhӳng hoҥt ÿӝng kinh tӃ khác cNJng không kém phҫn quan trӑng,
nhѭ hành nghӅ thӫ công và buôn bán cӫa ngѭӡi Hoa, săn bҳt và hái lѭӧm cӫa ngѭӡi Chѫ ro,
ngѭӡi Mҥ, ngѭӡi Stiêng...
Làm nghӅ thӫ công và buôn bán là hoҥt ÿӝng kinh tӃ quan trӑng và là sӣ trѭӡng cӫa
nhóm cѭ dân ngѭӡi Hoa ӣ Cù Lao Phӕ. Nó cNJng quan trӑng ÿӕi vӟi nhiӅu nhóm cѭ dân ngѭӡi
ViӋt, nhѭ ӣ hӝ ThiӃt Tѭӧng thuӝc tәng Long Vƭnh Thѭӧng huyӋn Long Thành... Sӵ phong phú,
ÿa dҥng cӫa tài nguyên thiên nhiên và sҧn phҭm nông nghiӋp là nhӳng yӃu tӕ quan trӑng thúc
ÿҭy sӵ hình thành và phát triӇn các ngành nghӅ thӫ công và các hoҥt ÿӝng trao ÿәi, buôn bán,
tҥo ÿiӅu kiӋn cho sӵ ra ÿӡi và phát triӇn cӫa kinh tӃ hàng hóa.
Phѭӟc Chánh - Biên Hòa vào thӡi kǤ lӏch sӱ này nәi tiӃng vӅ nghӅ làm ÿѭӡng. DiӋn tích
trӗng mía nêu trên ÿã chӭng tӓ nhu cҫu và sӵ ÿáp ӭng nhu cҫu tҥi chӛ cӫa nghӅ thӫ công ép mía
nҩu ÿѭӡng. Mía ӣ Phѭӟc Chánh có thӇ cho sҧn phҭm ÿѭӡng cát trong khi mía ӣ các ÿӏa phѭѫng
khác chӍ có thӇ cho sҧn phҭm ÿѭӡng ÿen. Trӏnh Hoài Ĉӭc ÿã ghi lҥi rҵng: mía có 4 loҥi: hӗng,
trҳng, xanh, và hӗng trҳng lүn lӝn. Lҥi có mía voi mình lӟn 6 - 7 tҩc dài hѫn 10 thѭӟc (khoҧng
5 mét), có vӏ thanh cam tuyӋt phҭm. Mía dùng ép nҩu ra ÿѭӡng, duy có loҥi mía trҳng ngoài da
có phҩn làm ÿѭӡng thӓi, mà ÿѭӡng cát thì chӍ ӣ huyӋn Phѭӟc Chánh trҩn Biên Hòa sҧn xuҩt, trӯ
loҥi nҩu ra ÿѭӡng phèn, ÿѭӡng phәi. Còn ÿѭӡng cát kӇ sӕ bán cho thѭѫng thuyӅn mӝt năm hѫn
6.000 cân, mà mӛi mӝt trăm cân theo tӹ lӋ ÿҫu cân phҧi gia lên 5 cân nӳa (lӋ trӯ hao). Còn mía
ӣ các huyӋn khác thì ít ÿѭӡng mà có nhiӅu mұt, mұt ҩy chӍ làm ra ÿѭӡng ÿen mà thôi (1). Theo
tài liӋu cӫa Lê Văn Năm, huyӋn Phѭӟc Chánh trӣ thành trung tâm sҧn xuҩt ÿѭӡng cát ӣ Nam bӝ
ÿѭѫng thӡi, vӟi sҧn lѭӧng khá lӟn. Hàng năm thѭѫng thuyӅn mua tӟi trên 630.000 cân (2).
Theo tài liӋu cӫa NguyӉn Ĉình Ĉҫu thì: “Trong l͓ch s͵ ngo̩i th˱˯ng cͯa Vi͏t Nam ÿ˱˯ng thͥi,
có ghi nhi͉u l̯n xṷt kẖu ÿ˱ͥng cát tr̷ng. Ĉó là ÿ˱ͥng mía cͯa Biên Hòa. Mía ÿ˱ͫc t̵p
trung trong huy͏n Ph˱ͣc Chánh” (3).
(7) Nhöõng gioáng luùa coù teân goïi baèng tieáng Vieät
(1) Nhöõng gioáng luùa coù teân goïi baèng tieáng Chaâu ro.
(2) Nhöõng gioáng luùa coù teân goïi baèng tieáng Maï.
(3) Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp V (baûn dòch), tr.82.
(4) Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp V (baûn dòch), tr.82.
(5) Nguyeãn Thanh Nhaõ, Tableau eù conomiqye du Vietnam aux XVII eø et et XVIII eø sieøcles, Paris, 1970.
(6) Huyønh Löùa (chuû bieân), sñd, tr.146.
(1) Trònh Hoaøi Ñöùc, sñd, taäp Haï, tr.39.
(2) Huyønh Löùa (chuû bieân), sñd, tr.148.
(3) Nguyeãn Ñình Ñaàu, sñd, tr.138

10 Pages 91-100

▲back to top


10.1 Page 91

▲back to top


Trong các loҥi ÿұu, ÿұu phӝng ÿѭӧc trӗng nhiӅu trên khҳp ÿӏa bàn tӍnh Biên Hòa ÿѭѫng
thӡi. NghӅ thӫ công ép dҫu ÿұu phӝng cNJng trên cѫ sӣ nguyên liӋu tҥi chӛ mà phát triӇn. Lúc
ÿҫu nghӅ này phә biӃn trên ÿӏa bàn huyӋn Phѭӟc Chánh, sau lan rӝng ra các ÿӏa phѭѫng khác.
Sҧn phҭm dҫu ÿұu phӝng ӣ ÿây khá nәi tiӃng, không chӍ phөc vө cho nhu cҫu cӫa ÿӡi sӕng cѭ
dân ÿӏa phѭѫng mà còn ÿѭӧc sӱ dөng rӝng rãi trên ÿӏa bàn Nam kǤ lөc tӍnh.
NghӅ mӝc phә biӃn trên khҳp các ÿӏa phѭѫng phөc vө cho nhu cҫu xây cҩt nhà cӱa, chӃ
tҥo ÿӗ dùng sinh hoҥt gia ÿình, trang trí ÿình chùa... Không chӍ có tài nguyên trên mһt ÿҩt và
nhӳng sҧn phҭm nông nghiӋp ÿѭӧc chӃ biӃn, mà nhiӅu tài nguyên khoáng sҧn dѭӟi mһt ÿҩt
cNJng tiӃp tөc ÿѭӧc khai thác và chӃ biӃn thành sҧn phҭm phөc vө ÿӡi sӕng dân sinh trên ÿӏa bàn
và cung cҩp cho các ÿӏa phѭѫng khác. NghӅ ÿөc ÿá xanh, ÿúc ÿӗng, làm gӕm phát triӇn nhiӅu ӣ
huyӋn Phѭӟc Chánh. NghӅ khai thác mӓ sҳt, rèn sҳt, ÿúc gang phát triӇn trên ÿӏa bàn huyӋn
Long Thành và huyӋn Phѭӟc Chánh. Tҥi “Long Thành còn có m͗ s̷t (thi͇t khoáng), có dân
thi͇t tr˱ͥng lãnh tr˱ng mͧ lò ÿào ṋu. ͦ tr̭n Biên Hòa có nhi͉u n˯i có m͗ ÿá ong (phong
th̩ch), ng˱ͥi thͫ ÿào ra nhân khi ÿ̭t còn ˱ͣt m͉m, tùy theo s͹ c̯n dùng th˱ͣc ṱc r͡ng dày
th͇ nào thì ch̿t ra thành kh͙i ÿ͋ tr̫i ra giͷa gió và m̿t trͥi, thì ÿ̭t ̭y cͱng r̷n, búa ÿͅo cNJng
không vô, dùng xây vách t˱ͥng, sân hè, cͳ sông và ph̯n m͡, kiên c͙ không thua gì ÿá núi. M̿t
viên ÿá ̭y có l͟ nh͗ ḽm ṱm trông nh˱ t͝ ong nên g͕i là ÿá ong. Trong rͳng bao la ͧ Biên
Hòa có r̭t nhi͉u g͟ quý nh˱ các lo̩i cây sao, gõ, huǤnh ÿàn, trai, d̯u, bͥi lͥi, huǤnh tâm... ÿ͋
làm nhà c͵a, ÿ͛ ÿ̩c và ÿóng thuy͉n” (1).
Trong các nghӅ thӫ công cӫa cѭ dân vùng Ĉӗng Nai trong thӡi kǤ này còn phҧi kӇ ÿӃn
nghӅ chӃ biӃn lѭѫng thӵc, thӵc phҭm nhѭ: làm bánh kҽo (ÿһc biӋt là làm kҽo ÿұu phӝng, kҽo
mè, bánh tráng...), nҩu rѭӧu (chӫ yӃu là rѭӧu gҥo), vӯa mang tính phә biӃn, vӯa mang dҩu ҩn
cӫa sҳc thái ÿӏa phѭѫng và văn hóa cә truyӅn cӫa tӝc ngѭӡi.
Bên cҥnh nhӳng nghӅ thӫ công khá phә biӃn mà nguӗn nhân lӵc chӫ yӃu là cѭ dân
ngѭӡi ViӋt và ngѭӡi Hoa nêu trên, còn có nhӳng nghӅ thӫ công truyӅn thӕng khá ÿһc thù cӫa
ÿӗng bào các dân tӝc Châu Ro, Mҥ, Stiêng, Chăm. Ĉó là nghӅ ÿan lát bҵng nguyên liӋu tҥi chӛ
mây, tre, lá... nghӅ rèn cӫa ngѭӡi Stiêng, nghӅ dӋt thә cҭm và mӅn ÿҳp cӫa ngѭӡi Mҥ và ngѭӡi
Chăm, nghӅ dӋt chiӃu (ÿһc biӋt là chiӃu lùng) cӫa ngѭӡi Châu Ro... Nhӳng sҧn phҭm này không
nhӳng chӍ ÿáp ӭng nhu cҫu tӵ cҩp tӵ túc trong bӝ tӝc mà còn ÿѭӧc ÿӗng bào các tӝc ngѭӡi khác
ѭa dùng. Mӝt bӝ phұn trong nhӳng sҧn phҭm ÿó chính là hàng thӫ công mӻ nghӋ có giá trӏ.
Nhѭ vұy, trên vùng ÿҩt Ĉӗng Nai trong nhӳng năm tӯ 1802 ÿӃn 1858, các hoҥt ÿӝng sҧn
xuҩt thӫ công có vӏ trí ÿáng kӇ trong nӅn kinh tӃ và ÿang trên ÿà phát triӇn. Nguӗn nhân lӵc tҥi
chӛ và nguӗn nguyên liӋu tҥi chӛ ÿҧm bҧo duy trì các hoҥt ÿӝng ҩy. Sҧn phҭm tӯ các nghӅ thӫ
công này, trѭӟc hӃt ÿáp ӭng nhu cҫu tiêu dùng sӣ tҥi, ÿӗng thӡi ÿѭӧc ÿem trao ÿәi, buôn bán
không chӍ vӟi các ÿӏa phѭѫng khác trên cҧ nѭӟc (ÿһc biӋt là Nam kǤ lөc tӍnh và Nam Trung bӝ)
mà còn vӟi nѭӟc ngoài.
Trong thӡi kǤ lӏch sӱ này, Cù Lao Phӕ tuy không còn tҩp nұp và sҫm uҩt nhѭ trѭӟc,
nhѭng vүn là mӝt ÿҫu mӕi thѭѫng mҥi lӟn cӫa khu vӵc. Cù Lao Phӕ có quan hӋ mұt thiӃt ÿһc
biӋt vӟi BӃn Nghé, mӝt trung tâm thѭѫng mҥi quan trӑng bұc nhҩt cӫa vùng ÿҩt Nam bӝ ÿѭѫng
thӡi. Mһt khác, bên cҥnh Cù Lao Phӕ, trên lãnh thә tӍnh Biên Hòa lúc này còn có 18 chӧ nӳa
trong tәng sӕ 93 chӧ trên toàn Nam kǤ lөc tӍnh vào năm 1851 ÿѭӧc Quӕc sӱ quán triӅu NguyӉn
ghi lҥi trong sách Ĉ̩i Nam nh̭t th͙ng chí. Theo ÿó, Biên Hòa tuy là tӍnh nhӓ, ít dân, nhѭng là
mӝt trong hai tӍnh có sӕ chӧ nhiӅu nhҩt (2).
Hoҥt ÿӝng cӫa phái ÿoàn kinh lѭӧc ÿҥc ÿiӅn Nam kǤ năm 1836 ÿã tác ÿӝng sâu sҳc ÿӃn
các hoҥt ÿӝng kinh tӃ trên vùng ÿҩt Ĉӗng Nai. Trѭӟc năm 1836, ruӝng ÿҩt canh tác chӍ ÿѭӧc
(1) Nguyeãn Ñình Ñaàu, sñd, tr.132
(2) Thôøi gian naøy, soá chôï cuûa caùc tænh laø: Bieân Hoøa 19, Gia Ñònh 12, Ñònh Töôøng 17, Vónh Long 19, An Giang 12, Haø
Tieân 14.Huyønh Löùa (chuû bieân), sñd, tr.155

10.2 Page 92

▲back to top


tính ÿҥi khái theo các ÿѫn vӏ sӣ, thӱa, dây, khoҧnh... Sau năm 1836 ÿѭӧc tính bҵng các ÿѫn vӏ
mүu, sào, thѭӟc, tҩc, phân, khҭu... theo qui ÿӏnh thӕng nhҩt cӫa Nhà nѭӟc (1). Tӯ ÿây, ruӝng
ÿҩt cNJng ÿѭӧc phân theo ÿҷng hҥng mӝt cách thӕng nhҩt, rҥch ròi:
- Thҧo ÿiӅn là loҥi ruӝng cӓ, ruӝng thҩp hay ruӝng sâu.
- Sѫn ÿiӅn là loҥi ruӝng núi, ruӝng gò hay ruӝng cao.
- Tang căn thә là loҥi ÿҩt trӗng dâu tҵm.
- Giá thә là loҥi ÿҩt trӗng mía ÿѭӡng.
- Phù viên thә là loҥi ÿҩt vѭӡn trӗng trҫu không.
- Viên lang thә là loҥi ÿҩt trӗng cau.
- Vu ÿұu thә là loҥi ÿҩt trӗng khoai ÿұu.
- Ba tiêu thә là loҥi ÿҩt trӗng chuӕi.
- Thanh trúc thә là loҥi ÿҩt trӗng tre nӭa.
Trên mӝt ý nghƭa tѭѫng ÿӕi, có thӇ nói rҵng, tӍnh Biên Hòa cӫa nӱa ÿҫu thӃ kӹ thӭ XIX
có mӝt nӅn kinh tӃ phát triӇn tѭѫng ÿӕi toàn diӋn hѫn so vӟi các tӍnh khác thuӝc Nam kǤ. Thӵc
tӃ lӏch sӱ cho thҩy nhӳng hoҥt ÿӝng kinh tӃ trên vùng ÿҩt ngày nay thuӝc tӍnh Ĉӗng Nai là biӇu
hiӋn tѭѫng ÿӕi tұp trung nhӳng ÿһc ÿiӇm kinh tӃ cӫa Biên Hòa ÿѭѫng thӡi (trӯ nghӅ biӇn). Vào
thӡi kǤ này, hoҥt ÿӝng cӫa trung tâm thѭѫng mҥi và thӫ công nghiӋp Cù Lao Phӕ tuy có giҧm
sút so vӟi giӳa thӃ kӹ XVIII nhѭng ÿã phөc hӗi dҫn. Nhìn tәng thӇ thì nӅn kinh tӃ trên vùng ÿҩt
Ĉӗng Nai trong nhӳng năm tӯ 1802 ÿӃn 1858 có nhӳng bѭӟc phát triӇn so vӟi các thӡi kǤ lӏch
sӱ trѭӟc ÿó.
IV.3.2 Tình hình xã h͡i:
Xã hӝi Ĉӗng Nai trong nhӳng năm tӯ 1802 ÿӃn 1858 vұn ÿӝng trên cѫ sӣ mӝt nӅn kinh
tӃ tuy chѭa tiên tiӃn nhѭng ÿang phát triӇn. Trong ÿó, nông nghiӋp là nӅn tҧng và ÿang có
nhӳng chuyӇn biӃn mӟi; các nghӅ thӫ công vӅ cѫ bҧn chѭa tách khӓi nông nghiӋp nhѭng ÿã có
bѭӟc phát triӇn quan trӑng và tӯng lúc, tӯng nѫi ÿã xác lұp vӏ trí ÿӝc lұp tѭѫng ÿӕi cӫa mình;
kinh tӃ hàng hóa và hoҥt ÿӝng thѭѫng nghiӋp ngày thêm phong phú ÿa dҥng.... Sӵ vұn ÿӝng ҩy
tiӃp nӕi sӵ vұn ÿӝng cӫa xã hӝi cӫa nhiӅu tӝc ngѭӡi sӕng gҫn gNJi bên nhau mӟi vѭӧt qua thӡi
kǤ chiӃn tranh và cùng chung hѭӣng cҧnh thái bình dѭӟi sӵ chi phӕi cӫa chính quyӅn nhà nѭӟc
phong kiӃn (chính quyӅn ҩy tuy ÿã bҧo thӫ lҥc hұu nhѭng thӵc sӵ có nhӳng nӛ lӵc ÿáng kӇ ÿӇ
quҧn lý ÿҩt nѭӟc, ÿӇ vӛ yên dân chúng, và ÿӇ phát triӇn kinh tӃ - lҩy nông nghiӋp làm nӅn
tҧng...) và ӣ mӝt mӭc ÿӝ nhҩt ÿӏnh, nó ÿáp ӭng phҫn nào nhӳng ÿòi hӓi cө thӇ vӅ sӵ phát triӇn
cӫa vùng ÿҩt Ĉӗng Nai lúc ÿó.
Sӵ quҧn lý xã hӝi cӫa vùng ÿҩt Ĉӗng Nai trong thӡi kǤ lӏch sӱ này ngày mӝt chһt chӁ
hѫn theo phҥm trù thiӃt chӃ xã hӝi phong kiӃn, triӇn khai trên vùng ÿҩt mӟi khai phá - mà
nhӳng chӫ nhân là lӟp dân cѭ mӟi. Nhӳng ÿѫn vӏ xã hӝi cѫ sӣ cӫa lӟp dân cѭ mӟi này bao gӗm
nhiӅu loҥi hình nhѭ: thôn, xã, phѭӡng, ҩp, hӝ... và sӵ thích ӭng vұn hành cӫa nó là mӝt thiӃt chӃ
năng ÿӝng không rұp khuôn nhѭ ӣ miӅn Bҳc, miӅn Trung. ThiӃt chӃ ҩy, trên thӵc tӃ lӏch sӱ ÿã
không ÿӕi chӑi vӟi nhӳng thiӃt chӃ xã hӝi cә truyӅn cӫa lӟp cѭ dân bҧn ÿӏa trên vùng ÿҩt này
mà tӯng bѭӟc thu hút nó vào guӗng máy vұn hành chung. Sӵ thu hút này ÿã không vӝi vàng,
hҩp tҩp hay áp ÿһt. Nhӳng “paley” cӫa ngѭӡi Châu Ro, nhӳng “bon” cӫa ngѭӡi Mҥ, nhӳng
“palei” cӫa ngѭӡi Chăm, nhӳng “poh” cӫa ngѭӡi Stiêng, nhӳng “bang”, “tӝc” cӫa ngѭӡi Hoa
vào nhӳng năm ÿҫu cӫa thӃ kӹ XIX vүn giӳ ÿѭӧc vӏ trí ÿӝc lұp cӫa nó. Sӵ ÿӝc lұp ҩy trӣ nên
”tѭѫng ÿӕi” và giҧm theo năm tháng. Ngѭӡi Hoa thích nghi vӟi thiӃt chӃ xã hӝi mӟi nhanh hѫn,
ghép mình vào nó nhanh hѫn mà vүn giӳ yӃu tӕ “bang”, “tӝc‘ cӫa mình. Ngѭӡi Chăm, ngѭӡi
Stiêng, ngѭӡi Mҥ, ngѭӡi Châu Ro thích nghi vӟi thiӃt chӃ xã hӝi mӟi chұm hѫn và phҧi cҫn ÿӃn
mӝt thiӃt chӃ xã hӝi “trung gian” hay “quá ÿӝ” tӯ thiӃt chӃ xã hӝi tӝc ngѭӡi cә truyӅn ÿӃn thiӃt
(1) Nguyeãn Ñình Ñaàu, Toång keát nghieân cöùu ñòa baï Nam kyø luïc tænh, NXB TP.Hoà Chí Minh, 1994, tr.26, 56.

10.3 Page 93

▲back to top


chӃ xã hӝi mӟi. Cái “quá ÿӝ” hay “trung gian” ҩy là “sách”. Phҫn lӟn nhӳng “sách” nhѭ vұy
phҧi ÿӃn nhӳng năm 40 cӫa thӃ kӹ XIX mӟi bѭӟc chân vào guӗng máy xã hӝi mӟi. Chҷng hҥn
huyӋn Long Khánh vào nhӳng năm 1840 mӟi tiӃp nhұn vào sӵ quҧn lý cӫa mình 48 “sách” nêu
trên. Trong thӡi kǤ lӏch sӱ này, có mâu thuүn tӝc ngѭӡi và xung ÿӝt tӝc ngѭӡi diӉn ra trên mӝt
sӕ ÿӏa phѭѫng có cӝng ÿӗng dân cѭ ÿa tӝc thuӝc Nam kǤ lөc tӍnh (nhѭ tӍnh Trà Vinh là mӝt
ÿiӇn hình). Nhѭng ÿӃn nay chѭa thҩy có tài liӋu nào nói ÿӃn nhӳng mâu thuүn tӝc ngѭӡi và
xung ÿӝt tӝc ngѭӡi ӣ tӍnh Biên Hòa ÿѭѫng thӡi.
Vào thӡi kǤ lӏch sӱ này, căn cӭ vào sҳc tӝc, cѭ dân ÿѭӧc chia làm 3 loҥi: cѭ dân ngѭӡi
ViӋt ÿѭӧc xӃp vào “chánh hӝ”, cѭ dân ngѭӡi Hoa ÿѭӧc xӃp vào “khách hӝ”, cѭ dân các tӝc
ngѭӡi Châu Ro, Mҥ, Stiêng, Chăm ÿѭӧc xӃp vào “man hӝ”. Tҩt cҧ nam giӟi trong dân cѭ ÿѭӧc
quҧn lý chһt chӁ hѫn nӳ giӟi ÿѭӧc chia làm 8 loҥi nhѭ sau:
1. Quân: lính thѭӡng trӵc
2. Tráng: lính dӵ bӏ
3. Lão: bô lão
4. Tұt: ngѭӡi tàn tұt
5. Cӕ: tá ÿiӅn
6. Cùng: ngѭӡi nghèo túng
7. Ĉào: lính ÿào ngNJ
8. Nhi: trҿ em
9. Dân: không 8 loҥi trên
Sӵ quҧn lý lӵc lѭӧng sҧn xuҩt cӫa xã hӝi cNJng ÿi vào nӅn nӃp và chһt chӁ hѫn trѭӟc.
Mӛi ÿѫn vӏ xã hӝi cѫ sӣ ÿӅu có văn bҧn theo dõi tài sҧn nhân lӵc. Sә theo dõi sӕ ÿinh (nhӳng
nam giӟi trong ÿӝ tuәi tӯ 18 ÿӃn 55) gӑi là “ÿinh bҥ”. Ruӝng ÿҩt ÿѭӧc ÿo ÿҥc và xӃp hҥng theo
nhӳng tiêu chí thӕng nhҩt giúp cho sӵ quҧn lý xã hӝi ÿѭӧc thuұn tiӋn hѫn. Sә theo dõi chӫ
quyӅn ruӝng ÿҩt ÿѭӧc gӑi là “ÿӏa bҥ”, ÿѫn vӏ ÿo lѭӡng và dөng cө ÿo lѭӡng cNJng ÿѭӧc tiêu
chuҭn hóa mӝt cách thӕng nhҩt và biӇu mӭc thuӃ ÿѭӧc quy ÿӏnh mӝt cách rҥch ròi, có cѫ sӣ
thӵc tiӉn. Sә theo dõi tiӅn và thóc thuӃ gӑi là “ÿiӅn bҥ”. Thӵc tӃ lӏch sӱ cho thҩy, công cuӝc
khai phá ÿҩt hoang ӣ vùng Ĉӗng Nai diӉn ra kém hѫn vӅ quy mô so vӟi các tӍnh ӣ châu thә
sông Cӱu Long và sӵ tích tө ruӝng ÿҩt vào giai cҩp ÿӏa chӫ cNJng chұm và ít hѫn. Sӵ chênh lӋch
vӅ sӣ hӳu ruӝng ÿҩt và mâu thuүn giӳa ÿӏa chӫ vӟi nông dân ӣ ÿây ít diӉn ra gay gҳt hѫn so vӟi
vùng ÿӗng bҵng châu thә sông Cӱu Long. Tuy vұy, mâu thuүn giӳa các tҫng lӟp nhân dân lao
ÿӝng vӟi chính quyӅn phong kiӃn các cҩp cNJng không kém phҫn gay gҳt mà cuӝc khӣi nghƭa Lê
Văn Khôi diӉn ra trên ÿҩt Ĉӗng Nai (1833 - 1835) là mӝt bҵng chӭng ÿiӇn hình. VӅ toàn thӇ ÿӏa
bàn Biên Hòa ÿӅu nҵm trong vùng tiӇu nông và ÿѭӧc tân lѭu canh tác (nhiӅu ÿҩt màu và ruӝng
muӕi) (1).
Trong nӱa ÿҫu thӃ kӹ XIX, vӟi sӵ thiӃt lұp hӋ thӕng hành chính khá chһt chӁ nhѭ trên
ÿã trình bày, dân trong làng ÿѭӧc chia thành 2 thành phҫn, có thӇ coi là 2 tҫng lӟp có ÿӏa vӏ xã
hӝi khác nhau rõ ràng: dân bӝ là nhӳng dân có ÿăng ký trong sә bӝ thuӃ và dân ngoài hay dân
lұu là nhӳng ngѭӡi không có tên trong sә chӏu thuӃ.
Tҫng lӟp “dân bӝ” trên nguyên tҳc gӗm tҩt cҧ các chӫ hӝ ÿӫ 21 tuәi trӣ lên, các ÿӏa chӫ
hay thѭѫng nhân, hay nhӳng ngѭӡi có các phѭѫng tiӋn sinh sӕng ÿӝc lұp. ChӍ nhӳng thành
phҫn này mӟi ÿӫ tѭ cách tham gia vào các công viӋc chung trong làng xã, hӑ là nhӳng ngѭӡi
ÿóng thuӃ ÿinh. Tuy nhiên, trong hàng ngNJ dân bӝ, cNJng có nhӳng thành phҫn ÿѭӧc miӉn mӝt
phҫn hay toàn phҫn loҥi thuӃ này nhѭ lão nhiêu, sƭ tӱ, quân bình. Ĉӭng vӅ mһt quҧn lý hành
chính nhà nѭӟc chӍ biӃt ÿӃn nhӳng dân bӝ vì chính hӑ mӟi là nhӳng ngѭӡi trҧ thuӃ ÿinh, gánh
vác viӋc quân và mӑi loҥi sѭu dӏch. Nhѭng ÿӇ giҧi quyӃt nhu cҫu trong làng thì hӑ lҥi cҫn ÿӃn
mӝt loҥi ngѭӡi khác, ÿó là các dân ngoài, dân lұu.
(1) Xem theâm Nguyeãn Ñình Ñaàu, Nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn Bieân Hoøa, Nxb. TP.Hoà Chí Minh, 1994, sñd.

10.4 Page 94

▲back to top


Tҫng lӟp dân lұu bao gӗm nhӳng ngѭӡi chҥy trӕn vì tù tӝi, nӧ nҫn, nhӳng ngѭӡi nghèo
khә ÿӫ loҥi ÿӃn xin tá túc trong làng. Ĉӕi vӟi nhӳng loҥi ngѭӡi này, làng thѭӡng giúp hӑ sinh
sӕng bҵng cách ÿӇ hӑ làm thuê làm mѭӟn cho các “dân bӝ”. Sau mӝt thӡi gian, hӑ ÿѭӧc phép
khai khҭn mӝt khoҧnh ÿҩt và cuӕi cùng ngѭӡi dân lұu tiӃn tӟi mӝt vӏ thӃ xӭng ÿáng hѫn. Dân
lұu không ÿѭӧc ÿăng tӏch và nӃu hӑ có ÿѭӧc mӝt sinh hoҥt xã hӝi nào, ÿó là nhӡ thiӋn ý cӫa
cӝng ÿӗng làng xã. NhiӅu dân lұu cҧm thҩy sung sѭӟng nhұn làm công sѭu, canh giӳ làng, nhұn
làm các công viӋc phөc dӏch làng. NhiӅu khi hӑ nhұn thù lao ÿӇ làm công sѭu thay cho các dân
bӝ. Chính vì muӕn có ÿѭӧc nhӳng ngѭӡi chuyên lo các dӏch vө nói trên mà làng che chӣ các
dân lұu, bҧo ÿҧm cho hӑ có mӝt vӏ thӃ nhҩt ÿӏnh và giúp hӑ thoát cҧnh lѭu tán bҩt ÿӏnh. Dân lұu
trӣ thành mӝt thӭ ÿӝi ngNJ trù bӏ mà làng sӱ dөng ÿӇ bә sung cho sӕ lѭӧng “dân bӝ”. Ngoài
trѭӡng hӧp ÿһc biӋt này, tҩt cҧ mӑi dân lұu không ÿăng ký trong sә bӝ thuӃ ÿӅu không ÿѭӧc
tham dӵ vào công vө cӫa làng, cho dù thӡi gian cѭ ngө cӫa hӑ có kéo dài bao lâu.
Chính mӕi quan hӋ nhà nѭӟc - dân bӝ - dân lұu này trong các làng xã ÿã bӝc lӝ mӝt ÿһc
ÿiӇm vӅ sӵ bóc lӝt phong kiӃn bҵng cách phân hóa hàng ngNJ công dân; tӭc cѭ dân ӣ nông thôn
trong chӯng mӵc nhà nѭӟc có thӇ kiӇm soát ÿѭӧc. Và quá trình phân hóa này càng mãnh liӋt
bao nhiêu thì nhà nѭӟc và “dân bӝ” càng có lӧi bҩy nhiêu nhӡ khai thác sӭc lao ÿӝng cӫa thành
phҫn dân lұu này.
IV.3.3 Sinh ho̩t văn hóa:
Cùng vӟi sӵ phát triӇn kinh tӃ - xã hӝi, trong nӱa ÿҫu thӃ kӹ XIX, sinh hoҥt văn hóa cӫa
cѭ dân Ĉӗng Nai cNJng diӉn ra khá phong phú.
Trong toàn bӝ sinh hoҥt văn hóa làng xã ViӋt Nam nói chung, Ĉӗng Nai nói riêng trong
thӡi kǤ này, ÿiӇm nәi bұt nhҩt vүn là sinh hoҥt chung quanh ngôi ÿình làng, cùng nhӳng thú
tiêu khiӇn và nghӋ thuұt mang tính chҩt dân gian.
Khoҧng cuӕi thӃ kӹ XVIII và ÿҫu thӃ kӹ XIX, mӛi làng ӣ Ĉӗng Nai thѭӡng dӵng lên
mӝt ngôi ÿình ÿӇ thi hành các lӉ nghi tӃ xã vào mӝt ngày thұt tӕt. ChiӅu hôm ÿó, mӑi ngѭӡi lӟn
nhӓ ÿӅu nhóm tҥi ÿình và trҧi qua mӝt ÿêm thâu ӣ ÿó gӑi là Túc yӃt ÿӇ sáng hôm sau cӱ hành lӉ
Chánh tӃ vӟi áo mNJ chiêng trӕng uy nghi. Sau cùng ÿӃn ngày hôm sau nӳa, các quan viên làm
lӉ Dӏch tӃ gӑi là Ĉҥi ÿoàn. LӉ xong mӑi ngѭӡi chia tay ra vӅ.
Mӛi làng chӑn ngày giӡ cúng tӃ khác nhau tùy theo hѭѫng tөc: có làng chӑn ngày Xuân
làm lӉ cҫu thҫn cho ÿѭӧc mùa sҳp tӟi; có làng lҥi chӑn ngày Thu ÿӇ cúng lӉ tҥ ѫn thҫn ÿã cho
mӝt mùa thu hoҥch mӻ mãn; nhѭng cNJng có nѫi chӑn nhӳng ngày trong ba tháng mùa Ĉông ÿӇ
tҥ lӉ vì trӑn năm thành công. Tҩt cҧ nhӳng lӉ cúng tӃ này ÿӅu có ý tҥ ѫn và xin bҵng yên nên
ÿӅu gӑi là lӉ KǤ Yên hay Cҫu An.
Ngày cúng tӃ ngoài chӫ ý tҥ ѫn thҫn hay cҫu bình an còn mang mӝt ý nghƭa xã hӝi:
Hѭѫng chӭc có ÿӏa vӏ cao và hӑc vҩn nhiӅu - phө trách viӋc giҧng quӕc luұt và hѭѫng ѭӟc cho
dân làng. Nhân dӏp này, thôn hӝi còn duyӋt xét sә sách ÿӇ kiӇm ÿiӇm viӋc thu nӝp thuӃ, diêu
dӏch, gҥo tiӅn dѭ thiӃu, nông ÿiӅn mҩt trong năm; sau cùng làng tә chӭc viӋc bҫu cӱ các chӭc
sӵ vào thôn hӝi và tiӃn hành bàn giao công viӋc ngay trong ngày (1)
Ngôi ÿình làng vүn giӳ mӝt vӏ trí quan trӑng có tính truyӅn thӕng trong các làng xã ӣ
Ĉӗng Nai: ÿình là nѫi sinh hoҥt tұp thӇ long trӑng và chính thӭc cӫa làng xã. Tҥi ÿình có thiӃt
trí bàn thӡ thҫn làng, tӭc Thành hoàng, và ÿây cNJng là nѫi hӝi hӧp các kǤ hào ÿӇ bàn luұn mӑi
công viӋc liên hӋ ÿӃn làng.
Thҫn làng ӣ Ĉӗng Nai có thӇ ÿѭӧc xӃp vào loҥi thiên thҫn nhѭ thҫn sông, thҫn núi hay
nhân thҫn. Trong ÿó rҩt nhiӅu làng ngѭӡi sáng lұp hay có nhiӅu công trҥng ÿӕi vӟi làng cNJng
ÿѭӧc tôn sùng làm thҫn làng, nhѭ tҥi làng Bình Kính, NguyӉn Hӳu Cҧnh trӣ thành mӝt thҫn
làng ÿѭӧc nhân dân sùng bái tӯ sau năm 1700.
(1) Trònh Hoaøi Ñöùc, Sñd, Q.VI, tr.88 - 89.

10.5 Page 95

▲back to top


Hӗn cӫa thҫn ÿѭӧc thӇ hiӋn bҵng sҳc phong cӫa nhà vua, gӗm có 3 loҥi hay 3 bұc:
thѭӧng ÿҷng thҫn, trung ÿҷng thҫn và hҥ ÿҷng thҫn. Sҳc phong thҫn ÿѭӧc ÿһt trong hòm sҳc sѫn
son thiӃp vàng.
Mӛi tháng ÿӅu có 2 kǤ lӉ thѭӡng, tӭc lӉ Sóc và lӉ Vӑng ÿѭӧc cӱ hành vào ngày mùng 1
và ngày rҵm trong tháng (âm lӏch). Ngày ÿó, ông chӫ tӯ ÿánh chuông trӕng, ÿӕt hѭѫng nӃn rӗi
thay mһt cho cҧ làng tӃ lҥy thҫn làng. Ông thӫ tӯ không ÿѭӧc “gҫn gNJi” vӟi gia ÿình và giӳ
chay tӏnh trong suӕt năm làm chӫ tӯ.
Ngoài ra làng còn có nhiӅu lӉ khác ÿѭӧc cӱ hành trùng hӧp vӟi tӯng mùa theo chu kǤ
nông nghiӋp hàng năm, các lӉ chính yӃu liên quan ÿӃn thҫn làng gӗm có:
- LӉ Cҫu An, hay KǤ Yên ÿѭӧc tә chӭc vào tháng 11 hay tháng 12 ÿӇ cҫu khҭn vӏ
Thành hoàng bәn cҧnh ban bình an và thӏnh vѭӧng cho làng. Có làng lҥi tә chӭc ngày này vào
ngày rҵm tháng Giêng.
- LӉ Hҥ ÿiӅn ÿѭӧc tә chӭc vào ngày bҳt ÿҫu cҩy lúa hay sҥ thóc ÿӇ cúng tӃ thҫn làng,
xin ban cho mӝt mùa cҩy tӕt và gһt tӕt.
- LӉ Thѭӧng ÿiӅn thѭӡng ÿѭӧc cӱ hành sau khi cҩy lúa xong, vào khoҧng rҵm tháng
Mѭӡi.
- LӉ Chҥp miӃu ÿѭӧc tә chӭc vào tháng Chҥp ÿӇ tҥ ѫn thҫn ÿã cho mӝt mùa gһt tӕt.
Ӣ nhiӅu làng tҥi Ĉӗng Nai, còn có các lӉ múa bông và cҫu bông tә chӭc vào mùa thu, lӉ
tӕng quái hay tӕng gió vào ÿҫu năm tӟi. Mӛi lҫn làng gһp phҧi nhӳng tai nҥn nhѭ cháy nhà, hҥn
hán, ngұp lөt hay dӏch bӋnh, ngѭӡi ta cNJng thѭӡng tә chӭc nhӳng buәi cúng tӃ ÿӇ xin thҫn làng
phù trӧ cho dân làng thoát nhӳng tai ѭѫng này. Có lӁ ngày lӉ vào ÿám hay vào hӝi là ngày long
trӑng nhҩt ÿѭӧc tә chӭc trong mӝt năm. Có khi ba năm mӝt lҫn. Ngѭӡi ta cNJng gӑi lӉ này là lӉ
nhұp tӏch, vì ÿӇ kӹ niӋm ngày sinh hay ngày sҳc phong cӫa thҫn làng. Trong dӏp lӉ, dân làng
thѭӡng tә chӭc các cuӝc vui chѫi.
Ĉӗ cúng trong các ngày lӉ, không kӇ trҫu cau và rѭӧu là nhӳng thӭ không thӇ thiӃu,
ngѭӡi ta còn thҩy có oҧn, chuӕi, cam... xôi hay cѫm nӃp, và tam sinh tӭc là ba con vұt nuôi heo,
bò, dê hay chӍ có heo, bò hay trâu.
ViӋc cúng tӃ ӣ ÿình do mӝt vӏ chӫ tӃ, 2 bӗi tӃ, 1 ÿông xѭӟng, 1 tây xѭӟng và các vӏ chҩp
sӵ tӯ 2 ÿӃn 8 ngѭӡi ÿҧm trách. Sӕ nhӳng tham gia hành lӉ không nhҩt ÿӏnh và càng ÿông ngѭӡi
thì cuӝc tӃ càng trӣ nên long trӑng hѫn. Các vӏ ÿӅu bұn áo thөng xanh, ÿӝi mNJ, ÿi ӫng. Riêng
các vӏ quan cӱ hành viӋc cúng tӃ thì mһc áo trào, ÿӝi mNJ cánh buӗm, ÿi ӫng và hai tay cҫm hӕt.
Trong khi cӱ hành các nghi lӉ, ngѭӡi ta còn sӱ dөng âm nhҥc cә truyӅn vӟi trӕng cái, chiêng,
kèn, trӕng con và bát âm, tӭc là sên tiӅn, ÿàn nguyӋt, ÿàn tam, ÿàn nhӏ, sáo, trӕng cӕ, ÿàn tǤ bà,
cҧnh. ĈӇ lo viӋc cúng ÿình hàng năm, mӛi làng ÿӅu thành lұp mӝt tә chӭc chuyên trách gӑi là
Hӝi hѭѫng. Hӝi hѭѫng này do vӏ KӃ hiӅn ÿӭng ÿҫu gӗm có mӝt sӕ chӭc sӵ nhѭ: TiӅn bái,
Chánh bái, Bӗi bái, Phó bái, Chánh tӃ, Hѭѫng quҧn, Hѭѫng cҧ hay Cҧ trѭӣng và Chӫ trѭӣng.
Mӛi chӭc vө này ÿӅu có nhӳng trách nhiӋm và ÿӏa vӏ rõ rӋt trong viӋc cúng tӃ. Tuy nhiên Hӝi
hѭѫng không ÿѭӧc tә chӭc thӕng nhҩt ÿӕi vӟi mӛi làng vì tùy theo nhu cҫu làng có thӇ chӑn lӵa
mӝt sӕ tӕi thiӇu nhӳng ngѭӡi chuyên lo viӋc cúng lӉ. Do uy tín và kinh nghiӋm cNJng nhѭ do
khҧ năng tài chánh, nhӳng ngѭӡi giӳ chӭc vө trong Hӝi hѭѫng thѭӡng ÿóng vai trò cӕ vҩn cho
thôn hӝi. Nhѭ thӃ, Hӝi hѭѫng có ý nghƭa tín ngѭӥng và Hӝi ÿӗng Hѭѫng chӭc - có ý nghƭa xã
hӝi chính trӏ, ÿӅu có mӕi quan hӋ chһt chӁ vӟi nhau: ngôi ÿình vӯa là nѫi cӱ hành viӋc cúng tӃ
vӯa là trung tâm sinh hoҥt xã hӝi chính trӏ cӫa toàn thӇ dân làng.
Ĉình còn tѭӧng trѭng cho mӝt cӝng ÿӗng làng xã trong ÿó thҫn làng ÿã nhұp thӇ vào
cuӝc sӕng cӫa dân làng ÿӇ ÿiӅu khiӇn làng ÿi theo mӝt chiӅu hѭӟng riêng biӋt thӇ hiӋn cá tính
cӫa mình. Ngѭӡi ta có thӇ biӃt ÿѭӧc nhӳng ÿһc ÿiӇm cӫa mӝt làng xã nӃu biӃt rõ vӏ thҫn làng
ÿѭӧc sùng bái tҥi ÿình làng ÿó.

10.6 Page 96

▲back to top


Nhѭng khác vӟi chùa chiӅn Phұt giáo và nhà thӡ Kitô giáo là nhӳng ÿӏa ÿiӇm sinh hoҥt
cӝng ÿӗng mang tính chҩt tôn giáo thuҫn túy, ÿình làng còn dành cho nhӳng sinh hoҥt xã hӝi
cӫa làng. Ĉình quҧ là trung tâm sinh hoҥt tinh thҫn và xã hӝi cӫa dân làng khi ÿình ÿѭӧc sӱ
dөng vӯa làm nѫi tӃ lӉ, vӯa làm chӛ hӝi hӑp các Hѭѫng chӭc, vӯa làm ÿӏa ÿiӇm tә chӭc các
cuӝc vui chung trong làng.
Ngoài thҫn làng là mӝt loҥi ÿӕi tѭӧng thӡ cúng phә cұp trong giӟi quҫn chúng nông dân
Ĉӗng Nai, ngѭӡi ta còn thҩy có nhiӅu loҥi thҫn khác ÿѭӧc thӡ phөng trong các ÿӅn, miӃu, am là
nhӳng loҥi kiӃn trúc nhӓ bé sѫ sài. Khӣi ÿҫu thѭӡng do tѭ nhân thiӃt lұp ÿӇ tӓ lòng sùng bái
mӝt vӏ thҫn ÿã gia ân cho bҧn thân, hay gia ÿình hay ÿӏa phѭѫng cӫa hӑ. Câu nói bình dân “Ĉҩt
có Thә Công, sông có Hà Bá, cҧnh thә nào phҧi có thҫn hoàng ҩy” chӭng tӓ ngoài thҫn làng
còn có các loҥi thҫn sông, núi, ÿҩt,... Tҥi Ĉӗng Nai có nhiӅu ÿӅn miӃu nәi danh linh ӭng ÿӃn
nӛi triӅu ÿình ÿã cho ghi vào quӕc ÿiӇn ÿӇ ÿӡi ÿӡi nhân dân ghi nhӟ. ĈiӅu ÿáng lѭu ý là nào
nhӳng vӏ thҫn có tính cách truyӅn thӕng nhѭ Long Vѭѫng, Nam Hҧi Vѭѫng, Hҧi Thҫn, Hӓa
Tinh, Quan Công... có nhӳng làng xã còn tiӃp nhұn cҧ nhӳng vӏ thҫn tӯng ÿѭӧc nhân dân bҧn
ÿӏa ngѭӡi Khѫ me sùng bái tӯ lâu ÿӡi, ÿó là NgNJ Công tҥi nguӗn Băng Bӝt, trҩn Biên Hòa: Tà -
Mã, Tà - Môn, Tà - Nông, Tà - ViӋt, và Tà - Khuông (1). Ӣ Ĉӗng Nai có 9 ÿӅn miӃu nәi tiӃng
linh ӭng ÿѭӧc phân bӕ nhѭ sau: (1)
Trҩn
ĈӅn
Biên LӉ Công
Hòa Long Vѭѫng
Diêm Vѭѫng
Giáp Công
Nam Hҧi
NgNJ Công
Ĉӏa ÿiӇm
Ĉҥi Phӕ
Ĉông Trҩn, 50 dһm
Thѭӟc Hѭng
Xích Lam
MiӅn BiӇn
Bҵng Bӝt
MiӃu
Văn MiӃu
Hӝi Ĉӗng
Quan ĈӃ
Ĉӏa ÿiӇm
Bình Thành
Biên Hòa
Nam Ĉҥi Phӕ
ĈiӅu cҫn lѭu ý là Trӏnh Hoài Ĉӭc ghi lҥi nhӳng ÿӅn miӃu này sau khi cuӝc chiӃn giӳa
Tây Sѫn và hӑ NguyӉn ÿã làm hӫy hoҥi nhiӅu kiӃn trúc cә xѭa, có thӇ ÿã có tӯ giai ÿoҥn nhӳng
di dân ngѭӡi ViӋt ÿҫu tiên ÿӃn Ĉӗng Nai.
Hҫu hӃt các ÿình ÿӅu thӡ các thҫn linh ÿã có nhӳng kǤ tích ngѭӡi dân tҥi Ĉӗng Nai nhѭ
Long Vѭѫng, Diêm Vѭѫng, Nam Hҧi tѭӟng quân và NgNJ Công. ChӍ có mӝt nhân vұt lӏch sӱ -
dƭ nhiên có công vӟi chúa NguyӉn - và mӝt nhân vұt lӏch sӱ cӫa Trung Hoa mà nay ÿã ÿѭӧc
thѭӧng tôn làm thҫn thánh. Và nhѭ thӃ, viӋc thӡ thҫn rõ ràng gҳn liӅn vӟi cuӝc sӕng xã hӝi cӫa
dân cѭ.
Ӣ ÿҫu thӃ kӹ XIX, qua sӕ lѭӧng các miӃu Hӝi ÿӗng thӡ chung nhiӅu linh thҫn tҥi tӯng
cҧnh thә ÿӏa phѭѫng, có vҿ hӑ NguyӉn ÿã cho thiӃt lұp nhӳng loҥi miӃu này ÿӇ có thӇ thiӃt lұp
truyӅn thӕng ÿҷng tӃ cho mӛi trҩn. Sӵ gia tăng sӕ lѭӧng các ÿӅn miӃu vӅ sau này, ÿѭӧc ghi lҥi
trong Ĉҥi Nam nhҩt thӕng chí, có thӇ cӫng cӕ cho giá trӏ cӫa giҧ thiӃt vӯa nêu:
TӍnh
Biên Hòa
Ĉàn
Xã Tҳc
Tiên Nông
KǤ Phong
ĈӅn
MiӃu
Tӯ Am
LӉ Công
Văn MiӃu
Vân
Quan Công
Hӝi Ĉӗng
Tình
Long Vѭѫng Thành Hoàng
DiӋn Công
Giáp Công
Hiên Ngӑc Hҫu
(1) Trònh Hoaøi Ñöùc, Sñd, Q.VI, tr.115.
(1) Trònh Hoaøi Ñöùc, Sñd, Q.VI, tr.115.

10.7 Page 97

▲back to top


Hӗ Tұp
Nam Hҧi
Hӓa Tinh
Chu Công
Trung TiӃt
Bҧng kê trên cho thҩy sӕ ÿӅn miӃu ÿѭӧc ghi vào quӕc ÿiӇn ÿã gia tăng, ÿӗng thӡi có thêm
nhiӅu loҥi kiӃn trúc mӟi nhѭ ÿàn tӃ, tӯ và am nhӓ. Ngoài nhӳng ÿiӅu nêu trên nhà NguyӉn còn
lұp tҥi Ĉӗng Nai cҧ mӝt thҫn hӋ gӗm có các thҫn Xã tҳc, thҫn Sѫn xuyên, thҫn Tiên nông, thҫn
Văn miӃu ÿӇ nhân dân làm lӉ cúng tӃ theo ÿҷng cҩp cӫa mình.
Ӣ Ĉӗng Nai, trong nӱa ÿҫu thӃ kӹ XIX, trong ÿӡi sӕng tinh thҫn cӫa ngѭӡi dân, Phұt
giáo chiӃm vӏ trí quan trӑng, chùa chiӅn gia tăng nhiӅu. NӃu trong Gia Ĉ͓nh Thành thông chí -
Trӏnh Hoài Ĉӭc chӍ ghi lҥi mӝt ngôi chùa Sҳc Tӭ danh tiӃng, thì Ĉ̩i Nam nh̭t th͙ng chí cho
biӃt ӣ Ĉӗng Nai có 12 chùa: (1)
Tên chùa
Hӝ Quӕc
Long Hѭng
Hӝi Sѫn
Bӱu Phong
Ĉӭc Vân
Long Cӕc
Vҥn An
Bӱu Sѫn
Bӱu Thành
Ĉҥi Giác
Khánh Long
Chúc Ĉҧo
Ĉӏa ÿiӇm
Ĉҳc Phѭӟc
Phѭӟc An
Long Tuy
Bình Ĉӏnh ĈiӋn
Núi Mӛi Xuy
Phѭӟc Khánh
Phѭӟc An (1720)
Bình Thành
Bình Thành
Tân Hѭng
Gò Quýt
Bình Thành
Trong thӡi kǤ này, viӋc tu sӱa và xây cҩt ÿình chùa không nhӳng do nhân dân tӵ quyên
góp nhân tài vұt lӵc ÿӇ làm, mà triӅu ÿình cNJng quan tâm ÿӃn viӋc ҩy. Vua Gia Long ÿã cho
trùng tu chùa Ĉҥi Giác ngay trong năm 1802 và sau ÿó cho tái trùng tu chùa này vào năm 1820.
Vua Minh Mҥng cho trùng tu Bӱu Phong cә tӵ vào năm 1829 và cho phép xây dӵng ÿình Tân
Lân vào năm 1832. Nhӳng công trình nhѭ vұy ÿã góp thêm sӵ ÿa dҥng phong phú vào quҫn thӇ
kiӃn trúc văn hóa trên ÿӏa bàn này.
Cùng vӟi Phұt giáo, Công giáo cNJng có mӝt chӛ ÿӭng nhҩt ÿӏnh trong ÿӡi sӕng tinh thҫn
ngѭӡi Ĉӗng Nai. Ĉӗng Nai trong nhӳng giai ÿoҥn cҩm ÿҥo ngһt nghèo cӫa thӃ lӵc phong kiӃn
hӑ NguyӉn ÿã là nѫi dung thân cӫa nhiӅu tín ÿӗ Công giáo trӕn chҥy khӓi nhӳng cҧnh bҳt bӟ
không nѭѫng tay ӣ phía Bҳc Ĉàng Trong. Ĉó là cѫ sӣ xã hӝi ÿӇ cho Công giáo dҫn dҫn sinh
trѭӣng trên vùng ÿҩt này. Tӯ nӱa sau thӃ kӹ XVII, mӝt tұp thӇ Công giáo nhӓ bé ÿã mӑc lên ӣ
Ĉҩt Ĉӓ, rӗi lan dҫn xuӕng Bà Rӏa, Ĉӗng Nai. Vào nhӳng năm 40 cӫa thӃ kӹ XVIII, mӝt hӑ ÿҥo
hình thành ӣ BӃn Gӛ (tәng Long Vƭnh, huyӋn Long Thành) gӗm khoҧng 200 giáo dân thuӝc
dòng Thánh Jésustes. Trong nӱa ÿҫu thӃ kӹ XIX, nhiӅu cӝng ÿӗng Công giáo tiӃp tөc hình
thành trên ÿҩt Ĉӗng Nai. Rõ ràng sӵ phát triӇn cӫa Công giáo ÿã ÿem lҥi mӝt thành tӕ mӟi
trong cѫ cҩu tinh thҫn truyӅn thӕng cӫa ngѭӡi ViӋt ӣ Ĉӗng Nai nhѭng lҥi không gây nên mӝt sӵ
kǤ thӏ tôn giáo nào.
(1) Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, sñd.

10.8 Page 98

▲back to top


Ngoài nhӳng trào lѭu tín ngѭӥng và tôn giáo trên ÿây, sinh hoҥt văn hóa cӫa ngѭӡi dân
Ĉӗng Nai còn biӇu hiӋn ӣ nhӳng hình thӭc khác nhѭ các thú tiêu khiӇn, các thӭ thӇ loҥi nghӋ
thuұt bình dân nhѭ thi ca, tuӗng kӏch, câu ví, câu ÿӕi... Tӯ khoҧng ÿҩu thӃ kӹ XVII ÿӃn giӳa thӃ
kӹ XIX. Nhӳng tài liӋu ÿӅ cұp trӵc tiӃp các thú vui chѫi ӣ Ĉӗng Nai thұt hiӃm hoi. Tuy nhiên
trong mӝt chӯng mӵc nào ÿó, nhӳng tài liӋu nói ÿӃn sinh hoҥt vui chѫi cӫa nhân dân Ĉàng
Trong nói chung, ÿһc biӋt ӣ vùng Thuұn Quҧng, cNJng giúp ta hình dung cách thӭc tiêu khiӇn
cӫa nhân dân vùng Ĉӗng Nai nói riêng. Nhӳng trò chѫi và nhӳng cuӝc biӇu diӉn nghӋ thuұt
khác thѭӡng ÿѭӧc tә chӭc vào nhӳng dӏp lӉ tiӃt trong năm, quan trӑng nhҩt là TӃt Nguyên Ĉán
và nhӳng lӉ tӃ thҫn ӣ ÿình làng. Nhӳng trò tiêu khiӇn thѭӡng thҩy trong các làng xã là chѫi
banh, ÿá cҫu, chѫi cӡ tѭӟng, ÿá gà, ÿá cá, hát tuӗng, hát bӝi, múa, ÿánh ÿu, ÿánh vұt... Trong trò
chѫi banh, ӣ nhiӅu làng xã, ngѭӡi ViӋt thѭӡng dùng mӝt cây gұy nhӓ ÿӇ ÿѭa banh; còn khi chѫi
cҫu, ngѭӡi ta dùng chân trao cҫu cho nhau, hӉ ai ÿӇ rѫi thì ngѭӡi ÿó thua. Cӡ tѭӟng là mӝt loҥi
cӡ du nhұp tӯ Trung Quӕc vào ViӋt Nam và ÿã phә cұp trong dân gian. Ӣ Ĉӗng Nai, ÿá gà và
ÿá cá là nhӳng trò chѫi rҩt thӏnh hành trong các làng xã không phҧi chӍ trong nhӳng dӏp lӉ tiӃt
trӑng thӇ mà cҧ trong sinh hoҥt thѭӡng ngày. Loҥi tiêu khiӇn này cho ÿӃn ngày nay vүn còn phә
biӃn. Ӣ thӃ kӹ XVII và XVIII, nhӳng trò chѫi này cNJng là nhӳng thú vui ѭa thích cӫa chúa
NguyӉn (Võ vѭѫng NguyӉn Phúc Khoát là mӝt tay say mê ÿá gà cNJng nhѭ Tҧ quân Lê Văn
DuyӋt). Trong dӏp lӉ lӟn, cúng ÿình thì tҥi Ĉàng Trong cNJng nhѭ Ĉӗng Nai nhân dân thѭӡng
thích xem diӉn tuӗng, tӭc là mӝt lӕi vӯa hát vӯa múa vӟi nhӳng cӱ chӍ, bӝ ÿiӋu ÿӇ làm trò. Xen
lүn vào các màn tuӗng còn có ca múa tұp thӇ vӟi nhӳng vNJ ÿiӋu mӅm mҥi và ÿӅu ÿһn. NhiӅu
khi ngѭӡi ta còn múa ÿèn dҫu trong lúc diӉn tuӗng: ngѭӡi múa ÿӇ ÿƭa dҫu trên ÿҫu trong khi hai
tay vүn múa thұt nhӏp nhàng nhѭng cӕ giӳ thăng bҵng làm sao cho ÿƭa dҫu không ÿә, dҫu không
tràn ra ngoài và ngӑn lӱa vүn không hӅ thay ÿәi. NghӋ thuұt múa ӣ ViӋt Nam xѭa bao giӡ cNJng
phân biӋt trai gái vì nam nӳ thӑ thӑ bҩt thân: không khi nào trai gái múa mà lҥi sát gҫn nhau.
Múa là công viӋc cӫa nhà nghӅ, không phҧi bҩt cӭ ai cNJng biӃt múa. ĈӅ tài hát tuӗng thѭӡng
chú trӑng viӋc ca tөng các bұc anh hùng dân tӝc nhѭ vua chúa và tѭӟng lƭnh phong kiӃn; và có
pha lүn nhӳng câu tình tӭ vӟi tinh thҫn trung nghƭa vӟi ÿҩt nѭӟc cӫa các nhân vұt. Lӡi nói,
tiӃng hát cùng vӟi cӱ ÿiӋu xen lүn nhau trong nhӳng cuӝc ÿӕi thoҥi giӳa các ngѭӡi diӉn tuӗng.
Vào thӃ kӹ XVIII, viӋc hát tuӗng ӣ Ĉàng Trong thӏnh hành không nhӳng ӣ nѫi dân gian mà cҧ
trong chӕn cung ÿình phong kiӃn. Các chi phí tuӗng tә chӭc ӣ làng ÿӅu ÿѭӧc làng xã ÿài thӑ
trong khi chính các chúa quan hay nhӳng ngѭӡi giàu có phҧi ÿài thӑ cho nhӳng cuӝc diӉn tuӗng
theo ý muӕn cӫa riêng hӑ. Ӣ Ĉӗng Nai, vào các ngày TӃt Nguyên Ĉán, nhân dân hay chѫi ÿánh
ÿu. Dàn ÿu thѭӡng dӵng bҵng tre; ngѭӡi ÿu thѭӡng phҧi uӕn mình ÿӇ lҩy ÿà ÿu thұt cao ÿӇ có
thӇ giұt ÿѭӧc giҧi thѭӣng ÿѭӧc ÿһt ӣ chӛ cao nhҩt. Khi có nhiӅu ngѭӡi cùng ÿu, thì trai gái
không ÿѭӧc ÿu chung vӟi nhau.
Trong Gia Ĉ͓nh Thành thông chí, Trӏnh Hoài Ĉӭc còn mô tҧ lӕi ÿánh ÿu tiên gӑi là vân
xa thu tiên (tiên bay múa trên xe mây) (1): 8 thiӃu nӳ xinh tѭѫi mһc y phөc lӝng lүy cùng ngӗi
trên xe ÿu thay nhau ÿҥp xuӕng nӅn ÿҩt phía dѭӟi ÿӇ ÿҭy cho xe ÿu quay nhanh làm cho ngѭӡi
xem có cҧm tѭӣng ÿang ngҳm bҫy tiên nӳ cѭӥi bay trên xe mây; lӕi ÿánh ÿu rút: ngѭӡi ÿu ÿiӅu
khiӇn dây ÿu làm cho thân mình lên cao dҫn, hѫi nhoài giӳa không trung; và lӕi ÿánh ÿu dàn
xay: hai thanh niên trai tráng ngӗi ӣ hai ÿҫu mӝt thân cây gҳn vào mӝt trө quay ӣ giӳa dùng
chân ÿҥp mҥnh làm cho thân cây xoay tròn theo chiӅu này hay chiӅu khác.
Nhӳng thú tiêu khiӇn ӣ làng xã Ĉӗng Nai ÿã biӇu trѭng mӝt cách thұt sӕng ÿӝng cho
tinh thҫn ÿoàn kӃt, hӧp nhҩt cӫa ngѭӡi nông dân. Mӑi ngѭӡi tham dӵ ÿӅu có nhӳng tác ÿӝng
tұp thӇ tích cӵc theo nhӏp trӕng chҫu và tiӃng vӛ tay tán thѭӣng cә vNJ. Hѫn nӳa vì mӑi ngѭӡi
trong làng ÿӅu ÿã biӃt nhau rõ ràng, nên hӑ ÿӅu hѭӟng ÿӃn mӝt ÿӕi tѭӧng mӝt cách tұp trung.
Chính sӵ chăm chú tұp trung này ÿã phát sinh mӕi liên ÿӟi xã thôn, mà cái nút thҳt chһt cӫa nó
(1) Trònh Hoaøi Ñöùc, Sñd, Q.IV, tr.9 - 10.

10.9 Page 99

▲back to top


chính là mӝt trò chѫi, mӝt diӉn viên hay mӝt tiӃng trӕng... Trong các trò chѫi và nhӳng thú tiêu
khiӇn ѭa thích, ngѭӡi ta nhұn ra tinh thҫn, óc thông minh, cNJng nhѭ sӵ tinh tӃ thanh tao cӫa mӝt
dân tӝc, mӝt cӝng ÿӗng thôn xã. Trò chѫi còn bӝc lӝ trình ÿӝ và sҳc thái nghӋ thuұt cӫa ngѭӡi
biӇu diӉn cNJng nhѭ cӫa cӝng ÿӗng dân làng dӵ khán; nó cNJng góp phҫn ÿào tҥo nhӳng ÿӭc tính
nѫi con ngѭӡi nhѭ sӵ lanh lӧi, ngay thҷng trong luұt chѫi, khҧ năng thҭm mӻ nѫi con ngѭӡi...
VӅ sinh hoҥt văn hóa trên ÿҩt Ĉӗng Nai vào thӡi kǤ lӏch sӱ này, còn phҧi kӇ ÿӃn nhӳng
sinh hoҥt lӉ hӝi dân gian truyӅn thӕng cӫa các tӝc ngѭӡi. Ĉó là nhӳng nghi lӉ tín ngѭӥng dân
gian truyӅn thӕng cӫa ngѭӡi ViӋt và ngѭӡi Hoa thӇ hiӋn ÿұm nét trong lӉ cѭӟi, lӉ tang (1)... Ĉó
còn là nhӳng sinh hoҥt cӝng ÿӗng cӫa nhӳng tӝc ngѭӡi bҧn ÿӏa trên cѫ sӣ tín ngѭӥng dân gian,
tұp trung vào nhӳng lӉ nghi nông nghiӋp.
Vùng ÿҩt Ĉӗng Nai trong nhӳng năm tӯ 1802 ÿӃn 1858 thái bình hѫn so vӟi nhiӅu miӅn
quê khác trên cҧ nѭӟc; có dҩu ҩn và âm hѭӣng cӫa Hào khí Ĉӗng Nai trong ÿó. Chính nó ÿã
góp phҫn làm ÿұm nét bҧn sҳc văn hóa Ĉӗng Nai. Ӣ ÿây, vào thӡi kǤ lӏch sӱ này, sӵ nghiӋp
giáo dөc phát triӇn phong phú hѫn so vӟi thӡi kǤ trѭӟc ÿó. Bên cҥnh sӵ hӑc chính thӕng bҵng
chӳ Nho thông qua nhӳng thҫy ÿӗ nѫi tѭ gia và nhӳng giáo trình Nho giáo..., còn có nhӳng
thҫy chùa dҥy kinh Phұt, thҫy dòng dҥy Kinh Thánh... Phә biӃn, bao trùm hѫn cҧ là nӅn giáo
dөc dân gian truyӅn thӕng cӫa các tӝc ngѭӡi sӕng gҫn gNJi bên nhau trên vùng ÿҩt này.
Bҵng mӗ hôi và công sӭc, ÿôi khi cҧ máu và nѭӟc mҳt cӫa các thӃ hӋ lѭu dân, qua hѫn
hai thӃ kӹ khai phá, bӝ mһt kinh tӃ - xã hӝi - văn hóa cӫa Ĉӗng Nai ÿã thay ÿәi cѫ bҧn. Vùng
ÿҩt Ĉӗng Nai tӯ chӛ là mӝt vùng ÿҩt hoang vu ÿã sӟm trӣ thành mӝt vùng ÿҩt có sӭc thu hút
mҥnh ÿӕi vӟi ngѭӡi tӭ xӭ:
Nhà Bè n˱ͣc ch̫y chia hai
Ai v͉ Gia Ĉ͓nh - Ĉ͛ng Nai thì v͉.
CHѬѪNG IV
TӮ 1861 ĈӂN 1945
(1) Coù nhieàu “leã” trong nghi thöùc cöôùi nhö: naïp thaùi, vaán danh, naïp kieát, naïp teä, xieân, thænh kyø, thaân nghinh, giao
boâi, giao baùi, nhò (töù) hæ... vaø nhieàu leã trong nghi thöùc tang nhö: hoàn baïch, phuïc hoàn, phan haøn, tieåu lieäm, lieäm, nhaäp
quan, phaùt tang, yeát toå, ñoäng quan, ñöa ñaùm, haï huyeät, an saøng... Xin xem theâm trong taäp V: Vaên hoùa - Xaõ hoäi, Ñòa chí
Ñoàng Nai.

10.10 Page 100

▲back to top


I. THӴC DÂN PHÁP XÂM LѬӦC BIÊN HÒA:
I.1. Âm m˱u xâm l˱ͫc Vi͏t Nam và ti͇n trình xâm l˱ͫc cͯa th͹c dân Pháp tͳ Ĉà N̽ng ÿ͇n
Gia Ĉ͓nh:
Ӣ châu Âu, chӫ nghƭa tѭ bҧn ra ÿӡi tӯ thӃ kӹ XV, XVI, XVII và ngày càng phát triӇn.
Các thѭѫng nhân Bӗ Ĉào Nha, Tây Ban Nha, Anh, Pháp, Hà Lan... ÿѭӧc sӵ giúp ÿӥ cӫa nhà
nѭӟc, ÿã tә chӭc nhiӅu ÿoàn thám hiӇm. Sau ÿó, hӑ thành lұp nhiӅu công ty thѭѫng mҥi, ÿә xô
sang các châu Mӻ, Á, Phi hòng vѫ vét vàng bҥc, hѭѫng liӋu (ÿinh hѭѫng, hӗ tiêu, chè...) và
nhiӅu loҥi nguyên liӋu khác vӟi giá rҿ, ÿӗng thӡi bán hàng công nghӋ phҭm. Chӫ trѭѫng thôn
tính, xâm lѭӧc các nѭӟc ӣ ba châu lөc này thѭӡng ÿѭӧc nêu ra vӟi các chính quyӅn nhà nѭӟc vì
giai cҩp tѭ sҧn châu Âu ÿang lên rҩt cҫn vӕn, nguyên liӋu rҿ mҥt ÿӇ phát triӇn kӻ nghӋ chính
quӕc và cҫn thӏ trѭӡng tiêu thө hàng hóa làm ra.
Chӫ nghƭa tѭ bҧn châu Âu sӱ dөng các giáo sƭ cӫa các ÿoàn truyӅn giáo làm ngѭӡi “tiên
khu” cho công cuӝc thӵc dân. Hӑ có ÿiӅu kiӋn len lӓi dӉ dàng vào các vùng ÿҩt mӟi, tìm hiӇu
khá kӻ vӅ ÿӏa lý, tài nguyên, phong tөc, khҧ năng kinh tӃ và thӵc lӵc quӕc phòng các vùng ÿó
ÿӇ giӟi thiӋu vӟi các tә chӭc thѭѫng nhân hoһc làm môi giӟi dүn ÿѭӡng cho kҿ sӁ chinh phөc
các miӅn này.
Năm 1686, Véret - mӝt chӫ tiӋm buôn Pháp ӣ Xiêm La - cNJng tӯng chú ý ÿӃn vӏ trí ӣ
Côn Ĉҧo trên con ÿѭӡng biӇn tӯ Ҩn Ĉӝ ÿӃn Trung Quӕc.
Vào thӃ kӹ XVI, XVII, các cҧng: phӕ HiӃn ӣ Ĉàng Ngoài và Hӝi An ӣ Ĉàng Trong ÿã
ÿón tiӃp các thuyӅn buôn Nhұt, Hà Lan, Bӗ Ĉào Nha... lui tӟi giao lѭu thѭѫng mҥi...
Ngѭӡi Pháp tuy có ý ÿӗ nhѭng chѭa kӏp có hành ÿӝng gì, thì năm 1702 nhóm Công ty
thѭѫng mҥi Catchpole cӫa Anh chiӃm Côn Ĉҧo - lúc này do dinh Trҩn Biên cai quҧn. Chúng
lұp ÿӗn lNJy, bӕ trí phòng thӫ và dӵng kho chӭa hàng.
Ĉ̩i Nam li͏t truy͏n ti͉n biên cӫa Quӕc sӱ quán triӅu NguyӉn ghi:

11 Pages 101-110

▲back to top


11.1 Page 101

▲back to top


“... Mùa thu năm ҩy HiӃn tông hoàng ÿӃ thӭ 11 (1702) bӑn hҧi phӍ là Tô - Lӧi - già - thi
(phiên âm chӳ Catchpole) ngѭӡi An Nam - liӋt (phiên âm tӯ English: Anh) năm ngѭӡi xѭng là
năm bang cùng ÿӗng bӑn 200 ngѭӡi tӟi ÿұu vào cҧng Côn Lôn, kӃt trҥi sách, hàng hóa quý báu
chҩt nhѭ núi, bӕn mһt ÿӅu ÿһt ÿҥi bác”.
Quan trҩn thӫ dinh Trҩn Biên là Trѭѫng Phѭӟc Phan - con thӭ ba ÿҥi thҫn Trѭѫng
Phѭӟc Cѭѫng, lҩy con gái chúa NguyӉn (NguyӉn Phѭӟc Thái) - “ÿem vi͏c ̭y tâu v͉, chúa sai
tìm k͇ di͏t trͳ b͕n ̭y. Phan bèn chiêu m͡ 15 ng˱ͥi Ĉ͛ - bà (Java) bí m̵t gi̫ tͣi ÿ̯u hàng”,
“nhân ÿêm phóng h͗a ÿ͙t ch͇t nh̭t ban, nh͓ ban, b̷t s͙ng ngNJ ban, còn hai tên tam ban, và tͱ
ban ra bi͋n ch̩y tr͙n. Phan nghe báo l̵p tͱc sai binh thuy͉n ra Côn Lôn thu h͇t vàng lͭa ḽy
ÿ˱ͫc ÿem n͡p, chúa bèn tr͕ng th˱ͧng”.
Lҫn ÿҫu tiên, thӵc dân ÿӃ quӕc phѭѫng Tây nӃm ÿòn trӯng trӏ tҥi Trҩn Biên - Ĉӗng Nai.
Năm 1721 ÿҥi diӋn cӫa Công ty thѭѫng mҥi Pháp ӣ Ҩn Ĉӝ tӟi Côn Lôn, ghi ÿѭӧc dân
sӕ ӣ ÿây chӯng 200 ngѭӡi (kӇ cҧ phө nӳ và trҿ em) và thҩt vӑng, cҧm thҩy cô lұp ӣ mӝt nѫi khó
trӗng tӍa, khó phòng thӫ vì vұy ÿã tӵ ÿӝng rút khӓi ÿây sau gҫn mӝt năm ÿһt chân tӟi (1).
Năm 1749, giáo sƭ kiêm lái buôn ngѭӡi Pháp Pierre Poivre ÿӃn Ĉàng Trong truyӅn ÿҥo
ÿӗng thӡi thu thұp tin tӭc tình hình mӑi mһt: chính trӏ, phong tөc, sҧn vұt, tôn giáo.... Khi vӅ
nѭӟc, ông ta báo cáo:
"Mӝt công ty muӕn ÿӭng ÿѭӧc ӣ Ĉàng Trong và có thiӃt bӏ chҳc chҳn ÿӇ buôn bán có
lӧi thì cҫn có phѭѫng tiӋn ÿӇ khiӃn ngѭӡi ta kiêng nӇ và kính trӑng. Ta có thӇ chuyӇn ngѭӡi
Ĉàng Trong sang các thuӝc ÿӏa cӫa ta ÿӇ làm thӧ sҧn xuҩt ÿѭӡng, tѫ lөa.... Ta có thӇ chuyӇn
sang cҧ thӧ cày, thӧ mӝc" (2).
Năm 1784, sau năm lҫn liên tiӃp thua quân Tây Sѫn, NguyӉn Ánh trӵc tiӃp cҫu viӋn tѭ
bҧn Pháp giúp binh lính, súng ÿҥn, tàu chiӃn. Giám mөc Bá Ĉa Lӝc (Pigneau de Béhaime) thay
mһt NguyӉn Ánh ký vӟi ÿҥi diӋn vua Pháp Louis XVI bҧn hiӋp ѭӟc Versailles gӗm 10 khoҧn
(trong ÿó có khoҧn nhѭӡng Côn Ĉҧo và Hӝi An cho Pháp tӵ do buôn bán). HiӋp ѭӟc này không
thӇ thӵc hiӋn ÿѭӧc vì tình thӃ cӫa cuӝc cách mҥng Pháp năm 1789, nhѭng nó xâm phҥm chӫ
quyӅn ÿӝc lұp ÿҩt nѭӟc. HiӋp ѭӟc này mӣ ÿѭӡng cho tѭ bҧn Pháp thӵc hiӋn âm mѭu, kӃ hoҥch
xâm lѭӧc ViӋt Nam.
Tӯ nӱa sau thӃ kӹ XVIII ÿҩt nѭӟc ta ÿӭng trѭӟc hiӇm hӑa mӟi.
Sau khi diӋt nhà Tây Sѫn, NguyӉn Ánh lên ngôi năm 1802 lҩy hiӋu là Gia Long, khӣi
ÿҫu triӅu NguyӉn. NguyӉn Ánh và các vua kӃ vӏ thi hành các chính sách chuyên chӃ nhҵm cӫng
cӕ quyӅn lӧi dòng hӑ và giai cҩp ÿӏa chӫ phong kiӃn. Tuy có làm ÿѭӧc mӝt sӕ ÿiӅu thúc ÿҭy
mӝt sӕ mһt kinh tӃ - xã hӝi nào ÿó tiӃn lên, nhѭng nhìn chung tұp ÿoàn vua quan thӕng trӏ tăng
cѭӡng áp bӭc bóc lӝt mӑi tҫng lӟp nhân dân, thi hành chính sách trӑng nông ӭc thѭѫng và kìm
hãm ngành nghӅ thӫ công, ÿҭy nӅn kinh tӃ vào tình trҥng suy ÿӕn. Chính sách ÿӕi ngoҥi bӃ
quan tӓa cҧng ÿã hoàn toàn tӵ hãm mình vào thӃ cô lұp. Chính sách cҩm ÿҥo Công giáo, coi
ÿҥo này là tà ÿҥo, tuy vӟi ý ÿӏnh tӕt bҧo vӋ an ninh chӫ quyӅn ÿҩt nѭӟc song viӋc ÿàn áp và
thiӃu biӋn pháp thuyӃt phөc lôi cuӕn giáo dân ÿӭng vӅ phía dân tӝc ÿã tҥo duyên cӟ cho ÿӏch
lӧi dөng khoét sâu chia rӁ khӕi ÿoàn kӃt toàn dân (chӍ mӝt lҫn duy nhҩt năm 1836 chӍ dө cӫa
triӅu ÿình xác ÿӏnh rõ lý do cҩm ÿҥo vì giáo sƭ nѭӟc ngoài phҥm tӝi do thám).
"Ngay khi còn dӵa vào giáo sƭ và ngѭӡi Pháp ÿӇ ÿánh Tây Sѫn, trong thâm tâm,
NguyӉn Ánh cNJng ÿã bҳt ÿҫu nghi ngӡ, gӡm sӧ ngѭӡi Pháp và giáo sƭ. Vì vұy sau khi lên ngôi,
Gia Long muӕn xa lánh hӑ, hѫn thӃ, muӕn cӵ tuyӋt hӑ.... Trong 20 năm ӣ ngôi, phѭѫng hѭӟng
giҧi quyӃt cӫa Gia Long là cӕ sӭc gìn giӳ mӕi quan hӋ êm thҳm vӟi ngѭӡi Pháp và giáo sƭ, vì
thҩy rҵng ӣ ÿӏa vӏ và hoàn cҧnh cӫa mình thì chѭa thӇ "trӣ mһt" ngay vӟi hӑ ÿѭӧc. Gia Long
muӕn kéo dài tình trҥng nhùng nhҵng ÿó cho ÿӃn hӃt ÿӡi mình ÿӇ rӗi sӁ chuyӇn giao nhiӋm vө
(1) Sôn Nam, Beán Ngheù xöa, Nxb Vaên Ngheä Tp.HCM, 1981, trang 24.
(2) Ch. B. Maybon trích daãn trong Histoire moderne du pays d'Annam, trang 158.

11.2 Page 102

▲back to top


giҧi quyӃt vҩn ÿӅ cho kҿ nӕi ngôi"..." Nhӳng chӍ dө cҩm ÿҥo cӫa Minh Mҥng ÿѭӧc ban hành
sau khi Gia Long chӃt" vӅ thӵc chҩt là sӵ thӵc hành ÿѭӡng lӕi cѫ bҧn cӫa Gia Long mà thôi"..."
ThiӋu Trӏ rӗi Tӵ Ĉӭc kӃ tiӃp nhau trӏ vì mӝt ÿҩt nѭӟc "ÿóng kín". Vҧ chăng nhӳng biӃn chuyӇn
mӟi không còn thuұn lӧi cho khҧ năng "mӣ cӱa" mà trѭӟc hӃt là ý ÿӗ xúc tiӃn công cuӝc can
thiӋp vNJ trang cӫa thӵc dân Pháp ÿã ÿѭӧc xác ÿӏnh. Tӵ Ĉӭc càng xoay xӣ càng lúng túng, cuӕi
cùng không còn cách nào khác là dҩn sâu thêm vào con ÿѭӡng Gia Long ÿã "lӵa chӑn" và Minh
Mҥng ÿã "triӇn khai"(1).
Các cuӝc nәi dұy cӫa nông dân nә ra liên tiӃp ӣ nhiӅu ÿӏa phѭѫng nhҩt là ӣ Bҳc Hà,
khiӃn triӅu ÿình HuӃ càng thêm lúng túng ӭng phó.
Các nguyên nhân kӇ trên và nhiӅu nguyên nhân khác nӳa ÿҭy triӅu NguyӉn vào thӃ b̭t
l͹c, hèn y͇u và vì vұy thҩt bҥi trong cuӝc ÿҩu tranh vӟi chӫ nghƭa thӵc dân Pháp. Hӑ phҧi chӏu
trách nhiӋm vӅ viӋc mҩt nѭӟc.
Vào các năm 1843, 1845, 1847 các tàu chiӃn Pháp liên tiӃp vào cӱa biӇn Phѭӟc Thҳng
(VNJng Tàu), ghé ÿҧo La Dӭ (Quҧng Bình), cӱa Ba Lҥt (Nam Ĉӏnh) và Ĉà Nҹng, không kiêng
nӇ chính quyӅn nhà NguyӉn và ÿѭa ra các yêu sách: yêu cҫu triӅu ÿình HuӃ bҧo ÿҧm tӵ do giao
thѭѫng và tӵ do truyӅn ÿҥo. Tѭ bҧn Pháp càng quan tâm hѫn ÿӃn ViӋt Nam tӯ khi Napoléon III
lên ngôi. Montigny ÿѭӧc cӱ làm sӭ thҫn ÿӃn Ĉà Nҹng ÿѭa ra các ÿӅ nghӏ: ÿһt lãnh sӵ ӣ HuӃ,
mӣ thѭѫng ÿiӃm ӣ Ĉà Nҹng và tӵ do truyӅn ÿҥo. Cuӝc thѭѫng lѭӧng không thành, Montigny ra
vӅ vӟi lӡi ÿe dӑa sӁ dùng vNJ lӵc. "Ӫy ban nghiên cӭu vҩn ÿӅ vӅ ViӋt Nam" ÿѭӧc thành lұp ӣ
Pháp, hӑp tӯ ngày 28 - 4 ÿӃn 18 - 5 - 1857 ÿӏnh kӃ hoҥch ÿánh chiӃm nѭӟc ta, mөc tiêu ÿҫu tiên
là Ĉà Nҹng.
Ngày 1 - 9 - 1858, dѭӟi quyӅn chӍ huy cӫa ÿô ÿӕc De Genouilly, 15 chiӃn thuyӅn cӫa
liên quân Pháp - Tây Ban Nha vӟi 850 quân Tây Ban Nha và 1.500 quân Pháp (trong ÿó có 2
ÿҥi ÿӝi gӗm bӑn ViӋt gian, thә phӍ, mӝt sӕ giáo dân) kéo vào vӏnh Ĉà Nҹng nә súng, ÿә bӝ,
chính thӭc mӣ màn xâm lѭӧc nѭӟc ta. Sӕ giáo sƭ nѭӟc ngoài hӭa hҽn vӟi ÿҥo quân viӉn chinh:
h͍ liên quân ÿ͇n thì giáo dân sͅ n͝i lên h˱ͧng ͱng; nh˱ng th͹c t͇ ÿi͉u ̭y không x̫y ra. H͕
cNJng thông báo r̹ng quân tri͉u ÿình ít, sͫ vNJ khí t͙i tân châu Âu và sͅ tan rã ngay khi ÿͭng
ÿ͡; nh˱ng th͹c t͇ - theo lͥi viên sƭ quan Larclause - thì quân tri͉u ÿình ÿông, dân quân càng
ÿông h˯n và tinh th̯n chi͇n ÿ̭u thì r̭t gan d̩.
Âm mѭu ÿánh nhanh thҳng nhanh bӏ thҩt bҥi do sӭc kháng cӵ cӫa quân dân Ĉà Nҹng.
Tuy binh lӵc ta gҩp nhiӅu lҫn ÿӏch, nhѭng triӅu ÿình HuӃ chӫ trѭѫng triӋt ÿӇ phòng ngӵ, không
chӫ ÿӝng tiӃn công ÿuәi giһc ra khӓi ÿҩt nѭӟc.
Sau năm tháng giҵng co, sa lҫy ӣ mһt trұn Ĉà Nҹng, ÿӏch ÿӇ lҥi ÿây mӝt ÿҥi ÿӝi và vài
tàu chiӃn, còn ÿҥi bӝ phұn kéo vào Nam ÿánh chiӃm Nam kǤ. (quân Pháp rút hӃt khӓi Ĉà Nҹng
ngày 23 - 3 - 1860).
VNJng Tàu là vӏ trí chiӃn lѭӧc án ngӳ con ÿѭӡng thӫy vào Nam kǤ. Tҥi ÿây, triӅu ÿình ÿã
bӕ trí ÿӗn lNJy phòng thӫ. KӇ tӯ khi Pháp tҩn công Ĉà Nҹng, hӋ thӕng canh giӳ, phòng thӫ ӣ ÿây
hӃt sӭc cҭn mұt.
Ngày 10 tháng 2 năm 1859, liên quân Pháp - Tây Ban Nha pháo kích vào hӋ thӕng
phòng thӫ cӫa ta tҥi VNJng Tàu. Do tuҫn tra và canh mұt nghiêm ngһt, Thӕng chӃ Trҫn Ĉӗng chӍ
huy pháo ÿài ӣ VNJng Tàu ÿã phát hiӋn tӯ trѭӟc cuӝc tiӃn quân cӫa quân Pháp. LӋnh báo ÿӝng
lan truyӅn khҳp ÿӗn lNJy và lӋnh dӵ bӏ tác chiӃn ÿѭӧc ban ra. Khi quân Pháp tiӃn vào cӱa biӇn
VNJng Tàu, hàng trăm chiӃn thuyӅn vӟi hàng ngàn binh sƭ cӫa ta ra nghênh chiӃn, cҧn bѭӟc tiӃn
quân thù. Mӝt cuӝc hӛn chiӃn nә ra trên cӱa biӇn VNJng Tàu. Mһc dҫu chiӃn ÿҩu dNJng cҧm,
quân ta vӟi vNJ khí, phѭѫng tiӋn nhӓ ÿã thҩt thӃ trѭӟc kҿ thù có vNJ khí hiӋn ÿҥi. Trên các pháo
(1) Nguyeãn Phan Quang, Nhöõng vaán ñeà vaên hoùa xaõ hoäi thôøi Nguyeãn, Nxb. KHXH, 1992, tr.28, 29, 31.

11.3 Page 103

▲back to top


ÿài, súng thҫn công ÿѭӧc bӕ trí sҹn không tiêu diӋt ÿѭӧc tàu ÿӏch. Cuӝc chiӃn không cân sӭc ÿã
làm cho quân sƭ ta tәn thҩt nhiӅu, nhiӅu chiӃn thuyӅn bӏ pháo ÿӏch bҳn chìm.
Nhӳng ÿӗn lNJy phòng thӫ trên mé núi quanh cӱa biӇn bӏ vӥ do trúng ÿҥn ÿҥi bác cӫa
ÿӏch. Vào buәi chiӅu, Thӕng chӃ Trҫn Ĉӗng tӱ trұn, hàng ngNJ quân sƭ rӕi loҥn và dҫn dҫn tan
rã. ChӍ sau mӝt ngày tҩn công, quân Pháp - Tây Ban Nha ÿã phá tan hӋ thӕng phòng thӫ cӫa ta
tҥi cӱa biӇn VNJng Tàu, mӣ ra mӝt cӱa ngõ quan trӑng ÿӇ tiӃn sâu vào lãnh thә Nam kǤ.
ChiӃm ÿѭӧc VNJng Tàu, quân Pháp chuҭn bӏ tiӃn quân vào nӝi ÿӏa cӫa Nam kǤ. ĈӇ thӵc
thi kӃ hoҥch này, quân Pháp bҳt ÿҫu tiӃn công hӋ thӕng phòng thӫ gӗm nhiӅu pháo ÿài cӫa ta tҥi
cӱa biӇn Cҫn Giӡ. Nѫi ÿây, hàng ngàn quân sƭ cӫa ta còn ÿang phòng thӫ.
Ngày 11 tháng 2 năm 1859, chiӃn hҥm Pháp dѭӟi sӵ chӍ huy cӫa R. De Genouilly pháo
kích vào Cҫn Giӡ. Do có chӍ ÿiӇm, nҳm rõ vӏ trí, ÿӏa hình phòng thӫ tӯng ÿӗn lNJy, pháo ÿài,
quân Pháp ÿã bҳn ÿҥi bác không ngӟt vào ÿӇ tiêu diӋt. Sau bӕn tiӃng ÿӗng hӗ chiӃn ÿҩu, nhӳng
pháo ÿài sөp ÿә hoàn toàn, binh sƭ tәn thҩt hàng ngàn, nhiӅu kho trҥi bӕc cháy, chiӃn thuyӅn bӏ
phá hӫy, quân quan hӛn loҥn. Quân Pháp tuy thҳng trұn nhѭng không ÿә bӝ mà dӯng lҥi dò xét
tình hình cҧn phá quân ta tұp kích ÿӇ chuҭn bӏ vѭӧt sông Lòng Tàu.
Ngày 13 tháng 9 năm 1859, chiӃn hҥm liên quân Pháp - Tây Ban Nha vѭӧt sông Lòng
Tàu. Quân ta chӕng giӳ quyӃt liӋt, tàu La Dragonne bӏ bҳn trúng 3 ÿҥn ÿҥi bác; tàu Avalanche
bӏ trúng 7 ÿӃn 8 ÿҥn ÿҥi bác (1). Nhѭng cuӕi cùng, hàng loҥt các ÿӗn cӫa ta dӑc hai bên sông
Lòng Tàu: Tam KǤ, Xóm Rүy, An Thít, Chà Là, Ông Nghƭa, BӃn Tranh lҫn lѭӧt bӏ ÿҥi bác
Pháp phá tan.
Ngày 15 tháng 2 năm 1859, quân Pháp - Tây Ban Nha tiӃn ÿӃn Nhà Bè. ThuyӅn chiӃn
cӫa ta ra nghênh chiӃn. TiӃng súng hai bên nә vang. Sau mӝt hӗi giao tranh, quân ta bӏ tan rã
trѭӟc sӭc tiӃn công cӫa giһc. Ngày 16 tháng 2 năm 1859, vӏ linh mөc Lefébrre - ÿang bӏ triӅu
ÿình nhà NguyӉn truy nã, sau khi cùng mӝt vài giáo dân phҧn quӕc trӕn lên tàu cӫa R. De
Genouilly ÿã dүn liên quân Pháp - Tây Ban Nha tҩn công hai tiӅn ÿӗn cӫa ta ӣ Tân Thuұn và
Thӫ Thiêm. Quân ta chӕng trҧ mãnh liӋt nhѭng chҷng gây thiӋt hҥi nào cho giһc. Cuӕi cùng, hai
tiӅn ÿӗn bӏ phá rã, quân sƭ rút chҥy. Khi triӋt hҥ ÿѭӧc hai tiӅn ÿӗn này, quân Pháp cho quân
thám sát thành Gia Ĉӏnh.
Ngày 17 tháng 2 năm 1859, quân Pháp - Tây Ban Nha tiӃn công thành Gia Ĉӏnh. Trѭӟc
tình hình lâm nguy, Tәng ÿӕc Võ Duy Ninh cҩp báo vӅ kinh ÿô HuӃ, ÿӗng thӡi thông tѭ ÿi các
tӍnh lҩy quân thêm tăng cѭӡng bҧo vӋ thành. Nhѭng viӋn binh chѭa vӅ kӏp thì liên Pháp - Tây
Ban Nha ÿã chia thành nhiӅu ÿҥo áp sát và pháo kích thành Gia Ĉӏnh. Tәng ÿӕc Võ Duy Ninh
trӵc tiӃp chӍ huy cuӝc chӕng giһc nhѭng cuӕi cùng cNJng ÿành thҩt thӫ và tӵ vұn. Thành Gia
Ĉӏnh rѫi vào tay giһc. Quân Pháp tӏch thu 200 khҭu thҫn công, 58.000 kilô thuӕc súng, 20.000
súng trѭӡng và nhiӅu giáo mác, 130.000 quan tiӅn và thóc gҥo... Mӝt sӕ tѭӟng, quân sƭ cӫa triӅu
NguyӉn ӣ thành Gia Ĉӏnh rút vӅ các tӍnh kӃ cұn. Gia Ĉӏnh thành nguy khӕn, triӅu ÿình NguyӉn
phái Hӝ bӝ Thѭӧng thѭ Tôn Thҩt Cáp (còn gӑi là Tôn Thҩt Hӧp) sung chӭc Thӕng ÿӕc quân
vө; Bӕ chánh Phan Tӏnh làm Tham tán, NguyӉn Duy nhұm chӭc Ĉӏnh Biên Tán lý cӭu viӋn
Nam kǤ. Khi ÿӃn nѫi thì thành Gia Ĉӏnh mҩt vào tay Pháp, cánh quân này ÿóng tҥi Biên Hòa.
Vì không ÿӫ lӵc ÿӇ bҧo vӋ Gia Ĉӏnh và nhҵm ngăn chһn quân binh ViӋt Nam tҩn công
giành lҥi, nên ngày 8 tháng 3 năm 1859, Rigault de Genouilly ra lӋnh phá thành, tiêu hӫy nhӳng
ÿӗn trҥi và kho lѭѫng thӵc. Tháng 4 năm 1859, quân Pháp chӍ ÿӇ lҥi bӕn ÿҥi ÿӝi dѭӟi quyӅn chӍ
huy cӫa Jau ré Guiberry trө lҥi Gia Ĉӏnh. J.de Genouilly cùng sӕ quân còn lҥi quay trӣ ra Ĉà
Nҹng. Quân Pháp ÿӗn trú ӣ mӝt sӕ ÿӗn tҥi Gia Ĉӏnh luôn bӏ các ÿӝi quân ӭng nghƭa cӫa nhân
dân tұp kích. Thӕng ÿӕc quân vө Tôn Thҩt Cáp cNJng nhiӅu lҫn xua quân tҩn công quân pháp,
làm cho chúng lâm vào thӃ bӏ ÿӝng. Trұn ÿánh ngày 21 tháng 4 năm 1859, quân ta chiӃm lҥi
(1) Daãn theo La conqueâte de l’Indochine, P, 1943

11.4 Page 104

▲back to top


ÿӗn hӳu bình, tiêu diӋt 15 tên lính Pháp, trong ÿó có 3 sƭ quan, làm bӏ thѭѫng 30 tên. Ĉêm ngày
3 rҥng ngày 4 tháng 7 năm 1860, hàng loҥt ÿӗn lính Pháp bӏ quân ta tiӃn ÿánh. Riêng tҥi KiӇng
Phѭӟc, sau hѫn mӝt tiӃng ÿӗng hӗ giao tranh, quân ta phҧi rút lui vì viӋn binh Pháp tӯ Sài Gòn
kéo vào.
Chí Hòa là mӝt chiӃn lNJy dài ba cây sӕ, rӝng mӝt cây sӕ chia ra làm năm ÿiӇm tӵa có
thӇ yӇm trӧ cho nhau và có rҩt nhiӅu thành vách, ә kháng cӵ, hào lNJy, chѭӟng ngҥi... ÿѭӧc bao
bӑc bҵng nhiӅu tiӅn ÿӗn do Kinh lѭӧc NguyӉn Tri Phѭѫng và Phҥm ThӃ HiӇn chӍ huy 12.000
quân phòng thӫ.
Ngày 25 tháng 10 năm 1860, cuӝc chiӃn tranh giӳa Trung Quӕc (nhà Thanh) vӟi thӵc
dân phѭѫng Tây (Anh, Pháp) chҩm dӭt bҵng hiӋp ѭӟc Bҳc Kinh, chính phӫ Pháp hҥ lӋnh cho
ĈӅ ÿӕc Charner thӕng lƭnh quân viӉn chinh tiӃn vӅ ViӋt Nam, ÿánh lҩy xӭ Nam kǤ. Ngày 17
tháng 2 năm 1861, ÿoàn quân viӉn chinh Pháp ÿӃn Sài Gòn. Sau nhiӅu ngày nghiên cӭu, ngày
24 tháng 10 năm 1861, Charner chӍ huy liên quân Pháp - Tây Ban Nha và có mӝt sӕ ngѭӡi ViӋt
tҩn công ÿӗn Chí Hòa. Tӯ các chiӃn hҥm và chiӃn tuyӃn trên bӝ ÿѭӧc lұp trѭӟc, quân Pháp nã
pháo dӗn dұp vào Chí Hòa. Quân ta liӅn phҧn công nhѭng không ngăn ÿѭӧc sӭc tiӃn công cӫa
giһc. Trұn chiӃn diӉn ra quyӃt liӋt. Hai bên thiӋt hҥi khá nhiӅu. Quân Pháp tiӃn ÿánh bҵng nhiӅu
ÿҥo quân, chia ra nhiӅu hѭӟng vӟi thӃ vNJ khí hѫn hҷn nên ÿã chiӃm ÿӗn Chí Hòa sau hai ngày
giao tranh. Lӵc lѭӧng quân ta tәn thҩt nһng. Tán lý Ĉӏnh Biên NguyӉn Duy hy sinh. Kinh lѭӧc
ÿҥi thҫn NguyӉn Tri Phѭѫng bӏ thѭѫng phҧi rút vӅ Biên Hòa.
I.2. Th͹c dân Pháp ṱn công và chi͇m ÿóng Biên Hòa:
Khâm sai ÿҥi thҫn NguyӉn Bá Nghi ÿӃn Biên Hòa lo viӋc chӕng Pháp song thҩy thӃ cӫa
kҿ thù mҥnh nên ÿã cӱ ngѭӡi gһp Ĉô ÿӕc Charner nghӏ hòa. Song cuӝc nghӏ hòa bҩt thành.
Trong khi ÿó, quân dân Biên Hòa vүn kiên quyӃt ÿánh giһc. Quân Pháp tә chӭc càn vào Biên
Hòa ÿӅu bӏ quân dân ÿánh lui hai lҫn tҥi khu vӵc suӕi Sâu (nay thuӝc tӍnh Bình Dѭѫng). Tҥi hai
làng An Thҥnh và Bình Chuҭn quân Pháp cNJng bӏ quân ta do phó ĈӅ ÿӕc Lê Quang TiӃn chӍ
huy tұp kích, cҧn ngăn cuӝc dò ÿѭӡng.
Tháng 10 năm 1861, phó Ĉô ÿӕc Bonard sang ViӋt Nam thay Charner ÿã quyӃt tâm
ÿánh chiӃm Biên Hòa.
Thành Biên Hòa không lӟn lҳm là ÿӏa ÿiӇm tұp hӧp sӕ binh sƭ tӯ ÿҥi ÿӗn Chí Hòa rút vӅ.
Chu vi thành 338 trѭӧng (khoҧng 1.350m), tѭӡng cao 8 thѭӟc 5 tҩc (khoҧng 3,4m), dày 1
trѭӧng (4m), hào rӝng 4 trѭӧng (16m), sâu 6 thѭӟc (2,4m), mӣ 4 cӱa, dӵng mӝt kǤ ÿài; ngoài
cӱa qua hào ÿӅu bҳc cҫu ÿá ӣ ÿӏa phұn thôn Tân Lân (Năm Minh MӋnh thӭ 15 (1834) thành
ÿҳp bҵng ÿҩt), ÿӃn năm Minh MӋnh thӭ 18 (1837) mӟi xây bҵng ÿá ong). Trên sông Ĉӗng Nai
tӯ ngã ba Nhà Bè ÿӃn phía trѭӟc cӱa thành có chín cҧn gӛ và mӝt cҧn ÿá. Hai bӡ sông có mӝt
sӕ pháo ÿài nhӓ bӕ trí súng thҫn công, dѭӟi sông có mӝt sӕ thuyӅn chӭa chҩt cháy dùng chuҭn
bӏ ÿánh hӓa công khi ÿӏch lӑt vào trұn ÿӏa.
Theo ý niӋm ÿiӅu quân cӫa Bonard thì Pháp sӁ dùng chiӃn thuұt gӑng kiӅm vӯa tҩn
công bҵng ÿѭӡng thӫy và ÿѭӡng bӝ ÿӇ hҥ thành Biên Hòa. KӃ hoҥch ÿánh Biên Hòa do chuҭn
Ĉô ÿӕc Bonard soҥn thҧo:
"Các l͹c l˱ͫng sͅ tham gia cu͡c chinh phͭc này g͛m:
1. Ĉ̩o quân ͧ ÿi͋m A. Ĉ̩i ÿ͡i khinh binh ÿã ÿ͇n ÿi͋m A. Hai ÿ˯n v͓ tăng vi͏n có nhi͏m
vͭ ph̫i t̵p trung t̩i v͓ trí nên càng sͣm càng t͙t: pháo binh, kͻ binh, c͡ng thêm ÿ˯n v͓ cͱu
th˱˯ng ÿã tham d͹ ÿ̩o quân cͯa ÿ̩i tá De Foucauld.
2. Ĉ̩o quân trù b͓ 300 lính thͯy ÿánh b͡, thêm 100 lính Tây Ban Nha và 2 ÿ̩i bác b̷n
t̩c ÿ̩n, hình thành ÿ̩o quân trù b͓ d˱ͣi quy͉n ch͑ huy cͯa ÿ̩i tá Domenech Diego. C̯n c͵
thêm vào ÿ̩o quân này m͡t sƭ quan quân y cùng m͡t s͙ "culi" vͣi ng͹a th͛, lͳa th͛, nh̹m phͭc
vͭ l͹c l˱ͫng cͱu th˱˯ng, giao cho thi͇u tá Lapelin x͇p ÿ̿t. Ch͑ huy tr˱ͧng (tͱc Bonard) có ý
ÿ͓nh ÿi cùng ÿ̩o quân này. Trong tr˱ͥng hͫp ÿó, c̯n có l͹c l˱ͫng h͡ t͙ng g͛m 6 kͻ binh d˱ͣi

11.5 Page 105

▲back to top


s͹ ch͑ huy cͯa m͡t h̩ sƭ quan. Ĉ̩o quân trù b͓ này cùng vͣi khí tài ph̫i ÿ͇n Biên Hòa vào
chi͉u thͱ b̫y ÿ͋ có th͋ ti͇n quân vào sáng chͯ nh̵t.
3. Ĉ̩o quân cͯa ÿ̩i tá Le Bris g͛m các h̩m thuy͉n và l͹c l˱ͫng ÿ͝ b͡ cͯa Le Bris,
cùng vͣi 2 pháo h̩m. Sͅ b͝ sung cho Le Bris 2 sà lúp ÿ͋ dùng vào vi͏c ÿ͝ b͡.
B˱ͣc 1:
1. Ĉ̩o quân hi͏n ÿang ͧ ÿi͋m A do ÿ̩i tá Foucauld ch͑ huy, ÿ˱ͫc tăng c˱ͥng thêm hai
ÿ˯n v͓ khinh binh, sͅ xṷt phát tͳ chi͉u thͱ b̫y, ÿ͇n trú quân g̯n v͓ trí con ÿ˱ͥng Biên Hòa rͅ
v͉ Gò Công, ÿ͋ có th͋ ti͇n ÿ͇n Gò Công vào sáng hôm sau vào lúc 8 giͥ, mu͡n nh̭t là lúc 9
giͥ.
2. Ĉ̩i tá Le Bris cùng h̩m thuy͉n và sà lúp cNJng ph̫i ÿ͇n Gò Công vào thͥi ÿi͋m trên
(8 giͥ). Cu͡c ti͇n công sͅ di͍n ra ph͙i hͫp: Le Bris ph̫i b͙ trí quân mình ngoài t̯m súng cͯa
Gò Công cho ÿ͇n khi súng ÿ̩i bác b̷n, báo hi͏u ÿ̩o quân Foucauld ÿã tͣi n˯i.
3. Ĉ̩i tá Domenech Diego sͅ xṷt phát tͳ t̫ng sáng chͯ nh̵t ÿ͋ dùng ÿ̩o quân trù b͓
chi͇m lƭnh m͡t v͓ trí g̯n ch͟ trú quân cͯa fuocauld, s̽n sàng ti͇p vi͏n cho ÿ̩o quân này. Ĉ̩o
quân Fuocauld, hi͋u rõ ÿ͓a hình, sͅ ch͕n ÿ͓a ÿi͋m cho ÿ̩o quân này, làm sao vͳa b̫o v͏ hi͏u
qu̫ nh̭t h̵u tuy͇n, vͳa ch͇ ng͹ ÿ˱ͫc quân lính An Nam ͧ MͿ Hòa. Ĉ͓a ÿi͋m này càng g̯n
m͡t cái gi͇ng và nhà dân càng t͙t, l̩i ph̫i h˯i xa căn cͱ MͿ Hòa, vͳa tránh giao chi͇n, vͳa
làm ÿ͙i ph˱˯ng nao núng.
B˱ͣc 2:
Sau khi ÿ̩o quân cͯa Foucauld ÿã hͫp cùng ÿ̩o quân cͯa Le Bris, và Gò Công ÿã b͓
chi͇m, thì Le Bris, vͣi s͹ ti͇p sͱc cͯa khinh binh và pháo binh, ti͇n v͉ phía sau pháo ÿài cͯa
ÿ̵p c̫n, cách Gò Công kho̫ng 1 giͥ hành quân. Khi ÿ̩i tá Le Bris phát l͏nh, các pháo h̩m sͅ
ÿ͛ng lo̩t n͝ súng vào pháo ÿài. Trong lúc ÿó, l͹c l˱ͫng khinh binh còn l̩i sͅ ͧ hai bên trung
tá Comte, vͳa ngh͑ ḽy sͱc, vͳa s̽n sàng ti͇p vi͏n cho Le Bris khi c̯n thi͇t.
Ngay sau khi chi͇m ÿ˱ͫc Gò Công, ÿ̩i tá sͅ Foucauld ÿem kͻ binh rút v͉ ÿ͓a ÿi͋m cͯa
l͹c l˱ͫng trù b͓ bên c̩nh ch͑ huy tr˱ͧng, ÿ͋ l̩i khinh binh, pháo binh và cͱu th˱˯ng và vài kͻ
binh giao cho trung tá Comte, ÿ͋ viên sƭ quan này có th͋ liên l̩c vͣi t͝ng hành dinh, k͓p thông
báo khi cͱ ÿi͋m ÿ͙i ph˱˯ng ÿã b͓ chi͇m ho̿c ÿ͋ yêu c̯u vi͏n binh khi c̯n thi͇t. Nh˱ v̵y, ÿ̩o
quân trù b͓ sͅ ÿ˱ͫc tăng c˱ͥng thêm kͻ binh cͯa ÿ̩i tá Foucauld vͳa ÿem v͉, s̽n sàng b˱ͣc
vào cu͡c chi͇n ngày hôm sau.
B͙ trí nh˱ v̵y thì trong khi Le Bris ṱn công các pháo ÿài ͧ ÿ̵p c̫n cùng vͣi h̫i ÿ͡i,
trung tá Comte sͅ h͟ trͫ Le Bris b̹ng ṱt c̫ ph˱˯ng ti͏n cͯa mình mà không làm nh͕c sͱc
lính, s̽n sàng ti͇n quân, lao vào tr̵n ÿánh ch̷c ch̷n x̫y ra hôm sau. CNJng có th͋ là sau khi
chi͇m ÿ˱ͫc Gò Công, Foucauld sͅ giao l̩i quy͉n ch͑ huy ÿ̩o quân cͯa mình cho trung tá
Comte, ngo̩i trͳ s͙ vi͏n binh cͯa Le Bris, và quay v͉ ch͟ ch͑ huy tr˱ͧng vͣi kͻ binh cͯa mình,
ch͑ ÿ͋ l̩i cho Comte m͡t s͙ kͻ binh ÿͯ b̫o ÿ̫m liên l̩c giͷa viên sƭ quan cao c̭p này vͣi t͝ng
hành dinh.
B˱ͣc 3:
N͇u nh˱ vi͏c chi͇m Gò Công cNJng nh˱ pháo ÿài ͧ ÿ̵p c̫n ÿã hoàn ṱt tͳ ÿêm tr˱ͣc,
thì sáng ngày thͱ hai trung tá Comte sͅ xṷt quân sͣm tͳ Gò Công ti͇n v͉ MͿ Hòa... Trong khi
ÿ̩o quân này ti͇n v͉ cͱ ÿi͋m MͿ Hòa thì ÿ̩o quân trù b͓ sͅ uy hi͇p tinh th̯n quân ÿ͙i ph˱˯ng
b̹ng nhͷng ch͑ d̳n cͯa Foucauld cho ÿ͇n khi ÿ̩i ÿ͡i khinh binh tͳ h˱ͣng Nam k͓p ÿ͇n và c̫
hai ÿ̩o quân sͅ cùng hͫp sͱc ÿánh m͡t ÿòn quy͇t ÿ͓nh vào cͱ ÿi͋m MͿ Hòa.
M͡t khi căn cͱ MͿ Hòa ÿã b͓ h̩, ÿ̩o quân cͯa Comte sͅ v͉ ÿóng ͧ Gò Công, có nhi͏m
vͭ giͷ liên l̩c vͣi các h̩m thuy͉n cͯa Le Bris ÿ͋ nh̵n th͹c pẖm. Ĉ͛ng thͥi Le Bris sͅ phá vͩ
các ÿ̵p c̫n ÿ͋ thông lu͛ng cho h̩m thuy͉n và nghiên cͱu các v͓ trí ÿ͝ b͡, ti͇n ÿánh chi͇m
B͇n G͟, vì ÿó sͅ là v͓ trí xṷt phát cho tr̵n ÿánh ͧ Biên Hòa. Ngoài ra Le Bris cNJng ph̫i

11.6 Page 106

▲back to top


chu̱n b͓ m͡t khu th̫ gia súc trên m͡t cù lao ông ÿã d͹ ki͇n ÿ͋ b̫o ÿ̫m ti͇p t͇ cho các ÿ̩o
quân.
Trung tá Comte sͅ s͵ dͭng thͥi gian ngh͑ ng˯i b̷t bu͡c này ÿ͋ ÿi th͓ sát phía hͷu ng̩n
tͳ Gò Công ÿ͇n Tân V̩n (nguyên văn Dan Van) cho ÿ͇n khi hoàn ṱt vi͏c ÿi͉u quân ͧ t̫ ng̩n
tͳ B͇n G͟. Ĉ͇n lúc ÿó sͅ phát l͏nh v͉ ngày giͥ ông ph̫i di chuy͋n l͹c l˱ͫng cͯa mình.
K͇t lu̵n:
1. Hai ÿ͡i khinh binh ph̫i t̵p k͇t ͧ ÿi͋m A càng sͣm càng t͙t.
2. Ĉ̩o binh trù b͓ cùng vͣi ng͹a lͳa ph̫i ÿ͝ b͡ ͧ ÿi͋m A vào chi͉u thͱ b̫y, tr˱ͣc khi
trͥi t͙i ÿ͋ s̽n sàng ti͇n quân lúc r̩ng sáng chͯ nh̵t.
3. B̹ng m͕i ph˱˯ng ti͏n có th͋ có, viên ch͑ huy h̩m ÿ͡i ph̫i chͧ ÿàn bò ÿ͇n Biên Hòa,
ÿ͋ k͓p thͥi cung c̭p th͹c pẖm cho các ÿ̩o quân vͳa thành l̵p khu d͹ trͷ (gia súc) t̩i ÿ͓a
ÿi͋m do Le Bris qui ÿ͓nh.
4. Ph̫i g͵i ngay 2 sà - lúp và m͡t ng˱ͥi h˱ͣng ÿ̩o cho ÿ̩i tá Le Bris.
Sài Gòn, ngày 12 tháng 12 - 1861
Chu̱n ÿô ÿ͙c Ch͑ huy tr˱ͧng
Ký tên: BONARD (1)
Ngày 13 - 12 - 1861, Bonard gӣi tӕi hұu thѭ cho khâm sai ÿҥi thҫn NguyӉn Bá Nghi ÿòi
quân triӅu ÿình triӋt thoái các pháo ÿài và các vұt cҧn trên sông Ĉӗng Nai. Chѭa nhұn ÿѭӧc trҧ
lӡi, sáng sӟm 14 - 12 ông ta ra lӋnh tiӃn quân theo bӕn ngã.
Cánh quân thӭ nhҩt do viên trung tá tiӇu ÿoàn trѭӣng Comte chӍ huy 2 ÿҥi ÿӝi khinh
binh, 100 lính Tây Ban Nha, 50 lính kӷ binh, 4 khҭu pháo tiӃn vào rҥch Gò Công, hҥ ÿӗn Gò
Công trau trҧu rӗi tiӃn vӅ phía lNJy Mӻ Hòa.
Cánh quân thӭ nhì do viên ÿҥi tá Domenech Diego chӍ huy gӗm 100 lính Tây Ban Nha,
1 ÿҥi ÿӝi lính thӫy ÿánh bӝ ÿi thҷng tӯ Sài Gòn lên Mӻ Hòa, cánh này thay thӃ cánh thӭ nhҩt
ÿһt làm thê ÿӝi dӵ bӏ trӧ lӵc cҫn thiӃt cho nhӳng cuӝc hành quân tiên phong.
Cánh quân thӭ ba do viên ÿҥi tá thӫy quân Le Bris chӍ huy 2 ÿҥi ÿӝi lính thӫy theo sông
Ĉӗng Nai bҳn phá các ÿӗn và các cҧn chѭӟng ngҥi rӗi cNJng ÿә bӝ lên Mӻ Hòa.
Cánh quân thӭ tѭ do viên ÿҥi tá Harel chӍ huy tàu Renommée - theo sau có các xuӗng -
ÿi ngѭӧc Rҥch ChiӃc ӣ phía Nam Gò Công trau trҧu phá các cҧn trên rҥch Gò Công rӗi hӝi
quân ӣ Mӻ Hòa.
Quân ÿӝi triӅu ÿình chӕng cӵ rҩt quyӃt liӋt, tàu Alarme bӏ trúng 54 phát thҫn công gãy
cӝt buӗm. Nhѭng sau trұn kӏch chiӃn ÿүm máu, quân ta phҧi bӓ lNJy Mӻ Hòa rút chҥy. Các cánh
quân Pháp ÿѭӧc bӑn chӍ ÿiӇm tay sai dүn ÿѭӡng lҫn lѭӧt "bóc vӓ" các ÿӗn bҵng hai mһt thӫy bӝ
khiӃn quân ta phҧi tӵ hӫy hoһc rút bӓ.
Sáng 17 - 12, chuҭn ÿô ÿӕc Bonard ÿích thân chӍ huy hành quân, theo sông Ĉӗng Nai
ÿӃn trѭӟc thành Biên Hòa trên tàu hӝ tӕng Ondine. Viên ÿҥi úy thӫy quân Jonnard chӍ huy pháo
hҥm hӝ tӕng soái hҥm. Các cánh quân bӝ và các tàu ÿӏch dàn trұn rӗi nã ÿҥi bác vào thành Biên
Hòa. Súng giһc ҫm ҫm phá thành, mӣ ÿѭӡng cho bӝ binh ào ҥt xung phong. Chúng tѭӣng có thӇ
nhanh chóng hҥ thành, nhѭng suӕt ngày quân ta kháng cӵ dNJng mãnh. Trong ÿêm 17, NguyӉn
Bá Nghi ra lӋnh cho quân ÿӝi rút khӓi thành Biên Hòa. Ngày 18 - 12 - 1861 quân Pháp tiӃn vào
ngôi thành bӓ ngӓ thu nhiӅu chiӃn lӧi phҭm.
Bonard báo cáo vӅ Pháp: "Phá hӫy hoàn toàn và ÿánh tan doanh trҥi Mӻ Hòa cách Sài
Gòn 3 dһm; chiӃm 3 pháo ÿài và làm nә tung cái thӭ tѭ; quân ÿӝi Tӵ Ĉӭc triӋt thoái hoàn toàn
khӓi Biên Hòa, hӑ sӧ cҳt ÿӭt con ÿѭӡng ÿi HuӃ, trӕn chҥy hӛn loҥn qua vùng núi non, bӓ lҥi tҩt
(1) Philippe Heùduy: Histoire de l' Indochine, Paris. Daãn theo Nguyeãn Phan Quang: Tham luaän taïi Hoäi thaûo Bieân Hoøa -
Ñoàng Nai 300 naêm, thaùng 6 naêm 1997.

11.7 Page 107

▲back to top


cҧ các pháo ÿài ky cóp khó nhӑc và ÿӕt cháy các kho tàng; (ta) chiӃm 48 khҭu thҫn công, 1 kho
gӛ tӕt ÿӇ xây dӵng, 15 thuyӅn buӗm hoàng gia mà 10 chiӃc có tҧi trӑng khoҧng 200 tҩn; cuӕi
cùng chiӃm mӝt tòa thành mһc dù nhӳng tәn hҥi mà quân ÿӏch tìm cách phá, liên quân có thӇ
lұp tӭc thiӃt lұp mӝt nѫi ÿӗn trú kha khá vӟi mӝt nhà thѭѫng 100 giѭӡng ӣ mӝt khu vѭӡn tuyӋt
ÿҽp không có ÿҫm lҫy" (1).
Quân triӅu ÿình rút chҥy vӅ hѭӟng Bà Rӏa. Quân Pháp truy ÿuәi. Tҥi Long Thành, Lãnh
binh NguyӉn Ĉӭc Ӭng chӍ huy quân lính và nghƭa quân ÿӏa phѭѫng chһn ÿánh nhҵm ngăn cҧn
bѭӟc tiӃn cӫa ÿӏch. Hѫn mӝt ngày giao tranh quyӃt liӋt, nghƭa quân bӏ tәn thҩt nһng nӅ trѭӟc kҿ
thù áp ÿҧo vӅ vNJ khí. NguyӉn Ĉӭc Ӭng bӏ thѭѫng nһng ÿѭӧc nghƭa quân ÿѭa vӅ khu rӯng tҥi
Long Phѭӟc. Ông hy sinh và ÿѭӧc nhân dân chôn trong mӝt ngôi mӝ tұp thӇ vӟi 27 nghƭa binh.
Ngày 28 tháng 12 năm 1861, Long Thành hoàn toàn rѫi vào tay giһc. Ngày 7 tháng 1
năm 1862, quân Pháp ÿánh chiӃm Phѭӟc Tuy, Bà Rӏa.
TriӅu ÿình HuӃ nghe tin Biên Hòa, bà rӏa rѫi vào tay quân Pháp, bèn xuӕng dө, khuyӃn
khích quân dân bҵng mӑi cách nәi dұy ÿánh giһc. TӍnh Biên Hòa ÿѭӧc giao cho tuҫn vNJ
NguyӉn Ĉӭc Hoan, án sát lê khҳc cҭn dӕc sӭc khuyӃn mӝ dân chúng ӭng nghƭa, chӕng ÿánh
quân Pháp, nӃu ÿem lҥi kӃt quҧ thì ÿѭӧc trӑng thѭӣng. ThӃ nhѭng, tình thӃ ngày càng hiӇm
nghèo, không cӭu vãn ÿѭӧc. Quan quân triӅu ÿình rút vӅ Bình Thuұn án ngӳ. Ba tӍnh nam kǤ:
Gia Ĉӏnh, Ĉӏnh Tѭӡng và Biên Hòa bӏ thӵc dân Pháp chiӃm ÿóng.
II. PHONG TRÀO CHӔNG PHÁP CӪA NHÂN DÂN BIÊN HÒA TӮ KHI PHÁP XÂM
LѬӦC ĈӂN ĈҪU THӂ KӸ XX:
II.1. Căn cͱ ÿ͓a kháng chi͇n Biên Hòa nhͷng ngày ÿ̯u ch͙ng Pháp:
KӇ tӯ khi quân xâm lѭӧc Pháp tiӃn bӭc thành Gia Ĉӏnh ngày 17 tháng 2 năm 1859, triӅu
ÿình nhà NguyӉn ÿã phái nhӳng tѭӟng lƭnh (Cáp - Tӏnh - Duy) lo viӋc chӕng ÿӥ. Nhӳng cánh
quân cӫa triӅu ÿình ÿã ÿóng quân ӣ Biên Hòa, Phú Thӑ (Gia Ĉӏnh), Tân An ÿӇ dӉ dàng ӭng cӭu
lүn nhau lúc cҫn thiӃt. Lӵc lѭӧng quân trù bӏ (lính dinh ÿiӅn) và sӕ tình nguyӋn sau ÿó cӫa Biên
Hòa rҩt ÿông ÿҧo. Hӑ tham gia hҫu hӃt các trұn ÿánh Pháp cҧ hai mһt trұn Biên Hòa (Ĉӗng Nai)
và Gia Ĉӏnh (Sài Gòn). Tӯ căn cӭ Biên Hòa, quân cӫa ta tұp kích ÿánh lҿ ÿӗn giһc ӣ chӧ Lò,
Bình Long, Bình An, xuӕng Gia Ĉӏnh. Cҫn lѭu ý là hai huyӋn Bình An và Bình Long ÿã bӏ kҿ
thù chiӃm tӯ năm 1859 (1).
Sau trұn ÿҥi chiӃn vӟi quân Pháp tҥi Chí Hòa, lӵc lѭӧng quân ta tәn thҩt nһng nӅ. Ĉӗn
Chí Hòa rѫi vào tay quân Pháp. Các tѭӟng lƭnh NguyӉn Tri Phѭѫng, Phҥm ThӃ HiӇn cùng quân
sƭ rút vӅ Biên Hòa. Các thӭ thҫn ӣ Gia Ĉӏnh: Tuҫn phӫ Ĉӛ Quang, Bӕ chánh Ĉһng Công
Nhѭӧng, Án sát Phҥm Ý bӏ Pháp truy ÿuәi ÿã vòng qua Tây Ninh rӗi ÿӃn Biên Hòa hiӋp vӟi sӕ
quân còn lҥi tiӃp tөc chiӃn ÿҩu.
Trѭӟc viӋc mҩt Chí Hòa, triӅu ÿình NguyӉn tӭc tӕc phái NguyӉn Bá Nghi giӳ chӭc
Khâm sai ÿҥi thҫn cùng Tôn Thҩt Ĉính làm ĈӅ ÿӕc mang 4.000 quân vào Biên Hòa tiӃp viӋn,
cӫng cӕ quân luұt, mӝ thêm binh lính ÿӇ giӳ các tӍnh còn lҥi: Biên Hòa, Ĉӏnh Tѭӡng, Vƭnh
Long, An Giang, Hà Tiên.
ChiӃm xong Chí Hòa, quân Pháp thҩy cҫn phҧi ÿánh lҩy Biên Hòa và Ĉӏnh Tѭӡng, hai
tӍnh giáp ranh vӟi Gia Ĉӏnh - Sài Gòn ÿӇ mӣ rӝng ÿӏa bàn hoҥt ÿӝng quân sӵ. Quân ta tӯ các
căn cӭ hai tӍnh Biên Hòa, Ĉӏnh Tѭӡng thѭӡng xuyên tҩn công quân xâm lѭӧc. ĈӅ ÿӕc Charner
nhұn thҩy Biên Hòa phòng thӫ chһt chӁ hѫn Ĉӏnh Tѭӡng nên quyӃt ÿӏnh ÿѭa quân ÿánh Ĉӏnh
(1) Monographie de la province de Bien Hoa 1901.
(1) Tôø taâu cuûa Toân Thaát Caùp, Leâ Toá, Nguyeãn Duy veà tình hình quaân Phaùp sau khi hoï chieám hai huyeän Bình An vaø
Bình Long. Trình baøy nhöõng phöông phaùp choáng giaëc. Chaâu baûn trieàu Nguyeãn P3 RT Töï Ñöùc XIII, tôø 76 - 80 kho löu
tröõ TW II CB 254

11.8 Page 108

▲back to top


Tѭӡng trѭӟc. Trong khi ÿó, Charner cӱ Ĉӗ ÿӕc Thӫy sѭ Page chӍ huy ÿoàn tàu tӯ sông Sài Gòn
ra Nhà Bè, ngѭӧc sông Ĉӗng Nai do thám tình hình lên phía Ĉӗng Váng thuӝc tӍnh Biên Hòa.
Biên Hòa cách Gia Ĉӏnh khoҧng 30 cây sӕ tính theo ÿѭӡng chim bay. Tҩt cҧ các con
ÿѭӡng dүn ÿӃn Biên Hòa trên bӝ cNJng nhѭ dѭӟi nѭӟc ÿӅu ÿѭӧc phòng thӫ chһt chӁ. Cách Biên
Hòa khoҧng 8 cây sӕ vӅ phía Tây Nam có mӝt chiӃn lNJy Mӻ Hòa (1) vӟi 3.000 quân trҩn ÿóng.
Ӣ phía Nam Biên Hòa có tiӅn ÿӗn Gò Công (2) và mӝt sӕ ә ÿӅ kháng phòng thӫ. Dѭӟi sông
Ĉӗng Nai tӯ Nhà Bè ÿӃn Biên Hòa có chín cҧn gӛ ÿóng cӯ và mӝt cҧn ÿá hàn rҩt vӳng chҳc.
Dѭӟi sông chӛ nào có cҧn thì trên bӡ ÿѭӧc xây dӵng pháo ÿài, bӕ trí súng thҫn công yӇm trӧ
khi cҫn thiӃt. Vӏ thӃ cӫa Biên Hòa rҩt quan yӃu ÿӕi vӟi Sài Gòn, Gia Ĉӏnh. Ngay tӯ ÿҫu trong
công cuӝc chӕng Pháp ӣ Nam kǤ, Biên Hòa là mӝt căn cӭ kháng chiӃn quan trӑng.
II.2. Các ho̩t ÿ͡ng ch͙ng Pháp tr˱ͣc và sau Hi͏p ˱ͣc Nhâm Tṷt (1862):
Trên ÿҩt Ĉӗng Nai, quân Pháp chiӃm ÿóng tӍnh lӷ Biên Hòa, huyӋn lӷ Nghƭa An, huyӋn
lӷ Bình An (Thӫ Dҫu Mӝt), huyӋn lӷ Long Thành, phӫ lӷ Phѭӟc Tuy (Bà Rӏa), VNJng Tàu. Vӟi
mөc ÿích ngăn chһn các cuӝc nәi dұy cӫa phong trào kháng chiӃn ÿӏa phѭѫng và ÿӅ phòng
nhӳng cuӝc tiӃn công cӫa quân triӅu ÿình HuӃ tӯ hѭӟng Bình Thuұn, quân Pháp xây dӵng các
hӋ thӕng ÿӗn lNJy kiên cӕ, cùng các tiӅn ÿӗn trӑng yӃu trên ÿӏa phұn Biên Hòa. Ĉӗng thӡi chúng
tàn phá nhiӅu làng mҥc dân cѭ, hӫy nhiӅu công trình văn hóa, tín ngѭӥng ӣ Biên Hòa nhѭ Văn
miӃu Trҩn Biên, MiӃu Hӝi ÿӗng, các di tích ÿình, chùa. Biên Hòa dѭӟi bàn tay xâm lѭӧc tàn
bҥo cӫa quân Pháp trӣ nên tiêu ÿiӅu: “B͇n Nghé cͯa ti͉n tan b͕t n˱ͣc, Ĉ͛ng Nai tranh ngói
nhu͙m màu mây”, “... ÿ̭t Biên Hòa ÿêm v̷ng trăng lͥ, oan quͽ nhóm ng͕n ÿèn th̯n hiu h̷t”
(NguyӉn Ĉình ChiӇu). Nhân dân Biên Hòa căm thù giһc, thӵc hiӋn “vѭӡn không nhà trӕng”, bҩt
hӧp tác vӟi kҿ thù: “Dân c˱ ba huy͏n Nghƭa An, Bình An, Long Thành g̯n ch͟ gi̿c Pháp
ÿóng, b͗ tr͙n ÿ͇n 74 thôn” (3). Trѭӟc cҧnh nѭӟc mҩt nhà tan, quê hѭѫng bӏ quân thù giày xéo,
quan quân triӅu ÿình thì cӭ án binh bҩt ÿӝng tҥi Bình Thuұn, nhân dân Biên Hòa vүn sôi sөc
lòng căm thù quân xâm lѭӧc, ÿi theo ngӑn cӡ kháng chiӃn cӫa các sƭ phu yêu nѭӟc lãnh ÿҥo.
Tҫng lӟp các nho sƭ trѭӟc vұn mӋnh thӡi cuӝc ÿã tách mình ra khӓi giai cҩp thӕng trӏ, ÿӭng hҷn
vӅ phía nhân dân, nêu cao truyӅn thӕng chӕng ngoҥi xâm vӟi ý thӭc gìn giӳ chӫ quyӅn ÿҩt
nѭӟc: “Quӕc gia hѭng vong, thҩt phu hӳu trách”.
Nhân dân ÿoàn kӃt tө hӑp ÿông ÿҧo theo nghƭa quân Trѭѫng Ĉӏnh, tôn ông làm Bình
Tây ÿҥi nguyên soái. Tri phӫ Phѭӟc Tuy là NguyӉn Thành Ý cùng Phan Trung, mӛi ngѭӡi mӝ
ÿѭӧc 2.000 quân, hoҥt ÿӝng tӯ Gò Công tӟi Tân An. Tri huyӋn Long Thành là Ĉӛ Trình Thoҥi
(Thөy) (bӏ triӅu ÿình cách chӭc) mӝ 300 quân tҩn công ÿӗn Pháp ӣ Thuұn Tác (Gò Công). Ông
chém chӃt mӝt lính thӫy Pháp, ÿâm bӏ thѭѫng mӝt tên khác và trúng ÿҥn hy sinh tҥi trұn tiӅn
cùng vӟi 14 nghƭa quân. Ông ÿӗ Phú KiӃt ÿѭӧc tri huyӋn Trҫn Bá Lӝc tuyӇn làm thѭ lҥi, sau
mӝt thӡi gian, ông xin vӅ Trung kǤ. ĈӃn Phan ThiӃt, ông quay lҥi hiӋp vӟi Trѭѫng Ĉӏnh, hoҥt
ÿӝng ӣ vùng núi Thӏ Vҧi, Hӗ Tràm.
Giӳa lúc cao trào kháng chiӃn chӕng Pháp cӫa nhân dân miӅn Ĉông Nam kǤ làm cho
giһc Pháp khӕn ÿӕn thì triӅu ÿình HuӃ ký Hòa ѭӟc Nhâm Tuҩt (05 - 06 - 1862) vӟi Pháp. Trong
12 khoҧn cӫa ÿiӅu ѭӟc, khoҧn 3 quy ÿӏnh vӅ viӋc triӅu ÿình nhѭӧng ba tӍnh miӅn Ĉông Nam kǤ
cho Pháp là: Biên Hòa, Gia Ĉӏnh, Ĉӏnh Tѭӡng. ViӋc triӅu ÿình nhà NguyӉn ký Hòa ѭӟc Nhâm
Tuҩt càng làm cho nhân dân ӣ miӅn Ĉông Nam kǤ thêm căm giұn. Tҫng lӟp nhân dân yêu nѭӟc
vì nghƭa lӟn ÿã bҩt chҩp “phұn thҫn tӱ”, “Bӣi lòng chúng chҷng nghe thiên tӱ chiӃu, ÿón ngài
mҩy dһm mã tiӅn....” ÿӇ cùng sƭ phu “theo bөng dân”, “cùng ba tӍnh dӵng cӡ phҩt nghƭa”
(NguyӉn Ĉình ChiӇu).
(2) Nay thuoäc TP.Hoà Chí Minh
(3) Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, taäp XXIV, Nxb KHXH, Haø Noäi 1974, trang 238.

11.9 Page 109

▲back to top


Quân Pháp ra sӭc bình ÿӏnh, chiӃm ÿóng nhѭng vҩp phҧi sӵ kháng cӵ mҥnh mӁ. Nghƭa
quân do các sƭ phu yêu nѭӟc lãnh ÿҥo nәi lên tҩn công mҥnh vào các ÿӗn lNJy, tàu bè, các toán
tuҫn tiӉu cӫa kҿ thù.
Nghƭa quân Trѭѫng Ĉӏnh ÿӗng thӡi tiӃn công các ÿӗn Phѭӟc Tuy, Bình An, Thuұn
KiӅu, Tây Thái, Mai Sѫn... và liên tөc quҩy rӕi không ÿӇ ÿӏch yên.
Ĉêm 17 rҥng ngày 18 - 12 - 1862, khoҧng 1.200 nghƭa quân Trѭѫng Ĉӏnh mӣ hai mNJi
tiӃn công diӋt ÿӗn Long Thành. Bonard vӝi phái bӝ binh, kӷ binh và hai khҭu sѫn pháo chiӃm
lҥi ÿӗn này.
Trѭa ngày 18 - 12 nghƭa quân ÿӕt cháy chiӃn thuyӅn Lorcha sӕ 10 ÿang do thám gҫn
phӫ Phѭӟc Tuy. Khoҧng 100 nghƭa quân trang bӏ ÿҫy ÿӫ vNJ khí tұp kích diӋt gӑn mӝt toán tuҫn
tra ÿӏch, chӍ có 1 tên chҥy thoát.
Tuҫn lӉ ÿҫu năm 1863 ÿѭӡng dây ÿiӋn báo Biên Hòa - Bà Rӏa - VNJng Tàu bӏ nghƭa quân
cҳt ÿӭt nhiӅu ÿoҥn.
Ngày 01 - 1 - 1863 viên tiӇu ÿoàn trѭӣng lính thӫy ÿánh bӝ Coquet dүn 12 pháo thӫ
trang bӏ 1 khҭu pháo dã chiӃn, 13 kӷ binh và hiӃn binh ÿi tuҫn tra và bҳt liên lҥc vӟi mӝt nhóm
ngѭӡi theo ÿҥo Thiên Chúa. Trên ÿѭӡng tӯ Bà Rӏa ÿӃn Long Lұp, toán quân này bӏ phөc kích ӣ
Thҥnh Mӻ. Trұn ÿánh diӉn ra ác liӋt, nghƭa quân xông thҷng vào toán pháo binh gây cho chúng
thiӋt hҥi nһng.
Ngày 20 - 1 - 1863 Coquet bӏ vây chһt ӣ Bà Rӏa. Tình hình nguy ngұp ÿӃn nӛi Bonard
phҧi ÿѭa quân ӣ Sài Gòn ra tiӃp viӋn.
Ngày 23 - 1 - 1863 nghƭa quân Kinh Thѭӧng phөc kích toán lính hành quân tӯ Bà Rӏa ÿi
chӧ BӃn (Long ĈiӅn).
Ĉҫu năm 1863, quҧn Sѭ nәi dұy khӣi nghƭa vӟi khҭu hiӋu "Dân chúng tӵ vӋ", hoҥt ÿӝng
suӕt tӯ Biên Hòa tӟi Bà Rӏa. Do bӏ phҧn bӝi, quҧn Sѭ bӏ bҳt và bӏ hành hình ngày 09 - 3 - 1863
ӣ Bà Rӏa.
Nghƭa quân NguyӉn Trung Trӵc tuy hoҥt ÿӝng tҥi ÿӏa bàn chính Ĉӏnh Tѭӡng nhѭng
cNJng có lúc cѫ ÿӝng ÿánh ÿӗn Long Thành, Phѭӟc Tuy, Tân Uyên, Biên Hòa.
Cuӕi tháng 1 - 1863 nghƭa quân Kinh - Thѭӧng ӣ Biên Hòa, Bà Rӏa liên tiӃp tұp kích
các căn cӭ giһc làm chúng không dám ló ra khӓi ÿӗn. Ngày 23 - 1 - 1863 nghƭa quân Kinh
Thѭӧng phөc kích toán lính hành quân tӯ Bà Rӏa ÿi chӧ BӃn (Phѭӟc Hҧi).
Con ÿѭӡng tӯ Long Thành ÿi An Lӝc cҳt ngang ÿӏa ÿiӇm ngôi thành cә này. Ӣ bên phҧi
con ÿѭӡng, ngѭӡi ta thҩy vài phҫn mӝ mà các cө già ngѭӡi ViӋt nói là nhӳng mӝ lính Pháp.
Ngѭӡi ta còn nhӟ ngôi mӝ viên ÿҥi úy Buffy chӃt ӣ vùng ngѭӡi Thѭӧng (nguyên văn: Mӑi) tҥi
Cҭm Ngôn vào năm 1862 trong nhӳng trѭӡng hӧp còn chѭa rõ (1).
Ngѭӡi Xtiêng ӣ phía Bҳc Biên Hòa và Thӫ Dҫu Mӝt cùng ÿӗng bào Jro (Chѫro) ӣ Ĉông
Bà Rӏa ÿӭng lên chiӃn ÿҩu. Hӑ lұp thành vành ÿai bao vây phía Bҳc và Ĉông Bҳc Sài Gòn. Hӑ
lҩy núi rӯng làm căn cӭ kháng chiӃn, lúc ҭn lúc hiӋn, lúc ÿánh lúc rút làm ÿӏch hoang mang. Tӯ
rӯng rú ÿҥi ngàn, nghƭa quân Kinh Thѭӧng ào ra tiӃn công các cӭ ÿiӇm ÿӏch rӗi lҥi biӃn vào
rӯng. ThiӃu tá Loubère ӣ Biên Hòa và trung tá Coquet ӣ Bà Rӏa tӕn nhiӅu công sӭc mӟi ÿҭy lui
ÿѭӧc quân kháng chiӃn. Ĉӏch thú nhұn: "Quân khͧi nghƭa ÿã thành công trong vi͏c lôi kéo
nhͷng b͡ l̩c ng˱ͥi Th˱ͫng ͧ ven biên giͣi Biên Hòa - Bà R͓a; tr˱ͣc ÿó nhͷng b͡ l̩c này v̳n
ÿͱng ngoài cu͡c chi͇n. Vi͏c tham gia cͯa nhͷng b͡ l̩c này chͱng t͗ cu͡c khͧi nghƭa ͧ Biên
Hòa ÿã có m͡t trͫ l͹c quan tr͕ng". (2).
Quân Pháp phҧi vҩt vҧ bình ÿӏnh lҥi các vùng ÿã bình ÿӏnh trѭӟc ÿó vì tinh thҫn bҩt
khuҩt và ý chí ÿӝc lұp cӫa nhân dân Biên Hòa, tình ÿoàn kӃt giӳa ÿӗng bào Kinh - Thѭӧng
trong cuӝc kháng chiӃn ÿánh ÿuәi kҿ thù xâm lѭӧc.
(1) Ñòa phöông chí tænh Bieân Hoøa, xb 1891, trang 51.
(2) Poyen: Notice sur l'artillerie de la marine en Indochine, p. 88, P, 1893.

11.10 Page 110

▲back to top


NhiӅu ÿӗn lNJy cӫa Pháp ӣ Biên Hòa, Thӫ Dҫu Mӝt, Tây Ninh bӏ tҩn công, nhiӅu nѫi
quân Pháp phҧi bӓ ÿӗn rút vӅ Sài Gòn. Tình hình này khiӃn Ĉô ÿӕc Bonard phҧi lҩy thêm viӋn
binh tӯ Tuy Hòa ÿӇ giҧi vây tình thӃ cho thành Biên Hòa, tái lұp các ÿӗn lNJy và nhҩt là tҩn công
vào trung tâm hoҥt ÿӝng cӫa nghƭa quân Trѭѫng Ĉӏnh ӣ Gò Công (1) Biên Hòa ÿѭӧc xem nhѭ
mӝt trung tâm xuҩt phát cӫa phong trào dân chúng nәi dұy ÿánh vào quân Pháp xâm lѭӧc và lan
tӓa vӅ các tӍnh khác ӣ Nam kǤ.
Ngày 20 - 8 - 1864, Bình Tây ÿҥi nguyên soái Trѭѫng Ĉӏnh hy sinh tҥi làng KiӇng
Phѭӟc (nay thuӝc huyӋn Gò Công Ĉông, tӍnh TiӅn Giang) do sӵ phҧn bӝi cӫa HuǤnh Công
Tҩn. Con trai ông là Trѭѫng QuyӅn mӟi 20 tuәi thay cha tiӃp tөc lãnh ÿҥo nghƭa quân. Trѭѫng
QuyӅn chѭa ÿӫ uy tín nên mӝt sӕ thӫ lãnh xѭng hùng xѭng bá, không thӕng nhҩt hành ÿӝng.
Quҧn Là tӵ phong ÿҥi nguyên soái ÿóng ӣ Cҫn Giuӝc. Phan Chánh (Phan Cѭ Chánh, tӭc Phan
Trung, tӭc Trҫn Tuҩn là sƭ phu yêu nѭӟc, bҥn cӫa NguyӉn Thông, Trѭѫng Gia Hӝi, Trҫn Quý
Bình) xѭng là Bình Tây phó nguyên soái, hӝi vӟi Trѭѫng QuyӅn lұp căn cӭ Giao Loan tҥi vùng
Rӯng Lá (nay thuӝc xã Xuân Hòa, huyӋn Xuân Lӝc) giáp ranh hai tӍnh Biên Hòa - Bình Thuұn.
Nѫi ÿây rӯng lá mӏt mù, khó tiӃp tӃ và ÿӏch cNJng khó ÿánh vào. NhiӅu ngѭӡi yêu nѭӟc ӣ Biên
Hòa, Gia Ĉӏnh, Ĉӏnh Tѭӡng nghe tiӃng ÿӃn xin gia nhұp. Nghƭa quân mӝ binh, tә chӭc tích trӳ
lѭѫng thҧo, vNJ khí, ÿúc súng ÿҥn, rèn dáo mác. Tӯ căn cӭ Giao Loan, nghƭa quân bung lӵc
lѭӧng ÿi quҩy rӕi giһc ӣ Biên Hòa, Bà Rӏa.
Nghƭa quân còn xây dӵng căn cӭ kháng chiӃn Bàu Cá (nay thuӝc xã Ĉông Hòa, huyӋn
Thӕng Nhҩt), ÿi ÿánh nhiӅu trұn gây cho chúng nhiӅu tәn thҩt. Các làng Long Nhung, Long
Kiên, Long Xuyên, Xuyên Mӝc (phӫ Phѭӟc Tuy) là căn cӭ tiӃp tӃ hұu cҫn cho các nhóm nghƭa
quân.
Tháng 1 - 1865 viên quan De la Rousse cҫm ÿҫu mӝt ÿҥo quân ÿánh căn cӭ Giao Loan.
Căn cӭ này gӗm nhiӅu vӏ trí liên hoàn, mӛi vӏ trí ÿӅu có hàng rào gӛ, phía ngoài chһt cây rӯng
ÿӇ chһn bѭӟc tiӃn cӫa ÿӏch tӯ xa. Băng qua dҧi rӯng cây ngәn ngang nhѭ vұy rҩt vҩt vҧ. Ĉҵng
sau rào cây ÿә, nghƭa quân bӕ trí 15 khҭu súng thҫn công và nhiӅu máy bҳn ÿá. Ĉánh vào Giao
Loan, ÿӏch bӏ thѭѫng vong rҩt nhiӅu. Sau ÿó chúng ÿánh tiӃp các ÿӗn Gia Phú, Gia Lào ӣ giáp
giӟi Bình Thuұn. (Ĉӗn Gia Phú mӟi là căn cӭ chính cӫa nghƭa quân; tҥi ÿây binh lính và nghƭa
quân chӃ tҥo, rèn ÿúc các loҥi vNJ khí). Cùng thӡi gian này, mӝt ÿҥo quân khác hҥ ÿӗn Bàu Cá.
Cuӕi tháng 1 - 1865, bӏ mҩt các căn cӭ, phҫn lӟn nghƭa quân rút ra Bình Thuұn. Mӝt bӝ
phұn theo Trѭѫng QuyӅn rút vӅ Tây Ninh, liên kӃt vӟi nghƭa quân Pu Cam Bô (Campuchia)
tiӃp tөc kháng chiӃn, gây cho Pháp nhiӅu thiӋt hҥi khác.
Cuӝc kháng chiӃn cӫa nhân dân Biên Hòa cNJng nhѭ nhân dân miӅn Ĉông Nam kǤ ÿӃn
năm 1865 tҥm thӡi lҳng xuӕng.
II.3. Phong trào h͡i kín ͧ Biên Hòa:
Năm 1883, thӵc dân Pháp ÿánh chiӃm toàn bӝ ViӋt Nam. TriӅu ÿình HuӃ hoàn toàn ÿҫu
hàng giһc. Ĉánh dҩu sӵ kiӋn này là viӋc triӅu ÿình HuӃ ký kӃt HiӋp ѭӟc Hác măng vӟi Pháp
vào ngày 25 - 8 - 1883 (1). Ngay sau khi ký hiӋp ѭӟc này, triӅu ÿình HuӃ ra lӋnh bãi binh trên
toàn quӕc nhѭng phong trào kháng chiӃn cӫa quҫn chúng nhân dân vүn không ngӯng diӉn ra.
Phong trào Cҫn Vѭѫng lan tràn khҳp Trung kǤ và Bҳc kǤ. Ӣ Nam kǤ, ÿҫu năm 1885, cuӝc khӣi
nghƭa cӫa Mѭӡi tám thôn Vѭӡn Trҫu - Hóc Môn do Quҧn Hӟn lãnh ÿҥo gây nhiӅu thiӋt hҥi cho
quân Pháp và bӑn tay sai. ThӃ nhѭng, các phong trào ÿҩu tranh dҫn dҫn bӏ thҩt bҥi, lҳng xuӕng
và chuyӇn sang mӝt hình thӭc mӟi. Ĉó là viӋc tә chӭc hoҥt ÿӝng các Hӝi kín ÿѭӧc thành lұp
nhiӅu nѫi ӣ Nam kǤ.
(1) Nguyeãn Khaéc Ngöõ - Nhöõng cuoäc haønh quaân cuûa Phaùp.... Nxb Trình Baøy, Saøi Goøn 1967
(1) Hieäp öôùc Haùc maêng goàm 27 khoaûn. Ñaát nöôùc ta bò chia caét laøm 3 kyø. Nam kyø coù ranh giôùi töø Bình Thuaän vaøo
Nam, goïi laø Co Sanh Sin (Cochinchine) - thuoäc ñòa cuûa Phaùp. Trung kyø coù ranh giôùi töø Khaùnh Hoøa ñeán ñeøo Ngang
goïi laø An Nam, theo cheá ñoä nöûa baûo hoä cuûa Phaùp. Baéc kyø coù ranh giôùi töø ñeøo Ngang ra Baéc goïi laø Tong Canh
(Ton Kin) theo cheá ñoä baûo hoä hoaøn toaøn. Nhö vaäy, Phaùp ñaët quyeàn thoáng trò treân toaøn boä laõnh thoå nöôùc Vieät Nam

12 Pages 111-120

▲back to top


12.1 Page 111

▲back to top


Các Hӝi kín tә chӭc theo kiӇu Thiên Ĉӏa hӝi cӫa Trung Quӕc nên nhiӅu ngѭӡi quen gӑi
là phong trào Thiên Ĉӏa hӝi. VӅ nguӗn gӕc tә chӭc Thiên Ĉӏa hӝi ӣ Nam kǤ là mӝt chi hӝi cӫa
tә chӭc Nghƭa Hòa ÿoàn - mӝt tә chӭc vӯa mang tính chҩt tѭѫng tӃ, vӯa mang tính chҩt chính
trӏ cӫa nông dân Trung Quӕc ÿѭӧc hình thành tӯ sau khi nhà Minh bӏ nhà Thanh lұt ÿә. Hӝi này
có tә chӭc chһt chӁ, kӹ luұt nghiêm minh, mөc tiêu là “Bài Thanh phөc Minh”. Ӣ Nam kǤ tә
chӭc Thiên Ĉӏa hӝi phát triӇn khá mҥnh và cuӕn hút nhiӅu ngѭӡi tham gia. Ngѭӡi ViӋt vào hӝi
rҩt ÿông và sau ÿó tách ra thành mӝt hӝi riêng. Ĉó chính là các tә chӭc kín cӫa ngѭӡi ViӋt mà
mөc tiêu là chӕng thӵc dân Pháp và bӑn phҧn ÿӝng, giành lҩy lҥi ÿӝc lұp, tӵ do cho ViӋt Nam
vӟi khҭu hiӋu: “phҧn Pháp, phөc Nam”.
Có thӇ nói, tә chӭc các hӝi kín ӣ Nam KǤ là nhӳng tә chӭc yêu nѭӟc cӫa quҫn chúng
nhân dân. Ĉӝng cѫ tham gia hӝi cӫa quҫn chúng xuҩt phát tӯ tình cҧm yêu nѭӟc, căm thù kҿ thù
xâm lѭӧc thӕng trӏ ÿҩt nѭӟc và bӑn phong kiӃn tay sai. Ĉây là ý thӭc tӵ vӋ chính ÿáng cӫa nhân
dân Nam kǤ ÿӕi vӟi các thӃ lӵc áp chӃ cӫa mӝt xã hӝi thuӝc ÿӏa. Vì vұy, các tә chӭc hӝi kín thu
hút nhiӅu thành phҫn tham gia và sӕ hӝi viên lên ÿӃn hàng ngàn, tùy theo tӯng nѫi mà có ngѭӡi
khӣi xѭӟng, lãnh ÿҥo.
Tә chӭc cӫa các hӝi kín rҩt chһt chӁ, liên hӋ và nhұn nhau bҵng dҩu hiӋu, hay nói tiӃng
lóng. Chҷng hҥn nhѭ khi ÿi hӝi viên mang theo cây dù, các hӝi viên nhұn nhau qua viӋc cách ÿӇ
dù ӣ ÿâu mà biӃt công viӋc: “Dù mang bên tҧ, ÿҧng viên. Ĉi viӋc cѫ mұt, nói riêng chӫ nhà”;
“Quҫn xăng ӕng thҩp ӕng cao. Bӝ ÿi vӝi vã có tàu cӫa Tây”. Tѭ tѭӣng triӃt lý cӫa tә chӭc các
hӝi kín khá phӭc tҥp, bao gӗm cҧ Nho giáo, Phұt giáo và Ĉҥo giáo và mang nhiӅu yӃu tӕ thҫn
bí, làm cho hӝi ngoài tính chҩt tѭѫng thân, tѭѫng ái, ÿoàn kӃt nhau còn có màu sҳc tôn giáo,
nhѭng ÿây chӍ là phѭѫng tiӋn ÿӇ tұp hӧp, cӕ kӃt, ràng buӝc các hӝi viên vӟi nhau.
Phong trào gia nhұp các hӝi kín ngày càng ÿông, ÿһc biӋt ӣ các vùng Biên Hòa, Gia
Ĉӏnh, Chӧ Lӟn, Thӫ Dҫu Mӝt, BӃn Tre... làm cho thӵc dân Pháp hӃt sӭc lo lҳng và tә chӭc các
cuӝc truy quét.
❐❐❐
Tҥi Long Thành, thӵc dân Pháp dùng bӑn tay sai ÿӇ thiӃt lұp bӝ máy cai trӏ. HuyӋn
Ĉѭӡng vӕn là mӝt lính tұp ÿѭӧc Pháp ÿѭa lên cai quҧn ÿҫu tiên. Sau ÿó, Tham biӋn HuǤnh
Công Thҥch - cNJng tӯng làm lính, thông ngôn cho Pháp ÿѭӧc ÿѭa lên thay, do ӭc hiӃp dân, bӏ
dân kiӋn nên HuyӋn Thҥch bӏ thuyên chuyӇn ÿi nѫi khác. HuyӋn Ân tӯ nѫi khác ÿѭa vӅ cai
quҧn Long Thành nhѭng vì tham lam và tàn bҥo, bӏ dân chúng giӃt hөt hai lҫn, ÿã hoҧng sӧ xin
chuyӇn vӅ Sóc Trăng năm 1880.
Ĉҫu năm 1881, Pháp ÿѭa Trҫn Bá Hӵu vӅ làm tri phӫ Long Thành. Y khét tiӃng gian ác
nhѭ hai anh ruӝt Trҫn Bá Lӝc, Trҫn Bá Tѭӡng - các tay sai ÿҳc lӵc cӫa Pháp.
Tháng 2 - 1885, nhóm nghƭa quân hӝi kín do nhà sѭ Trҫn Văn Tҩn (pháp hiӋu HuyӅn
Vi) trө trì chùa Giác Lâm tìm cách ÿӝt nhұp vào phӫ ÿѭӡng. Hӑ ÿem lӉ vұt ÿӃn ÿӇ biӃu quan
phӫ và dò la tin tӭc: BiӃt ÿѭӧc tri phӫ ÿánh bҥc ӣ nhà xã trѭӣng Tài, nghƭa quân ÿӃn lұp mѭu
dө phӫ Hӵu ra ngoài và liӅn bӏ nghƭa quân phөc sҹn ÿâm chӃt.
Nhà cҫm quyӅn tӍnh Biên Hòa lùng bҳt hӝi kín Long Thành rӗi ÿem xӱ ӣ tòa ÿҥi hình
Bình Hòa (Gia Ĉӏnh): mӝt án tӱ hình cho nhà sѭ Trҫn Văn Tҩn tӭc HuyӅn Vi, ba án khә sai
chung thân cho nhà sѭ Phҥm Trung Báo (tӭc HuǤnh Tҩn Thanh), NguyӉn Văn Thѭӧng và Lâm
Văn Tôn, bӕn án khә sai 20 năm, mӝt án khә sai 10 năm...
Phong trào hӝi kín Long Thành còn dai dҷng ÿӃn năm 1908 và ngҫm phát triӇn ӣ các xã
vӟi các cөm: Phѭӟc Thái, Long An, Long Phѭӟc do ông Lê Lѭu Di phө trách ÿһt tҥi ÿình Long
Phѭӟc. Cөm An Hòa Hѭng, Phѭӟc Tân, Tam Phѭӟc, Tam An, An Lӧi do ông Phan Văn Tұp
cҫm ÿҫu, cѫ sӣ tҥi ÿình Tam Phѭӟc. Cөm Phѭӟc Lӝc, Phѭӟc Nguyên, Lӝc An, Bình Sѫn do
ông HuǤnh Thanh Quang và Trҫn Nghƭa Khánh phө trách cѫ sӣ ÿһt ӣ khu Giàu Ba. Khu vӵc
Phú Hӳu, Phѭӟc Khánh, Giòng Ông Ĉông do ông NguyӉn Xuân Sáng ÿiӅu khiӇn. Khu Phѭӟc

12.2 Page 112

▲back to top


Long, Phѭӟc Thӑ, Phѭӟc An do ông Ĉһng Phùng chӍ huy. Nәi bұt là cөm Phú Hӝi, Long Tân,
Phѭӟc ThiӅn, Phѭӟc KiӇn do ông Hӗ Văn Tƭnh lãnh ÿҥo. Cѫ sӣ ÿһt tҥi xóm Hӕ. Trө sӣ lúc ÿҫu
ÿһt tҥi hӕc cây Da thuӝc xã Phú Hӝi. Sau thҩy hӝi hӑp ӣ ÿây không ÿѭӧc tiӋn, dӉ bӏ lӝ nên tә
chӭc quyӃt ÿӏnh xây mӝt miӉu ӣ Gò cao giáp ranh xã Long Tân và Phú Hӝi, ÿһt tên là miӉu Bà.
Thӵc ra miӉu này không có bài vӏ, không có tѭӧng thҫn Phұt, chӍ sӱ dөng làm nѫi hӝi hӑp.
Hàng năm lҩy ngày 15 tháng giêng âm lӏch là ngày cúng miӉu, các hӝi viên ÿӅu vӅ hӑp, bӅ
ngoài coi nhѭ ÿi cúng thҫn, nhѭng tranh thӫ ÿӇ thông báo kӃ hoҥch hành ÿӝng. Mұt hiӋu cӫa
hӝi kín gһp nhau là: Mӝt ngѭӡi chӍ tay lên trӡi và nói bâng quѫ: “Mây vүn nһng nӅ”. NӃu là
ngѭӡi trong tә chӭc thì biӃt và lұp tӭc chӍ tay xuӕng ÿҩt và trҧ lӡi: “Cѫn giông sҳp nә”. Khi ÿӃn
nhà nhau thì dùng mұt hiӋu, cҫm cây dù, nӃu cù ngoéo quay ra là trao ÿәi rӗi ÿi luôn, nӃu cù
ngoéo quay vào là phҧi ӣ lҥi. Hӝi có chѭѫng trình hӑc tұp cho hӝi viên vӅ nӝi quy gia nhұp, lӡi
thӅ, có cҧ nhӳng bài ѭӟc ÿӇ cә ÿӝng. Mӝt ÿoҥn cӫa bài ѭӟc nhѭ sau:
“Bán d̩ Minh khuê
Ĉánh ÿáo quê ÿình
Nghƭa huynh k͇t bài ÿ͛ng minh
Thͯy huynh ÿ͏ lai ÿ͛ng ̱m nh̭t”
Tҥm dӏch nghƭa là: Nӱa ÿêm anh em cùng nhau hӑp viӋc hӝi, nâng ly rѭӧu chia nhau
cùng uӕng, thӅ hiӋp sӭc làm viӋc. (1)
Ngày 12 tháng giêng năm 1916, lӵc lѭӧng nghƭa quân Hӝi kín ӣ Long Thành tham gia
phá khám Sài Gòn. Bӏ thҩt bҥi, ÿӏch phát hiӋn ra cѫ sӣ ӣ Long Thành, ÿem quân vӅ lùng bҳt
nhiӅu ngѭӡi nhѭ: ông TiӅn, ông Quý, ông DӋt và ÿàn áp phong trào.
❐❐❐
Ĉoàn Văn Cӵ sinh năm 1835 tҥi làng Bình An, huyӋn Bình An, tӍnh Biên Hòa (nay
thuӝc huyӋn Thӫ Ĉӭc, Tp. Hӗ Chí Minh) trong mӝt gia ÿình nhà Nho yêu nѭӟc. Khi quân Pháp
chiӃm ÿóng, gia ÿình ông luôn bӏ theo dõi nên ÿã lánh vӅ Bѭng KiӋu, thôn Vƭnh Cӱu (nay thuӝc
phѭӡng Tam Hòa, thành phӕ Biên Hòa).
TiӃp nӕi truyӅn thӕng cӫa gia ÿình, Ĉoàn Văn Cӵ theo nghӅ cha dҥy hӑc và làm thuӕc
ÿӇ giúp ÿӥ dân nghèo. Chính vì thӃ, ông ÿã tҥo ÿѭӧc uy tín và ÿiӅu kiӋn ÿӇ tiӃp xúc tuyên
truyӅn, khѫi dұy lòng yêu nѭӟc trong các tҫng lӟp nhân dân lao ÿӝng. Lӧi dөng ÿӏa thӃ rӯng,
ông xây dӵng Bѭng KiӋu thành căn cӭ tұp hӧp lӵc lѭӧng, tích trӳ lѭѫng thҧo, rèn ÿúc gѭѫm
dáo ÿӇ mѭu cҫu ÿҥi sӵ.
Ông ÿã khéo léo dùng hình thӭc hoҥt ÿӝng tôn giáo ÿӇ thu phөc nhân tâm, qua ÿó tuyên
truyӅn thӭc tӍnh lòng yêu nѭӟc, tinh thҫn xҧ thân vì ÿҥi nghƭa cӫa dân tӝc. Các tín ÿӗ và ÿӗng
chí cӫa ông có mһt khҳp miӅn Ĉông, nhѭng ÿông nhҩt là vùng Bình An, chӧ ChiӃu (Cù Lao
Phӕ), Vƭnh Cӱu, Bình Ĉa, An Hҧo cho tӟi khu vӵc núi Nӭa (Long Thành). Tә chӭc hӝi kín do
ông thành lұp quy tө nhiӅu danh tài hҧo hӟn, tinh thông võ nghӋ, coi viӋc nghƭa là viӋc ÿҥi sӵ,
mӝt lòng vì nѭӟc, vì dân. Lӵc lѭӧng nghƭa quân phát triӇn ngày mӝt lӟn mҥnh; lѭѫng thӵc, khí
giӟi ÿѭӧc tích trӳ chuҭn bӏ cho viӋc dҩy binh.
Tháng 5 năm 1905, Hӝi kín tә chӭc lӉ tӃ cӡ, luyӋn quân ӣ suӕi Linh. Hoҥt ÿӝng cӫa hӝi
không giӳ ÿѭӧc bí mұt, giһc Pháp nҳm ÿѭӧc tin tӭc. Ngày 8 tháng 4 âm lӏch (tӭc ngày 11 - 5 -
1905), chính quyӅn thӵc dân cho mӝt tiӇu ÿӝi lính bí mұt ÿӃn bao vây thôn Vƭnh Cӱu.
Ĉѭӧc tin, Ĉoàn Văn Cӵ ÿã triӋu tұp hàng trăm nghƭa quân tә chӭc mai phөc sҹn sàng
ÿánh ÿӏch. Phөc kích cҧ ngày không thҩy ÿӏch ÿӃn, tѭӣng ÿӏch ÿã rút lui, ÿӃn tӕi, ông cho nghƭa
quân rút vӅ căn cӭ. Lúc này giһc mӟi ұp ÿӃn, vây chһt căn cӭ Bѭng KiӋu. Tên ÿҥi úy chӍ huy
quân Pháp dүn mӝt tӕp lính xông thҷng vào nhà ông. BiӃt khó lòng thoát hiӇm, ông ÿiӅm tƭnh
vұn bӝ trang phөc uy nghi, ÿҫu chít khăn lөa ÿiӅu, mình buӝc thҳt lѭng màu hӗng, giҳt ÿoҧn
(1) BCH Ñaûng boä huyeän Long Thaønh, Long Thaønh nhöõng chaëng ñöôøng ñaáu tranh, Nxb. Ñoàng Nai, 1998

12.3 Page 113

▲back to top


dao ÿҫu hә, làm lӉ trѭӟc bàn thӡ tә chӡ ÿӏch ÿӃn. Khi toán lính bѭӟc vào nhà, ông vung thanh
ÿoҧn ÿao sáng loáng chém bӏ thѭѫng tên chӍ huy. Ĉӏch bҳn trҧ, ông Ĉoàn Văn Cӵ trúng ÿҥn,
ngã xuӕng trѭӟc bàn thӡ tә.
Quân Pháp tҩn công vào doanh trҥi cӫa nghƭa quân và ÿӕt phá kho lѭѫng thӵc. Rӯng
Bѭng KiӋu ngұp khói lӱa kín cҧ mӝt góc trӡi. Mѭӡi sáu nghƭa quân anh dNJng hy sinh. Sӕ còn
lҥi ÿӅu chҥy thoát vào rӯng. Hôm sau, giһc Pháp bҳt nhân dân khiêng xác tӱ sƭ và chôn chung
vào mӝt hҫm lӟn. Ĉoàn Văn Cӵ và 16 nghƭa quân hy sinh anh dNJng. Hӝi kín Ĉoàn Văn Cӵ tan
rã.
❐❐❐
Trҥi Lâm Trung là mӝt tә chӭc yêu nѭӟc nҵm trong hình thái Hӝi kín rҩt phә biӃn và
phát triӇn ӣ Nam bӝ ÿҫu thӃ kӹ 20. Mөc ÿích cӫa hӝi kín này là tұp hӧp nhân dân, xây dӵng lӵc
lѭӧng ÿӇ kháng chiӃn chӕng thӵc dân Pháp.
Tҥi Biên Hòa, mӝt nhóm ngѭӡi yêu nѭӟc ÿã thành lұp ra Trҥi Lâm Trung, căn cӭ ÿóng
tҥi Gò Mӑi, xã ThiӋn Tân (huyӋn Vƭnh Cӱu). Trҥi thành lұp trong lúc chiӃn tranh thӃ giӟi thӭ
nhҩt ÿang diӉn ra quyӃt liӋt. Tҥi Nam kǤ thӵc dân Pháp càng ra sӭc bóc lӝt, vѫ vét tài nguyên
bҵng sѭu thuӃ nһng nӅ ÿӇ trang trҧi chiӃn phí và tăng cѭӡng bҳt thanh niên ViӋt Nam ÿi lính ÿӇ
“bҧo vӋ mүu quӕc” Pháp. Trҥi do các nhân vұt yêu nѭӟc tinh thông võ nghӋ nhѭ: Tѭ Hy, Tѭ
Hә, Ba Hұu, Hai Lӵc, Bҧy Ĉen, Ba Vҥn, Hai Cҫm... khӣi xѭӟng tә chӭc luyӋn tұp võ nghӋ.
Trҥi viên ÿѭӧc trang bӏ vNJ khí thô sѫ nhѭ gұy, dao, gѭѫm và mӝt ít súng ÿiӇu thѭѫng. Nghƭa
quân tham gia trҥi rҩt ÿông phҫn lӟn là thanh niên trai tráng các tәng Phѭӟc Vƭnh Trung, Phѭӟc
Vƭnh Hҥ, Chánh Mӻ Trung... thұm chí có mӝt sӕ hѭѫng chӭc hӝi tӅ và nhiӅu gia ÿình khá giҧ.
Trҥi ÿã ÿѭӧc nhân dân Vƭnh Cӱu, Tân Uyên ӫng hӝ giúp ÿӥ, tích trӳ lѭѫng thӵc. Hoҥt
ÿӝng cӫa Trҥi Lâm Trung bí mұt, các ÿӝi viên liên lҥc vӟi nhau ÿӅu bҵng mұt hiӋu, khҭu hiӋu.
Ĉҫu năm 1916, Trҥi Lâm Trung ÿӅ ra kӃ hoҥch hoҥt ÿӝng vӟi hai mөc tiêu:
- TiӃn ÿánh thành Săng Ĉá ÿӇ tiêu diӋt quân Pháp.
- TiӃn ÿánh khám ÿѭӡng Biên Hòa, giҧi thoát các ngѭӡi yêu nѭӟc và thanh niên bӏ
Pháp bҳt ÿi lính.
Ĉêm 24 - 1 - 1916 nghƭa quân trҥi Lâm Trung chia ra làm nhiӅu toán, nәi dұy tiӃn công
các nhà hӝi (trө sӣ hӝi tӅ) Tân Trҥch, Tân Khánh, Tân Lѭѫng... Bҵng vNJ khí thô sѫ nghƭa quân
ÿã làm hѭѫng chӭc hӝi tӅ các làng bӓ chҥy tán loҥn. NhiӅu thanh niên trai tráng ÿѭӧc giҧi thoát
khӓi sӕ phұn "tình nguyӋn” làm bia ÿӥ ÿҥn cho nѭӟc mҽ Pháp quӕc.
5 giӡ chiӅu 25 - 1 - 1916 các ông Mѭӡi Sóc, Mѭӡi TiӃt, Cao Văn Lҽt chӍ huy phá khám
lӟn Biên Hòa. Nghƭa quân tѭӟc ÿѭӧc mӝt sӕ súng cӫa lính gác nhà tù, dùng súng bҳn vào dinh
chӫ tӍnh. Bӏ ÿàn áp, anh em rút vӅ Tân Trҥch.
11 giӡ ÿêm 26 - 1, mӝt toán nghƭa quân chӯng 50 ngѭӡi xông vào phá chӧ Tân Uyên,
giӃt mӝt tên lính, ÿánh bӏ thѭѫng viên kiӇm lâm.
Sau cuӝc nәi dұy chӕng bҳt lính và phá khám Biên Hòa, giһc Pháp tұp trung lӵc lѭӧng
ÿàn áp hӝi. Chúng tә chӭc lùng sөc truy tìm bҳt các lãnh tө Trҥi Lâm Trung, và dùng thӫ ÿoҥn
bҳt cha mҽ, vӧ con cӫa hӑ ÿӇ buӝc các ông phҧi ra hàng.
Vì có bӑn tay sai chӍ ÿiӇm, tháng 3 năm 1916, các ông cҫm ÿҫu Lâm Trung Trҥi ÿã sa
vào tay giһc Pháp, nhҵm khӫng bӕ nhân dân hòng dұp tҳt ý chí bҩt khuҩt cӫa hӑ, chúng kӃt án
tӱ hình chín ngѭӡi cҫm ÿҫu: Hai Sӣ, Hai Lӵu, Ba Hұu, Năm Hi, Cao Văn Lҽt, bӃp Ĉҫy, Bҧy
Phan, Mѭӡi Sóc, Mѭӡi TiӃt. Sӕ thành viên hӝi kín này bӏ xӱ bҳn ӣ dӕc Sӓi gҫn ÿình Bình
Thành vào năm 1916, trѭӟc sӵ chӭng kiӃn cӫa nhân dân ÿӏa phѭѫng.

12.4 Page 114

▲back to top


Cҧ chín ông ÿӅu bӏ trói chһt hai tay vào mӝt trө cӝt. Trѭӟc cái chӃt, ông Hѭѫng hào Hұu
dõng dҥc: “Ta sinh làm tѭӟng, chӃt làm thҫn, chào bà con ӣ lҥi mҥnh giӓi”. Ông Hai Sӣ hiên
ngang: “Cӭ bҳn ta ÿi! Sӣ này không sӧ ÿâu. Cái chӃt ta thӏ nhѭ quy tân gia”.
Thӵc dân Pháp ÿѭa thi thӇ 9 lãnh tө cӫa Trҥi Lâm Trung chôn chung mӝt nҩm mӗ tҥi
“Cây Gõ cөt” cách nѫi hành hình khoҧng 50 mét.
Năm 1918, nhân dân ÿã xây dӵng mӝt miӃu thӡ dѭӟi gӕc cây ÿa ӣ ngã ba Dӕc Sӓi
(nhân dân thѭӡng gӑi là miӉu Cô hӗn), hàng ngày nhang khói ÿӇ cҫu siêu và tѭӣng nhӟ gѭѫng
nghƭa liӋt cӫa các ông.
❐❐❐
KӇ tӯ khi ÿһt chân ÿӃn xâm lѭӧc ViӋt Nam, thӵc dân Pháp ÿã vҩp phҧi sӵ kháng cӵ
mãnh liӋt cӫa nhân dân ta. TriӅu ÿình HuӃ lúc bҩy giӡ nhu nhѭӧc ÿã ÿҫu hàng, song ngӑn cӡ
kháng chiӃn cӫa nhân dân ta ÿã nә ra khҳp nѫi vӟi tinh thҫn quұt khӣi bҵng nhiӅu hình thӭc
khác nhau. Tӯ khӣi nghƭa vNJ trang cho ÿӃn hoҥt ÿӝng tә chӭc các Hӝi kín, cùng vӟi nhân dân
cҧ nѭӟc, nhân dân Biên Hòa ÿã liên tөc tiӃn hành cuӝc kháng chiӃn cӭu nѭӟc, cӭu nhà. Dù
“ngoài cұt có mӝt manh áo vҧi, trong tay cҫm mӝt ngӑn tҫm vông” (1) song ngѭӡi dân Biên
Hòa không hӅ nao núng trѭӟc quân thù có ѭu thӃ vӅ quân sӵ “tàu ÿӗng ӕng khói”, “súng thép
ÿҥn chì” (2), vӟi truyӅn thӕng bҩt khuҩt, không ngҥi hy sinh, ÿӭng lên ÿánh giһc gây cho chúng
bao tәn thҩt, làm thҩt bҥi ý ÿӗ bình ÿӏnh cҩp tӕc cӫa quân Pháp. Kҿ thù phҧi thӕt lên “Tѭӣng
chҩm dӭt ÿѭӧc cuӝc chiӃn tranh ÿүm máu nhѭng lҥi vҩp phҧi mӝt cuӝc kháng chiӃn có thӇ còn
là mҥnh mӁ và ÿáng sӧ hѫn vì là mӝt cuӝc chiӃn tranh chӕng lҥi quân ÿӝi chính quy cӫa nhà
vua” (3). Ngѭӡi Pháp ÿӃn ÿây không phҧi là ÿӃn mӝt ngôi nhà vô chӫ. “Bҵng khí giӟi rҩt ÿѫn
sѫ, dân tӝc ViӋt Nam chӕng cӵ rҩt kiên cѭӡng vӟi súng lӟn cӫa ta mӝt cách oanh liӋt và ÿҫy
tinh thҫn hy sinh dNJng cҧm. Nhӳng kҿ bӏ ta bҳt ÿѭӧc tҥi trұn, ÿem xӱ bҳn hay chém ÿҫu, ÿӅu
thҧn nhiên chӏu chӃt, không lӝ vҿ gì nhu nhѭӧc sӧ hãi”(1).
Do nhiӅu nguyên nhân cӫa lӏch sӱ, phong trào kháng Pháp cӫa nhân dân Biên Hòa trong
bӕi cҧnh chung cӫa cҧ nѭӟc không ÿҥt ÿӃn mөc tiêu ÿánh bҥi quân xâm lѭӧc, nhѭng tinh thҫn
chiӃn ÿҩu bҩt khuҩt cӫa hӑ ÿã tô thҳm trang sӱ hào hùng truyӅn thӕng ÿҩu tranh chӕng ngoҥi
xâm cӫa dân tӝc ta. Nhìn lҥi cuӝc kháng chiӃn cӫa nhân dân Nam kǤ Lөc tӍnh chӕng Pháp, có ý
kiӃn cho rҵng: “Giá nhѭ triӅu ÿình lúc bҩy giӡ không phҧi ӣ trong tay bӑn vua chúa ÿҫu hàng
và phҧn bӝi mà ӣ trong tay nhӳng ngѭӡi kӃ tөc sӵ nghiӋp yêu nѭӟc và anh dNJng cӫa NguyӉn
HuӋ thì phong trào kháng Pháp lúc bҩy giӡ ӣ Nam bӝ chҳc còn mҥnh mӁ hѫn nhiӅu, nhҩt là ÿã
ÿѭӧc lãnh ÿҥo thӕng nhҩt và kiên trì ÿҩu tranh cho ÿӃn thҳng lӧi, ÿӗng thӡi phong trào ҩy chҳc
ÿѭӧc ӫng hӝ kiên quyӃt cӫa cҧ nѭӟc, nhѭ vұy ÿҩt Ĉӗng Nai anh dNJng ÿã tӯ ÿó trӣ nên bӭc
thành ÿӗng ngăn chһn bӑn cѭӟp nѭӟc phѭѫng Tây xâm phҥm ÿҩt nѭӟc chúng ta ӣ Nam bӝ, và
do ÿó, ÿã bҧo vӋ vҽn toàn ÿӝc lұp và thӕng nhҩt cӫa Tә quӕc" (2).
III. THӴC DÂN PHÁP THIӂT LҰP BӜ MÁY CAI TRӎ VÀ TIӂN HÀNH CÔNG CUӜC
KHAI THÁC Ӣ BIÊN HÒA:
III.1. B͡ máy cai tr͓:
Ngay sau khi chiӃm ÿѭӧc ba tӍnh miӅn Ĉông Nam KǤ, thӵc dân Pháp ÿһt bӝ máy cai trӏ
ÿӭng ÿҫu là viên thӕng ÿӕc (Lieutenant - Gouverneur) do mӝt sƭ quan cao cҩp tӯ chuҭn ÿô ÿӕc
trӣ lên ÿҧm nhұn. TӍnh Biên Hòa do mӝt viên quan tham biӋn chӫ tӍnh (Inspecteur - Chef de
province) là sƭ quan cai quҧn.
Tên ÿѫn vӏ hành chính có nhiӅu thay ÿәi.
(1) Nguyeãn Ñình Chieåu, Vaên teá nghóa só traän vong Luïc tænh.
(2) Nguyeãn Ñình Chieåu, sñd.
(3) P.Vial, Les premieøres anneùes de la Cochinchine, Colonie francaise. T1 Paris Challamel Aineù 1874, trang 162.
(1) Phaïm Vaên Sôn, Vieät söû Taân Bieân, Q.V
(2) (Daãn laïi) Phaïm Vaên Ñoàng: Nguyeãn Ñình Chieåu, ngoâi sao saùng trong vaên ngheä daân toäc, Nxb, H.1964

12.5 Page 115

▲back to top


Cuӕi năm 1861, chiӃm ÿѭӧc tӍnh Biên Hòa, chúng vүn giӳ y nguyên các ÿѫn vӏ hành
chính nhѭ cNJ (hai phӫ: Phѭӟc Long và Phѭӟc Tuy vӟi 4 huyӋn: Phѭӟc Chánh, Bình An, Long
Thành, Phѭӟc An).
Năm 1864 ÿô ÿӕc La Grandière chia ba tӍnh miӅn Ĉông: Biên Hòa, Gia Ĉӏnh, Ĉӏnh
Tѭӡng thành 7 tiӇu khu chӍ huy (cercles de commandement) thì tӍnh Biên Hòa chia thành hai
tiӇu khu: Biên Hòa và Bà Rӏa. (5 tiӇu khu khác là: Sài Gòn - Chӧ Lӟn, Cҫn Giuӝc, Mӻ Tho,
Tân An - Gò Công, Tây Ninh). Cách phân chia này nһng tính chҩt quân quҧn.
Năm 1865, ÿӇ cho sӵ cai trӏ mang tính chҩt dân sӵ, Pháp chia ba tӍnh miӅn Ĉông thành
13 sӣ tham biӋn (inspections: sӣ thanh tra). TӍnh Biên Hòa chia thành 5 sӣ tham biӋn: Biên
Hòa, Bà Rӏa, Thӫ Dҫu Mӝt, Long Thành, Bҧo Chánh.
Năm 1866, tӍnh Biên Hòa ÿѭӧc chia làm 6 ÿӏa hҥt (arrondissements): Biên Hòa, Bà Rӏa,
Bình An, Thӫ Ĉӭc, Long Thành, Bҧo Chánh.
Năm 1867, tӍnh Biên Hòa ÿѭӧc chia làm 5 sӣ tham biӋn:
- Biên Hòa, tӍnh lӷ ӣ Châu Thành Biên Hòa, huyӋn Phѭӟc Chánh.
- Bà Rӏa, tӍnh lӷ ӣ Châu Thành Bà Rӏa, huyӋn Phѭӟc An.
- Long Thành, lӷ sӣ ӣ làng Long Thành, huyӋn Long Thành.
- Bình An, tӍnh lӷ ӣ Châu Thành Thӫ Dҫu Mӝt, huyӋn Bình An.
- Nghƭa An, lӷ sӣ ӣ Thӫ Ĉӭc, huyӋn Nghƭa An.
Năm 1871 cҧ Nam kǤ có 18 sӣ tham biӋn thì tӍnh Biên Hòa còn lҥi 3 sӣ tham biӋn: Biên
Hòa, Bà Rӏa, Thӫ Dҫu Mӝt.
Năm 1887 cҧ Nam kǤ có 22 sӣ tham biӋn thì tӯ Bà Rӏa tách ra thêm sӣ tham biӋn Cap
Saint Jacques (dân ta gӑi là Ô Cҩp).
Ngày 1 - 11 - 1899, Pháp lұp sӣ tham biӋn Ĉӗng Nai Thѭӧng (Haut Donnai) gӗm cҧ
tӍnh Lâm Ĉӗng hiӋn nay và phҫn lӟn huyӋn Ĉӏnh Quán, huyӋn Tân Phú tӍnh Ĉӗng Nai bây giӡ,
tӍnh lӷ ÿһt tҥi Djiring (Di Linh). Năm 1909 tӍnh Ĉӗng Nai Thѭӧng bӏ hӫy bӓ, nhұp vào tӍnh
Bình Thuұn. Năm 1920 tӍnh Ĉӗng Nai Thѭӧng ÿѭӧc lұp lҥi.
Ngày 20 - 12 - 1899 nhà cҫm quyӅn Pháp ra nghӏ ÿӏnh ÿәi sӣ tham biӋn thành tӍnh
(province), chӭc tham biӋn (inspecteur) thành quan cai trӏ chӫ tӍnh (tӍnh trѭӣng: administrateur
- chef de province).
Tӯ năm 1861 ÿӃn năm 1869 các tham biӋn Pháp phҫn lӟn ÿӅu là sƭ quan:
- ÿҥi tá Domenech Diego
tӯ 22 - 12 - 1861
- thiӃu tá Loubère
26 - 05 - 1862
- thiӃu tá Charlier
01 - 09 - 1866
- ÿҥi úy Garrido
- thiӃu tá hҧi quân Philastre
09 - 11 - 1866
- tham biӋn Labellevière
27 - 05 - 1868
- thiӃu tá Chatellier
tӯ 22 - 04 - 1869
- tham biӋn Baulinier
05 - 11 - 1869
- trung úy Salicéti
30 - 12 - 1869
Ĉây là thӡi kǤ quân quҧn, cuӕn sách lӏch sӱ Nam kǤ thuӝc Pháp (Histoire de la
Cochinchine francaise) viӃt: "Trӵc trӏ là mӝt nhu yӃu ÿӇ tӵ vӋ. Không thӇ nào tә chӭc bҧo hӝ
trong mӝt xӭ bҩt khuҩt, nѫi mà hҥng ngѭӡi có khҧ năng cai trӏ thì hoһc là vҳng mһt, hoһc là

12.6 Page 116

▲back to top


chӕng lҥi" (1). QuyӅn hҥn cӫa viên tham biӋn nhѭ mӝt lãnh chúa, thӕng trӏ tùy ý, không cҫn
luұt lӋ gì, mһc sӭc: thu thuӃ, xӱ án, bҳt xâu, bә nhiӋm hѭѫng chӭc hӝi tӅ, càn quét, bҳn giӃt, bҳt
bӟ bӯa bãi...
Tӯ ngày 12 - 1 - 1870 trӣ ÿi, các tham biӋn ÿӅu là viên chӭc dân sӵ cho tӟi ngày Nhұt
ÿҧo chánh Pháp. Tӯ năm 1861 ÿӃn 9 - 3 - 1945 ÿã có 49 chánh, phó tham biӋn Pháp, không có
ngѭӡi ViӋt nào.
Dѭӟi cҩp tӍnh, Pháp vүn giӳ các ÿѫn vӏ hành chánh phӫ, huyӋn (sau ÿәi ra quұn), tәng,
xã nhѭ cNJ.
Nhìn chung, các sƭ phu yêu nѭӟc và ngѭӡi có hӑc ÿӅu sôi nәi tham gia kháng chiӃn, chí
ít cNJng bҩt hӧp tác vӟi giһc tuy chúng dө dӛ hӭa hҽn ÿãi ngӝ cao. NӃu kҿ có hӑc cam tâm ra
làm tay sai thì hҳn hoàn toàn bӏ cô lұp, khinh rҿ. Viên ÿҥi tá Bernard nhұn xét: "Bӏ xua ÿuәi ra
khӓi làng xóm vì ÿói kém hay tӝi lӛi, bӑn du thӫ du thӵc kéo nhau ra thành phӕ khúm núm, quӷ
lөy van xin ÿӇ tìm cách sinh sӕng, bҩt chҩp cuӝc chiӃn ÿҩu cӫa dân tӝc và sҹn sàng phөc vө bҩt
cӭ chӫ nào. Chính trong bӑn này mà ta tuyӇn lӵa sӕ nhân viên cҫn thiӃt cho viӋc hành chính
hay trong viӋc hҫu hҥ nhѭ culi, bӗi bӃp, thông ngôn, ký lөc, sau khi cho hӑc cҩp tӕc và qua loa
ӣ trѭӡng dòng... Rҩt hãnh diӋn vӅ cái vӓ hӑc thӭc Tây phѭѫng mӟi thu nhұn, bӑn ngѭӡi trҿ tuәi
này trӣ nên thѭ ký, thông ngôn, tө thành mӝt tҫng lӟp vong bҧn, và lӧi dung chính quyӅn ÿӇ
bóp nһn dân chúng khi hӑ có viӋc bҳt buӝc phҧi tӟi cӱa công"(1).
Các quan chӭc ngѭӡi ViӋt trong bӝ máy cai trӏ cӫa thӵc dân Pháp ÿѭӧc qui ÿӏnh phҧi
biӃt tiӃng Pháp, có hiӇu biӃt vӅ tә chӭc hành chính, nhѭng ÿó chӍ là chuyӋn cӫa nhӳng năm sau
này, còn buәi ÿҫu thì chӍ là bӑn tay sai ít hӑc (hoһc vô hӑc) nhѭ các tri huyӋn Long Thành:
huyӋn Ĉѭӡng, huyӋn Thҥch, huyӋn Ân, huyӋn Hӵu... Lѭѫng cӫa bӑn này rҩt cao so vӟi mӭc
sӕng chung cӫa nhân dân (chѭa kӇ các khoҧn hӕi lӝ, ăn cҳp công quӻ...).
Lѭѫng hàng năm cӫa ÿӕc phӫ sӭ: 1.800 ÿӗng tiӅn Ĉông Dѭѫng (1905).
cӫa tri phӫ hҥng 1:
1440 ÿӗng
cӫa tri phӫ hҥng 2:
1080 ÿӗng
cӫa tri huyӋn hҥng 1:
840 ÿӗng
Lѭѫng hàng năm cӫa tri huyӋn hҥng 2: 720 ÿӗng.
cӫa thѭ ký kӃ toán hҥng 1: 1440 ÿӗng.
cӫa thѭ ký kӃ toán hҥng 2: 1200 ÿӗng.
cӫa chánh thѭ ký hҥng 1:
780 ÿӗng.
cӫa chánh thѭ ký hҥng 2:
720 ÿӗng.
ĈӇ so sánh: giá gҥo ÿѭѫng thӡi 100 kg loҥi tӕt là 3 ÿӗng.
Chính sách "dùng ngѭӡi ViӋt ÿánh ngѭӡi ViӋt" là thӫ ÿoҥn ÿѭӧc thӵc dân Pháp thӵc
hiӋn ӣ nѭӟc ta. Ngay tӯ năm 1861, Bonard ÿһt ӣ mӛi huyӋn mӝt ÿӝi lính ngөy gӗm 50 lính mã
tà (garde civile locale GCL) và 100 lính tұp cҫm thѭѫng (dáo), cӭ mӛi toán 5 ngѭӡi thì trang bӏ
1 súng trѭӡng kiӇu 1842. TӍnh Biên Hòa - cNJng nhѭ các tӍnh khác - có mӝt tiӇu ÿoàn gӗm 6 ÿҥi
ÿӝi lính tұp, mӛi ÿҥi ÿӝi có mӝt hҥ sƭ quan và vài lính Pháp làm nòng cӕt. Bonard ra nghӏ ÿӏnh
bҳt lính theo tӯng xã, ÿӃn khi Lagrandière thay, lҥi ÿһt mӝt sҳc thuӃ ÿһc biӋt ÿài thӑ mӑi chi
tiêu cӫa ÿӝi lính thѭӡng trӵc khá ÿông.
(1) (Daãn laïi) Traàn Vaên Giaøu: Lòch söû caän ñaïi Vieät Nam, Nxb. Giaùo duïc, H, 1962, t.1, trang 192.
(1) Daãn theo Traàn Vaên Giaøu: Lòch söû caän ñaïi Vieät Nam, t.3, Nxb Giaùo duïc, 1962, tr.191.

12.7 Page 117

▲back to top


Ӣ cҩp xã, thӵc dân Pháp duy trì bӝ máy hѭѫng chӭc cNJ, chúng bә nhiӋm ngѭӡi làm hӝi
tӅ. Phҧi mҩt thӡi gian khá lâu, sau khi chúng chiӃm nӕt ba tӍnh miӅn Tây Nam kǤ và triӅu ÿình
HuӃ ký hòa ѭӟc Patenôtre 6 - 6 - 1884 thì bӝ máy hành chính cѫ sӣ ӣ làng xã mӟi әn ÿӏnh.
Ngày 27 - 8 - 1904 toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng ra nghӏ ÿӏnh nêu rõ:
- Mӛi xã do mӝt Hӝi ÿӗng ÿҥi kǤ mөc quҧn trӏ (thѭӡng gӑi: ban hӝi tӅ).
- KǤ mөc phҧi là ÿiӅn chӫ hoһc ngѭӡi giàu có trong xã.
- Ĉҷng cҩp cӫa các hѭѫng chӭc hӝi tӅ theo thӭ tӵ:
* Hѭѫng cҧ (ông cҧ) làm chӫ tӏch hӝi ÿӗng kǤ mөc.
* Hѭѫng chӫ (ông chӫ) làm phó chӫ tӏch hӝi ÿӗng kǤ mөc.
* Hѭѫng sѭ.
* Hѭѫng trѭӣng.
(Bӕn chӭc sҳc cao nhҩt này là ngѭӡi lãnh ÿҥo hӝi ÿӗng kǤ mөc, quҧn lý tài sҧn xã, lұp
ngân sách xã, giám sát thu chi và giӳ quӻ xã, giám sát công viӋc các hѭѫng chӭc khác).
* Hѭѫng chánh (ông chánh) trӵc tiӃp theo dõi công viӋc cӫa xã trѭӣng và hѭѫng thân,
hѭѫng hào.
* Hѭѫng giáo dҥy các kǤ mөc trҿ hiӇu nhiӋm vө chӭc trách cӫa mình.
* Hѭѫng quҧn phө trách trӏ an trұt tӵ, hòa giҧi các xích mích nhӓ, kiӋn cáo nhӓ trong xã;
trӵc tiӃp chӍ ÿҥo hѭѫng thân, cai tuҫn, cai thӏ (trông nom chӧ).
* Hѭѫng bӝ (thӫ bҥ) phө trách sә ÿinh, sә ÿiӅn, hӗ sѫ sә sách thu chi cӫa xã.
* Hѭѫng thân.
* Xã trѭӣng giӳ mӝc triӋn, làm trung gian giao tiӃp giӳa xã vӟi chính quyӅn cҩp trên.
* Hѭѫng hào ÿһc trách an ninh trұt tӵ trong xã.
Ngày 30 - 10 - 1927, Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng ra Nghӏ ÿӏnh bә sung vào danh sách hӝi
ÿӗng làng thêm mӝt ӫy viên là Chánh lөc bӝ ÿӇ phө trách viӋc làm liên quan, tѭѫng tӃ. Nâng sӕ
lѭӧng hӝi ÿӗng lên 12 ngѭӡi.
(Trong nhóm kǤ mөc cuӕi hҥng này, hѭѫng thân là ngѭӡi ÿӭng ÿҫu phө trách xã trѭӣng
và hѭѫng hào. Ba hѭѫng chӭc này chӏu trách nhiӋm: lұp danh sách ngѭӡi ÿóng thuӃ, ÿi xâu, và
thu thuӃ cӫa dân ÿӇ nӝp lên trên, thӏ thӵc tұp thӇ mӑi giҩy tӡ...).
III.2. Chính sách kinh t͇:
Vào năm cuӕi thұp niên 50 thӃ kӹ XIX, viӋc "các ÿô ÿӕc" xâm chiӃm ÿҩt Nam kǤ xa xôi
không ÿѭӧc chính giӟi nѭӟc Pháp mһn mà, ÿôi khi hӑ gһp sӵ lҥnh nhҥt hoһc phҧn ÿӕi. Nguyên
nhân: chính quӕc sӧ rҵng chѭa thu ÿѭӧc lӧi lӝc gì mà phҧi chi tiêu tӕn kém quá khҧ năng cho
phép. ĈӇ tranh thӫ thӡi gian và nhҵm tҥo ngân sách riêng "lҩy chiӃn tranh nuôi chiӃn tranh",
ngày 22 - 2 - 1860 soái phӫ Nam kǤ ra nghӏ ÿӏnh mӣ cӱa cho tàu bè các nѭӟc tӵ do ra vào buôn
bán ӣ cҧng Sài Gòn.
Hàng xuҩt khҭu chӫ yӃu là gҥo, ÿѭӡng và mӝt sӕ lâm thә sҧn. Hàng nhұp khҭu là hàng
công nghiӋp và thuӕc phiӋn. Ngay trong năm 1860 xuҩt nhұp khҭu cӫa cҧng Sài Gòn ÿҥt 7,7
triӋu france. Gҥo bán ra 53.939 ton - nô; hàng mua vào: hѫn 1 triӋu fr hàng hóa mà mӝt nӱa là
thuӕc phiӋn.
Do trұn ÿánh ÿҥi ÿӗn Chí Hòa, mӭc xuҩt khҭu gҥo năm 1861 sөt giҧm, quý I chӍ còn
8.000 ton - nô. Năm 1862 xuҩt khҭu gҥo tăng lên 42.470 ton - nô. Năm 1864 mùa màng bình
thѭӡng, mӭc bán ra tăng ÿӃn 72.000 ton - nô. Năm 1865 do hҥn hán, ba tӍnh miӅn Ĉông bӏ thҩt

12.8 Page 118

▲back to top


mùa nhѭng vүn bán sang Trung Quӕc ÿѭӧc 30.000 ton - nô gҥo... Mӣ cҧng Sài Gòn, thӵc dân
Pháp ÿã thu nguӗn lӧi lӟn có thӇ bù ÿҳp phҫn lӟn ngân sách chiӃn tranh tҥi ÿây (1).
Dƭ nhiên tӍnh Biên Hòa thuӣ ÿó ÿã góp mӝt phҫn nông lâm sҧn xuҩt khҭu cӫa thӵc dân
Pháp, kӇ cҧ gҥo - dù không dӗi dào nhѭ tӍnh Ĉӏnh Tѭӡng.
Sau khi chiӃm xong ba tӍnh miӅn Ĉông Nam kǤ, Thӕng ÿӕc Pháp ra nghӏ ÿӏnh ngày 20 -
2 - 1862 tӏch thu vào quyӅn sӣ hӳu cӫa nhà nѭӟc "toàn bӝ ruӝng ÿҩt vô chӫ hoһc ÿang còn nҵm
trong tay dân bҧn xӭ chiӃm giӳ" mà không có bҵng khoán. Nhѭ vұy tҩt cҧ ruӝng ÿҩt hoang - do
chӫ nhân bӓ ÿi, chҥy loҥn - cùng vӟi ruӝng ÿҩt mà ngѭӡi chӫ không ÿӫ giҩy tӡ hӧp lӋ thì ÿӅu bӏ
sung công. Vӟi nӝi dung nghӏ ÿӏnh này, chính quyӅn thӵc dân cho phép mӝt sӕ colon (2) chiӃm
ÿoҥt ruӝng ÿҩt tҥi nhӳng vùng tӯng có chiӃn sӵ dân chúng bӓ ÿi, hoһc ÿҩt ÿai vѭӡn tѭӧc cӫa
nhӳng ngѭӡi kháng chiӃn tӏ ÿӏa.
ĈӇ tҥo nên tҫng lӟp colon làm chӛ dӵa lâu dài, soái phӫ Nam kǤ ra quyӃt ÿӏnh ngày 3 -
3 - 1865 nhѭӧng bán tҩt cҧ các loҥi ruӝng ÿҩt thuӝc nhà nѭӟc quҧn lý vӟi giá trung bình 10
fr/ha, viӋc trҧ tiӅn chia làm hai kǤ: cuӕi năm thӭ nhҩt và cuӕi năm thӭ hai. Các chӫ ÿiӅn mӟi
ÿѭӧc nhѭӧng phҧi nӝp lӋ phí 5fr/ha. Các colon có dѭӟi 50 ha chӍ nӝp thuӃ tӯ năm thӭ tѭ trӣ lҥi.
Các ruӝng ÿҩt nhѭӧng trên 50 ha thì sau ba năm, chӫ ÿiӅn chӍ ÿóng nӱa mӭc thuӃ. Vӟi nhѭӧng
ÿӏa lӟn hѫn nӳa thì sau 6 năm, chӫ ÿiӅn mӟi phҧi ÿóng thuӃ... ViӋc bán ÿҩt ÿai này mang lҥi
cho chính quyӅn thuӝc ÿӏa khoҧn thu ÿáng kӇ, tuy giá rҿ gҫn nhѭ cho không.
Năm 1865, Le faucheur - xuҩt thân là lính - xin khai thác hҫm ÿá, hҫm sӓi ӣ Biên Hòa
ÿӇ dùng trong xây dӵng và làm ÿѭӡng giao thông.
Năm 1866 Michelet xin khai khҭn 716 ha ӣ Lҥc An. Nhӳng năm ÿҫu ông ta khai thác 53
ha ruӝng lúa, 4 ha mía, 43 ha cà phê, ca cao, va ni, tiêu, quӃ, chuӕi. Dân phu sӣ ÿҩt ÿӗn ÿiӅn có
53 ngѭӡi, 16 con ngӵa, 22 con trâu. Rút cөc ÿӗn ÿiӅn này phá sҧn.
Năm 1870, Kresser nhân lúc bên Pháp khan hiӃm ÿѭӡng mía, ÿã lұp nhà máy ÿѭӡng ӣ
Biên Hòa nhѭng không ÿӫ mía ÿӇ hoҥt ÿӝng. DiӋn tích trӗng mía vùng Biên Hòa không hѫn
1.500 ha, chӍ ÿӫ cho hѫn 1.000 lò ÿѭӡng thӫ công có sҹn. Nhà máy không hoҥt ÿӝng ÿѭӧc, các
cә phҫn ÿӅu rút ra, máy móc tháo gӥ mang ÿi. Nhѭng Kresser lҥi xin trѭng khҭn 25.000 ha ÿӇ
trӗng mía. Ông ta nhӡ hѭѫng chӭc hӝi tӅ làm trung gian ÿӇ cho giӟi trӗng mía vay vӕn, lҥi phá
sҧn vì ÿѭӡng và mía thu ÿѭӧc quá ít.
Năm 1876 viên luұt sѭ Vinson lұp sӣ mía ӣ Biên Hòa cNJng thҩt bҥi.
Năm 1880 Lancelot lұp nhà máy ÿѭӡng ӣ Lҥc An, liên tiӃp bӕn năm bӏ lӛ rӗi bӏ cháy
(Sѫn Nam: B͇n Nghé x˱a, tr.81; Ĉ̭t Gia Ĉ͓nh x˱a, tr.166, 168).
Theo Ĉӏa phѭѫng chí tӍnh Biên Hòa năm 1901, sӕ colon Pháp ӣ Biên Hòa có:
- Michelet ӣ làng Lҥc An trӗng mía, lúa.
- Công ty Paris Phѭӟc Tân ӣ làng Phѭӟc Tân có 25.000 cây cà phê.
- Nativel ӣ làng Bình Trѭӟc có 10.000 cây cà phê và trӗng lúa.
- Nicolas trӗng mía, lúa.
- Torrebilla trӗng cà phê.
- Botton trӗng ӣ Bình Thҥnh 6.000 gӕc cà phê.
- Jurgensen trӗng ӣ làng Tân Lӧi tәng Chánh Mӻ hҥ 60.000 gӕc tiêu.
- Crestien trӗng ӣ làng Chánh Hѭng 30.000 gӕc cà phê.
(1) Sôn Nam: Beán Ngheù xöa, Nxb Vaên Ngheä, Tp. HCM, 1981, tr.62 vaø Ñaát Gia Ñònh xöa, Nxb Tp.HCM, 1984, tr.119
(2) Thöïc daân, tö baûn

12.9 Page 119

▲back to top


- Bérenguier trӗng lúa.
- Romans trӗng ӣ làng Bình Dѭѫng tәng Long Vƭnh thѭӧng 2.260 gӕc cà phê.
- Lorenzo trӗng ӣ làng Xuân Lӝc 3.800 gӕc cà phê.
- Mougeot.
- Cognacq.
DiӋn tích do tӯng colon khai khҭn so vӟi mӭc sӣ hӳu ruӝng ÿҩt cӫa nông dân ÿӏa
phѭѫng chҳc cNJng không nhӓ.
Năm 1880, chính quyӅn thuӝc ÿӏa ra nghӏ ÿӏnh ÿánh thuӃ ruӝng và thuӃ thân ӣ Nam kǤ.
Cách ÿánh thuӃ theo tӯng làng cӫa phong kiӃn nhà NguyӉn trѭӟc ÿây bӏ bãi bӓ; ÿӗng thӡi
nhӳng ngѭӡi trong tuәi lao ÿӝng phҧi nӝp mӛi năm mӝt ÿӗng bҥc Ĉông Dѭѫng. Năm 1882,
Thӕng ÿӕc Nam kǤ thӯa hành sҳc lӋnh cӫa Tәng thӕng Pháp thu ӣ mӛi làng xã thêm khoҧn tiӅn
vӅ viӋc giӳ gìn trұt tӵ, trӏ an và nhӳng khoҧn tiӅn phҥt nӃu làng xã nào có ngѭӡi tham gia chӕng
lҥi chính quyӅn. Năm 1891, trên toàn cõi Nam kǤ, chính quyӅn thuӝc ÿӏa lҥi tiӃn hành cuӝc ÿiӅu
tra, ÿo ÿҥc phân loҥi ruӝng ÿҩt. TӍnh Biên Hòa nҵm trong quӻ ÿҥo cai quҧn chung cӫa chính
quyӅn thuӝc ÿӏa. Hai thұp niên cuӕi cӫa thӃ kӹ XIX, thӵc dân Pháp ÿã thӵc hiӋn nhiӅu chӫ
trѭѫng, chính sách kinh tӃ ÿӕi vӟi Nam kǤ, thu vào khoҧn thu ngân sách thuӝc ÿӏa không nhӓ
và chuҭn bӏ cho mӝt kӃ hoҥch khai thác thuӝc ÿӏa quy mô lӟn.
Năm 1897, Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng là Paul Doumer (vӟi nhiӋm kǤ 1897 - 1902) nêu
rõ ý ÿӗ khai thác nѭӟc ta trong dӵ án chѭѫng trình hành ÿӝng gӗm 7 ÿiӇm sau:
“Tә chӭc mӝt chính phӫ chung cho toàn Ĉông Dѭѫng và tә chӭc bӝ máy cai trӏ hành
chánh riêng cho tӯng “xӭ” thuӝc Liên bang.
Sӱa ÿәi lҥi chӃ ÿӝ tài chánh, thiӃt lұp mӝt hӋ thӕng thuӃ khóa mӟi sao cho phù hӧp vӟi
nhu cҫu cӫa ngân sách, nhѭng phҧi dӵa trên cѫ sӣ xã hӝi cө thӇ và phҧi chú ý khai thác nhӳng
phong tөc tұp quán cӫa dân Ĉông Dѭѫng.
Chú ý xây dӵng thiӃt bӏ to lӟn cho Ĉông Dѭѫng, nhѭ xây dӵng hӋ thӕng ÿѭӡng sҳt,
ÿѭӡng bӝ, kinh ÿào, bӃn cҧng... là nhӳng thӭ cҫn thiӃt cho công cuӝc khai thác.
Ĉҭy mҥnh nӅn sҧn xuҩt và thѭѫng mҥi bҵng viӋc phát triӇn công cuӝc thӵc dân cӫa
ngѭӡi Pháp và lao ÿӝng cӫa ngѭӡi bҧn xӭ.
Bҧo ÿҧm phòng thӫ Ĉông Dѭѫng bҵng viӋc thiӃt lұp nhӳng căn cӭ cӫa hҧi quân và phҧi
tә chӭc quân ÿӝi và hҥm ÿӝi cho thұt vӳng mҥnh.
Hoàn thành công cuӝc bình ÿӏnh xӭ Bҳc kǤ, bҧo ÿҧm an ninh vùng biên giӟi Bҳc kǤ.
KhuӃch trѭѫng ҧnh hѭӣng cӫa nѭӟc Pháp, mӣ rӝng quyӅn lӧi cӫa nѭӟc Pháp ӣ vùng
ViӉn Ĉông, nhҩt là ӣ các nѭӟc lân cұn”(1).
Biên Hòa là tӍnh có nhiӅu tiӅm năng vӅ kinh tӃ ӣ miӅn Ĉông Nam bӝ. Nhҵm khai thác
có hiӋu quҧ, thӵc dân Pháp xúc tiӃn ngay viӋc ÿҫu tѭ xây dӵng cѫ sӣ hҥ tҫng.
❐❐❐
Trѭӟc khi thӵc dân Pháp tӟi, ÿѭӡng thӫy là phѭѫng tiӋn giao thông chính ӣ tӍnh Biên
Hòa. Ĉѭӡng bӝ hӗi ÿó kém phát triӇn, chӍ có thiên lý cù băng qua tӍnh, nӕi Sài Gòn vӟi kinh ÿô
HuӃ là quan trӑng nhҩt.
Thӡi các chúa NguyӉn, xuҩt phát tӯ Sài Gòn có ba thiên lý cù quan trӑng: mӝt ÿi vӅ
phía Bҳc, mӝt ÿi vӅ phía Nam, mӝt ÿi vӅ phía Tây.
Thiên lý cù phía Bҳc: "xѭa khi khai thác, tӯ phía Bҳc cҫu Tҳt ÿӃn sông Bình Ĉӗng,
ruӝng chҵm lҫy lӝi, chѭa có ÿѭӡng bӝ, ngѭӡi muӕn ÿi Biên Hòa hoһc lên sông Băng Bӝt ÿӅu
(1) Paul Doumer: L'Indochine francaise (souvenir), p.312, Vuibert et Nony, p,1905 (Daãn theo Lòch söû Vieät Nam, taäp 2, Nxb
Khoa hoïc xaõ hoäi, 1985)

12.10 Page 120

▲back to top


phҧi ÿi ÿò dӑc. Năm Mұu Thìn (1748) ThӃ tông (tӭc Võ Vѭѫng NguyӉn Phúc Khoát) nhân có
biӃn loҥn ӣ Cao Miên, viên ÿiӅu khiӇn NguyӉn Doãn Thӫy kinh lý ÿҩt này, mӟi sai chăng dây
cҳm ÿѭӡng cho thҷng, chӛ nào gһp khe ngòi thì bҳc cҫu, chӛ nào gһp bùn lҫy thì ÿҳp cây và ÿҩt,
tӯ cӱa Cҩn ChӍ (phía Ĉông, NV chú) thành cNJ ÿӃn bӃn ÿò Bình Ĉӗng dài 17 dһm, ӣ phía Bҳc là
ÿӏa giӟi tӍnh Biên Hòa ÿһt trҥm Bình Ĉӗng, ÿi vӅ phía Bҳc là núi Châu Thӟi, ÿӃn ÿò Bình Tiên
(chӧ Ĉӗn), qua bӃn sông Cát, do ÿѭӡng sӭ Ĉӗng Phӫ xuӕng cӱa Ĉӗng Môn ÿӃn Ĉӗng Môn ÿӃn
Hѭng Phúc, chӛ nào gһp sông lӟn thì ÿһt thuyӅn ÿò...” (1).
Năm 1808 quan lӝ này ÿѭӧc sӱa sang tӯ Quҧng Nam tӟi Biên Hòa do Lê Văn Chҩt
ÿӭng trông nom dѭӟi quyӅn thӕng lƭnh cӫa NguyӉn HuǤnh Ĉӭc. Thiên lý cù phía Bҳc tӯ Sài
Gòn qua Biên Hòa , Long Thành, Bà Rӏa, Xuyên Mӝc, Hàm Tân... ngѭӧc ra phía Bҳc. Tӯng
phӫ, huyӋn chӏu trách nhiӋm huy ÿӝng dân ÿinh ÿi xâu sӱa sang ÿѭӡng sá. Ĉѭӡng làm xong,
ÿһt nhiӅu trҥm, mӛi trҥm có 20 ÿӃn 30 phu trҥm chӏu trách nhiӋm chuyӇn tiӃp công văn, sҳc chӍ
cӫa triӅu ÿình. LӋnh hӓa tӕc do ngӵa trҥm chuyӇn tiӃp chӍ mҩt 4 ngày tӯ kinh ÿô HuӃ vào tӟi
Sài Gòn".
Khi mӟi ÿánh chiӃm xong tӍnh Biên Hòa, phѭѫng tiӋn ÿi lҥi bҧo ÿҧm an ninh là pháo
hҥm chҥy ÿѭӡng sông. Công báo Nam kǤ ÿăng thông cáo ngày 10 - 10 - 1864 vӅ giá cҧ:
Sài Gòn ÿi Biên Hòa hay ngѭӧc lҥi: 2 ÿӗng/ngѭӡi/lѭӧt.
Sài Gòn ÿi Bà Rӏa hay ngѭӧc lҥi: 4 ÿӗng/ ngѭӡi/lѭӧt.
(ÿӇ so sánh: giá 100 kg gҥo lúc ҩy khoҧng 2 ÿӗng). Dƭ nhiên khách ÿi tàu là các quan
chӭc nhà nѭӟc, chӭ dân thѭӡng không ÿѭӧc dùng phѭѫng tiӋn ÿi lҥi này, mà cNJng chҷng ai ÿӫ
tiӅn ÿi pháo hҥm.
Khi tình hình an ninh trұt tӵ ÿã vãn hӗi vào mҩy năm cuӕi thӃ kӹ XIX, nhà cҫm quyӅn
thӵc dân bҳt ÿҫu cho mӣ mang ÿѭӡng sҳt, ÿѭӡng bӝ phөc vө công cuӝc khai thác thuӝc ÿӏa lҫn
thӭ nhҩt.
Năm 1901 ÿѭӡng quӕc lӝ I (route coloniale N0 I: ÿѭӡng thuӝc ÿӏa sӕ I) và ÿѭӡng sҳt Sài
Gòn - Nha Trang bҳt ÿҫu khӣi công. Năm 1902, quӕc lӝ 15 (RC N0 15) nay ÿәi là quӕc lӝ
51,00 mӣ rӝng ÿoҥn Biên Hòa - VNJng Tàu trên cѫ sӣ thiên lý cù phía Bҳc. Năm 1903 cҫu rҥch
Cát và cҫu Gành bҳc qua sông Ĉӗng Nai làm xong. Ngày 14 - 1 - 1904 ÿoҥn ÿѭӡng sҳt Sài Gòn
- Biên Hòa thông xe, tàu chӧ bҳt ÿҫu chҥy hàng ngày. Năm 1905 ÿѭӡng sҳt vѭѫn ra tӟi Xuân
Lӝc (nay là huyӋn lӷ Long Khánh) dài 71 km. Năm 1910 ÿѭӡng sҳt thông tӟi Mѭѫng Mán
(Phan ThiӃt). Ngày 16 - 7 - 1913 ÿѭӡng sҳt Sài Gòn - Nha Trang dài 411 km ÿѭa vào khai
thác...
Trong phҥm vi tӍnh Biên Hòa, ÿѭӡng sҳt và quӕc lӝ I chҥy gҫn song song nhau. Tӯ tӍnh
lӷ Biên Hòa, chúng ÿâm sâu vào rӯng rұm, cҳt qua Bàu Cá, núi Chӭa Chan, căn cӭ Giao Loan
cNJ - là nhӳng căn cӭ kháng chiӃn cӫa nghƭa quân Kinh - Thѭӧng vào thұp niên 60 thӃ kӹ XIX.
Hai con ÿѭӡng huyӃt mҥch này có ý nghƭa chiӃn lѭӧc: phөc vө viӋc ÿàn áp các phong trào
kháng chiӃn cӫa nhân dân các dân tӝc tӍnh Biên Hòa và phөc vө khai thác tài nguyên...
Do viӋc mӣ mang ÿѭӡng sҳt, ÿӝi ngNJ công nhân ÿѭӡng sҳt Biên Hòa bҳt ÿҫu ra ÿӡi.
❐❐❐
Ĉӏa phѭѫng chí tӍnh Biên Hòa năm 1901 cho biӃt trong giai ÿoҥn ÿҫu tiên, thӵc dân
Pháp chѭa chú ý ÿӃn công nghiӋp. Vào thӡi ÿiӇm ÿó có ba ngѭӡi Pháp kinh doanh gӛ ӣ hai làng
Ĉҥi An và Cҭm Ngôn là Chagnoux, Pasquez và Epardaud song không nói rõ qui mô làm ăn cӫa
hӑ.
Ӣ làng Tân Lҥi, ngay sát tӍnh lӷ, Pelleau mӣ xuӣng chӃ biӃn sѫn và vҽcni làm ra các sҧn
phҭm tӯ dҫu và mӫ cây rӯng, ÿѭӧc tiêu thө rӝng rãi. Ngѭӡi ta không rõ sӕ lѭӧng công nhân và
sҧn lѭӧng làm ra.
(1) Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, t.5, Nxb Thuaän Hoùa, 1992, tr.27.

13 Pages 121-130

▲back to top


13.1 Page 121

▲back to top


Năm 1898, hãng cѭa xҿ gӛ (thӫ công) Blondel thành lұp ӣ làng Tân Mai (quұn Châu
Thành), ÿӃn năm 1907 trӣ thành Công ty Biên Hòa kӻ nghӋ và khai thác lâm nghiӋp
(Exploitation forestière de la Bien Hoa industrielle et forestitère), bҳt ÿҫu trang bӏ máy móc cѭa
xҿ gӛ các loҥi. Năm 1912 công ty này ÿәi tên là Công ty Biên Hòa kӻ nghӋ và lâm sҧn (gӑi tҳt
là BIF) hoàn thành xây dӵng cѫ bҧn, lҳp ÿһt xong máy móc, ÿi vào sҧn xuҩt mһt hàng chính: gӛ
xҿ, ÿӗ mӝc (bàn ghӃ, giѭӡng tӫ...). Mһt hàng kinh doanh thêm là nҩu rѭӧu (và sau ÿó là mӣ ÿӗn
ÿiӅn cao su). Nhà máy cѭa Tân Mai là mӝt trong nhӳng cѫ sӣ công nghiӋp quan trӑng cӫa Pháp
không chӍ ÿӕi vӟi tӍnh Biên Hòa mà cҧ ӣ Ĉông Dѭѫng.
Lúc ÿҫu, nhà máy cѭa BIF có 300 thӧ. (Năm 1934 nhà máy tăng thêm máy móc thiӃt bӏ,
sӕ thӧ lên ÿӃn 500 ngѭӡi. Hãng ÿәi tên là hãng Lâm nghiӋp và cѭa xҿ Biên Hòa (Forêts et
scieries de Biên Hoa) song mӑi ngѭӡi vүn quen gӑi là hãng BIF, cѫ sӣ công nghiӋp lӟn nhҩt
tӍnh Biên Hòa cho tӟi Cách mҥng tháng Tám 1945). Ĉây là nѫi có phong trào công nhân mҥnh
ngay tӯ khi hãng ra ÿӡi, phӕi hӧp vӟi các nѫi: Dƭ An, Sài Gòn... vӅ sau này.
Ngoài ra tӍnh Biên Hòa còn có Công ty ÿiӋn và nѭӟc CEE cӫa tѭ bҧn Pháp vӟi sӕ lѭӧng
vài chөc công nhân.
Sân bay Biên Hòa có xѭӣng sӱa chӳa máy bay lұp tӯ thұp niên 20 thӃ kӹ XX phөc vө
cho không quân Pháp ӣ miӅn Nam Ĉông Dѭѫng.
❐❐❐
TӍnh Biên Hòa (cNJ) có vùng cao nguyên ÿҩt ÿӓ bazsalt màu mӥ, rӝng lӟn và loҥi ÿҩt
xám rҩt lý tѭӣng cho viӋc trӗng cao su - loҥi cây công nghiӋp chiӃn lѭӧc thӡi hiӋn ÿҥi.
Vào năm ÿҫu thӃ kӹ XX, nhà cҫm quyӅn Ĉông Dѭѫng cҩp lô ÿҩt nhѭӧng 3.500 ha ӣ
làng Dҫu Giây cho mӝt sӕ tѭ bҧn Pháp. Lúc ÿó, nѫi ÿây là ÿӏa ÿiӇm picnic cӫa mӝt sӕ nhà kӻ
thuұt và nhân viên ÿѭӡng sҳt ngѭӡi Pháp tӯ Sài Gòn tӟi nghӍ ngѫi, vui chѫi giҧi trí vào các
ngày lӉ và chӫ nhұt. Vài năm sau, hӑ lұp tҥi ÿây mӝt trang trҥi trӗng thí ÿiӇm: vài giӕng cà phê,
ca cao, hӗ tiêu, cam quýt, quӃ, sҧ, trà, ÿu ÿӫ, cola, măng cөt... và chăn nuôi mӝt sӕ gia súc bҧn
ÿӏa. Các thӱ nghiӋm phҫn lӟn không sinh lӧi.
Năm 1897, dѭӧc sƭ Belland trӗng thӱ vài trăm gӕc cao su mà giӕng nhұp tӯ Singapore,
trên mӝt miӃng ÿҩt thuӝc Phú Nhuұn tӍnh Gia Ĉӏnh. Năm 1905 vѭӡn cao su này cho mӫ, bán
ÿӧt ÿҫu 100 ngàn fr.
Do tác ÿӝng cӫa Pierre - Giám ÿӕc Thҧo cҫm viên Sài Gòn, trang trҥi Dҫu Giây bҳt ÿҫu
trӗng thӱ 1.000 gӕc cao su. Cùng thӡi gian này, giá cao su lên ÿӝt ngӝt tӟi 25 fr/kg do ngành
công nghiӋp ô - tô phát triӇn. Tӯ năm 1907 nhiӅu ÿӗn ÿiӅn nhӓ trӗng cao su bҳt ÿҫu thành lұp,
chӫ yӃu trên ÿҩt xám ӣ vùng ven Sài Gòn, chӫ ÿӗn ÿiӅn phҫn lӟn là công chӭc Pháp, chӍ có sӕ
ít là thѭѫng nhân. Trang trҥi Dҫu Giây trӣ thành ÿӗn ÿiӅn Suzannah (tên thánh con gái chӫ tӏch
hӝi ÿӗng quҧn trӏ) ÿѭӧc hӝi Thӯa sai Paris ÿҫu tѭ vӕn chӫ yӃu (do linh mөc RP. Artif làm ÿҥi
diӋn) vào viӋc trӗng cao su.
Năm 1908 phӫ Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng và nhóm tѭ bҧn Paris chӫ hãng máy cѭa BIF
thӓa thuұn cùng nhau: phӫ Toàn quyӅn cҩp cho hӑ vùng ÿҩt nhѭӧng 28.000 ha rӯng liӅn
khoҧnh ӣ ngay phía Ĉông Bҳc tӍnh Biên Hòa có sông Ĉӗng Nai và sông La Ngà bao bӑc làm
mút ranh giӟi, ÿӇ ÿәi lҩy ÿiӅu ÿó các nhà tѭ bҧn cam kӃt cho ÿһt mӝt ÿѭӡng sҳt Decauville khә
hҽp tӯ Trҧng Bom tӟi Cây Gáo ÿӇ khai thác gӛ rӯng. Vùng ÿҩt nhѭӧng này mӣ ra Công ty cao
su Ĉӗng Nai (LCD: Les caoutchousd Donnai) gӗm ba tiӇu khu (secteur) sau trӣ thành ba ÿӗn
ÿiӅn cao su: Trҧng Bom, Cây Gáo, Túc Trѭng (vào năm 1926).
Năm 1910, Công ty ÿӗn ÿiӅn Ĉҩt ÿӓ (Société des plantations des terres rouges, viӃt tҳt
là SPTR) lұp hai ÿӗn ÿiӅn Courtenay và Long Thành (và mӝt sӕ ÿӗn ÿiӅn ӣ các nѫi khác).
Năm 1911, Ascoli cùng Công ty thuѫng mҥi và hàng hҧi ViӉn Ĉông (CCNEO:
Compagnie de commerce et navigation d'Extrême - Orient) hùn hҥp vӟi Suzannah lұp Công ty

13.2 Page 122

▲back to top


ÿӗn ÿiӅn An Lӝc có diӋn tích 3.700 ha vӟi sӕ vӕn 3 triӋu fr bҳt ÿҫu công cuӝc khai hoang và
trӗng cao su.
CNJng năm 1911 Công ty ÿӗn ÿiӅn cao su Xuân Lӝc (Société des plantations d'hévéas
Xuân Lӝc, viӃt tҳt SPH - XL) mӣ ÿӗn ÿiӅn Hàng Gòn.
Octave Dupuy là nhà tѭ bҧn Paris do ăn chѫi mà phá tán tài sҧn. Nhӡ nhӳng mӕi quan
hӋ vӟi chính giӟi chính trӏ và quҧn trӏ, ông ta xin ÿѭӧc mӝt vùng ÿҩt nhѭӧng ӣ miӅn Ĉông Nam
kǤ, trên vùng ÿҩt ÿӓ màu mӥ gӑi là Ĉӗng Háp rӝng 800 ha ӣ phía Ĉông ÿӗn ÿiӅn An Lӝc.
Nhѭng nhà colon này chӍ có thӇ trӗng vài ha ӣ khu ÿҩt ven ÿѭӡng sҳt và ӣ lǤ Sài Gòn, chҷng
ngó ngàng gì ÿӃn cѫ ngѫi cӫa mình. Chҷng bao lâu doanh nghiӋp Ĉӗng Háp bӏ bán rҿ cho ÿӗn
ÿiӅn An Lӝc, khiӃn diӋn tích cӫa nó tăng lên tӟi 4.500 ha.
Biétry là mӝt trong các thӫ lƭnh sáng lұp "công ÿoàn vàng" - tay sai cӫa giӟi tѭ sҧn Pháp
vào ÿҫu nhӳng năm 1910. Y chӕng phá ráo riӃt các cuӝc ÿҩu tranh cӫa thӧ mӓ, thӧ dӋt, thӧ
luyӋn kim (trong Tә liên ÿoàn lao ÿӝng Pháp CGT) ÿòi cҧi thiӋn ÿӡi sӕng quá khә cӵc. "Công
ÿoàn vàng" thҩt bҥi, giӟi chӫ quyӃt ÿӏnh Biétry phҧi "biӃn" khӓi sân khҩu chính trӏ nѭӟc Pháp.
Chính phӫ Pháp cҩp cho hҳn 20.000 ha ÿҩt vùng Cam Tiêm và các chӫ cNJ thêm vào ÿó món
tiӅn cho hҳn khai thác ÿҩt ÿai. Hҳn ÿӃn ÿây trѭӟc khi nә ra cuӝc chiӃn tranh thӃ giӟi thӭ nhҩt
(1914). Hҳn trӗng vài chөc ha cao su chҷng gһp khó khăn gì. Do cӓ tranh không ÿѭӧc dӑn sҥch,
mӝt trұn cháy tàn phá ÿӗng cӓ tranh và sӕ cao su ÿã mӑc. Chán nҧn, bӋnh tұt, hӃt nѫi trông cұy
nѭѫng nhӡ, mӝng làm giàu tan vӥ, tên phiêu lѭu này trӣ vӅ Pháp khi chiӃn tranh kӃt thúc
(1918) và chӃt sau ÿó ít lâu. Vùng ÿҩt Cam Tiêm rѫi vào tay tұp ÿoàn Suzannah và An Lӝc, sau
này trӣ thành ÿӗn ÿiӅn Ông QuӃ, vӟi giá rҿ mҥt gҫn nhѭ cho không.
Cho ÿӃn năm 1945 trên ÿӏa bàn tӍnh Biên Hòa có 61 ÿӗn ÿiӅn cӫa tѭ bҧn Pháp và tѭ bҧn
ViӋt (1).
Ngѭӡi ta nhұn thҩy sӕ chӫ ÿӗn ÿiӅn ViӋt Nam thұt ít ӓi so vӟi sӕ chӫ ÿӗn ÿiӅn Pháp.
DiӋn tích mӝt sӕ ÿӗn ÿiӅn cӫa ngѭӡi ViӋt cNJng nhӓ so vӟi ÿӗn ÿiӅn An Lӝc chҷng hҥn, chӍ bҵng
mӝt khu (secteur) mà thôi.
DiӋn tích trӗng cao su tăng rҩt nhanh vì mӫ cao su là thӭ nguyên liӋu chiӃn lѭӧc cҫn
thiӃt cho nhiӅu ngành công nghiӋp châu Âu và Mӻ. Năm 1906 mӟi có 8,28 ha cao su mà ÿӃn
năm 1929 diӋn tích cao su ӣ tӍnh Biên Hòa lên tӟi 21.300 ha.
Ĉӗn ÿiӅn càng mӣ nhiӅu thì càng cҫn nhân công, sӕ cu li ÿӗn ÿiӅn - theo lӕi gӑi thӡi ÿó,
nay ta gӑi là công nhân - càng ÿông. Vào buәi ÿҫu, thӵc dân Pháp thuê ngѭӡi tҥi chӛ vào làm
cho chúng, có cҧ mӝt sӕ ÿӗng bào dân tӝc ít ngѭӡi. Khi các ÿӗn ÿiӅn bành trѭӟng, cҫn có thêm
lao ÿӝng nѫi khác ÿӃn. Khoҧng năm 1911, nhân công ÿӏa phѭѫng không ÿӫ, do linh mөc Artif
kêu gӑi mà mӝt cӝng ÿӗng giáo dân Nam Trung kǤ ÿҫu tiên gӗm 30 gia ÿình ÿӃn ÿây làm phu
ÿӗn ÿiӅn.
Rӗi thӵc dân Pháp mӝ phu contrat (giao kèo) là nông dân và ngѭӡi nghèo khә miӅn
Bҳc, miӅn Trung. Chúng có hҷn chính sách bҫn cùng hóa nhân dân ta ÿӇ dӉ dàng mӝ phu cho
các ÿӗn ÿiӅn và các hҫm mӓ. Báo Ý Chí Ĉông D˱˯ng (Volonté indochinoise) ngày 10 - 8 - 1927
viӃt: "Ĉó là sӵ tái bҧn trong giӳa thӃ kӹ XX này cӫa cái chӧ buôn nô lӋ".
Khi mӝ phu, chúng lӯa gҥt ngѭӡi nông dân bҵng bao lӡi hӭa hҽn mӻ miӅu vӅ thiên
ÿѭӡng ÿҩt ÿӓ Nam kǤ. Nhѭng khi hӑ tӟi nѫi, thӵc tӃ khҳc nghiӋt bày ra: khí hұu khҳc nghiӋt
cӫa rӯng rұm Ĉông Nam bӝ, bӋnh sӕt rét ngã nѭӟc, nhѭng tӋ hҥi nhҩt là sӵ bóc lӝt tàn bҥo và
nҥn ÿánh ÿұp dã man. Cҧnh sӕng cѫ cӵc cӫa nhӳng phu cao su ÿѭӧc miêu tҧ trong mӝt sӕ tài
liӋu sau:
"Giӡ lao ÿӝng là nhѭ sau: ba giӡ sáng thӭc dұy, bӕn giӡ tұp hӧp. Nhѭng vì có hàng
ngàn phu phҧi ÿӃm nên chҳc là giӡ khӣi hành không thӇ trѭӟc bӕn rѭӥi. Giӳa buәi, ÿѭӧc nghӍ
(1) Xem chi tieát trong taäp II Kinh teá, Ñòa chí Ñoàng Nai.

13.3 Page 123

▲back to top


mӝt tiӃng rѭӥi, nhѭng tҩt cҧ nhӳng ngѭӡi phu ÿӅu ÿoán chҳc rҵng chӍ ÿӃn tӕi mӏt thì hӑ mӟi trӣ
vӅ nhà"(1).
" Trѭӟc khi ӣ miӅn Bҳc ra ÿi, ngѭӡi ta hӭa phát gҥo miӉn phí cho phu, nhѭng khi tӟi
ÿӗn ÿiӅn ngѭӡi ta phát gҥo trӯ lѭѫng. Vӧ chӗng cai hay giám thӏ ÿã bán chӏu gҥo vӟi giá 2 ÿӗng
mӝt tҥ, gҥo này rҩt xҩu, ngѭӡi phu tӵ nҩu ăn. Phu phҧi uӕng nѭӟc suӕi hay nѭӟc nguӗn, thay vì
trà, vài ngѭӡi ÿã lҩy lá rӯng nҩu uӕng" - Paul monet, Entre deux feux - (2).
"Chӫ Tây không làm nhà, chӍ cho dӵng mҩy lӅu tranh, trӡi mѭa thì nѭӟc dӝt tӭ bӅ,
nhiӅu khi culi phҧi ngӗi suӕt ÿêm, ÿèn lӱa không có, lҥnh run cҫm cұp". (3).
Do sӕng khә cӵc ÿӑa ÿày nên tӹ lӋ công nhân cao su chӃt và bӋnh tұt khá cao. Báo
Humanité cӫa Ĉҧng Cӝng sҧn Pháp ra ngày 7 - - 1929 viӃt: "... Ӣ Công ty ÿҩt ÿӓ, ngѭӡi ta ÿã
ghi nhұn trong vòng 11 tháng có 123 ngѭӡi chӃt và 242 ngѭӡi phҧi ÿi nhà thѭѫng, trong sӕ 639
lao ÿӝng. Tҥi ÿӗn ÿiӅn An ViӉn (Biên Hòa) khi mӟi thành lұp năm 1927, trong sӕ 502 công
nhân thì tӹ lӋ bӏ bӋnh và chӃt thұt khӫng khiӃp, 27,4% ÿau ӕm và 26,7% bӏ chӃt". Trӣ lҥi Công
ty ÿҩt ÿӓ vӟi các sӕ liӋu ÿã nêu, chúng ta ÿѭӧc con sӕ: 19,24% chӃt và 37,87% bӏ ÿau ӕm, mӝt
tӹ lӋ chҷng kém ÿӏa ngөc An ViӉn là bao.
Theo mӝt thӕng kê cӫa Công ty cao su ÿҩt ÿӓ SPTR, tӯ năm 1927 ÿӃn năm 1945, chúng
mӝ 197,809 phu thì sӕ bӏ chӃt là 21.485 ngѭӡi (tӹ lӋ 10,86%).
Bӑn tѭ bҧn chӫ ÿӗn ÿiӅn Pháp ngày càng thu lãi ghê gӟm. Công ty cao su Xuân Lӝc có
vӕn ban ÿҫu 360 ngàn fr, năm 1937 lãi 4.193.000 fr (gҩp 11,6 lҫn), năm 1939 lãi 8.830.000 fr
(gҩp 24,5 lҫn). Công ty cao su Ĉҩt ÿӓ có vӕn ban ÿҫu là 2,3 triӋu fr, năm 1937 lãi 75.670.000 fr
(gҩp 23,9 lҫn), năm 1939 lãi 1.071.000.000 fr (gҩp 465,6 lҫn). Bӑn thӵc dân làm giàu bҵng sӵ
bóc lӝt công sӭc trên mӗ hôi, nѭӟc mҳt, xѭѫng máu phu ÿӗn ÿiӅn.
III.3. Chính sách giáo dͭc:
Tӯ lâu, các nhà Nho nѭӟc ta sáng tҥo chӳ Nôm tӯ chӳ Hán. Cҧ hai thӭ chӳ này có lúc
ÿѭӧc dùng trong hӑc hành, thi cӱ và sáng tác thѫ văn. Muӕn biӃt chӳ Nôm, phҧi rành chӳ Hán,
do ÿó sӕ ngѭӡi biӃt chӳ Nôm khá hҥn chӃ.
Các giáo sƭ ÿҥo Thiên Chúa tӯ phѭѫng Tây vào nѭӟc ta truyӅn ÿҥo ÿã cӕ gҳng hӑc tiӃng
ViӋt ÿӇ có thӇ giҧng giáo lý. NhiӅu lӟp giáo sƭ ÿã phiên âm tiӃng ViӋt bҵng chӳ La tinh, dҫn
dҫn chӳ quӕc ngӳ La tinh hóa hoàn thiӋn.
Tӯ thӭ chӳ quӕc ngӳ ÿҫu tiên còn rҩt thô sѫ ÿӃn chӳ trong cuӕn Tӯ ÿiӇn B͛ - Vi͏t cӫa
Amaral (1632) và Tӯ ÿiӇn Bӗ - ViӋt cӫa Barbosa (ra ÿӡi sau ít lâu) có bѭӟc tiӃn lӟn. Năm 1651,
Alexandre de Rhodes xuҩt bҧn cuӕn Tӯ ÿiӇnViӋt - B͛ - La tinh thì chӳ quӕc ngӳ ÿã gҫn vӟi
ngày nay khá nhiӅu (cuӕn này vӯa ÿѭӧc tái bҧn năm 1993). Ông ta nói rõ mөc ÿích làm tӵ ÿiӇn
ÿӇ các giáo sƭ hӑc tiӃng ViӋt mà truyӅn ÿҥo, mһt khác giúp ngѭӡi ViӋt hӑc tiӃng Bӗ Ĉào Nha và
chӳ La tinh trong các trѭӡng dòng. Nhѭ vұy, lúc ÿҫu chӳ quӕc ngӳ chӍ dùng trong cӝng ÿӗng
giáo hӝi Công giáo ӣ nѭӟc ta. Sau này, các nhà cách mҥng nѭӟc ta dùng chӳ quӕc ngӳ làm vNJ
khí sҳc bén ÿӇ lұt ÿә ách thӕng trӏ cӫa chӫ nghƭa thӵc dân, giҧi phóng dân tӝc.
Thӵc dân Pháp ÿánh chiӃm Nam kǤ, gһp sӭc kháng cӵ mҥnh mӁ cӫa nhân dân ta ӣ khҳp
nѫi. Buәi ÿҫu, tҫng lӟp sƭ phu hiӋu triӋu mӑi tҫng lӟp ÿӭng lên chӕng xâm lăng nên ÿӏch cho
rҵng nӃu triӋt ÿѭӧc bӝ phұn lãnh ÿҥo thì sӁ dҽp tan cuӝc kháng chiӃn. Thӵc hiӋn chính sách
quân quҧn trӵc trӏ và ÿӗng hóa vӅ văn hóa, chúng cho thay chӳ nho bҵng chӳ quӕc ngӳ trong
viӋc cai trӏ nhҵm xóa bӓ ҧnh hѭӣng cӫa tҫng lӟp sƭ phu phong kiӃn. Nhà cҫm quyӅn Pháp ӣ
Nam kǤ mӣ trѭӡng dҥy tiӃng Pháp cho ngѭӡi ViӋt và mӣ trѭӡng dҥy tiӃng ViӋt cho viên chӭc
Pháp, mӣ trѭӡng Hұu bә, trѭӡng thông ngôn (phiên dӏch)... Chúng lұp tӡ Gia Ĉӏnh báo bҵng
(1) De Lamarre, Baùo Phuïc sinh (La reùsurrection).
(2) Daãn theo Lòch söû phong traøo coâng nhaân cao su Vieät Nam (1906 - 1990), Nxb Treû, Tp.HCM, 1993, tr.24
(3) Baùo Tieáng vang An Nam (Echo annamite) ngaøy 19 - 9 - 1928.

13.4 Page 124

▲back to top


chӳ quӕc ngӳ ÿӇ ÿăng tҧi các thông tѭ, nghӏ ÿӏnh... cӫa chính quyӅn. Tӯ năm 1862, mӑi công
văn ÿӅu bҵng chӳ quӕc ngӳ và chӳ Pháp.
Không mҩy ngѭӡi ViӋt chӏu ÿi hӑc chӳ và tiӃng Pháp, ÿӃn nӛi nhà cҫm quyӅn bҳt mӛi
làng phҧi cӱ mҩy ngѭӡi ÿi hӑc nhѭ bҳt lính. NhiӅu nhà khá giҧ phҧi thuê tiӅn cho ngѭӡi nghèo
ÿi hӑc thay cho ÿӫ sӕ qui ÿӏnh. Cultru nhұn xét: "KӃt quҧ chҷng ra làm sao cҧ, phҫn ÿông trҿ
em ÿi hӑc chӍ hӑc ÿӑc hay viӃt chӳ quӕc ngӳ, không mҩy ÿӭa hӑc và nói tiӃng Pháp, có nói
ÿѭӧc cNJng kém quá. Sau mӝt năm hӑc, vài ÿӭa bӏ bҳt ÿi làm thông ngôn ӣ các ÿӗn lính"(1)
Vào cuӕi thұp niên 70 cӫa thӃ kӹ XIX, Trѭӡng tiӇu hӑc Biên Hòa (nay là Trѭӡng tiӇu
hӑc NguyӉn Du ӣ thành phӕ Biên Hòa) là mӝt trong các trѭӡng ÿѭӧc thành lұp sӟm nhҩt tӍnh.
Sách Ĉ͓a ph˱˯ng chí t͑nh Biên Hòa năm 1901 cho biӃt cҧ tӍnh có mӝt trѭӡng tiӇu hӑc ÿһt ӣ tӍnh
lӷ do mӝt giáo viên Pháp ÿӭng ÿҫu vӟi bӕn thҫy giáo bҧn xӭ, có 182 hӑc sinh các lӟp. Bӕn
trѭӡng tәng ÿһt ӣ các xã Bình Trѭӟc, BӃn Gӛ, Tân Uyên, Bình Mӻ ÿӅu do các thҫy giáo ViӋt
Nam phө trách; các trѭӡng này là trѭӡng sѫ hӑc (hӑc ÿӇ thi lҩy bҵng sѫ hӑc yӃu lѭӧc, nhѭ lӟp
ba bây giӡ). Tәng sӕ là 196 hӑc sinh. Sáu trѭӡng dòng (cӫa nhà thӡ Công giáo) ÿһt ӣ các xã
Bình Trѭӟc, Tân TriӅu Ĉông, Phѭӟc Vƭnh (xóm Bò Nӭa), Long Bình (xóm Long ĈiӅm), Mӻ
Hӝi, Phѭӟc Thành; sӕ hӑc sinh nam: 150, sӕ hӑc sinh nӳ: 19.
Nhѭ vұy, tәng sӕ hӑc sinh các trѭӡng hӑc tiӃng Pháp và chӳ quӕc ngӳ là 507, so vӟi sӕ
dân trong tӍnh Biên Hòa vào thӡi ÿiӇm ÿó 102.194 thì tӹ lӋ thұt quá nhӓ bé (0,49%).
Ngoài ra vào thӡi ÿiӇm này còn tӗn tҥi nhӳng lӟp hӑc Nho mӣ tҥi các tѭ gia (có xin
phép) vӟi sӕ 651 hӑc sinh.
Sӕ trѭӡng tiӇu hӑc và trѭӡng làng sӁ tăng vào các năm sau, nhѭng hӑc sinh tӕt nghiӋp
bұc tiӇu hӑc muӕn hӑc lên trung hӑc thì phҧi ÿi Sài Gòn. Tình trҥng này kéo dài cho ÿӃn năm
1956, khi Trѭӡng trung hӑc Ngô QuyӅn ÿѭӧc thành lұp.
Năm 1903, nhà chӭc trách tӍnh Biên Hòa mӣ Trѭӡng mӻ nghӋ Biên Hòa theo sáng kiӃn
cӫa hӑa sƭ André Joyeux. Trѭӡng dҥy nhiӅu môn hӑc: ÿúc và gò ÿӗng, làm ÿӗ gӕm, ÿӗ mӝc,
rèn, ÿan lát.... Mөc tiêu cӫa trѭӡng là ÿào tҥo các thӧ thӫ công có tay nghӅ vӳng vàng làm các
sҧn phҭm thӫ công có chҩt lѭӧng ÿӇ bán và xuҩt khҭu. Ngành ÿӗng và gӕm kӃ thӯa truyӅn
thӕng xѭa, ÿѭӧc nâng cao theo hѭӟng hiӋn ÿҥi các sҧn phҭm ÿѭӧc khách du lӏch ѭa thích. Tӯ
năm 1923, R.Balick (tӕt nghiӋp mӻ thuұt trang trí Paris) ÿѭӧc cӱ làm hiӋu trѭӣng Trѭӡng mӻ
nghӋ bҧn xӭ Biên Hòa, ÿã cùng vӧ là Mariette Balick (tӕt nghiӋp Trѭӡng mӻ thuұt gӕm
Limoges) ÿѭa viӋc dҥy gӕm theo cѫ sӣ khoa hӑc hiӋn ÿҥi thì các sҧn phҭm gӕm Biên Hòa cӫa
trѭӡng có sӵ thay ÿәi vӅ chҩt. Các sҧn phҭm gӕm và ÿӗng cӫa trѭӡng kӃt hӧp tính mӻ thuұt Á -
Âu tuy chuyên làm theo kiӇu xѭa, ít sáng tác kiӇu mүu tân thӡi. Hӧp tác xã mӻ nghӋ Biên Hòa
do các hӑc sinh ÿã tӕt nghiӋp lұp ra, mӝt thӡi phát triӇn sҧn xuҩt ÿӫ cung ӭng cho nhu cҫu, sӣ
thích cӫa khách hàng trong và ngoài nѭӟc.
Tuy mӛi năm trѭӡng chӍ thu nhұn vài chөc hӑc sinh, nhѭng suӕt thӡi gian dài, ÿã có
nhiӅu ngѭӡi tӕt nghiӋp trӣ thành thӧ thӫ công, tҥo nên trѭӡng phái gӕm Biên Hòa ÿһc sҳc.
Georges Dibourg tӯng mӣ xѭӣng gӕm Ĉӗng Nai vӟi tên gӑi Cédo (Céramiques du Donnai) vào
nӱa thұp niên 20 ӣ làng An Hҧo (phѭӡng An Bình bây giӡ) mѭӟn thӧ là hӑc sinh mӻ thuұt ÿӇ
làm các bӝ ÿӗ trà, cà phê, chén dƭa... xuҩt khҭu sang Pháp.
Sӵ nghiӋp giáo dөc ÿào tҥo cӫa Pháp ӣ tӍnh Biên Hòa suӕt mҩy chөc năm ÿô hӝ thұt nhӓ
bé. Hѫn 90% nhân dân thҩt hӑc, tình trҥng này kéo dài cho ÿӃn Cách mҥng tháng Tám 1945
(46[2]).
(1) Traàn Vaên Giaøu: sñd, tr.201.
(46[2]) Xin xem chi tieát hôn trong taäp V Vaên hoaù - xaõ hoäi, Ñòa chí Ñoàng Nai

13.5 Page 125

▲back to top


III.4. S͹ phân hóa xã h͡i và quá trình hình thành ÿ͡i ngNJ công nhân ͧ Biên Hòa:
Chính sách khai thác thuӝc ÿӏa cӫa thӵc dân Pháp làm cho xã hӝi ViӋt Nam có nhiӅu
thay ÿәi so vӟi trѭӟc ÿây. TӍnh Biên Hòa nҵm trong quӻ ÿҥo cӫa sӵ thay ÿәi này. VӅ mһt hành
chánh tә chӭc, Biên Hòa dѭӟi thӡi thuӝc Pháp ÿã nhiӅu lҫn ÿѭӧc sҳp xӃp, phân chia (xem thêm
phҫn Ĉӏa lý Lӏch sӱ - Tұp Ĉӏa lý). Dân sӕ ngày càng tăng lên do các nguӗn nhұp cѭ tӯ nѫi khác
ÿӃn, ÿһc biӋt là tӯ miӅn Bҳc, miӅn Trung qua công viӋc mӝ phu “công tra” làm viӋc tҥi các ÿӗn
ÿiӅn cao su. Nông thôn Biên Hòa có nhiӅu biӃn chuyӇn so vӟi trѭӟc ÿây. Vì là tӍnh phө cұn Sài
Gòn, mӝt trung tâm thѭѫng mҥi mà thӵc dân Pháp ra sӭc xây dӵng ÿӇ phөc vө cho công cuӝc
khai thác tӕi ÿa hiӋu quҧ ӣ Nam kǤ, Biên Hòa chӏu nhӳng ҧnh hѭӣng lӟn. NӅn kinh tӃ nông
thôn tӵ cung cҩp cӫa ngѭӡi dân trѭӟc ÿây dҫn dҫn chuyӇn sang sҧn xuҩt cung cҩp hàng hóa,
phөc vө cho kinh tӃ thӏ trѭӡng, phө thuӝc vào chính sách khai thác kinh tӃ cӫa Pháp. Hàng hóa
sҧn xuҩt ra nhѭ lúa, gҥo, cao su... ÿѭӧc ÿѭa vӅ Sài Gòn ÿӇ xuҩt khҭu, xã hӝi Biên Hòa có sӵ
phân hóa cao. Ngoài thӵc dân tѭ bҧn phѭѫng Tây, nay xuҩt hiӋn tҫng lӟn tѭ bҧn ngѭӡi bҧn xӭ
và ÿóng mӝt vai trò khá quan trӑng trong nӅn kinh tӃ cӫa giai ÿoҥn này. Ĉó là các ÿiӅn chӫ vӟi
nhӳng trang trҥi, ÿӗn ÿiӅn, nhà máy, công ty... chiӃm hӳu phҫn lӟn sӕ ÿҩt ÿai canh tác, phát
triӇn khá nhiӅu trên vùng ÿҩt Biên Hòa. Tҫng lӟp nhân dân bӏ bҫn cùng hóa nghiêm trӑng qua
chính sách cѭӟp ÿoҥt ruӝng ÿҩt và khai thác nông nghiӋp cӫa thӵc dân Pháp. Hӑ chiӃm sӕ
lѭӧng ÿông ÿҧo, là lӵc lѭӧng tham gia sҧn xuҩt lӟn nhѭng ruӝng ÿҩt thì không có. Hӑ trӣ thành
nhӳng tá ÿiӅn, làm thuê ngay trên ÿҩt cӫa mình trѭӟc ÿây nay ÿã bӏ chiӃm ÿoҥt. Cuӝc sӕng cӫa
nhân dân chӏu nhiӅu khә cӵc, chӏu hàng trăm thӭ thuӃ, tô, nӧ, ÿói ăn, ÿói mһc, mһc dù làm quҫn
quұt suӕt năm vì chính quyӅn thuӝc ÿӏa Pháp cùng vӟi bӑn tay sai cҩu kӃt, ra sӭc ÿàn áp, bóc
lӝt.
Ĉһc biӋt trong thӡi kǤ thӵc dân Pháp ÿҭy mҥnh công cuӝc khai thác thuӝc ÿӏa vӟi công
viӋc mӣ mang ÿѭӡng giao thông: ÿѭӡng sҳt, ÿѭӡng bӝ cùng vӟi viӋc hình thành các ÿӗn ÿiӅn
cao su ӣ Biên Hòa ÿã manh nha hình thành mӝt giai tҫng mӟi trong xã hӝi. Ĉó là tҫng lӟp công
nhân làm viӋc tҥi các nhà máy: ĈӅ pô Dƭ An, Hãng cѭa BIF, các ÿӗn ÿiӅn... có tính chҩt tұp
trung và ngày càng tăng lên. Cuӝc sӕng cӫa tҫng lӟp công nhân bӏ ba tҫng áp bӭc, bóc lӝt: thӵc
dân, tѭ bҧn và phong kiӃn. Nhӳng nѫi hӑ làm viӋc ÿѭӧc ví nhѭ chӕn ÿӏa ngөc trҫn gian. Hӑ bӏ
cѭӥng bӭc lao ÿӝng quá sӭc, bӏ ÿӕi xӱ thұm tӋ, bӏ vô sҧn hóa. Vì vұy, tҫng lӟp công nhân này
ÿã sӟm ÿoàn kӃt lҥi và ÿҩu tranh vӟi nhӳng thӃ lӵc bóc lӝt, áp bӭc mình bҵng nhiӅu hình thӭc.
Có thӇ nói chính sách cai trӏ và khai thác thuӝc ÿӏa cӫa thӵc dân Pháp ӣ ViӋt Nam nói
chung, Nam kǤ nói riêng ÿã tҥo nên nhӳng thay ÿәi trong tình hình xã hӝi cӫa nѭӟc ta. Ӣ Biên
Hòa tӯ ngày thӵc dân Pháp chiӃm ÿóng cho ÿӃn nhӳng năm ÿҫu thұp niên 30 cӫa thӃ kӹ 20 bӝ
mһt xã hӝi có nhiӅu biӃn chuyӇn so vӟi trѭӟc. HӋ thӕng giao thông ÿѭӧc ÿҫu tѭ xây dӵng, môi
trѭӡng giáo dөc y tӃ có phát triӇn, ÿô thӏ vӟi viӋc xây dӵng các công sӣ phát triӇn, diӋn tích
canh tác nông nghiӋp, công nghiӋp ÿҭy mҥnh song nhӳng ÿiӅu ÿó không phҧi là “thӵc tâm” cӫa
công viӋc khai hóa cӫa thӵc dân Pháp mà chӍ nhҵm phөc vө cho mөc ÿích khai thác thuӝc ÿӏa
triӋt ÿӇ cӫa chúng. Chính sách cai trӏ, áp bӭc gay gҳt và bóc lӝt tàn bҥo vӅ kinh tӃ, chính trӏ cӫa
thӵc dân Pháp và bӑn tay sai làm cho xã hӝi ViӋt Nam ngày càng khӫng hoҧng nghiêm trӑng,
phҫn lӟn tҫng lӟp nhân dân khә cӵc, thҩt hӑc, trong kiӃp lҫm than nô lӋ. ĈiӅu ÿó, tҩt yӃu ÿѭa
tӟi nhӳng mâu thuүn xã hӝi, ÿһc biӋt cӫa lӟp ngѭӡi bӏ trӏ ÿӕi vӟi xâm lăng và thӃ lӵc tay sai bán
nѭӟc và buӝc hӑ phҧi ÿӭng lên ÿҩu tranh ÿӇ ÿòi quyӅn sӕng, quyӅn tӵ do. Nhân dân Biên Hòa
ÿӭng lên ÿҩu tranh vӟi kҿ thù, mà quan trӑng là sӵ tham gia cӫa giai cҩp công nhân.
IV. BIÊN HÒA TRONG CÔNG CUӜC GIҦI PHÓNG DÂN TӜC DѬӞI SӴ LÃNH ĈҤO
CӪA ĈҦNG:
IV.1. Phong trào công nhân Biên Hòa d˱ͣi ̫nh h˱ͧng cͯa chͯ nghƭa Mác - Lênin:

13.6 Page 126

▲back to top


Tӯ nhӳng năm 1925, 1926 trӣ ÿi, tӍnh Biên Hòa cNJng nhѭ nhiӅu ÿӏa phѭѫng khác ӣ
Nam bӝ bҳt ÿҫu xuҩt hiӋn mӝt phong trào yêu nѭӟc ÿѭӧc soi sáng bӣi ÿѭӡng lӕi cách mҥng vô
sҧn do NguyӉn Ái Quӕc tiӃp thu và truyӅn bá vào ViӋt Nam.
Tháng 10 năm 1926, các ÿӗng chí Phan Trӑng Bình và NguyӉn Văn Lӧi cӫa tә chӭc
Hӝi Thanh niên Cách mҥng ViӋt Nam ÿѭӧc cӱ vӅ Sài Gòn gҫy dӵng cѫ sӣ. Năm 1927, sau khi
bҳt liên lҥc và thâu nhұn tә chӭc Công hӝi bí mұt do ÿӗng chí Tôn Ĉӭc Thҳng lãnh ÿҥo, KǤ bӝ
Thanh niên Cách mҥng ViӋt Nam ӣ Nam kǤ ÿѭӧc thành lұp. Năm 1928, thӵc hiӋn chӫ trѭѫng
"vô sҧn hóa" nhiӅu hӝi viên cӫa KǤ bӝ ÿã len lӓi vào làm phu, làm thӧ ӣ các nhà máy, ÿӗn
ÿiӅn... tuyên truyӅn vұn ÿӝng và xây dӵng tә chӭc cách mҥng ÿӗng thӡi cNJng ÿӇ tӵ rèn luyӋn
lұp trѭӡng giai cҩp công nhân.
Tҥi Biên Hòa, mӝt sӕ ÿӗng chí ÿã vӅ hoҥt ÿӝng và xây dӵng cѫ sӣ ӣ ÿӗn ÿiӅn cao su
Phú RiӅng, Cam Tiêm, Cuӝc tѫ nay (1), ÿӅ pô xe lӱa Dƭ An, Nhà máy cѭa BIF... . Ĉӗng chí
NguyӉn Văn Vƭnh (tӭc NguyӉn Xuân Cӯ) là lӟp hӝi viên ÿҫu tiên cӫa Hӝi Thanh niên Cách
mҥng ViӋt Nam. Khoҧng ÿҫu năm 1928, Cӯ ÿi "vô sҧn hóa" ӣ ÿӗn ÿiӅn cao su Phú RiӅng là
mӝt công nhân tӵ do, ÿѭӧc quyӅn ÿi lҥi trong ÿӗn ÿiӅn và nhiӅu nѫi khác, ÿӗng chí tìm cách
tuyên truyӅn giáo dөc giác ngӝ cách mҥng công nhân. Tháng 4 năm 1928, Chi bӝ Hӝi Thanh
niên Cách mҥng ViӋt Nam ÿӗn ÿiӅn Phú RiӅng ÿѭӧc thành lұp có các hӝi viên gӗm Trҫn Tӱ
Bình, Tҥ, Hӗng, Hà do ÿӗng chí NguyӉn Xuân Cӯ làm bí thѭ. Ĉây là mӝt trong 19 chi bӝ Hӝi
Thanh niên Cách mҥng ViӋt Nam ӣ Nam kǤ lúc bҩy giӡ.
Tӯ nhӳng hҥt giӕng ÿӓ này, ÿӝi ngNJ cán bӝ cѫ sӣ cách mҥng ngày càng tăng thêm, ÿông
ÿҧo quҫn chúng lao ÿӝng bѭӟc vào mӝt thӡi kǤ ÿҩu tranh mӟi có sӵ lãnh ÿҥo cӫa tә chӭc cách
mҥng. Phong trào ÿҩu tranh cӫa các tҫng lӟp nhân dân trong tӍnh dҩy lên ngày càng mҥnh mӁ,
ÿһc biӋt là phong trào ÿҩu tranh cӫa công nhân ӣ các ÿӗn ÿiӅn cao su.
Ngày 25 tháng 9 năm 1928, dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo cӫa tiӇu tә Hӝi Thanh niên Cách mҥng
ViӋt Nam, hѫn 400 công nhân cao su ӣ Cam Tiêm ÿӗng loҥt bãi công. Tӯ sáng sӟm công nhân
kéo nhau ra sân ÿiӇm, ÿѭa yêu sách ÿòi chӫ sӣ phҧi thӵc hiӋn nhӳng ÿiӅu khoҧn trong bҧn giao
kèo ÿã ký trѭӟc khi ÿӃn ÿӗn ÿiӅn lao ÿӝng. Cuӝc bãi công kéo dài ÿӃn chiӅu tӕi. Công nhân
dùng gұy gӝc bao vây văn phòng sӣ. Bӑn chӫ, sӃp hoҧng sӧ bӓ trӕn sang ÿӗn ÿiӅn Dҫu Giây,
cho tay chân ÿӃn bót hiӃn binh Xuân Lӝc cҩp báo ÿӗng thӡi ÿiӋn vӅ Tòa bӕ Biên Hòa yêu cҫu
tăng viӋn. TӍnh trѭӣng Biên Hòa cҩp tӕc cӱ 20 lính và hiӃn binh lên Xuân Lӝc phӕi hӧp vӟi
binh lính ӣ ÿây kéo vào ÿӗn ÿiӅn Cam Tiêm ÿàn áp cuӝc ÿҩu tranh. Cuӝc xô xát ÿүm máu giӳa
công nhân cao su vӟi binh lính và hiӃn binh Pháp diӉn ra làm hàng chөc ngѭӡi chӃt và bӏ
thѭѫng. NhiӅu gia ÿình công nhân bӓ trӕn, tҧn mác ra rӯng. Hѫn mӝt tháng sau, công viӋc sҧn
xuҩt cӫa ÿӗn ÿiӅn mӟi dҫn dҫn әn ÿӏnh.
Cuӝc ÿҩu tranh này và sӵ ÿàn áp bҵng bҥo lӵc cӫa thӵc dân Pháp ÿã làm xôn xao và gây
xúc ÿӝng dѭ luұn quҫn chúng trong và ngoài nѭӟc. Tәng liên ÿoàn lao ÿӝng Pháp ÿã lên tiӃng
phҧn ÿӕi sӵ ÿàn áp cӫa bӑn thӵc dân tѭ bҧn ÿӕi vӟi công nhân ÿӗn ÿiӅn này và bày tӓ sӵ ÿӗng
tình ӫng hӝ cuӝc ÿҩu tranh cӫa giai cҩp công nhân ViӋt Nam nói chung và công nhân Cam
Tiêm nói riêng.
Nӕi tiӃp cuӝc ÿҩu tranh cӫa công nhân ÿӗn ÿiӅn cao su Cam Tiêm liên tiӃp trong 2
tháng 8 và 10 năm 1929 dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo cӫa chi bӝ Hӝi Thanh niên Cách mҥng ViӋt Nam,
công nhân ÿӗn ÿiӅn cao su Phú RiӅng ÿã nәi dұy ÿҩu tranh, tә chӭc các cuӝc bãi công và biӇu
tình vӟi quy mô lӟn chӕng sӵ bóc lӝt tàn bҥo cӫa bӑn tѭ bҧn thӵc dân.
Nhӳng cuӝc ÿҩu tranh này không chӍ nhҵm mөc ÿích ÿòi các quyӅn lӧi kinh tӃ mà bѭӟc
ÿҫu ÿã có yӃu tӕ chính trӏ nhҵm ÿánh ÿә kҿ thù giai cҩp và dân tӝc.
(1) Ñoàn ñieàn cao su Cam Tieâm, nay laø noâng tröôøng OÂng Queá thuoäc Coâng ty cao su Ñoàng Nai. Ñoàn ñieàn cao su
Cuoäctônay nay laø noâng tröôøng Caåm Myõ thuoäc Coâng ty cao su Ñoàng Nai.

13.7 Page 127

▲back to top


Trѭӟc phong trào ÿҩu tranh cӫa giai cҩp công nhân và quҫn chúng lao ÿӝng ÿang dҩy
lên mҥnh mӁ khҳp toàn quӕc, tә chӭc Hӝi Thanh niên Cách mҥng ViӋt Nam không ÿáp ӭng
ÿѭӧc khҧ năng lãnh ÿҥo cách mҥng. Ĉã ÿӃn lúc phҧi có mӝt chính Ĉҧng thӵc sӵ cӫa giai cҩp
công nhân lãnh ÿҥo ÿӇ trӵc tiӃp ÿѭa cách mҥng tiӃn lên. Chính yêu cҫu ҩy ÿã dүn tӟi sӵ ra ÿӡi
cӫa các tә chӭc cӝng sҧn vào nӱa cuӕi năm 1929 và ÿҫu năm 1930.
Cùng vӟi sӵ ra ÿӡi cӫa Ĉông Dѭѫng Cӝng sҧn Ĉҧng ӣ Bҳc kǤ, Ĉông Dѭѫng Cӝng sҧn
liên ÿoàn ӣ Trung kǤ, tҥi Sài Gòn, ÿӗng chí Châu Văn Liêm và mӝt sӕ ÿӗng chí khác ÿӭng ra tә
chӭc An Nam Cӝng sҧn Ĉҧng vào tháng 8 năm 1929.
Tháng 8 năm 1929, Trung ѭѫng lâm thӡi Ĉông Dѭѫng Cӝng sҧn Ĉҧng cӱ các ÿӗng chí
Ngô Gia Tӵ, Hҥ Bá Cang (tӭc Hoàng Quӕc ViӋt), Lê Văn Lѭѫng... vào Sài Gòn hoҥt ÿӝng, tә
chӭc cѫ sӣ cho Ĉông Dѭѫng Cӝng sҧn Ĉҧng tҥi Nam kǤ. Ĉӗng chí NguyӉn Ĉӭc Văn (tӵ Tam)
ÿѭӧc cӱ vӅ Biên Hòa xây dӵng cѫ sӣ Ĉҧng. Ĉӗng chí ÿã móc nӕi liên lҥc vӟi chi bӝ Hӝi Thanh
niên Cách mҥng ViӋt Nam ӣ Phú RiӅng và thӕng nhҩt chӫ trѭѫng chuyӇn hóa tә chӭc này thành
chi bӝ cӝng sҧn. Ĉêm 28 tháng 10 năm 1929, tҥi khu rӯng sau lѭng làng 3 cӫa ÿӗn ÿiӅn Phú
RiӅng các ÿӗng chí ÿã tұp trung làm lӉ thành lұp chi bӝ Ĉông Dѭѫng Cӝng sҧn Ĉҧng. Chi bӝ
gӗm có 6 ÿӗng chí (1) do ÿӗng chí NguyӉn Xuân Cӯ làm bí thѭ. Cùng vӟi Phú RiӅng, trong
nhӳng tháng cuӕi năm 1929 ÿҫu năm 1930, mӝt sӕ cѫ sӣ Ĉҧng cNJng ÿѭӧc tә chӭc xây dӵng ӣ
ÿӅ pô xe lӱa Dƭ An, nhà máy cѭa BIF, ÿӗn ÿiӅn cao su Cam Tiêm, ÿӗn ÿiӅn cao su Cuӝctѫnay...
Giai cҩp công nhân Biên Hòa ÿӭng lên ÿҩu tranh bҵng nhiӅu hình thӭc, tӯ hình thӭc bӓ
trӕn cá nhân, tұp thӇ, công khai bӓ viӋc, phӕi hӧp vӟi các phong trào yêu nѭӟc, ÿӕt phá cѫ sӣ
làm viӋc, mít - tinh, ÿình công, bãi công... ÿã làm sôi nәi phong trào trong mӝt giai ÿoҥn lӏch
sӱ. Tӯ tӵ phát lҿ tҿ, giai cҩp công nhân ÿã biӃt ÿoàn kӃt lҥi, tӵ giác ÿҩu tranh cho quyӅn lӧi giai
cҩp và quyӅn lӧi dân tӝc. Phong trào cách mҥng cӫa tӍnh Biên Hòa có sӵ thay ÿәi vӅ chҩt và
ngày càng phát triӇn mҥnh mӁ kӇ tӯ khi Ĉҧng Cӝng Sҧn ViӋt Nam ra ÿӡi.
❐❐❐
Trong bӕi cҧnh chung cӫa ÿҩt nѭӟc năm 1930, ViӋt Nam cùng mӝt lúc tӗn tҥi 3 tә chӭc
cӝng sҧn ÿã hҥn chӃ sӵ phát triӇn cӫa phong trào cách mҥng, thұm chí có sӵ mâu thuүn, tranh
giành ҧnh hѭӣng ÿӕi vӟi quҫn chúng nhân dân. Trѭӟc tình hình ÿó, ngày 3 tháng 2 năm 1930,
ÿӗng chí NguyӉn Ái Quӕc vӟi tѭ cách là ÿҥi diӋn Quӕc tӃ cӝng sҧn triӋu tұp ÿҥi biӇu các tә
chӭc cӝng sҧn hӑp tҥi Cӱu Long (Trung Quӕc) ÿӇ thӕng nhҩt 3 tә chӭc thành Ĉҧng Cӝng sҧn
ViӋt Nam.
Sӵ kiӋn Ĉҧng Cӝng sҧn ViӋt Nam ra ÿӡi ÿánh dҩu mӝt bѭӟc ngoһt vƭ ÿҥi trong lӏch sӱ
cách mҥng ViӋt Nam, mӣ ÿҫu mӝt thӡi kǤ mӟi, thӡi kǤ cách mҥng do giai cҩp công nhân và ÿӝi
tiӅn phong cӫa nó là Ĉҧng Mác - Lênin lãnh ÿҥo. ViӋc thӕng nhҩt các tә chӭc Ĉҧng ӣ Nam bӝ
cNJng ÿѭӧc tiӃn hành sau ÿó mӝt thӡi gian ngҳn. Cҩp ӫy lâm thӡi cӫa Ĉҧng Cӝng sҧn ViӋt Nam
tҥi Nam kǤ ÿѭӧc thành lұp do ÿӗng chí Ngô Gia Tӵ làm bí thѭ.
Ӣ Biên Hòa nhiӅu thanh niên tiӃn bӝ ÿã nhanh chóng tiӃp thu tѭ tѭӣng mӟi, ánh sáng
cách mҥng cӫa chӫ nghƭa Mác - Lênin. Mӝt sӕ sӟm giác ngӝ ÿã ÿӭng vào hàng ngNJ cӫa Ĉҧng,
làm ngѭӡi chiӃn sƭ tiên phong ÿҩu tranh giҧi phóng giai cҩp, giҧi phóng dân tӝc nhѭ các ÿӗng
chí NguyӉn Văn Nghƭa (Xѭӧc), Lѭu Văn ViӃt (Tѭ Chà), Quách Tӹ, Quách Sanh...
Ĉһc biӋt ӣ 2 cѫ sӣ công nghiӋp lӟn lúc bҩy giӡ là nhà máy cѭa BIF ӣ nӝi ô thӏ xã Biên
Hòa và ÿӅ pô xe lӱa Dƭ An, cách thӏ xã Biên Hòa khoҧng 4 km mҥng lѭӟi cѫ sӣ Ĉҧng và phong
trào ÿҩu tranh cách mҥng cӫa công nhân phát triӇn mҥnh. Các ÿӗng chí Châu Văn Liêm, Phҥm
Hӳu Lҫu, NguyӉn Trӑng Nhã ÿѭӧc Ĉҧng bӕ trí vào làm công nhân ӣ các nѫi này ÿӇ xây dӵng
tә chӭc cѫ sӣ Ĉҧng, lãnh ÿҥo công nhân ÿҩu tranh. Tҥi nhà máy cѭa BIF, tә chӭc Công hӝi ÿӓ
ÿѭӧc thành lұp kӃt nҥp ÿѭӧc hàng chөc công nhân cӕt cán. Các ÿӗng chí NguyӉn Trӑng Nhã,
(1) 6 ñoàng chí trong chi boä laø: Nguyeãn Xuaân Cöø, Traàn Töû Bình, Phaïm Thö Hoàng, Taï, Hoøa, Danh.

13.8 Page 128

▲back to top


NguyӉn Văn Hӧp... bҵng nhiӅu hình thӭc ÿã bí mұt tuyên truyӅn giác ngӝ cho anh em nhà máy
cNJng nhѭ mӝt sӕ thanh niên lao ÿӝng nông dân ӣ các xóm ҩp lân cұn nhѭ Tân Mai, Lân Thành,
Vƭnh Thӏ...
Xuҩt phát tӯ các ÿӗn ÿiӅn cao su, các cѫ sӣ công nghiӋp này mà mӝt sӕ cuӝc ÿҩu tranh
cӫa công nhân và nhân dân lao ÿӝng ӣ Biên Hòa diӉn ra sôi ÿӝng trong nhӳng tháng ÿҫu năm
1930.
Trѭӟc và sau ngày thành lұp Ĉҧng Cӝng sҧn ViӋt Nam (tӯ 30 tháng 1 năm 1930 và 6
tháng 2 năm 1930) dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo cӫa chi bӝ Ĉҧng, 5.000 công nhân ÿӗn ÿiӅn cao su Phú
RiӅng ÿã nәi dұy ÿҩu tranh vӟi các yêu sách: Ĉòi thӵc hiӋn ÿúng giao kèo giӳa chӫ vӟi công
nhân; ngày làm viӋc 8 giӡ kӇ cҧ thӡi gian ÿi và vӅ; bӗi thѭӡng cho công nhân bӏ tai nҥn lao
ÿӝng; ӕm ÿau phҧi ÿѭӧc trӏ bӋnh và ÿѭӧc hѭӣng lѭѫng cùng mӝt sӕ kiӃn nghӏ khác... Trѭӟc khí
thӃ ÿҩu tranh mҥnh mӁ và áp lӵc cӫa ÿông ÿҧo quҫn chúng công nhân, chӫ ÿӗn ÿiӅn buӝc phҧi
chҩp nhұn các yêu sách cӫa công nhân. Biên bҧn ÿѭӧc ký tҥi chӛ giӳa ÿҥi biӇu công nhân và
chӫ ÿӗn ÿiӅn. ViӋc chӫ tѭ bҧn ÿӗn ÿiӅn buӝc phҧi hҥ bút ký "cam kӃt" thӵc hiӋn nhӳng ÿiӅu
yêu sách cӫa công nhân là mӝt thҳng lӧi vô cùng to lӟn ӣ ÿӗn ÿiӅn cao su Phú RiӅng.
ThӃ nhѭng do chѭa có kinh nghiӋm ÿҩu tranh, quá say sѭa vӟi thҳng lӧi bѭӟc ÿҫu, mӝt
sӕ cán bӝ nghiӋp ÿoàn tѭ tѭӣng thӯa thҳng xông lên thiӃu cҧnh giác, tiӃp tөc tә chӭc bҥo ÿӝng
ÿҩu tranh. Chi bӝ Ĉҧng bӓ qua nguyên tҳc, phѭѫng châm bí mұt, công khai, bán công khai. Do
hoҥt ÿӝng lӝ liӉu, các ÿӗng chí ÿҧng viên trong chi bӝ và cѫ sӣ cӕt cán ÿӅu bӏ ÿӏch phát hiӋn,
chúng lҫn lѭӧt lùng bҳt hѫn 100 ngѭӡi ÿѭa vӅ Biên Hòa giam giӳ.
Ӣ nhà lao Biên Hòa, sӕ ÿҧng viên cӕt cán, công nhân ÿã bӏ ÿӏch bҳt giam cҫm khҳc
nghiӋt, ÿã tuyӋt thӵc nhiӅu ngày, ÿҩu tranh phҧn ÿӕi nhà cҫm quyӅn thӵc dân Pháp ÿánh ÿұp tra
tҩn dã man công nhân, ÿòi cҧi thiӋn chӃ ÿӝ lao tù... Tên giám ÿӕc ÿӅ lao - vӕn khét tiӃng gian ác
- khiӃp phөc và giҧi quyӃt mӝt sӕ yêu sách cӫa anh em. Ӣ tòa án Biên Hòa, các ÿӗng chí ÿҧng
viên: Trҫn Tӱ Bình, NguyӉn Mҥnh Hӗng, ÿӗng chí Tҥ, Doanh hùng hӗn vҥch trҫn sӵ bóc lӝt dã
man cӫa tѭ bҧn thӵc dân làm cho bӑn quan tòa tӓ ra lúng túng, bӏ ÿӝng vӝi vàng tuyên án và
chuyӇn vө án vӅ tòa ÿҥi hình ӣ Sài Gòn.
Mһc dù có mӝt sӕ tәn thҩt, cuӝc ÿҩu tranh cӫa công nhân cao su Phú RiӅng ÿã giành
ÿѭӧc thҳng lӧi. Ĉây là cuӝc ÿҩu tranh lӟn nhҩt trong sӕ các cuӝc ÿҩu tranh cӫa giai cҩp công
nhân ViӋt Nam lúc bҩy giӡ, có tiӃng vang trong cҧ nѭӟc.
Sӵ kiӋn "Phú RiӅng ÿӓ" lan nhanh ÿӃn các nhà máy, xí nghiӋp, ÿӗn ÿiӅn tác ÿӝng ÿӃn
phong trào ÿҩu tranh cӫa công nhân và các tҫng lӟp nhân dân lao ÿӝng ӣ Biên Hòa và miӅn
Ĉông Nam bӝ. Cùng vӟi phong trào ÿҩu tranh cӫa công nhân cao su Phú RiӅng, phong trào ÿҩu
tranh cӫa công nhân và lao ÿӝng ӣ các nhà máy, xí nghiӋp khác ӣ Biên Hòa diӉn ra mҥnh mӁ.
Ĉêm 28 tháng 4 năm 1930, hàng trăm tӡ truyӅn ÿѫn ÿѭӧc ÿánh máy và in thҥch (xu
xoa) vӟi nӝi dung kêu gӑi thӧ thuyӅn và dân cày ÿoàn kӃt ÿӭng dұy ÿҩu tranh chӕng các chính
sách bóc lӝt, ÿàn áp cӫa thӵc dân Pháp và bè lNJ tay sai nhѭ bãi bӓ chӃ ÿӝ bҳt xâu, ÿòi giҧm
thuӃ... ÿѭӧc rҧi ӣ nhiӅu khu vӵc trong thӏ xã Châu Thành, Biên Hòa, nhiӅu nhҩt là tuyӃn ÿѭӡng
tӯ ҩp Tân Mai ÿӃn cӱa hãng cѭa và ga xe lӱa Biên Hòa. Các anh NguyӉn Văn Hӧp, NguyӉn
Văn Hҥt (công nhân BIF), anh Tѭ Giáp (ҩp Tân Mai) ÿã bí mұt vұn ÿӝng quyên góp tiӅn bҥc
trong công nhân và nhân dân quanh vùng mua giҩy mӵc in truyӅn ÿѫn, ÿӗng thӡi tә chӭc thăm
viӃng, giúp ÿӥ nhӳng gia ÿình công nhân, nhân dân lao ÿӝng gһp khó khăn hoҥn nҥn. Nhӳng
nghƭa cӱ ÿó ÿã tҥo ÿѭӧc tình ÿoàn kӃt, hӳu ái công nhân trong nhà máy cNJng nhѭ nhân dân lao
ÿӝng các xóm ҩp lân cұn.

13.9 Page 129

▲back to top


Nhân ngày Quӕc tӃ lao ÿӝng 01 - 05 - 1930, toàn bӝ công nhân hãng cѭa BIF và ÿӅ pô
xe lӱa Dƭ An nhҩt loҥt ÿình công vӟi các yêu sách: ngày làm 8 tiӃng, không ÿѭӧc cúp phҥt,
ÿánh ÿұp công nhân, không ÿѭӧc bҳt công nhân làm viӋc ngày chӫ nhұt. Cuӝc ÿҩu tranh cӫa
công nhân tuy không ÿҥt ÿѭӧc kӃt quҧ hoàn toàn nhѭ nӝi dung yêu sách ÿã ÿӅ ra nhѭng bӑn chӫ
không dám ÿàn áp... Chúng hӭa hҽn không ÿӇ cho bӑn tay chân ÿánh ÿұp, hành hҥ phө nӳ,
ÿӗng thӡi hҥn chӃ viӋc bҳt công nhân làm viӋc trong ngày chӫ nhұt.
Tӯ tháng 05 ÿӃn tháng 09 năm 1930, cѫ sӣ Ĉҧng ӣ nhà máy cѭa BIF, ga xe lӱa Biên
Hòa tiӃp tөc tә chӭc mӝt sӕ cuӝc ÿình công, rҧi truyӅn ÿѫn kêu gӑi công nhân, nông dân ÿoàn
kӃt ÿҩu tranh, kêu gӑi nhân dân ӫng hӝ phong trào Xô ViӃt NghӋ Tƭnh. Ĉêm 02 tháng 7 năm
1930, công nhân tә chӭc rҧi truyӅn ÿѫn và treo cӡ ÿӓ búa liӅm trên tháp nѭӟc nhà máy cѭa BIF
ÿӇ chào mӯng sӵ ra ÿӡi cӫa Ĉҧng Cӝng Sҧn ViӋt Nam, ÿӗng thӡi ӫng hӝ cuӝc ÿҩu tranh cӫa
công nhân cao su Phú RiӅng, ÿòi trҧ tӵ do cho hѫn 100 công nhân cao su bӏ giһc bҳt ÿѭa vӅ
giam giӳ ӣ ÿӅ lao Biên Hòa. Cuӝc ÿҩu tranh tác ÿӝng ÿӃn các tҫng lӟp nhân dân ӣ Biên Hòa
nhҩt là công nhân xe lӱa, công nhân cao su và nông dân ӣ các xã ҩp vùng ven thӏ xã Biên Hòa.
Quҫn chúng ngày càng nhұn thӭc rõ hѫn là không thӇ cam chӏu cuӝc ÿӡi nô lӋ cӫa ngѭӡi dân
mҩt nѭӟc mà phҧi vùng dұy ÿҩu tranh. Mһt khác hӑ cNJng tұn mҳt chӭng kiӃn cách mҥng ÿã ÿӃn
vӟi nhân dân Biên Hòa, nó không còn là chuyӋn bên Nga, bên Tàu hoһc ӣ miӅn Bҳc, miӅn
Trung xa xôi nӳa. Phong trào cách mҥng ӣ Biên Hòa ÿѭӧc nhen nhóm và phát triӇn.
IV.2. S͹ ra ÿͥi chi b͡ Ĉ̫ng Bình Ph˱ͣc - Tân Tri͉u:
Trѭӟc sӵ phát triӇn cӫa phong trào ÿҩu tranh cách mҥng cӫa nhân dân ta trên phҥm vi cҧ
nѭӟc cNJng nhѭ ӣ tӍnh Biên Hòa, thӵc dân Pháp và bè lNJ tay sai tұp trung mӑi lӵc lѭӧng khӫng
bӕ, ÿàn áp, tàn sát dã man nhӳng chiӃn sƭ cӝng sҧn và ÿӗng bào yêu nѭӟc.
Tӯ tháng 10 năm 1930, nhiӅu cѫ sӣ Ĉҧng ӣ Nam kǤ bӏ vӥ, nhiӅu ÿҧng viên ѭu tú bӏ giһc
giӃt hҥi, tù ÿày. Tҥi Biên Hòa, giһc Pháp tung bӑn mұt thám ngày ÿêm ráo riӃt dò la, các nhà
máy, ÿӗn ÿiӅn cao su, các xóm ҩp ÿӇ truy tìm, lùng bҳt các cán bӝ cách mҥng. Cuӕi tháng 5
năm 1930, sӕ ÿҧng viên và cѫ sӣ cách mҥng cӕt cán ӣ Nhà máy cѭa BIF, ga xe lӱa Biên Hòa,
ÿӗn ÿiӅn cao su Cam Tiêm, Cҭm Mӻ, An Lӝc... bӏ giһc bҳt ÿày ÿi Côn Ĉҧo, Bà Rá, Tà Lài. Mӝt
sӕ ÿҧng viên còn ӣ lҥi thӏ xã Biên Hòa, các huyӋn hoàn toàn ÿӭt liên lҥc vӟi cҩp trên, phҧi trӕn
lánh ÿi các ÿӏa phѭѫng khác.
ĈӃn tháng 5 năm 1931, hҫu hӃt các ÿӗng chí trong Ban thѭӡng vө Trung ѭѫng Ĉҧng,
cҧ ÿӗng chí Tәng bí thѭ Trҫn Phú ÿӅu bӏ giһc bҳt, Xӭ ӫy Nam kǤ bӏ vӥ. Phong trào cách mҥng
ӣ Biên Hòa bѭӟc vào giai ÿoҥn “thoái trào”, tҥm thӡi lҳng xuӕng.
Tӯ cuӕi năm 1931 ÿӃn giӳa năm 1935, Xӭ ӫy Nam kǤ ÿѭӧc lұp ÿi lұp lҥi nhiӅu lҫn
nhѭng tӗn tҥi không ÿѭӧc bao lâu, chѭa móc nӕi vӟi các hoҥt ÿӝng ÿӏa phѭѫng thì ÿã bӏ ÿӏch
ÿánh tan rã. ĈӃn tháng 4 năm 1935, ÿӗng chí Võ Văn Ngân lұp lҥi Xӭ ӫy và cӱ cán bӝ vӅ các
tӍnh móc nӕi vӟi các ÿҧng viên và cѫ sӣ Ĉҧng còn lҥi ÿӇ khôi phөc phong trào.
Ӣ tӍnh Biên Hòa, sau thӡi gian tҥm lánh, năm 1933, ÿӗng chí Lѭu Văn ViӃt (Tѭ Chà)
trӣ vӅ quê hѭѫng làng Tân Phong (quұn Châu Thành) tiӃp tөc xây dӵng cѫ sӣ, vұn ÿӝng cách
mҥng. Vӟi chiӃc xe ÿҥp cNJ kӻ, dѭӟi lӟp áo cӫa ngѭӡi bán hàng rong, bán bánh mì dҥo, ÿӗng chí
ÿi nhiӅu nѫi trong tӍnh ÿӇ bí mұt tuyên truyӅn chӫ nghƭa cӝng sҧn, ÿѭӡng lӕi, chӫ trѭѫng giҧi
phóng dân tӝc, giҧi phóng giai cҩp cӫa Ĉҧng, tұp hӧp quҫn chúng công nông ÿoàn kӃt ÿҩu
tranh. Tҥi Nhà thѭѫng ÿiên (BӋnh viӋn tâm thҫn Biên Hòa) ÿӗng chí tuyên truyӅn kӃt nҥp ngѭӡi
em trai cӫa mình là Lѭu Văn Văn (Chín Văn) vào Ĉҧng. Qua ÿӗng chí Văn, mӝt sӕ nhân viên
khác ӣ bӋnh viӋn tâm thҫn cNJng ÿѭӧc tә chӭc xây dӵng trӣ thành nhӳng cѫ sӣ cҧm tình cӫa
Ĉҧng. Tҥi BӃn Cá (quұn Châu Thành) ÿӗng chí cNJng ÿã tuyên truyӅn, vұn ÿӝng tә chӭc ÿѭӧc
mӝt sӕ cѫ sӣ cách mҥng trong thanh niên hӑc sinh.
Ĉҫu năm 1935, ÿӗng chí Hoàng Minh Châu (tӭc Vƭ) quê ӣ TiӅn Giang ÿѭӧc Liên TӍnh
ӫy miӅn Ĉông cӱ vӅ hoҥt ÿӝng ӣ Biên Hòa. Ĉӗng chí ÿã xin vào làm thӧ ӣ Nhà máy cѫ khí

13.10 Page 130

▲back to top


Trѭӡng TiӅn (thӏ xã Châu Thành, Biên Hòa). Tӯ ÿây, ÿӗng chí bѭӟc ÿҫu xây dӵng ÿѭӧc mӝt sӕ
cѫ sӣ trong nhà máy, ÿӗng thӡi thăm dò liên lҥc vӟi nhóm cѫ sӣ Ĉҧng do ÿӗng chí Lѭu Văn
ViӃt tә chӭc xây dӵng trѭӟc ÿó. Sau khi ÿã móc nӕi và thӕng nhҩt lҥi vӟi nhau, ÿӗng chí Hoàng
Minh Châu ÿã vұn ÿӝng thành lұp chi bӝ Ĉҧng ÿҫu tiên lҩy tên là chi bӝ Bình Phѭӟc - Tân
TriӅu (1). Chi bӝ do ÿӗng chí Hoàng Minh Châu làm bí thѭ, ÿӗng chí HuǤnh Văn Phan, phó bí
thѭ, các ÿҧng viên là: Lѭu Văn ViӃt, Lѭu Văn Văn, Quánh Tӹ, Quách Sanh, Trҫn Minh TriӃt,
Phҥm Văn Khoai... Ĉӏa bàn hoҥt ÿӝng chӫ yӃu là khu vӵc thӏ xã và các xã thuӝc quұn Châu
Thành (huyӋn Vƭnh Cӱu và thành phӕ Biên Hòa ngày nay).
ĈӇ phát triӇn phong trào, mӣ rӝng hình thӭc tuyên truyӅn xây dӵng cѫ sӣ cách mҥng
trong tҫng lӟp thanh niên hӑc sinh, chi bӝ phân công hai ÿӗng chí Hoàng Minh Châu và Quách
Sanh bí mұt thành lұp “Liên ÿoàn hӑc sinh” ӣ trѭӡng tiӇu hӑc Bình Hòa. Ĉây là trѭӡng chung
cho cҧ tәng Phѭӟc Vƭnh trung. Do hoҥt ÿӝng lӝ liӉu, ÿӏch phát hiӋn truy tìm, mӝt sӕ bӏ bҳt, hӑc
sinh các xã Bӱu Long, Bình Hòa còn lҥi phҧi chuyӇn vào hoҥt ÿӝng bí mұt. Mӝt sӕ thanh niên,
hӑc sinh ѭu tú giác ngӝ cách mҥng và ÿѭӧc kӃt nҥp vào Ĉҧng nhѭ các ÿӗng chí Phҥm Văn
Thuұn, HuǤnh Dân Sanh, HuǤnh Văn LNJy...
Sӵ ra ÿӡi cӫa chi bӝ Ĉҧng Bình Phѭӟc - Tân TriӅu và các tә chӭc cách mҥng cӫa Ĉҧng
giӳa năm 1935 ÿánh dҩu mӝt mӕc lӏch sӱ quan trӑng, mӝt bѭӟc phát triӇn mӟi cӫa phong trào
cách mҥng ӣ tӍnh Biên Hòa. Ĉây là chi bӝ Ĉҧng ÿҫu tiên ÿã ÿѭӧc thành lұp trên ÿӏa bàn tӍnh
Ĉӗng Nai hiӋn nay, là hҥt nhân lãnh ÿҥo phong trào cách mҥng ӣ ÿӏa phѭѫng và là nòng cӕt ÿӇ
hình thành tә chӭc TӍnh ӫy lâm thӡi tӍnh Biên Hòa sau này.
VI.3. Biên Hòa trong cu͡c v̵n ÿ͡ng dân chͯ (1936 - 1939):
Nhӳng năm 1935 - 1936, tình hình thӃ giӟi và trong nѭӟc có nhiӅu biӃn ÿӝng phӭc tҥp.
Trên thӃ giӟi, nhӳng hұu quҧ nһng nӅ cӫa các cuӝc khӫng hoҧng kinh tӃ trong nhӳng năm 1929
- 1933 ÿã ҧnh hѭӣng mҥnh ÿӃn nhiӅu nѭӟc, trong ÿó có nѭӟc Pháp. Phong trào cách mҥnh cӫa
giai cҩp công nhân và nhân dân lao ÿӝng chӕng chӃ ÿӝ tѭ bҧn tiӃp tөc lên cao. ĈӇ ÿӕi phó vӟi
phong trào cách mҥng cӫa dân chúng, bӑn tѭ bҧn lNJng ÿoҥn ӣ mӝt sӕ nѭӟc ÿӃ quӕc thӫ tiêu các
quyӅn tӵ do dân chӫ và thi hành chính sách ÿӝc tài phát xít ӣ ngay trong nѭӟc và các nѭӟc
thuӝc ÿӏa. Mһt khác, chúng ra sӭc bóc lӝt vѫ vét tài nguyên ӣ các nѭӟc thuӝc ÿӏa. Tình hình ÿó
ÿã làm cho ÿӡi sӕng cӫa ÿӗng bào ta vô cùng cӵc khә.
Trong tình hình nhѭ thӃ, nhân dân Biên Hòa vӕn ÿã cùng cӵc nay càng thêm ÿiêu ÿӭng.
Hҫu hӃt nông dân, thӧ thӫ công, các tҫng lӟp lao ÿӝng khác ӣ các quұn Châu Thành, Long
Thành, Tân Uyên, Xuân Lӝc ÿӅu lâm vào cҧnh thiӃu ÿói. Công nhân các nhà máy, xí nghiӋp,
nhҩt là công nhân trong các ÿӗn ÿiӅn cao su bӏ tѭ bҧn thӵc dân Pháp bóc lӝt nһng nӅ, ÿói khә
lҫm than. Các tҫng lӟp nhân dân ÿӅu bӏ tѭӟc ÿoҥt trҳng trӧn. Các quyӅn lӧi tӕi thiӇu vӅ dân
sinh, dân chӫ và nguyӋn vӑng cҩp thiӃt cӫa ÿӗng bào là: cѫm áo và tӵ do.
Tháng 4 năm 1936, Mһt trұn nhân dân Pháp trong ÿó có Ĉҧng Cӝng sҧn là thành viên
nòng cӕt ÿã giành thҳng lӧi lӟn trong cuӝc tәng tuyӇn cӱ bҫu quӕc hӝi nѭӟc Pháp. Trên cѫ sӣ
ÿó, chính phӫ Mһt trұn bình dân Pháp ÿѭӧc thành lұp và ÿӅ ra mӝt sӕ chӫ trѭѫng tiӃn bӝ vӟi các
nѭӟc thuӝc ÿӏa. DiӉn biӃn chính trӏ ӣ Pháp ÿã trӵc tiӃp ҧnh hѭӣng tӟi tình hình và phong trào
cách mҥng ӣ nѭӟc ta.
Ngày 26 tháng 7 năm 1936, Trung ѭѫng Ĉҧng hӑp hӝi nghӏ ӣ Thѭӧng Hҧi (Trung
Quӕc), ÿӅ ra sách lѭӧc chuyӇn hѭӟng phѭѫng pháp, phѭѫng thӭc ÿҩu tranh cách mҥnh thӡi kǤ
mӟi. Ĉҧng Cӝng sҧn ViӋt Nam chӫ trѭѫng thành lұp Mһt trұn nhân dân phҧn ÿӃ Ĉông Dѭѫng
(vӅ sau ÿәi là Mһt trұn thӕng nhҩt dân chӫ Ĉông Dѭѫng) ÿӇ tұp hӧp mӑi lӵc lѭӧng dân chӫ tiӃn
bӝ ÿҩu tranh ÿòi tӵ do dân chӫ, cҧi thiӋn dân sinh, chӕng kҿ thù chӫ yӃu trѭӟc mҳt là bӑn phát
(1) Goïi teân laø chi boä Bình Phöôùc - Taân Trieàu vì phaàn lôùn ñaûng vieân ôû trong chi boä queâ ôû hai xaõ naøy.

14 Pages 131-140

▲back to top


14.1 Page 131

▲back to top


xít Pháp và bӑn phҧn ÿӝng thuӝc ÿӏa. Phѭѫng thӭc ÿҩu tranh kӃt hӧp linh hoҥt vӯa bí mұt, công
khai, và bán công khai, phát huy mҥnh mӁ các tә chӭc hӧp pháp nhҵm tұp hӧp ÿông ÿҧo quҫn
chúng nhân dân, tuyên truyӅn vұn ÿӝng phát triӇn lӵc lѭӧng cách mҥng.
Dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo cӫa Ĉҧng, phong trào ÿҩu tranh cách mҥng cӫa quҫn chúng nhân dân
ӣ khҳp ba miӅn: Bҳc, Trung, Nam ÿѭӧc phөc hӗi nhanh chóng và dâng lên ngày càng mҥnh mӁ,
mӣ ÿҫu bҵng phong trào tә chӭc Ĉông Dѭѫng Ĉҥi hӝi.
Ngày 26 - 07 năm 1936, trên tӡ báo Tranh ÿҩu (La Lutte) phát hành tҥi Sài Gòn, ông
NguyӉn An Ninh - mӝt trí thӭc yêu nѭӟc nәi tiӃng lúc bҩy giӡ - ÿã ÿăng lӡi kêu gӑi cә ÿӝng
thành lұp Ӫy ban trù bӏ tiӃn tӟi triӋu tұp Ĉông Dѭѫng Ĉҥi hӝi. Lӡi kêu gӑi ÿѭӧc các tҫng lӟp
quҫn chúng nhân dân và các tә chӭc chính trӏ xã hӝi nhiӋt liӋt hѭӣng ӭng.
Ngày 13 tháng 08 năm 1936, Ӫy ban trù bӏ Ĉông Dѭѫng Ĉҥi hӝi ÿѭӧc thành lұp tҥi Sài
Gòn và các Ӫy ban hành ÿӝng cӫa các tӍnh nhanh chóng ÿѭӧc tә chӭc khҳp nѫi ӣ Nam kǤ.
Xӭ ӫy Nam kǤ và Ӫy ban trù bӏ Ĉông Dѭѫng Ĉҥi hӝi cӱ các ÿӗng chí Dѭѫng Bҥch Mai
và NguyӉn Văn Nghƭa vӅ Biên Hòa trӵc tiӃp tә chӭc và chӍ ÿҥo phong trào cách mҥng ӣ ÿӏa
phѭѫng.
VӅ Biên Hòa, ÿӗng chí NguyӉn Văn Nghƭa liên lҥc ngay vӟi các ÿӗng chí trong chi bӝ
Bình Phѭӟc - Tân TriӅu và mӝt sӕ ÿӗng chí thân quen nhѭ: HuǤnh Văn LNJy, NguyӉn Văn Ký,
Phҥm Văn Khoai, Phҥm Văn Thuұn, Hӗ Văn Ĉҥi, Hai Ĉһng, Chín Văn... tә chӭc hoҥt ÿӝng
phong trào ÿҩu tranh cách mҥng trong toàn tӍnh mà trӑng ÿiӇm là thӏ xã Biên Hòa và các xã
vùng ven. Ӫy ban hành ÿӝng tӍnh Biên Hòa ÿѭӧc thành lұp do ÿӗng chí NguyӉn Văn Nghƭa làm
chӫ tӏch. Trө sӣ Ӫy ban ÿһt tҥi khách sҥn Thanh Phong (nӝi ô quұn lӷ Châu Thành, Biên
Hòa)(1). Cѫ sӣ “Bình dân thѭ viӋn” cӫa Ӫy ban ÿѭӧc xây dӵng ӣ xã Bình Ý (quұn Châu
Thành), là trung tâm phát hành sách báo, tài liӋu cӫa Ĉҧng, và cNJng là nѫi liên lҥc, tiӃp nhұn
các báo cáo, kiӃn nghӏ cӫa các ÿӏa phѭѫng trong tӍnh. Ӫy ban hành ÿӝng các quұn Châu Thành,
Xuân Lӝc, Tân Uyên, Long Thành ÿѭӧc thành lұp và hoҥt ÿӝng công khai thu hút ÿông ÿҧo các
tҫng lӟp dân chúng tham gia nhҩt là giӟi nhân sƭ trí thӭc, thanh niên hӑc sinh. Tӯ tháng 9 năm
1936, phong trào cách mҥng dҩy lên ÿӅu khҳp các nѫi trong tӍnh, mҥnh mӁ nhҩt là ӣ xã Bình
Trѭӟc quұn lӷ Châu Thành và mӝt sӕ xã khác... Hàng nghìn truyӅn ÿѫn, lӡi hiӋu triӋu, cѭѫng
lƭnh hành ÿӝng ÿѭӧc khҭn trѭѫng in ҩn ÿӇ kӏp thӡi tuyên truyӅn sâu rӝng trong các tҫng lӟp
nhân dân. Cѫ sӣ Ĉҧng ӣ Nhà máy cѭa BIF bí mұt tә chӭc in hàng trăm truyӅn ÿѫn vӟi nӝi dung
tӕ cáo tӝi ác và nhӳng hành ÿӝng bóc lӝt ÿàn áp cӫa chӫ hãng ÿӕi vӟi công nhân, ÿòi lұp nghiӋp
ÿoàn, ÿòi tăng lѭѫng, giҧm giӡ làm, kêu gӑi công nhân ÿoàn kӃt ÿҩu tranh. NhiӅu cuӝc ÿҩu
tranh ÿѭӧc tә chӭc do các ÿӗng chí Dѭѫng Bҥch Mai, NguyӉn Văn Nghƭa trӵc tiӃp diӉn thuyӃt.
Tҥi rҥp hát Trҫn ĈiӇn (thӏ xã Biên Hòa) trѭӟc hàng trăm quҫn chúng nhân dân ÿa phҫn là thanh
niên, hӑc sinh, ÿӗng chí NguyӉn Văn Nghƭa ÿã trình bày mөc ÿích, ý nghƭa cӫa phong trào
Ĉông Dѭѫng Ĉҥi hӝi, ÿӗng thӡi phát ÿӝng quҫn chúng tham gia các hoҥt ÿӝng ÿҩu tranh, gia
nhұp các hӝi ÿoàn, soҥn thҧo các văn bҧn “dân nguyӋn” nêu lên nhӳng kiӃn nghӏ, nhӳng yêu
cҫu bӭc xúc vӅ các quyӅn lӧi dân sinh dân chӫ cӫa mӛi ngành, mӛi giӟi, thu thұp hàng nghìn
chӳ ký ÿӇ tұp hӧp gӱi cho phái ÿoàn thanh tra cӫa chính phӫ Pháp.
Ĉҫu tháng 9 năm 1936, Ӫy ban hành ÿӝng tӍnh Biên Hòa tә chӭc mӝt cuӝc mít - tinh
lӟn tҥi Gò Dê xã Bình Ý quұn Châu Thành (1) (huyӋn Vƭnh Cӱu ngày nay). Hѫn 200 ÿӗng bào
thuӝc quұn Châu Thành và Tân Uyên ÿӃn dӵ. Ĉҥi diӋn Ӫy ban hành ÿӝng tӍnh diӉn thuyӃt, kêu
gӑi nhân dân ӫng hӝ Ĉông Dѭѫng Ĉҥi hӝi, ÿòi chính quyӅn thӵc dân, tay sai phҧi thӵc hiӋn các
quyӅn dân sinh dân chӫ: dân ÿѭӧc tӵ do làm ăn, tӵ do hӝi hӑp, ÿi lҥi, tӵ do sinh hoҥt báo chí, bӓ
thuӃ thân, giҧm thuӃ môn bài, giҧm thuӃ xe ngӵa... Cai tәng Ĉҥm hay tin liӅn dүn lính ÿӃn ÿàn
(1) Ñòa ñieåm khaùch saïn Thanh Phong nay laø ñoàn coâng an phöôøng Hoøa Bình thaønh phoá Bieân Hoøa.
(1) Dieäp Ñình Hoa, Phan Ñình Duõng: Laøng Beán Caù xöa vaø nay - Nxb Ñoàng Nai, 1998. Daãn theo tö lieäu taïi kho löu tröõ
Quoác gia II taïi Tp.HCM, cho raèng thôøi ñieåm dieãn ra cuoäc mít tinh naøy vaøo thaùng 11 naêm 1938.

14.2 Page 132

▲back to top


áp, cuӝc mít - tinh biӃn thành cuӝc biӇu tình ÿҧ ÿҧo tên cai tәng Ĉҥm, ÿҧ ÿҧo cѭӡng hào ác bá,
chӕng sѭu cao thuӃ nһng... Trѭӟc sӵ phүn nӝ và khí thӃ cӫa nhân dân, bӑn chúng rút lui. Cuӝc
mít - tinh kӃt thúc bҵng cuӝc tuҫn hành vӅ BӃn Cá, Cây Ĉào, Bình Ý...
Phong trào ÿҩu tranh cӫa quҫn chúng ngày càng mҥnh mӁ và ҧnh hѭӣng uy tín cӫa
Ĉҧng ngày càng lan rӝng khҳp nѫi trong nѭӟc, bӑn phҧn ÿӝng trong giӟi cҫm quyӅn thӵc dân
Pháp ÿã nhanh chóng ra mһt chӕng phá phong trào Ĉông Dѭѫng Ĉҥi hӝi, chӕng phá phong trào
cách mҥng. Ngày 15 tháng 9 năm 1936, chúng ra lӋnh giҧi tán các Ӫy ban hành ÿӝng, cҩm tҩt
cҧ các cuӝc hӝi hӑp, mít - tinh cӫa nhân dân. Ĉông Dѭѫng Ĉҥi hӝi bӏ cҩm nhѭng phong trào
ÿҩu tranh ÿòi dân sinh dân chӫ, phong trào cách mҥng không vì thӃ mà giҧm sút, ngѭӧc lҥi vүn
phát triӇn ngày càng mҥnh mӁ vӟi nhiӅu hình thӭc phong phú, quy mô các cuӝc ÿҩu tranh rӝng
lӟn hѫn.
Dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo cӫa Ĉҧng, phong trào ÿҩu tranh ÿòi dân sinh dân chӫ cӫa các tҫng lӟp
nhân dân lao ÿӝng ӣ Biên Hòa nә ra liên tөc, mҥnh mӁ nhҩt là phong trào ÿҩu tranh cӫa giai cҩp
công nhân, ÿiӇm tұp trung sôi ÿӝng là nhà máy cѭa BIF, ga xe lӱa Biên Hòa và các ÿӗn ÿiӅn
cao su ӣ Xuân Lӝc. Các cuӝc ÿҩu tranh cӫa công nhân nhà máy cѭa BIF ÿӅu xoay quanh các
yêu cҫu do Ӫy ban hành ÿӝng ÿӅ ra trѭӟc ÿó:
- Ĉòi quyӅn ÿѭӧc thành lұp nghiӋp ÿoàn và Hӝi ái hӳu.
- Ĉòi thi hành luұt bҧo hiӇm xã hӝi.
- Ĉòi thi hành tuҫn lӉ làm 40 giӡ và tăng lѭѫng.
- Ĉòi lұp giao kèo công cӝng.
- Ĉòi trҧ sӕ lѭѫng bӏ sөt tӯ 3 năm nay.
- Mӛi năm nghӍ 15 ngày phép ÿѭӧc hѭӣng lѭѫng.
- Cҩt nhà, ÿҧm bҧo ÿiӅu kiӋn ăn ӣ và vӋ sinh ӣ các khu vӵc rӯng núi cho sӕ công nhân
khai thác nguyên liӋu và trҧ tiӅn xúp gҩp ÿôi tiӅn lѭѫng.
- Bӓ chӃ ÿӝ tiӅn lѭѫng hàng ngày mà trҧ lѭѫng hàng tháng cho công nhân.
- Trӯng phҥt bӑn gác - dan, cһp - rҵng, sӃp ... hung ác.
- Phát lѭѫng ÿúng kǤ và yêu cҫu chҩm dӭt ÿánh ÿұp, ÿӕi xӱ thô bҥo vӟi công nhân.
Trong 10 yêu cҫu nêu trên, vҩn ÿӅ ÿòi ÿѭӧc thành lұp tә chӭc nghiӋp ÿoàn nhà máy
ÿѭӧc ÿһt lên hàng ÿҫu ÿӇ tҥo ÿiӅu kiӋn tұp hӧp, phát huy sӭc mҥnh ÿoàn kӃt ÿҩu tranh cӫa công
nhân.
Ngày 18 tháng 9 năm 1936, hѫn 300 công nhân ӣ BIF nhҩt loҥt ÿình công ÿòi tăng
lѭѫng, ÿòi cai, sӃp không ÿѭӧc ÿánh ÿұp thӧ thuyӅn. Sau ÿó 2 tháng, ngày 15 tháng 11 năm
1936, hѫn 400 công nhân thuӝc Công ty kӻ nghӋ và lâm nghiӋp Biên Hòa bao gӗm các cѫ sӣ ӣ
Trҧng Bom, Xuân Lӝc ÿӗng loҥt bãi công phҧn ÿӕi chӫ công ty bҳt công nhân làm viӋc quá sӭc
ÿӇ bù vào nhӳng giӡ bӏ giҧm theo nghӏ ÿӏnh ngày 11 tháng 10 năm 1936; ÿӗng thӡi yêu cҫu
tăng lѭѫng 30 xu mӛi ngày. Ӣ nhà máy cѭa (cѫ sӣ ӣ Biên Hòa) công nhân kéo ÿӃn văn phòng
ÿѭa yêu sách thì nhân viên ӣ ÿây bҧo: Ráng ÿӧi ÿӃn ngày thӭ hai, chӫ sӣ ÿi Hà Nӝi vӅ sӁ giҧi
quyӃt. Công nhân ÿӗng lòng nhҩt loҥt ÿình công, không làm viӋc, ӣ lҥi nhà máy và nhҳn vӅ nhà
mang cѫm nѭӟc vào. Mҩy ngày liӅn, cәng nhà máy nhӝn nhӏp ngѭӡi ÿӃn ÿѭa cѫm, thăm hӓi,
ÿӝng viên. Mӝt sӕ báo chí ӣ Sài Gòn nhanh chóng ÿѭa tin “thӧ thuyӅn nhà máy cѭa BIF làm
reo”. Nhà chӭc trách Pháp ÿánh giá ÿây là “cuӝc bãi công chiӃm xѭӣng”. Chӫ hãng tӯ Hà Nӝi
vӅ hoҧng sӧ trѭӟc sӵ ÿoàn kӃt ÿҩu tranh cӫa công nhân vӝi nhân nhѭӧng tăng lѭѫng 10 xu mӝt
ngày và hӭa hҽn tiӃp tөc giҧi quyӃt mӝt sӕ kiӃn nghӏ cӫa công nhân.
CNJng trong thӡi gian này ӣ các sӣ cao su trong tӍnh, công nhân liên tөc tә chӭc các cuӝc
ÿҩu tranh bҵng các hình thӭc ÿình công, bãi công, ÿѭa yêu sách ÿòi các quyӅn lӧi dân sinh dân
chӫ. Ĉӗng thӡi phong trào ÿҩu tranh cӫa các tҫng lӟp lao ÿӝng khác cNJng diӉn ra sôi ÿӝng.
Nông dân các xã thuӝc quұn Châu Thành, Long Thành, Xuân Lӝc, Tân Uyên... ÿҩu tranh gián
tiӃp ÿòi bӓ thuӃ thân, giҧm thuӃ ÿiӅn, ÿòi bãi bӓ lӋ làng khҳc nghiӋt, chӕng ÿӏa chӫ cѭӡng hào

14.3 Page 133

▲back to top


ác bá áp bӭc bóc lӝt. Các tҫng lӟp lao ÿӝng khác nhѭ giӟi xe lô, tiӇu thѭѫng cNJng có nhiӅu hoҥt
ÿӝng ÿҩu tranh ÿòi quyӅn lӧi thiӃt thӵc cho ngành, giӟi cӫa mình. Chӏ em buôn bán nhӓ ӣ chӧ
Biên Hòa tұp hӧp làm ÿѫn kiӃn nghӏ ÿòi giҧm thuӃ hoa chi, phҧn ÿӕi hành ÿӝng thô bҥo cӫa
mӝt sӕ cai thҫu chӧ.
Hoҥt ÿӝng sôi nәi ӣ Biên Hòa lúc bҩy giӡ phҧi kӇ ÿӃn lƭnh vӵc báo chí. Các loҥi sách
báo tiӃn bӝ bҵng tiӃng Pháp và tiӃng ViӋt nhѭ các tӡ báo: L’avant garde (La văng gҥc), Le
Peuple (Lѫ pӟp), Lao ÿ͡ng, B̩n dân, Nhành lúa, Tin tͱc, Thͥi th͇... ÿѭӧc phát hành công khai
và rӝng rãi ӣ nhiӅu nѫi. Ĉһc biӋt tӯ khi tӡ báo Dân chúng cӫa Ĉҧng ra ÿӡi tҥo ÿѭӧc tiӃng vang
lӟn, thu hút hàng ngàn ÿӝc giҧ nhҩt là công nhân, thanh niên hӑc sinh, công chӭc ӣ khҳp nѫi
tìm ÿӑc. Công nhân các nhà máy, các ÿӗn ÿiӅn cao su dành mӝt phҫn lѭѫng ít ӓi cӫa mình, các
hӝi Ái hӳu trích mӝt phҫn hӝi phí ÿӇ mua báo ÿӗng thӡi ӫng hӝ tài chánh cho Ĉҧng. Báo chí
thӵc sӵ là món ăn tinh thҫn mà bao năm qua nhân dân ta ÿã khao khát chӡ ÿӧi. NhiӅu ngѭӡi
không biӃt chӳ cNJng bӓ tiӅn ra mua báo rӗi nhӡ ngѭӡi khác ÿӑc giúp, giӳ gìn cҭn thұn, chuyӅn
tay nhau ÿӇ nhiӅu ngѭӡi cùng ÿӑc. Ngoài trung tâm phát hành báo chí cӫa Ӫy ban hành ÿӝng ӣ
Bình Ý (quұn Châu Thành), tӃt năm 1937, mӝt quҫy báo xuân cNJng ÿѭӧc mӣ ra ӣ Biên Hòa.
Nѫi ÿây ÿã nhanh chóng trӣ thành ÿiӇm hӝi tө hàng ngày cӫa hàng trăm ÿӗng bào các giӟi ÿӃn
mua báo và mҥn ÿàm, trao ÿәi nhӳng vҩn ÿӅ quӕc sӵ. CNJng chính tӯ ÿây, ÿѭӡng lӕi chӫ trѭѫng
cӫa Ĉҧng ÿѭӧc phә biӃn, tuyên truyӅn sâu rӝng trong các tҫng lӟp nhân dân.
Cuӕi năm 1937, Ĉҧng chӫ trѭѫng phát ÿӝng phong trào truyӅn bá chӳ quӕc ngӳ nhҵm
góp phҫn nâng cao dân trí cho ÿӗng bào nhҩt là các tҫng lӟp nhân dân lao ÿӝng. Phong trào
ÿѭӧc nhân dân các quұn trong tӍnh hѭӣng ӭng nhiӋt liӋt. Trong vòng chѭa ÿҫy mӝt tháng sau
ngày phát ÿӝng, hàng chөc lӟp bình dân hӑc vө ÿѭӧc mӣ ra ӣ nhiӅu xóm ҩp, thu hút hàng ngàn
ngѭӡi tham gia, ÿӫ mӑi thành phҫn, mӑi lӭa tuәi. Các nhà giáo tiӃn bӝ ӣ Biên Hòa nhѭ thҫy Hӗ
Văn ThӇ, Hӗ Văn Tam, NguyӉn Văn Nӣ, thҫy giáo Trãi ... là nhӳng ngѭӡi ÿóng góp nhiӅu công
sӭc cho phong trào. Các thҫy ÿã không quҧn cӵc nhӑc, mang hӃt tâm sӭc, trí lӵc cӫa mình phөc
vө nhân dân, ÿѭӧc bà con hӃt lòng tin yêu, kính phөc. Mһt khác, thông qua viӋc giáo dөc hӑc
tұp, các thҫy khѫi dұy lòng yêu nѭӟc, truyӅn thӕng anh hùng bҩt khuҩt, tinh thҫn tӵ tôn cӫa dân
tӝc, lӗng vào ÿó ÿӇ tuyên truyӅn vұn ÿӝng cách mҥng, phә biӃn ÿѭӡng lӕi, chӫ trѭѫng cӫa
Ĉҧng, cӫa Mһt trұn Dân chӫ Ĉông Dѭѫng.
❐❐❐
Nhҵm tăng cѭӡng sӵ lãnh ÿҥo cӫa Ĉҧng, khôi phөc cӫng cӕ cѫ sӣ tә chӭc Ĉҧng ӣ các
tӍnh, các nhà máy, xí nhgiӋp, ÿӗn ÿiӅn cao su, cuӕi năm 1936 Liên TӍnh ӫy miӅn Ĉông cӱ ÿӗng
chí Trѭѫng Văn Bang (Ba Bang), nguyên Bí thѭ Xӭ ӫy Nam kǤ (1933 - 1935) và ÿӗng chí Cao
Hӗng Lãnh vӅ Biên Hòa hoҥt ÿӝng, trӵc tiӃp vұn ÿӝng thành lұp Ban cán sӵ Ĉҧng tӍnh Biên
Hòa và xây dӵng tә chӭc mӝt sӕ chi bӝ Ĉҧng ӣ các ÿӏa phѭѫng trong tӍnh.
Ĉҫu năm 1937, TӍnh ӫy lâm thӡi Biên Hòa ÿѭӧc thành lұp do ÿӗng chí Trѭѫng Văn
Bang trӵc tiӃp làm Bí thѭ. Các ÿӗng chí TӍnh ӫy viên là: Trҫn Minh TriӃt, HuǤnh Văn Phan, Lê
Văn Tôn, HuǤnh Văn LiӉng, NguyӉn Hӗng KǤ. NhiӅu ÿҧng viên khác ӣ các nѫi cNJng lҫn lѭӧt
vӅ Biên Hòa móc nӕi liên lҥc hoҥt ÿӝng, tә chӭc các chi bӝ Ĉҧng cѫ sӣ. Công tác xây dӵng
Ĉҧng có nhӳng bѭӟc phát triӇn mӟi, mӝt sӕ chi bӝ ÿѭӧc thành lұp. Tҥi nhà máy cѭa BIF, hai
chi bӝ Ĉҧng ÿѭӧc xây dӵng, mӛi chi bӝ có ba ÿҧng viên. Chi bӝ khӕi nhà máy do ÿӗng chí Trҫn
Hӗng Ĉҥo làm bí thѭ và chi bӝ lao ÿӝng giҧn ÿѫn do ÿӗng chí Tѭ Ngàn làm bí thѭ. Ӣ xã Bӱu
Long hình thành ÿѭӧc mӝt chi bӝ do ÿӗng chí Tѭ Xí làm bí thѭ. Hai xã Tân Phong, Bình Ý chi
bӝ liên xã thành lұp.
Ӣ quұn Xuân Lӝc ÿӃn tháng 2 năm 1937 thành lұp ÿѭӧc mӝt chi bӝ do ÿӗng chí NguyӉn
Văn Lҳm (Ba NghӋ) công nhân cao su làm bí thѭ và ÿӗng chí Lê Văn Vұn (Năm Vұn) là phó bí
thѭ. Dӑc theo liên tӍnh lӝ sӕ 2 (Xuân Lӝc - Bà Rӏa), ÿӗng chí Trѭѫng Văn Bang tә chӭc ÿѭӧc
mӝt chi bӝ ӣ sӣ cao su Cuӝctѫnay (Cҭm Mӻ).

14.4 Page 134

▲back to top


Ngoài ra, TӍnh ӫy còn chӍ ÿҥo vұn ÿӝng thành lұp các tә chӭc hӧp pháp, bán hӧp pháp
ÿӇ tұp hӧp lӵc lѭӧng, tuyên truyӅn, giác ngӝ cách mҥng, phát ÿӝng quҫn chúng ÿҩu tranh. Tә
chӭc Công hӝi ÿӓ ÿѭӧc bí mұt xây dӵng ӣ nhà máy cѭa BIF, ga xe lӱa Biên Hòa, các ÿӗn ÿiӅn
cao su ӣ Xuân Lӝc, Long Thành.
Ӣ các xã Bình Phѭӟc, Bình Ý, Bình Thҥnh - thuӝc quұn Châu Thành - mӝt sӕ tiӇu tә
Nông hӝi ÿӓ cNJng ÿѭӧc thành lұp. Phә biӃn là các hӝi ái hӳu nhѭ: Hӝi chùa, hӝi miӉu, hӝi ÿá
bóng, hӝi lân, hӝi cày, hӝi cҩy... ÿѭӧc tә chӭc ӣ nhiӅu nѫi, thu hút hàng vҥn ngѭӡi tham gia.
Ĉһc biӋt là hӝi “Nhà vàng” ӣ Bình Ý thuӝc quұn Châu Thành có nhiӅu hoҥt ÿӝng mҥnh mӁ, thӇ
hiӋn ý thӭc ÿҩu tranh giai cҩp, tinh thҫn ÿoàn kӃt tѭѫng trӧ trong các tҫng lӟp nhân dân nhҩt là
sӕ bҫn cӕ nông.
Ӣ trung tâm thӏ xã Châu Thành, Biên Hòa, nhiӅu hӝi ÿoàn cӫa các tҫng lӟp nhân dân lao
ÿӝng cNJng nhanh chóng ÿѭӧc thành lұp nhѭ hӝi Ái hӳu các ngành: thӧ mӝc, thӧ hӗ, thӧ hӟt tóc,
tiӇu thѭѫng... . Hoҥt ÿӝng mҥnh là hӝi Ái hӳu giáo chӭc, hӝi Ái hӳu công nhân hãng BIF, hӝi
Ái hӳu công nhân ga xe lӱa Biên Hòa.
Dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo cӫa TӍnh ӫy lâm thӡi tӍnh Biên Hòa, phong trào ÿҩu tranh cӫa các tҫng
lӟp nhân dân tiӃp tөc diӉn ra sôi ÿӝng. Ngày 28 tháng 5 năm 1937, toàn thӇ công nhân nhà máy
cѭa BIF nhҩt loҥt ÿình công phҧn ÿӕi xu cai ÿánh ÿұp thô bҥo công nhân.
Ngày 18 tháng 11 năm 1938, cNJng tҥi nhà máy cѭa BIF, hѫn 300 thӧ ÿình công phҧn
ÿӕi bӑn chӫ hàng giҧm giá khoán cѭa gӛ tӯ mӝt ÿӗng/1m3 xuӕng 0,6 ÿӗng/1m3 . Cuӝc ÿҩu tranh
thҳng lӧi tҥo ÿѭӧc niӅm tin và khí thӃ phҩn khӣi, không chӍ công nhân trong nhà máy mà còn
tác ÿӝng ÿӃn các cѫ sӣ khác trong toàn tӍnh nhѭ ga xe lӱa Biên Hòa, cѫ sӣ khai thác gӛ Trҧng
Bom, ÿӅ pô xe lӱa Dƭ An...
Ngày 24 tháng 8 năm 1939, nhҵm lӉ Vu Lan, các ÿӗng chí cán bӝ cách mҥng ӣ nhà máy
tұp hӧp hѫn 30 công nhân cӕt cán vӟi sӵ tham gia cӫa ÿӗng chí Ĉào Sѫn Tây, ÿҥi biӇu Công
hӝi ÿӓ xѭӣng Ba Son, bàn bҥc phӕi hӧp ÿҩu tranh và tә chӭc quyên góp tiӅn bҥc ÿӇ ӫng hӝ các
cuӝc ÿҩu tranh cӫa công nhân Ba Son, công nhân Sài Gòn - Chӧ Lӟn. Ngày 1 tháng 1 năm
1939, hàng ngàn công nhân ӣ các sӣ cao su trong tӍnh Biên Hòa ÿã ÿӗng loҥt bãi công ÿòi tăng
lѭѫng, ÿòi cҧi thiӋn ÿӡi sӕng. Cuӝc ÿҩu tranh rӝng lӟn này buӝc bӑn chӫ các Công ty SIPH,
Công ty Ĉҩt Ĉӓ phҧi ra lӋnh cho các chӫ ÿӗn ÿiӅn giҧi quyӃt mӝt sӕ ÿòi hӓi cө thӇ cӫa công
nhân nhѭ giҧm bӟt mӭc khoán, làm lҥi nhà cӱa, cҩp phát giѭӡng nҵm, cҩp gҥo tӕt, thuӕc men
cho nhӳng công nhân ÿau yӃu.
Ngoài các cuӝc ÿҩu tranh bҵng các cuӝc ÿình công, bãi công trong các ngày lӉ Quӕc tӃ
Lao ÿӝng, ngày kӹ niӋm Cách mҥng Tháng Mѭӡi Nga, công nhân các nhà máy, xí nghiӋp, các
ÿӗn ÿiӅn cao su trong tӍnh tә chӭc bí mұt, kҿ khҭu hiӋu, rҧi truyӅn ÿѫn vӟi các nӝi dung:
- Kêu gӑi công nông binh liên hiӋp ÿoàn kӃt ÿҩu tranh chӕng áp bӭc, cѭӡng quyӅn.
- Hô hào công nhân các nhà máy, xí nghiӋp ÿình công, bãi công ÿòi các quyӅn lӧi thiӃt
thân cho giai cҩp mình.
- Hoan nghênh Cách mҥng Tháng Mѭӡi Nga, ӫng hӝ Liên bang Xô viӃt.
Phong trào ÿҩu tranh cách mҥng cӫa nhân dân Biên Hòa trong nhӳng năm 1936 - 1939
diӉn ra sôi ÿӝng, rӝng khҳp và giành ÿѭӧc nhӳng thҳng lӧi to lӟn, khѫi dұy ÿѭӧc tinh thҫn cách
mҥng, lòng yêu nѭӟc cӫa các tҫng lӟp nhân dân, mӣ rӝng tuyên truyӅn chӫ nghƭa cӝng sҧn,
ÿѭӡng lӕi cách mҥng cӫa Ĉҧng, xây dӵng ÿѭӧc mӝt ÿӝi quân chính trӏ lӟn mҥnh trong công
nhân, nông dân, trí thӭc - hӑc sinh.

14.5 Page 135

▲back to top


Qua thӵc tiӉn hoҥt ÿӝng, trình ÿӝ chính trӏ và năng lӵc công tác cӫa cán bӝ, ÿҧng viên
không ngӯng ÿѭӧc nâng lên. Ĉӝi ngNJ cán bӝ Ĉҧng trung kiên, giàu nghӏ lӵc, trong sáng vӅ
phҭm chҩt cách mҥng, tҥo ÿѭӧc niӅm tin trong lòng quҫn chúng.
Nhӳng thành quҧ ÿҥt ÿѭӧc trong cao trào cách mҥng 1936 - 1939 cӫa Ĉҧng bӝ và nhân
dân tӍnh Biên Hòa ÿánh dҩu mӝt bѭӟc phát triӇn quan trӑng tҥo cѫ sӣ vӳng chҳc cho phong trào
ÿҩu tranh cách mҥng trong nhӳng năm kӃ tiӃp nhҩt là cao trào tәng khӣi nghƭa giành chính
quyӅn trong Cách mҥng Tháng Tám 1945.
IV.4. Biên Hòa chu̱n b͓ T͝ng khͧi nghƭa giành chính quy͉n:
Ngày 1 tháng 9 năm 1939, chiӃn tranh thӃ giӟi lҫn thӭ II bùng nә, thӵc dân Pháp khӫng
bӕ phong trào cách mҥng ӣ các nѭӟc thuӝc ÿӏa ÿӗng thӡi ban bӕ lӋnh tәng ÿӝng viên, tăng
cѭӡng vѫ vét sӭc ngѭӡi, sӭc cӫa ÿӇ phөc vө chiӃn tranh ÿӃ quӕc. Ngày 28 tháng 9 năm 1939,
phӫ Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng ra nghӏ ÿӏnh giҧi tán và tӏch thu tài sҧn các Hӝi Ái hӳu, các
nghiӋp ÿoàn... mӣ ÿҫu cho cuӝc khӫng bӕ quyӃt liӋt trên toàn quӕc.
Trѭӟc tình hình ÿó, Trung ѭѫng Ĉҧng ÿã kӏp thӡi chӍ ÿҥo cho các cѫ quan, cán bӝ hoҥt
ÿӝng hӧp pháp và bán hӧp pháp phҧi mau lҽ rút vào bí mұt, chuyӇn trӑng tâm công tác vӅ nông
thôn.
Ĉҫu tháng 11 năm 1939, Ban chҩp hành Trung ѭѫng Ĉҧng hӑp hӝi nghӏ lҫn thӭ VI tҥi
Bà ĈiӇm - Gia Ĉӏnh. Hӝi nghӏ nhұn ÿӏnh hình thӭc “Mһt trұn dân chӫ thích hӧp vӟi hoàn cҧnh
trѭӟc ÿây, nay không còn thích hӧp nӳa”. Hӝi nghӏ quyӃt ÿӏnh chuyӇn Mһt trұn Dân chӫ Ĉông
Dѭѫng thành Mһt trұn dân tӝc phҧn ÿӃ Ĉông Dѭѫng ÿӇ tiӃn hành chӕng ÿӃ quӕc chiӃn tranh,
ÿánh ÿuәi ÿӃ quӕc Pháp và bӑn phong kiӃn giҧi phóng các dân tӝc Ĉông Dѭѫng, làm cho Ĉông
Dѭѫng hoàn toàn ÿӝc lұp” (1). Hӝi nghӏ nhҩn mҥnh giҧi phóng dân tӝc là nhiӋm vө hàng ÿҫu
cӫa cách mҥng Ĉông Dѭѫng và chӫ trѭѫng tҥm gác khҭu hiӋu cҧi cách ruӝng ÿҩt, chӍ ÿӅ ra
khҭu hiӋu giҧm tô cao, chӕng cho vay nһng lãi, tӏch thu ruӝng ÿҩt cӫa ÿӃ quӕc và ÿӏa chӫ chia
cho nông dân, nhҵm tұp trung lӵc lѭӧng chӕng ÿӃ quӕc và bè lNJ tay sai. Ӣ Biên Hòa, bӑn cҫm
quyӅn thӵc dân Pháp cNJng ra hàng loҥt nghӏ ÿӏnh, cҩm mӑi hoҥt ÿӝng có tính chҩt chính trӏ mà
chúng cho có liên hӋ vӟi cӝng sҧn.
Cuӕi năm 1939, thӵc dân Pháp tiӃn hành khӫng bӕ trҳng, lҫn lѭӧt bҳt nhiӅu cán bӝ cӫa
Ĉҧng giam giӳ ӣ các nhà tù trong ÿҩt liӅn hoһc ÿày ÿi Côn Ĉҧo. Chúng ÿàn áp, bҳt bӟ nhӳng
quҫn chúng tiӃn bӝ, nhӳng ngѭӡi phө trách quҧn trӏ cӫa các Hӝi, ÿoàn tӏch thu tài sҧn cӫa Hӝi
và gia ÿình hӑ, gây hoang mang chia rӁ trong nhân dân. Thӵc dân còn lұp thêm các nhà tù ӣ Bà
Rá, Tà Lài... là nhӳng vùng “ma thiêng nѭӟc ÿӝc”. Chúng gӑi ÿây là nhӳng “Căng cӫa nhӳng
ngѭӡi lao ÿӝng ÿһc biӋt” ÿӇ giam giӳ nhӳng cán bӝ, ÿҧng viên cӝng sҧn, nhӳng chiӃn sƭ yêu
nѭӟc chӕng phát xít ӣ Nam bӝ, trong sӕ này có các ÿӗng chí Trҫn Văn Giàu, Tô Ký, Dѭѫng
Quang Ĉông, NguyӉn Văn Tuҩn, NguyӉn Văn Nghƭa...
Ӣ Biên Hòa, thӵc dân Pháp và bӑn tay sai tұp trung lӵc lѭӧng ÿánh phá khӕc liӋt các xã
Bình Ý, Tân TriӅu, Bình Phѭӟc. Các cѫ sӣ nhà máy cѭa BIF, Ga Biên Hòa, các ÿӗn ÿiӅn cao su
An Lӝc, Cuӝctѫnay .v.v... ÿѭӧc chúng coi là nhӳng “Làng ÿӓ”, nhӳng “Cѫ sӣ ÿӓ”, cҫn phҧi xóa
tұn gӕc rӉ. Riêng xã Bình Ý có hѫn 200 ngѭӡi bӏ chúng bҳt ÿѭa vӅ giam giӳ ӣ nhà lao Biên
Hòa.
Phөc vө cho viӋc phòng thӫ, vѫ vét sӭc ngѭӡi sӭc cӫa cung ӭng cho chiӃn tranh ÿӃ
quӕc, thӵc dân Pháp thӵc hiӋn lӋnh tәng ÿӝng viên tuyӇn mӝ lính, kéo dài thӡi hҥn tҥi ngNJ,
ÿӗng thӡi tăng cѭӡng bҳt ÿi xâu, xây dӵng thêm ÿѭӡng sá, cҫu cӕng, mӣ rӝng sân bay Tân
Phong, trѭӡng bҳn Bình Ý, lұp xѭӣng sӱa chӳa máy bay v.v... Ĉӏch tăng cѭӡng vѫ vét bóc lӝt
(1) Vaên kieän Ñaûng, taäp 3, Ban nghieân cöùu lòch söû Ñaûng Trung öông xuaát baûn - Haø Noäi 1977, trang 26

14.6 Page 136

▲back to top


bҵng nhiӅu hình thӭc dã man nhҩt, tҩt cҧ các sҳc thuӃ ÿӅu tăng, ÿһt ra nhiӅu loҥi thuӃ mӟi nhѭ
“ÿҧm phө quӕc phòng”, “quӕc trái”... ra lӋnh sung công, trѭng thu, trѭng dөng các phѭѫng tiӋn
vұn tҧi hàng hóa cӫa tѭ nhân nhҵm thӵc hiӋn chính sách “kinh tӃ thӡi chiӃn”. Ĉӡi sӕng nhân
dân Biên Hòa bӏ bҫn cùng hóa.
Thӵc hiӋn chӫ trѭѫng cӫa Trung ѭѫng Ĉҧng và Xӭ ӫy Nam kǤ, tӯ cuӕi năm 1939, TӍnh
ӫy Biên Hòa có kӃ hoҥch ÿѭa các tә chӭc, cán bӝ hoҥt ÿӝng công khai vào hoҥt ÿӝng bí mұt,
chuyӇn cán bӝ vӅ nông thôn, ÿӗn ÿiӅn cao su. Các cán bӝ chӫ chӕt cӫa tӍnh nhѭ ÿӗng chí Phҥm
Văn Khoai, Phҥm Văn Thuұn, Hӗ Văn Ĉҥi, Lê Văn Tôn, HuǤnh Văn Phan, HuǤnh Văn LNJy,
NguyӉn Hӗng KǤ, Trҫn Minh TriӃt... tránh ÿѭӧc sӵ truy lùng cӫa giһc, ÿәi vùng tiӃp tөc hoҥt
ÿӝng và chuyӇn vӅ rӯng Tân Uyên xây dӵng căn cӭ.
Tháng 7 năm 1940, Xӭ ӫy Nam kǤ triӋu tұp Hӝi nghӏ mӣ rӝng tҥi xã Tân Lѭѫng, tӍnh
Mӻ Tho. Hӝi nghӏ thông qua chӫ trѭѫng kӃ hoҥch khӣi nghƭa và thành lұp Ban quân sӵ các cҩp.
Hӝi nghӏ bҫu ra Xӭ ӫy mӟi do ÿӗng chí Tҥ Uyên làm bí thѭ, cӱ ÿӗng chí Phan Ĉăng Lѭu ra
Bҳc dӵ Hӝi nghӏ Trung ѭѫng lҫn thӭ 7 (tháng 11 năm 1940) và xin chӍ thӏ cӫa Trung ѭѫng vӅ
chӫ trѭѫng khӣi nghƭa. Tháng 9 năm 1940, Xӭ ӫy tiӃp tөc mӣ Hӝi nghӏ tҥi xã Tân Xuân, Hӕc
Môn, Gia Ĉӏnh ÿӇ giҧi quyӃt mӝt sӕ vҩn ÿӅ trӑng yӃu, trao cho Thѭӡng vө Xӭ ӫy quyӅn ban bӕ
lӋnh khӣi nghƭa, quyӃt ÿӏnh mүu cӡ là nӅn ÿӓ, ӣ giӳa ngôi sao vàng 5 cánh. Ngày 23 tháng 11
năm 1940, lӋnh khӣi nghƭa ÿѭӧc phát ÿi các nѫi, quyӃt ÿӏnh thӡi gian khӣi nghƭa ÿӗng loҥt
trong toàn Xӭ là ÿêm 22 tháng 11 năm 1940. Ĉӗng chí Phan Ĉăng Lѭu sau khi dӵ Hӝi nghӏ lҫn
thӭ 7 mang chӍ thӏ cӫa Trung ѭѫng hoãn cuӝc khӣi nghƭa vӯa vӅ ÿӃn Sài Gòn thì lӋnh khӣi
nghƭa cӫa Thѭӡng vө Xӭ ӫy ÿã xuӕng tұn cѫ sӣ không thӇ hoãn ÿѭӧc nӳa. Ӣ Biên Hòa, công
tác chuҭn bӏ khӣi nghƭa ÿѭӧc tiӃn hành khҭn trѭѫng, sôi nәi nhҩt là ӣ mӝt sӕ xã thuӝc quұn Tân
Uyên và Châu Thành. Ĉӝi võ trang tұp trung cӫa tӍnh ÿѭӧc tә chӭc khoҧng 35 ngѭӡi do ÿӗng
chí HuǤnh Văn LiӇng chӍ huy. Các ÿӗng chí trong TӍnh ӫy và mӝt sӕ ÿҧng viên khác len lӓi vào
các quұn, các xã chӍ ÿҥo các chi bӝ, các cѫ sӣ cӕt cán chuҭn bӏ lӵc lѭӧng, sҹn sàng phát ÿӝng
quҫn chúng nәi dұy. Nhѭng kӃ hoҥch khӣi nghƭa bӏ lӝ ngay tӯ bên trên.
Sáng 21 tháng 11 năm 1940, ÿӏch tұp trung lӵc lѭӧng bao vây các ÿӏa ÿiӇm chuҭn bӏ
khӣi nghƭa, nhiӅu ÿӗng chí trong TӍnh ӫy hy sinh và bӏ giһc bҳt ÿày ÿi Côn Ĉҧo, Tà Lài, Bà Rá.
Ĉӝi vNJ trang cӫa tӍnh do ÿӗng chí Trҫn Văn QuǤ chӍ huy rút vào rӯng sâu hoҥt ÿӝng và trө lҥi
cho ÿӃn Cách mҥng Tháng Tám năm 1945.
Cuӝc khӣi nghƭa không thành, giһc thҷng tay chém giӃt, bҳt bӟ, tra tҩn dã man không kӇ
là ÿҧng viên hay quҫn chúng. Bӑn mұt thám rình rұp ӣ khҳp nѫi, chӛ nào tình nghi có cӝng sҧn
hoҥt ÿӝng là lұp tӭc ұp ÿӃn khӫng bӕ. Mӝt sӕ làng thuӝc quұn Tân Uyên, giһc càn bӕ liên tөc,
ÿӗng bào luôn sӕng trong tâm trҥng căng thҷng lo âu.
Giӳa năm 1941, phát xít Nhұt ÿә bӝ lên mӝt sӕ tӍnh Nam bӝ. Nhân dân Biên Hòa lâm
vào cҧnh “mӝt cә hai tròng”. Cùng vӟi thӵc dân Pháp, phát xít Nhұt ra sӭc ÿàn áp, vѫ vét bóc
lӝt. Ĉӡi sӕng nhân dân Biên Hòa vӕn ÿã khә cӵc nay càng thêm ÿiêu ÿӭng. Pháp và Nhұt tuy
có nhiӅu mâu thuүn nhѭng thӕng nhҩt mӝt âm mѭu thâm hiӇm là tұp trung ÿánh phá phong trào
cách mҥng ViӋt Nam.
Sau Nam kǤ khӣi nghƭa, lӵc lѭӧng các tӍnh Nam kǤ và Biên Hòa bӏ tәn thҩt nһng.
Phong trào cách mҥng tҥm thӡi lҳng xuӕng.
Tӯ cuӕi năm 1940, mӝt sӕ cán bӝ, ÿҧng viên vӅ hoҥt ÿӝng trong phong trào công nhân
cao su. Ĉӗng chí Hӗ Văn Ĉҥi (Sáu Ĉҥi) vӅ Cӕc Rang (ÿӗn diӅn An Lӝc), ÿӗng chí NguyӉn Văn
Long hoҥt ÿӝng ӣ Dҫu Giây, Bình Lӝc, ÿӗng chí Trҫn Văn Trà vӅ sӣ Cuӝctѫnay (Cҭm Mӻ).
Các ÿӗng chí trong chi bӝ Xuân Lӝc cNJng rút vào hoҥt ÿӝng bí mұt ӣ các sӣ cao su An Lӝc,
Hàng Gòn, Túc Trѭng. Phong trào ÿҩu tranh cӫa công nhân cao su ӣ các ÿӗn ÿiӅn trong tӍnh
vүn tiӃp tөc phát triӇn.

14.7 Page 137

▲back to top


Ngày 29 tháng 12 năm 1940, hѫn 2.000 công nhân cao su ӣ các sӣ Cam Tiêm (Ông
QuӃ), Cuӝc tѫ nay (Cҭm Mӻ) tiӃn hành bãi công. Giӳa năm 1941, ӣ sӣ Cuӝc tѫ nay, nhân vө
tên xu Lu ÿánh chӃt anh công nhân cҥo mӫ sӕ 70 ӣ Láng Lӟn, ÿã xuҩt hiӋn bài vè kêu gӑi công
nhân ÿoàn kӃt ÿӭng lên ÿҩu tranh
“͢ này anh em ta ˯i! này anh em ta ˯i!
Cͣ sao ta ph̫i bu͛n lo. Anh 70 ch͇t không ph̫i do xu Lu ÿánh, mà ch̻ng ph̫i do ông
trͥi.
Anh em ta c̯n suy xét ͧ ÿͥi... ͧ ÿͥi.
͢ này anh em ta ˯i! này anh em ta ˯i!
Cͣ sao ta ph̫i bu͛n lo. Anh 70 ch͇t không ph̫i do xu Lu ÿánh, mà ch̻ng ph̫i do ông
trͥi. Xu Lu cNJng ch͑ nghe theo lͥi cái lNJ, cái lNJ chͯ Tây. Anh em ˯i hãy l̻ng l̿ng mà nghe ÿây.
V̵y anh em chúng ta mu͙n h͇t l̯m than.
Hãy ÿͱng lên ÿoàn k͇t ÿ̵p tan gông xi͉ng m͡t phen xem nào”.
Bài hát nhanh chóng lan truyӅn khҳp các phân sӣ cӫa ÿӗn ÿiӅn. Tên chӫ sӣ Bu Zu ra
lӋnh cҩm không cho hát bài hát này. NӃu ai hát sӁ bӏ tù. Tàn nhүn hѫn, chúng còn cho bӑn tay
chân san bҵng nҩm mӝ anh 70 và cҩm công nhân không ÿѭӧc hѭѫng khói. Quá căm tӭc, ÿêm
rҵm tháng 7 (tháng 9 - 1941), anh công nhân sӕ 3388 vұn ÿӝng công nhân ӣ phân sӣ Láng Lӟn
tұp trung ra ӣ nѫi mӝ anh 70 ÿӇ tuyên truyӅn, vҥch trҫn tӝi ác cӫa bӑn tѭ bҧn, thӵc dân và kêu
gӑi công nhân ÿӭng lên ÿҩu tranh.
Sáng ngày 10 tháng 9 năm 1941, hѫn 500 công nhân sӣ Cuӝctѫnay ÿình công kéo
xuӕng tӍnh Bà Rӏa yêu cҫu tӍnh trѭӣng ngѭӡi Pháp phҧi can thiӋp buӝc chӫ sӣ chҩm dӭt ÿánh
ÿұp, hành hҥ công nhân nhѭ súc vұt trong khi chúng bҳt trӗng lҥi mҩy lô cao su ӣ Nha Trào
Láng Lӟn. Khi ÿoàn công nhân vӯa vӅ ÿӃn Xà Bang thì bӏ lính Bà Rӏa lên chһn lҥi theo yêu cҫu
cӫa tên chӫ sӣ Bu Zu, năm công nhân ÿi ÿҫu bӏ lính ÿánh gөc. Ĉoàn ngѭӡi quyӃt tiӃn tiӃp tөc
khiêng 5 ngѭӡi bӏ thѭѫng ÿӃn dinh tӍnh trѭӣng Bà Rӏa. Bӑn lính dùng gұy gӝc, bҳng súng ÿánh
thұt tàn nhүn, hӑ vүn không lùi bѭӟc. Tӯng nhóm nhӓ công nhân lao tӟi ÿám lính hai tay ÿѭa
thҷng lên trӡi và thét lӟn: “Ĉây các bҥn cӭ giӃt chúng tôi ÿi, các bҥn hãy hãy giӃt nhӳng ngѭӡi
chӍ ÿòi hӓi sӵ công bҵng và yêu cҫu chҩm dӭt ÿánh ÿұp tàn nhүn...”, “Ĉây các bҥn lính ngѭӡi
ViӋt Nam, các bҥn cӭ bҳn chúng tôi ÿi, bҳn nhӳng ngѭӡi lao ÿӝng khә sӣ nhҩt ÿӡi, nhӳng kҿ
ruӝt thӏt cӫa các bҥn...”.
Ĉoàn biӇu tình càng khép chһt ÿӝi hình, ÿám lính cNJng dӏu dҫn, nhiӅu tên ÿã dҥt qua
mӝt bên ÿѭӡng cho ÿoàn công nhân tiӃn tӟi. Dӑc ÿѭӡng ÿӃn thӏ xã Bà Rӏa, hӑ ÿѭӧc công nhân
các ÿӗn ÿiӅn cao su, nông dân các ÿӏa phѭѫng dӑc hai bên ÿѭӡng mang cѫm nѭӟc ӫng hӝ, tiӃp
sӭc.
Trѭӟc ý chí quyӃt tâm cӫa công nhân, tӍnh trѭӣng Bà Rӏa buӝc phҧi ÿӭng ra tiӃp ÿҥi
biӇu công nhân và hӭa can thiӋp vӟi chӫ sӣ bӗi thѭӡng thiӋt hҥi cho công nhân, chҩm dӭt tình
trҥng ÿánh ÿұp, cúp phҥt, cҩp ÿӫ lѭѫng thӵc, thӵc phҭm, thuӕc men cho sӕ công nhân ÿang
trӗng các lô cao su mӟi.
Giӳa tháng 11 năm 1941, hѫn 600 công nhân tҥi hai phân sӣ A và B cӫa ÿӗn ÿiӅn cao su
Bình Lӝc dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo cӫa các ÿҧng viên ÿã bãi công ÿҩu tranh vӟi chӫ sӣ ÿòi không ÿѭӧc
bҳt công nhân ra sân ÿiӇm quá sӟm, không ÿѭӧc ÿánh ÿұp, cúp phҥt công nhân, ÿòi ÿѭӧc phát
gҥo trҳng, ÿòi tӕng cә bӑn cai, xu ác ôn, ÿòi trҧ công nhân mãn hҥn vӅ xӭ. Chӫ sӣ vӡ hӭa hҽn
chҩp nhұn các yêu sách nhѭng sau ÿó chúng cho mұt thám ÿiӅu tra lұp danh sách nhӳng ngѭӡi
vұn ÿӝng tә chӭc và mӝt tháng sau ÿích thân tên tӍnh trѭӣng Biên Hòa dүn 20 lính Tây và lính
khӕ ÿӓ vào sӣ Bình Lӝc bҳt 30 công nhân ÿѭa ÿi tù.
Báo cáo cӫa tên tӍnh trѭӣng Biên Hòa Rivierre (Ri - vi - e) ngày 4 tháng 2 năm 1942 vӅ
hai cuӝc ÿҩu tranh lӟn cӫa sӣ Cam Tiêm và Bình Lӝc có ghi: “Tôi ÿã ÿӃn nѫi xem xét và cho

14.8 Page 138

▲back to top


lính ÿàn áp”. Hҳn xác nhұn: "Nhӳng sӵ kiӋn này mang tính chính trӏ”. Và hҳn ÿã bҳt giam hàng
trăm cu - li (1).
Phong trào ÿҩu tranh cӫa công nhân cao su nә ra liên tөc. Các cuӝc ÿҩu tranh không chӍ
ӣ phҥm vi trong mӝt ÿӗn ÿiӅn mà có sӵ liên kӃt diӉn ra cùng mӝt lúc ӣ nhiӅu ÿӗn ÿiӅn vӟi quy
mô ngày càng lӟn.
Tӯ năm 1941 ÿӃn năm 1943, là thӡi kǤ khó khăn cho hoҥt ÿӝng cӫa Ĉҧng ӣ Nam kǤ.
Xӭ ӫy và cҧ Liên TӍnh ӫy bӏ phá vӥ và lұp ÿi lұp lҥi nhiӅu lҫn. Phҫn lӟn cán bӝ ÿҧng viên bӏ
ÿӏch giӃt hҥi hoһc bӏ bҳt cҫm tù. Sӕ còn lҥi phҧi chuyӇn vùng, lánh vӅ các vùng nông thôn, các
ÿӗn ÿiӅn cao su ÿӇ ҭn náu, tҥo dӵng cѫ sӣ, tҥo bàn ÿҥp ÿӭng chân ÿӇ khôi phөc phong trào cách
mҥng. Tháng 3 năm 1941, ÿѭӧc sӵ giúp ÿӥ cӫa ÿӗng bào Ch’ro, Mҥ ӣ Biên Hòa, các ÿӗng chí
Trҫn Văn Giàu, Dѭѫng Quang Ĉông, Tô Ký, Châu Văn Giác, Trѭѫng Văn Nhâm, NguyӉn
Công Trung, kӻ sѭ Văn... tә chӭc vѭӧt ngөc Tà Lài vӅ lҥi Sài Gòn hoҥt ÿӝng. Do ÿӏch bӕ ráp
căng thҷng nên mӕi liên lҥc tӯ bên trên xuӕng các tӍnh và giӳa các ÿӏa phѭѫng hҫu nhѭ bӏ cҳt
ÿӭt. Tuy vұy, sӕ cán bӝ, ÿҧng viên còn lҥi vүn chӫ ÿӝng công tác, kiên trì vұn ÿӝng cách mҥng,
cӫng cӕ tә chӭc và tӯng bѭӟc khôi phөc phong trào.
Cuӕi năm 1942, cuӝc chiӃn tranh thӃ giӟi chuyӇn sang cөc diӋn mӟi, quân ÿӝi Liên Xô
giành nhiӅu thҳng lӧi và tiӃn hành phҧn công trên khҳp các mһt trұn. Ӣ Ĉông Dѭѫng, phát xít
Nhұt ngày càng lҩn tӟi, nҳm quyӅn kiӇm soát hҫu hӃt các ÿҫu mӕi quân sӵ, kinh tӃ quan trӑng
tӯ tay thӵc dân Pháp. Bӑn thӵc dân Pháp ӣ thuӝc ÿӏa phân thành hai phái: phái Pétain (Pê -
Tanh) và phái De Gaull (Ĉӡ - Gôn) (1) ngҩm ngҫm chӕng ÿӕi lүn nhau. Tình hình ÿó ÿã tác
ÿӝng ÿӃn phong trào cách mҥng ӣ ViӋt Nam nói chung và Biên Hòa nói riêng.
Ӣ Biên Hòa mӝt sӕ ÿҧng viên tӯ các nѫi lҫn lѭӧt trӣ vӅ hoҥt ÿӝng. Mӝt sӕ ÿӗng chí ӣ
các tӍnh khác mãn hҥn tù ÿѭӧc thӵc dân Pháp ÿѭa vӅ ÿây quҧn thúc. Mһc dù bӏ ÿӏch quҧn thúc,
khӫng bӕ gҳt gao nhѭng các ÿӗng chí vүn tìm mӑi cách liên lҥc vӟi tә chӭc, vұn ÿӝng cách
mҥng.
Ĉҫu năm 1943, tӯ ÿӅ - pô xe lӱa Dƭ An, ÿӗng chí Ĉһng Nguyên vӅ Tân Mai sinh sӕng.
Ĉӗng chí Hӗ Hòa cNJng tӯ ÿӗn ÿiӅn cao su Xuân Lӝc vӅ làm thӧ máy ӣ xѭӣng cѭa BIF, cùng
vӟi mӝt sӕ ÿҧng viên ӣ ÿây thành lұp chi bӝ Ĉҧng nhà máy cѭa gӗm 5 ÿӗng chí do dӗng chí
Ĉһng Nguyên làm bí thѭ. Chi bӝ Ĉҧng liên ҩp Tân Mai, Lân Thành, Vƭnh Thӏ (xã Bình Trѭӟc
quұn Châu Thành, Biên Hòa) cNJng ÿѭӧc tә chӭc do ÿӗng chí NguyӉn Văn Ký (Ba Ký phө
trách). Tҥi ga xe lӱa Biên Hòa, cѫ sӣ Ĉҧng cNJng ÿѭӧc tә chӭc trӣ lҥi, do ÿӗng chí Ngô Văn Tѭ
làm bí thѭ. Ӣ sӣ cӫi Trҧng Bom, ÿӗng chí Lê Nguyên Ĉҥt dѭӟi danh nghƭa là ÿӕc công sӣ,
tuyên truyӅn vұn ÿӝng kӃt nҥp ÿѭӧc mӝt sӕ công nhân tích cӵc, giác ngӝ vào Ĉҧng và hình
thành ÿѭӧc mӝt chi bӝ do ÿӗng chí trӵc tiӃp làm bí thѭ.
Năm 1943, Ban cán sӵ Ĉҧng Liên tӍnh miӅn Ĉông ÿã cӱ mӝt sӕ cán bӝ vӅ hoҥt ÿӝng,
phát triӇn mҥng lѭӟi cѫ sӣ Ĉҧng ӣ vùng cao su huyӋn Long Thành trong ÿó có ÿӗng chí Trӏnh
Văn Dөc. Cuӕi năm 1944, ÿӗng chí tә chӭc quұn bӝ ViӋt Minh ÿҫu tiên ӣ quұn Long Thành,
xây dӵng ÿѭӧc cѫ sӣ ViӋt Minh ӣ nhiӅu xã trong huyӋn, lұp ÿѭӧc cѫ sӣ Ĉҧng ӣ ÿӗn ÿiӅn cao su
Bình Sѫn do ÿӗng chí VNJ Hӗng Phô (VNJ Khánh) làm bí thѭ. Tӯ giӳa năm 1943, các ÿӗng chí
Phҥm Văn Búng, NguyӉn Văn Nghƭa, Phҥm Văn Khoai, Lê Thái, Hӗ Văn Giàu, NguyӉn Văn
Ký, Phҥm Văn Thuұn, HuǤnh Văn LNJy, Hӗ Văn Ĉҥi, Quách Sanh, Ngô Hà Thành... móc nӕi
liên lҥc vӟi nhau, bѭӟc ÿҫu hình thành các nhóm, các tә chӭc ViӋt Minh ӣ mӝt sӕ ÿӏa phѭѫng
trong tӍnh ÿһc biӋt tұp trung là khu vӵc xã Bình Trѭӟc (quұn Châu Thành, Biên Hòa).
(1) Taøi lieäu löu tröõ taïi nhaø truyeàn thoáng Coâng ty cao su Ñoàng Nai.
(1) Phaùi Peùtain: Phaùi ñaàu haøng, laøm tay sai cho phaùt xít.
Phaùi De Gaull: Phaùi khaùng chieán choáng phaùt xít.

14.9 Page 139

▲back to top


Xӭ ӫy cӱ ÿӗng chí Hoàng Minh Châu vӅ lҥi Biên Hòa hoҥt ÿӝng. Ĉӗng chí vào làm
viӋc ӣ sӣ Trѭӡng TiӅn (Ty kiӅu lӝ Biên Hòa) kӃt nҥp ÿѭӧc 5 ÿҧng viên thành lұp chi bӝ, lҩy tên
là chi bӝ Trѭӡng TiӅn.
Năm 1944, phong trào cách mҥng ӣ Biên Hòa tӯng bѭӟc phөc hӗi và phát triӇn, khí thӃ
cách mҥng cӫa quҫn chúng nhân dân ÿѭӧc khѫi dұy ngày càng mҥnh mӁ. Thӵc lӵc cách mҥng
lӟn mҥnh nhanh chóng, tҥo ÿѭӧc cѫ sӣ vӳng chҳc ÿӇ nhân dân Biên Hòa cùng vӟi cҧ nѭӟc nhҩt
tӅ ÿӭng dұy khӣi nghƭa giành chính quyӅn.
❐❐❐
Ngày 9 tháng 3 năm 1945, phát xít Nhұt ÿҧo chánh thӵc dân Pháp ÿӇ ÿӝc chiӃm Ĉông
Dѭѫng. Ӣ Biên Hòa ngay ngày 10 tháng 3 năm 1945, bӝ máy thӕng trӏ cӫa thӵc dân Pháp tӯ
tӍnh ÿӃn quұn lӑt vào tay phát xít Nhұt. Chúng ÿѭa ÿӕc phӫ xӭ NguyӉn Văn Quý thay tên Ri -
vi - e làm tӍnh trѭӣng, ÿѭa tên cò Phѭӟc làm chӍ huy trѭӣng cҧnh sát tӍnh Biên Hòa. Các tә
chӭc, ÿҧng phái thân Nhұt nhѭ Thanh niên Ái quӕc ÿoàn, Thanh niên Bҧo quӕc ÿoàn... ÿҭy
mҥnh các hoҥt ÿӝng nhҵm lӯa bӏp nhân dân, ÿӅ cao nӅn ÿӝc lұp giҧ hiӋu.
Tuy nhiên, thӵc tӃ ÿã minh chӭng cho bӝ mһt thұt tàn bҥo cӫa bè lNJ phát xít Nhұt.
Chúng tiӃp tөc vѫ vét sӭc ngѭӡi sӭc cӫa vӟi nhӳng thӫ ÿoҥn và hành ÿӝng tàn bҥo gҩp hàng
chөc lҫn trѭӟc ÿó. Chúng mә bөng moi gan giӃt hҥi hàng trăm ngѭӡi yêu nѭӟc. Cuӝc sӕng cӫa
ngѭӡi dân Biên Hòa ngày càng khӕn ÿӕn. Các tҫng lӟp nhân dân ÿӅu kinh tӣm và căm hӡn
chúng cӵc ÿӝ. Hӑ bӏ dӗn vào bѭӟc ÿѭӡng cùng và nóng lòng muӕn ÿӭng lên ÿánh ÿә bӑn ÿӃ
quӕc phát xít xâm lѭӧc, giành lҩy ÿӝc lұp tӵ do cho dân tӝc, giành quyӅn sӕng cho chính bҧn
thân mình.
Ngay trong ÿêm Nhұt ÿҧo chính Pháp, 9 tháng 3 năm 1945, Ban Thѭӡng vө Trung ѭѫng
Ĉҧng triӋu tұp Hӝi nghӏ mӣ rӝng tҥi Ĉình Bҧng tӍnh Bҳc Ninh. Hӝi nghӏ quyӃt ÿӏnh nhiӋm vө
cҩp bách cӫa toàn Ĉҧng, toàn dân lúc này là phát ÿӝng phong trào chӕng Nhұt cӭu nѭӟc, ÿӭng
lên khӣi nghƭa giành chính quyӅn trong toàn quӕc.
Ӣ Biên Hòa, sau ngày Nhұt ÿҧo chính Pháp, nhiӅu ÿҧng viên cӝng sҧn tiӃp tөc vӅ ÿây
móc nӕi hoҥt ÿӝng. Sӕ lѭӧng cán bӝ ÿҧng viên tăng nhanh. Phҫn lӟn là các ÿӗng chí có năng
lӵc lãnh ÿҥo và tә chӭc thӵc hiӋn, có uy tín vӟi quҫn chúng nhân dân. Các nhóm cӝng sҧn, các
chi bӝ Ĉҧng ӣ Biên Hòa liên lҥc, kӃt hӧp vӟi nhau ra sӭc phát triӇn tә chӭc, mӣ rӝng cѫ sӣ ráo
riӃt chuҭn bӏ tәng khӣi nghƭa. Tháng 5 năm 1945, dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo cӫa Xӭ ӫy Nam kǤ, tә chӭc
Thanh niên TiӅn phong ÿѭӧc thành lұp tҥi Sài Gòn do bác sƭ Phҥm Ngӑc Thҥch, ÿҧng viên
Ĉҧng Cӝng sҧn làm thӫ lƭnh. Trong vòng hai tháng vұn ÿӝng và tә chӭc, lӵc lѭӧng Thanh niên
TiӅn phong ÿã phát triӇn nhanh chóng hҫu hӃt các tӍnh Nam kǤ, thu hút hàng triӋu ngѭӡi yêu
nѭӟc tham gia.
Thanh niên TiӅn phong Biên Hòa ÿѭӧc thành lұp do HuǤnh ThiӋn NghӋ - mӝt thҫy giáo
dҥy môn thӇ dөc thӇ thao làm thӫ lƭnh. ChӍ sau mӝt thӡi gian ngҳn, phong trào phát triӇn và lan
rӝng ra các quұn, các nhà máy, các ÿӗn ÿiӅn cao su trong tӍnh. Xӭ ӫy chӍ ÿҥo kӏp thӡi nҳm tә
chӭc này, lãnh ÿҥo các ÿӝi ÿoàn Thanh niên TiӅn phong, biӃn thành ÿӝi quân chính trӏ cӫa cách
mҥng. Khҳp nѫi trong tӍnh khí thӃ cách mҥng sөc sôi. Ĉoàn viên Thanh niên TiӅn phong vӟi
gұy tҫm vông vót nhӑn và cuӝn dây thӯng ngang lѭng hăng hái luyӋn tұp ÿӝi ngNJ bҧo vӋ, tuҫn
tra canh gác nhà máy, xóm ҩp. Ĉêm ÿêm, ӣ các ÿình làng, nhà hӝi trӣ thành nѫi tұp trung cӫa
hàng chөc, hàng trăm nam nӳ thanh niên vӟi ÿӫ các loҥi ÿèn ÿuӕc sáng trѭng. TiӃng hô mӝt, hai
nhӏp nhàng hòa vӟi tiӃng hát, lӡi ca cách mҥng vang ÿӝng khҳp nѫi.
Tháng 5 năm 1945, Liên TӍnh ӫy miӅn Ĉông tә chӭc hӑp tҥi ҩp Vƭnh Cӱu xã Tam HiӋp
- quұn Châu Thành, Biên Hòa, phә biӃn chӫ trѭѫng cӫa Trung ѭѫng Ĉҧng vӅ tình hình và

14.10 Page 140

▲back to top


nhiӋm vө mӟi, trӑng tâm là vҩn ÿӅ chuҭn bӏ lӵc lѭӧng ÿӇ tham gia cuӝc tәng khӣi nghƭa trên
phҥm vi toàn quӕc. TiӃp ÿó, tháng 7 năm 1945, tҥi chùa Tân Mai, ÿӗng chí Hà Huy Giáp, ÿҥi
diӋn Xӭ ӫy Nam kǤ hӑp vӟi các ÿӗng chí Hoàng Minh Châu, HuǤnh Văn Hӟn, Phҥm Văn
Búng, Ĉһng Nguyên, Lê Nguyên Ĉҥt... phә biӃn chӫ trѭѫng cӫa Xӭ ӫy là gҩp rút xây dӵng,
phát triӇn lӵc lѭӧng cách mҥng cҧ lӵc lѭӧng chính trӏ và võ trang, tích cӵc chuҭn bӏ khӣi nghƭa
giành chính quyӅn. Ĉây là cuӝc hӑp quan trӑng, là cѫ sӣ ÿӇ ÿoàn kӃt các ÿӗng chí ÿҧng viên
cӝng sҧn trong các nhóm khác nhau, tҥo ra sӵ thӕng nhҩt hành ÿӝng trѭӟc thӡi cѫ mӟi. Hӝi
nghӏ nhҩn mҥnh viӋc khҭn trѭѫng phát triӇn các tә chӭc ÿoàn thӇ ViӋt Minh, nҳm chҳc lӵc
lѭӧng Thanh niên TiӅn phong trong tӍnh, xây dӵng lӵc lѭӧng vNJ trang, mua sҳm vNJ khí trang bӏ
cho sӕ cán bӝ cӕt cán, tұp trung vұn ÿӝng nhân dân chӕng phát xít Nhұt và bӑn phҧn ÿӝng, vҥch
trҫn bӝ mһt giҧ hiӋu cӫa chính phӫ Trҫn Trӑng Kim và bè lNJ tay sai.
Sau hӝi nghӏ, các ÿҧng viên ӣ Biên Hòa nhanh chóng kiӋn toàn các tә chӭc ÿoàn thӇ cӭu
quӕc, nҳm và lãnh ÿҥo chһt chӁ lӵc lѭӧng Thanh niên TiӅn phong thông qua các ÿoàn trѭӣng,
tráng trѭӣng, ÿӝi trѭӣng và toán trѭӣng ӣ các cѫ sӣ ÿӏa phѭѫng trong tӍnh ÿһc biӋt là trung tâm
quұn Châu Thành, Biên Hòa.
Ngày 15 tháng 8 năm 1945, Nhұt hoàng tuyên bӕ ÿҫu hàng quân Ĉӗng minh vô ÿiӅu
kiӋn. Tin Nhұt ÿҫu hàng ÿӗng minh lan truyӅn nhanh chóng. Bӑn sƭ quan và binh lính Nhұt ӣ
Biên Hòa hoang mang rӋu rã. Chúng án binh bҩt ÿӝng ӣ các ÿӏa ÿiӇm ÿóng quân. Chính quyӅn
bù nhìn cӫa giһc Nhұt ӣ Biên Hòa cNJng hoàn toàn tê liӋt. Mӝt sӕ tên tay sai có nӧ máu vӟi nhân
dân tìm ÿѭӡng bӓ trӕn. Mӝt sӕ viên chӭc nhӓ nҵm im hoһc ngã theo cách mҥng tham gia lӵc
lѭӧng Thanh niên TiӅn phong.
Ngӑn lӱa cách mҥng bùng lên mҥnh mӁ. Bҫu không khí tiӅn khӣi nghƭa sôi ÿӝng khҳp
thành thӏ và nông thôn trong cҧ nѭӟc. Ngày cNJng nhѭ ÿêm trên khҳp các nҿo ÿѭӡng, xóm ҩp ӣ
Biên Hòa rӝn rã tiӃng hát, lӡi ca cách mҥng giөc giã lòng ngѭӡi bӯng bӯng khí thӃ vùng dұy
ÿҩu tranh ÿӇ cӣi bӓ gông xiӅng nô lӋ. Giӳa lúc ÿó, Ӫy ban khӣi nghƭa toàn quӕc do Chӫ tӏch Hӗ
Chí Minh ÿӭng ÿҫu ÿã ra lӡi kêu gӑi ÿӗng bào toàn quӕc: “... hiӋn nay quân ÿӝi Nhұt ÿã tan rã,
phong trào cӭu quӕc lan tràn khҳp nѫi... Giӡ quyӃt ÿӏnh cho vұn mӋnh dân tӝc ÿã ÿӃn. Toàn
quӕc ÿӗng bào hãy dӭng dұy ÿem sӭc ta mà tӵ giҧi phóng cho ta...”.
Ngày 19 tháng 8 năm 1945, cuӝc khӣi nghƭa giành ÿѭӧc thҳng lӧi rӵc rӥ ӣ thӫ ÿô Hà
Nӝi. Tӯ ngày 16 tháng 8 năm 1945, Xӭ ӫy Nam kǤ hӑp Hӝi nghӏ tҥi Chӧ ĈӋm do ÿӗng chí
Trҫn Văn Giàu chӫ trì phә biӃn kӃ hoҥch tәng khӣi nghƭa ӣ Nam bӝ. Hӝi nghӏ quyӃt ÿӏnh ÿѭa
ViӋt Minh ra công khai, tә chӭc khӣi nghƭa thí ÿiӇm tҥi Tân An vào ngày 23 tháng 8 năm 1945
và bàn nhӳng công viӋc cҩp bách sau khi giành chính quyӅn. Ngày 21 tháng 8 năm 1945, lҫn
ÿҫu tiên cӡ ÿӓ sao vàng phҩt phӟi tung bay giӳa lòng thành phӕ Sài Gòn và ngày 23 tháng 8
năm 1945, cuӝc khӣi nghƭa ӣ Tân An thҳng lӧi trѭӟc sӵ bҩt lӵc hoàn toàn cӫa quân Nhұt.
IV.5. Cách m̩ng tháng Tám 1945 ͧ Biên Hòa:
Ngày 23 tháng 8 năm 1945, tҥi căn nhà sӕ 2 ӣ dãy phӕ Sáu Sӱ xã Bình Trѭӟc, quұn
Châu Thành, Biên Hòa (1), ÿӗng chí Hoàng Minh Châu chӫ trì cuӝc hӑp bàn kӃ hoҥch khӣi
nghƭa giành chính quyӅn tҥi tӍnh lӷ Biên Hòa. Tham dӵ cuӝc hӑp này có các ÿӗng chí: Hoàng
Minh Châu, HuǤnh Văn Hӟn, Phҥm Văn Búng, Ngô Hà Thành, Hӗ Văn Giàu, Lê Nguyên Ĉҥt,
Ĉһng Nguyên, Hӗ Hòa, Hӗ Văn Ĉҥi... Thӵc hiӋn sӵ chӍ ÿҥo cӫa Xӭ ӫy, Hӝi nghӏ ÿã bàn bҥc
thӕng nhҩt và quyӃt ÿӏnh mӝt sӕ viӋc cҩp bách:
- Tұp trung lӵc lѭӧng tiӃn hành khӣi nghƭa trѭӟc ӣ tӍnh lӷ, phân công mӝt sӕ ÿҧng viên
vӅ các quұn huy ÿӝng lӵc lѭӧng quҫn chúng vӅ thӏ xã tham gia cѭӟp chính quyӅn.
(1) Nay thuoäc quoác loä I, phöôøng Trung Duõng, TP.Bieân Hoøa

15 Pages 141-150

▲back to top


15.1 Page 141

▲back to top


- Trung lұp hóa quân Nhұt, giao cho ÿӗng chí Hӗ Văn Ĉҥi và mӝt sӕ ÿӗng chí khác vұn
ÿӝng lính mã tà, lính thӫ hӝ... nӝp súng cho cách mҥng, tránh xung ÿӝt vNJ trang.
- Thành lұp Ӫy ban khӣi nghƭa do ÿӗng chí Hoàng Minh Châu phө trách và dӵ kiӃn
thành phҫn Ӫy ban Nhân dân cách mҥng lâm thӡi tӍnh Biên Hòa.
- Giao trách nhiӋm cho kinh lý NguyӉn Văn Tàng tiӃp xúc vӟi tӍnh trѭӣng NguyӉn Văn
Quý vұn ÿӝng y bàn giao chính quyӅn cho cách mҥng.
- Giao trách nhiӋm cho ÿӗng chí Lê Ngӑc LiӋu và NguyӉn Ĉình Ѭu tә chӭc ÿѭa 500
ngѭӡi vӅ tham gia khӣi nghƭa ӣ Sài Gòn.
- Huy ÿӝng lӵc lѭӧng xung kích trong nhân dân, Thanh niên TiӅn phong tӵ trang bӏ vNJ
khí, nhân dân mang cӡ, khҭu hiӋu sҹn sàng nәi dұy biӇu dѭѫng lӵc lѭӧng cѭӟp chính quyӅn.
Ngay trong ÿêm 23 và rҥng sáng ngày 24 tháng 8 năm 1945, trong nӝi ô tӍnh lӷ, nhân
dân ÿã treo cӡ ÿӓ sao vàng, cӡ búa liӅm, cӡ vàng sao ÿӓ (1), dán khҭu hiӋu khҳp các phӕ chӧ...
trө sӣ Ӫy ban khӣi nghƭa ÿһt gҫn ga xe lӱa Biên Hòa luôn tҩp nұp các ÿoàn cán bӝ ӣ các ÿӏa
phѭѫng vӅ nhұn chӍ thӏ khӣi nghƭa. Hҫu hӃt các tҫng lӟp nhân dân ÿӅu sөc sôi cách mҥng, tinh
thҫn quyӃt tâm giành ÿӝc lұp ÿang dâng cao.
Sáng sӟm ngày 23 tháng 8 năm 1945, dѭӟi sӵ chӍ ÿҥo cӫa chi bӝ nhà máy cѭa BIF, chi
bӝ ga Biên Hòa, công nhân và nhân dân các ҩp Tân Mai, Lân Thành, Vƭnh Thӏ ÿã nәi dұy làm
chӫ các cѫ sӣ trên ÿӗng thӡi tұp hӧp lӵc lѭӧng xung kích ÿӇ làm nòng cӕt cho cuӝc khӣi nghƭa
ӣ tӍnh lӷ Biên Hòa. Ӣ huyӋn Long Thành, Ӫy ban khӣi nghƭa do các ÿӗng chí Trӏnh Văn Dөc,
VNJ Hӗng Phô, Mai HiӇn Thái lãnh ÿҥo ÿã huy ÿӝng công nhân cao su, nhân dân các xã quanh
thӏ trҩn Long Thành kéo vӅ quұn lӷ giành chính quyӅn trong ngày 24 tháng 8 năm 1945. Thҳng
lӧi này càng cә vNJ cán bӝ, ÿҧng viên và nhân dân Biên Hòa náo nӭc hành ÿӝng. Ĉêm 24 tháng
8 năm 1945, tҥi rҥp hát Trҫn ĈiӇn, mӝt cuӝc mít - tinh ÿѭӧc tә chӭc vӟi hàng trăm quҫn chúng
tham gia. Các ÿӗng chí trong Ӫy ban khӣi nghƭa ÿã công khai diӉn thuyӃt, kêu gӑi ÿӗng bào
tham gia Mһt trұn ViӋt Minh, tham gia khӣi nghƭa cѭӟp chính quyӅn. Suӕt ÿêm 24 tháng 8 năm
1945, lӵc lѭӧng thanh niên xung kích rҫm rұp ÿi tuҫn tra trên các ÿѭӡng phӕ. Nӝi ô tӍnh lӷ Biên
Hòa, và các xã vùng ven nhѭ Tam HiӋp, Tân Mai, Tân Phong, Bӱu Long, Bӱu Hòa, HiӋp Hòa,
Hóa An, Tân Hҥnh, lӵc lѭӧng cách mҥng hoàn toàn làm chӫ.
4 giӡ sáng ngày 25 tháng 8 năm 1945, chuyӃn xe lӱa ÿҫu tiên trong ngày do ông Ba
MiӅn lái tӯ ga Biên Hòa ÿѭa hѫn 500 ngѭӡi, bao gӗm công nhân các nhà máy, nhân dân các ҩp
thuӝc xã Bình Trѭӟc quұn Châu Thành tӍnh Biên Hòa vӅ Sài Gòn tham gia khӣi nghƭa cѭӟp
chính quyӅn.
Tin Sài Gòn khӣi nghƭa thҳng lӧi nhanh chóng bay vӅ Biên Hòa trong ngày 25 tháng 8
làm nӭc lòng cán bӝ và nhân dân trong toàn tӍnh.
Hҫu hӃt các cѫ quan, công sӣ ӣ tӍnh lӷ Biên Hòa ÿӅu ÿѭӧc lӵc lѭӧng xung kích bӕ trí tә
chӭc canh gác, bҧo vӋ chһt chӁ.
Sáng sӟm ngày 26 tháng 8 năm 1945, ÿӗng chí NguyӉn Văn Nghƭa tұp hӧp hàng trăm
quҫn chúng tiӃn vào Tòa bӕ Biên Hòa treo lá cӡ ÿӓ sao vàng ÿҫu tiên tҥi dinh tӍnh trѭӣng. Ĉông
ÿҧo ÿӗng bào thӏ xã tұp trung trѭӟc Tòa bӕ reo hò vang dұy và say sѭa ngҳm nhìn ngӑn cӡ cách
(1) Côø cuûa Thanh nieân Tieàn phong.

15.2 Page 142

▲back to top


mҥng. Ngӑn cӡ vinh quang ÿã nhuӝm bao nhiêu máu cӫa ÿӗng bào, ÿӗng chí kӇ tӯ ngày Nam
kǤ khӣi nghƭa và giӡ ÿây ÿang phҩp phӟi tung bay ngay trong dinh thӵ ÿҫu não cӫa giһc.
ĈӃn 11 giӡ trѭa cùng ngày, các ÿӗng chí Hoàng Minh Châu, HuǤnh Văn Hӟn và mӝt sӕ
ÿӗng chí trong Ӫy ban khӣi nghƭa tiӃp tөc ÿӃn Tòa bӕ buӝc tӍnh trѭӣng NguyӉn Văn Quý cùng
nhӳng viên chӭc ÿӭng ÿҫu các công sӣ trong tӍnh bàn giao chính quyӅn cho cách mҥng. Ngay
chiӅu hôm ÿó (lúc 14 giӡ), lӵc lѭӧng cách mҥng bҳt giӳ tên cò Phѭӟc, chӍ huy lӵc lѭӧng cҧnh
sát tӍnh Biên Hòa, tӏch thu 40 khҭu súng các loҥi cӫa bӑn lính mã tà tҥi cӱa tiӅn (ngay trѭӟc cӱa
khám lӟn Biên Hòa). Lӵc lѭӧng xung kích nhanh chóng chiӃm lƭnh, tiӃp quҧn các cѫ quan,
công sӣ còn lҥi ӣ tӍnh lӷ Biên Hòa.
Sáng sӟm ngày 27 tháng 8 năm 1945, tҥi Quҧng trѭӡng Sông Phӕ, mӝt cuӝc mít - tinh
lӟn ÿѭӧc tә chӭc. Gҫn mӝt vҥn ngѭӡi tӯ khҳp các quұn vӅ dӵ lӉ. Ĉӗng chí Dѭѫng Bҥch Mai,
cán bӝ Xӭ ӫy Nam kǤ, ÿҥi diӋn Mһt trұn ViӋt Minh ӣ Nam bӝ, diӉn thuyӃt ÿѭӧc quҫn chúng
nhiӋt liӋt hoan nghênh. TiӃp ÿó, ÿӗng chí Hoàng Minh Châu - Trѭӣng ban khӣi nghƭa ÿӑc diӉn
văn tuyên bӕ chính quyӅn vӅ tay nhân dân và công bӕ thành phҫn Ӫy ban nhân dân cách mҥng
lâm thӡi tӍnh Biên Hòa gӗm các ÿӗng chí: Hoàng Minh Châu - chӫ tӏch; HuǤnh Văn Hӟn - phó
chӫ tӏch kiêm trѭӣng ban tuyên truyӅn; NguyӉn Văn Long - phө trách cҧnh sát tӍnh; Ngô Hà
Thành - phө trách quӕc gia tӵ vӋ cuӝc (công an tӍnh); Ông kinh lý NguyӉn Văn Tàng - phө
trách Ban quҧn trӏ tài sҧn quӕc gia tӍnh.
KӃt thúc cuӝc mít - tinh là lӉ tuyên thӋ. Hѫn mӝt vҥn ngѭӡi thay mһt cho 15 vҥn ÿӗng
bào trong tӍnh ÿã long trӑng giѫ cao nҳm tay tuyên thӋ, sҹn sàng hy sinh tánh mҥng, tài sҧn,
kiên quyӃt bҧo vӋ nӅn ÿӝc lұp tӵ do cho Tә quӕc. ĈӃn 12 giӡ trѭa, cuӝc mít - tinh kӃt thúc.
Quҫn chúng phҩn khӣi hô vang các khҭu hiӋu: “ViӋt Nam ÿӝc lұp muôn năm” “ViӋt Minh
muôn năm”... tiӃp tөc diӉu hành tӓa vӅ các ÿӏa phѭѫng biӇu dѭѫng lӵc lѭӧng. Cҧ Biên Hòa, tӯ
phӕ thӏ cho ÿӃn các xã thôn, các ÿӗn ÿiӅn cao su thӵc sӵ là mӝt ngày hӝi lӟn. Khҳp các nҿo
ÿѭӡng ÿâu ÿâu cNJng sôi ÿӝng cҧ mӝt rӯng ngѭӡi và cӡ, ai ai cNJng hân hoan và cҧm ÿӝng ÿӃn
trào nѭӟc mҳt.
Tӯ thân phұn nô lӋ lҫm than, nhân dân tӍnh Biên Hòa dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo cӫa Ĉҧng ÿã
cùng cҧ nѭӟc vùng ÿӭng dұy ÿұp tan bӝ máy thӕng trӏ cӫa giһc, giành ÿӝc lұp tӵ do cho Tә
quӕc. Phҩn khӣi tӵ hào trѭӟc thҳng lӧi ÿã giành ÿѭӧc, Ĉҧng bӝ và nhân dân Biên Hòa ÿã ÿoàn
kӃt khҳc phөc nhӳng khó khăn trӣ ngҥi tiӃp tөc ÿѭa sӵ nghiӋp cách mҥng tiӃn lên.

15.3 Page 143

▲back to top


15.4 Page 144

▲back to top


15.5 Page 145

▲back to top


CHѬѪNG V
THӠI Kǣ KHÁNG CHIӂN
CHӔNG PHÁP (1945 – 1954)
I. CHUҬN Bӎ KHÁNG CHIӂN:
I.1. Xây d͹ng và cͯng c͙ chính quy͉n cách m̩ng:
Cách mҥng thánh Tám 1945 là mӝt sӵ kiӋn vƭ ÿҥi, mӣ ra mӝt bѭӟc ngoһt cho cách mҥng
ViӋt Nam. Tӯ mӝt nѭӟc thuӝc ÿӏa nӱa phong kiӃn, ViӋt Nam thành mӝt nѭӟc ÿӝc lұp, nhân dân
ta tӯ mӝt cuӝc sӕng nô lӋ trӣ thành ngѭӡi dân tӵ do.
Vӟi nhân dân Biên Hòa, không khí ÿӝc lұp, tӵ do cuӕn hút mӑi ngѭӡi dân tӯ nông thôn,
thӏ xã, ÿӗn ÿiӅn vào viӋc xây dӵng cuӝc sӕng mӟi.
Cách mҥng thành công, nhѭng nѭӟc ViӋt Nam gһp muôn vàn khó khăn: thiên tai, hàng
triӋu ngѭӡi chӃt vì ÿói, rét ӣ miӅn Bҳc, thӵc dân Pháp lăm le trӣ lҥi xâm chiӃm nѭӟc ta. Hai
mѭѫi vҥn quân Tѭӣng Giӟi Thҥch ÿә vào miӅn Bҳc, núp dѭӟi chiêu bài quân Ĉӗng minh giҧi
giáp quân Nhұt ÿӇ thӵc hiӋn âm mѭu xâm lѭӧc.

15.6 Page 146

▲back to top


Tҥi Nam bӝ, thӵc dân Pháp liên tөc gҩy hҩn và khiêu khích. Ngày 2 tháng 9 năm 1945,
giӳa lúc nhân dân Sài Gòn và các tӍnh hӑp mít – tinh chào mӯng ngày ÿӝc lұp, thӵc dân Pháp
xҧ súng bҳn chӃt 47 ngѭӡi và nhiӅu ngѭӡi khác bӏ thѭѫng.
Ngày 12 tháng 9 năm 1945, Grê – xi (Gracey) tѭ lӋnh sѭ ÿoàn 20 quân Hòang gia Anh
ÿѭa mӝt lӳ ÿoàn vào Sài Gòn, núp theo sau là ÿҥi ÿӝi thuӝc trung ÿoàn kӷ binh thuӝc ÿӏa Pháp
(5e RIC). Grê – xi ÿã ra lӋnh trang bӏ vNJ khí cho 1.400 tù binh Pháp (bӏ Nhұt giam giӳ trѭӟc
ÿây) và 500 Pháp kiӅu ÿӇ chuҭn bӏ ÿánh úp Sài Gòn.
Ĉêm 22 rҥng 23 tháng 9, thӵc dân Pháp nә súng tiӃn công Sài Gòn mӣ ÿҫu cuӝc chiӃn
tranh xâm lѭӧc nѭӟc ta mӝt lҫn nӳa. Tin thӵc dân Pháp xâm lѭӧc ӣ Sài Gòn làm nhân dân Biên
Hòa sөc sôi ý chí chiӃn ÿҩu “thà chӃt tӵ do còn hѫn sӕng nô lӋ”. Tình hình cNJng ÿһt ra cho lãnh
ÿҥo tӍnh phҧi gҩp rút xây dӵng bӝ máy, sҹn sàng lãnh ÿҥo nhân dân chiӃn ÿҩu chӕng xâm lѭӧc.
Tӕi 23 tháng 9 năm 1945, Hà Huy Giáp thay mһt Xӭ ӫy triӋu tұp Hӝi nghӏ cán bӝ toàn
tӍnh Biên Hòa tҥi nhà hӝi xã Bình Trѭӟc, quұn Châu Thành. Hӝi nghӏ gӗm 40 cán bӝ Ĉҧng hoҥt
ÿӝng ӣ Biên Hòa tӯ trѭӟc năm 1945, mӝt sӕ ÿӗng chí tù Côn ÿҧo ÿѭӧc Xӭ ӫy giӟi thiӋu vӅ.
Ban chҩp hành lâm thӡi cӫa TӍnh ӫy Biên Hòa ÿã ÿѭӧc hӝi nghӏ bҫu ra gӗm 11 ngѭӡi do ông
Trҫn Công Khanh làm bí thѭ.
Hӝi nghӏ ÿã quyӃt ÿӏnh nhӳng vҩn ÿӅ lӟn trѭӟc mҳt:
- Cӫng cӕ chính quyӅn cách mҥng tӯ tӍnh xuӕng quұn, xã.
- Thӵc hiӋn nhӳng chính sách cҩp bách nhҵm sӟm әn ÿӏnh ÿӡi sӕng cho nhân dân, ÿӇ có
ÿiӅu kiӋn huy ÿӝng sӭc cho kháng chiӃn.
- Thành lұp các quұn ӫy, nѫi chѭa có ÿiӅu kiӋn thì tăng cѭӡng cán bӝ vӅ vұn ÿӝng thành
lұp.
- Chuҭn bӏ các ÿiӅu kiӋn, xây dӵng ÿӏa bàn và lӵc lѭӧng võ trang ÿӇ kháng chiӃn khi giһc
Pháp trӣ lҥi.
- Xây dӵng Mһt trұn ViӋt Minh, các ÿoàn thӇ cӭu quӕc làm nòng cӕt, tұp hӧp mӑi giai
cҩp, tҫng lӟp trong tӍnh tham gia chiӃn ÿҩu.
- Theo tinh thҫn nghӏ quyӃt hӝi nghӏ Bình Trѭӟc, Ӫy ban nhân dân tӍnh ÿѭӧc thành lұp
gӗm:
* Hòang Minh Châu - chӫ tӏch.
* Ĉһng Nguyên – phó chӫ tӏch, phө trách kinh tài.
* HuǤnh Văn Hӟn – phó chӫ tӏch, phө trách tuyên truyӅn.
* Phan Ĉình Công - ӫy viên, phө trách quân sӵ.
* Ngô Hà Thành - ӫy viên, phө trách Quӕc gia Tӵ vӋ cuӝc.
Các quұn ӫy gӗm:
+ Quұn ӫy Châu Thành:
* Hӗ Văn Leo – bí thѭ.
* Mai Hӳu Mҥnh – phó bí thѭ.
+ Quұn ӫy Tân Uyên:
* Lê Thái – bí thѭ.
* NguyӉn Văn Thăng – phó bí thѭ.

15.7 Page 147

▲back to top


+ Quұn ӫy Long Thành:
* Trӏnh Văn Dөc – bí thѭ.
* VNJ Hӗng Phô – phó bí thѭ.
TӍnh ӫy cӱ ÿӗng chí Lê Ngӑc LiӋu làm trѭӣng ÿoàn cán bӝ vӅ Xuân Lӝc chuҭn bӏ thành
lұp quұn ӫy, nhanh chóng tiӃn hành các mһt công tác phөc vө kháng chiӃn.
Mһt trұn ViӋt Minh tӍnh ÿѭӧc thành lұp do Hӗ Hòa làm chӫ nhiӋm, HuǤnh Văn LNJy làm
Phó chӫ nhiӋm kiêm Hӝi trѭӣng Nông dân cӭu quӕc. Ngày 25 tháng 9 năm 1945 Thanh niên
TiӅn phong và Thanh niên Cӭu quӕc hӧp nhҩt thành ÿoàn Thanh niên Cӭu quӕc do Hoàng Bá
Bích làm ÿoàn trѭӣng. Công ÿoàn cӭu quӕc do Trӏnh Trӑng Tráng phө trách.
Ӫy ban nhân dân tӍnh ÿã ban hành mӝt sӕ chӫ trѭӣng ÿӇ әn ÿӏnh ÿӡi sӕng và sҧn xuҩt cӫa
dân.
- Bãi bӓ thuӃ thân, thuӃ chӧ và nhiӅu thuӃ khác không hӧp lý.
- Ĉóng cӱa các tiӋm rѭӧu, tiӋm hút thuӕc phiӋn.
- Tӏch thu ruӝng ÿҩt cӫa ÿӏa chӫ phҧn ÿӝng, ÿӗn ÿiӅn cӫa tѭ bҧn thӵc dân, ÿҩt vҳng chӫ
ÿӇ phân cҩp cho dân.
- Giҧm thuӃ, giҧm tô 25% ÿӇ khuyӃn khích nông dân tăng gia sҧn xuҩt.
Tháng 9 năm 1945, Ӫy ban nhân dân các quұn, xã ÿӅu cӫng cӕ lҥi, bao gӗm nhӳng nhân
sƭ, trí thӭc tҥi ÿӏa phѭѫng. Các xã tә chӭc ÿѭӧc lӵc lѭӧng tӵ vӋ làm nhiӋm vө bҧo vӋ an ninh
trұt tӵ ӣ ÿӏa phѭѫng. Tҥi quұn Châu Thành, ÿѭӧc quҫn chúng phát hiӋn, Quӕc gia tӵ vӋ cuӝc
phá vӥ tә chӭc troskis do tên Lê Văn Thӱ cҫm ÿҫu. Tҥi xã ThiӋn Tân (Châu Thành), thanh niên
cӭu quӕc ÿã bao vây bҳt hai tên gián ÿiӋp do Pháp thҧ dù xuӕng.
Trѭӟc khi thӵc dân Pháp nә súng ӣ Biên Hòa, TӍnh ӫy, Ӫy ban nhân dân tӍnh ÿã chuҭn bӏ
các phѭѫng án kháng chiӃn. Phong trào: “tuҫn lӉ vàng” ÿѭӧc phát ÿӝng rӝng rãi trong nhân dân
ÿӇ mua sҳm vNJ khí. Nhân dân Biên Hòa không tiӃc tiӅn cӫa, xѭѫng máu, vàng, bҥc, tѭ trang,
vұt dөng ÿem ÿӃn ӫy ban xã ӫng hӝ. Các cѫ sӣ công nghiӋp nhѭ nhà máy BIF, các ÿӗn ÿiӅn cao
su công nhân tháo gӥ máy móc chuyӇn ra rӯng ÿӇ sҧn xuҩt vNJ khí. Khҳp làng xóm vang bài ca
“Lên ÿàng”, hòa vӟi bѭӟc chân tұp luyӋn cӫa lӵc lѭӧng tӵ vӋ. Phong trào xóa mù chӳ ÿѭӧc
toàn dân tham gia. Công tác ÿiӅu tra nҳm tình hình dân cѭ, lұp danh sách cӱ tri chuҭn bӏ cho
cuӝc bҫu cӱ Quӕc hӝi khóa ÿҫu tiên ӣ tӍnh ÿѭӧc tiӃn hành khҭn trѭѫng.
Ngày 6 tháng 1 năm 1946, tӯ vùng tҥm chiӃn quanh thӏ xã, thӏ trҩn, tӯ nông thôn, ÿӗn
ÿiӅn ÿӃn vùng ven thӏ xã, cӱ tri Biên Hòa lҫn ÿҫu tiên ÿѭӧc cҫm lá phiӃu ÿӇ lӵa chӑn ÿҥi biӇu
cӫa mình quӕc hӝi.
Hòang Minh Châu, Phҥm Văn Búng, ĈiӇu XiӇn ÿѭӧc nhân dân bҫu ÿҥi biӇu Quӕc hӝi
khóa I cӫa Biên Hòa. Thҳng lӧi cӫa cuӝc bҫu cӱ thӇ hiӋn rõ lòng tin cӫa nhân dân vào chӃ ÿӝ
mӟi, vào chính quyӅn cách mҥng.
I.2. Xây d͹ng Tr̩i hṷn luy͏n du kích Vƭnh C͵u:
Trong Hӝi nghӏ Bình Trѭӟc ngày 23 tháng 9 năm 1945, ÿӗng chí Phan Ĉình Công -
Thѭӡng vө TӍnh ӫy, ӫy viên quân sӵ tӍnh trình ÿӅ án xây dӵng trѭӡng huҩn luyӋn cán bӝ quân
sӵ và ÿѭӧc TӍnh ӫy chҩp nhұn.
Trѭӡng huҩn luyӋn tên gӑi là “Trҥi du kích Vƭnh Cӱu”, tӑa lҥc tҥi ҩp Vƭnh Cӱu, xã Tam
HiӋp thuӝc quұn Châu Thành. Ĉây là khu vӵc rӯng chӗi, xen lүn ruӝng, rүy; cѭ dân ÿӝ vài chөc
hӝ. Ngôi nhà cӫa thҫy giáo Hӗ Văn ThӇ (anh cӫa Hӗ Văn Leo, Bí thѭ quұn ӫy Châu Thành)

15.8 Page 148

▲back to top


ÿѭӧc dùng làm văn phòng cӫa trҥi du kích, khoҧng ÿҩt trѭӟc nhà và ruӝng xung quanh ÿѭӧc lҩy
làm sân tұp.
Ban lãnh ÿҥo trҥi gӗm có Phan Ĉình Công, phө trách chung, NguyӉn Xuân DiӋu, NguyӉn
Trí Ĉӏnh, NguyӉn Ĉình Ѭu và HuǤnh Văn Hӟn (phó chӫ tӏch Ӫy ban nhân dân tӍnh) (47[1]).
Ngày 26 – 9 -1945, trҥi du kích Vƭnh Cӱu khai giҧng khóa hӑc ÿҫu tiên. Hӑc viên ÿѭӧc
tә chӭc làm 4 phân ÿӝi khoҧng 100 ngѭӡi, gӗm thanh niên, nông dân các xã ӣ quұn Châu
Thành, công nhân nhà máy cѭa BIF, thanh niên Sài Gòn, Biên Hòa…, ÿһc biӋt có mӝt tiӇu ÿӝi
lính Nhұt rã ngNJ tham gia kháng chiӃn gia nhұp trҥi làm nhiӋm vө hѭӟng dүn sӱ dөng vNJ khí,
dҥy chiӃn thuұt tác chiӃn. VNJ khí trang bӏ cӫa trҥi gӗm 78 khҭu súng gӗm: 54 khҭu súng trѭӡng,
4 khҭu súng phóng lӵu, 20 khҭu súng săn 12 ly, 16 ly, mӝt sӕ lӵu ÿҥn, mìn chӕng tăng…
(48[2]).
Hӑc viên trҥi du kích Vƭnh Cӱu ÿѭӧc bӕ trí ăn ӣ trong nhà dân, lѭѫng thӵc ÿѭӧc Ӫy ban
nhân dân tӍnh cung cҩp. Phө nӳ quұn Châu Thành, xã Tam HiӋp hàng ngày nҩu nѭӟng phөc vө.
Hӑc viên ÿѭӧc huҩn luyӋn quân sӵ và chính trӏ. Ban huҩn luyӋn quân sӵ gӗm có NguyӉn Xuân
DiӋu, NguyӉn Trí Ĉӏnh và nhóm “ViӋt Nam mӟi” (tiӇu ÿӝi lính Nhұt kháng chiӃn). Tài liӋu
huҩn luyӋn quân sӵ chӫ yӃu dӵa vào quyӇn “chiӃn thuұt du kích” cӫa NguyӉn Ái Quӕc và
Infantrie militaire (kӷ binh) cӫa quân ÿӝi Pháp. Hӑc viên ÿѭӧc hӑc vӅ ÿӝi ngNJ, cách sӱ dөng vNJ
khí (gӗm súng, lӵu ÿҥn, mìn), chiӃn thuұt chiӃn ÿҩu cá nhân, chiӃn ÿҩu tiӇu ÿӝi, trung ÿӝi, võ
judo, kӻ thuұt ÿánh cұn chiӃn…
Ban huҩn luyӋn chính trӏ do giáo sѭ Phҥm ThiӅu, Thanh Sѫn phө trách. Nӝi dung chѭѫng
trình chính trӏ bao gӗm: năm bѭӟc công tác, ÿҥo ÿӭc cách mҥng, chѭѫng trình Mһt trұn ViӋt
Minh, cách mҥng dân chӫ mӟi, lӏch sӱ ViӋt Nam.
Tháng 10 năm 1945, trҥi chuyӇn vӅ An Hҧo, ÿình Bình Ĉa (xã Tam HiӋp). Tҥi Bình Ĉa,
trҥi ÿѭӧc chi ÿӝi Nam Long (lӵc lѭӧng Nam tiӃn) tăng cѭӡng thêm mӝt sӕ cán bӝ quân sӵ,
chính trӏ. Ngoài công tác huҩn luyӋn quân sӵ, chính trӏ, trҥi còn phӕi hӧp vӟi Chi ÿӝi Nam
Long ÿánh ÿӏch ӣ cҫu Bình Lӧi (Thӫ Ĉӭc) khi chúng ÿӏnh mӣ rӝng lҩn chiӃm (ngày 20 – 10 –
1945); nhiӅu lҫn tә chӭc ÿánh các tàu ÿӏch thăm dò trên sông Ĉӗng Nai.
Sau ngày 25 tháng 10, khi Pháp ÿánh chiӃm Biên Hòa, trҥi chuyӇn vӅ Sӣ Tiêu Ĉҩt Cuӕc
(Tân Uyên) tiӃp tөc mӣ lӟp huҩn luyӋn và trӣ thành mӝt ÿѫn vӏ cӫa VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa.
Trong thӡi gian mӝt tháng khҭn trѭѫng, trҥi du kích Vƭnh Cӱu ÿã mӣ ÿѭӧc hai khóa huҩn
luyӋn (mӛi khóa 15 ngày) vӟi khoҧng 100 hӑc viên tӕt nghiӋp. Hҫu hӃt cán bӝ ra trѭӡng sau
này ÿӅu trӣ thành nhӳng chӍ huy giӓi cӫa nhiӅu ÿѫn vӏ vNJ trang khҳp miӅn Ĉông Nam bӝ nhѭ:
chi ÿӝi 10, trung ÿoàn 310 Biên Hòa, trung ÿoàn 812 Bình Thuұn, chi ÿӝi 16, trung ÿoàn 307
Bà Rӏa…, giӳ vai trò nòng cӕt xây dӵng phong trào du kích chiӃn tranh ӣ các ÿӏa phѭѫng.
Trҥi huҩn luyӋn Vƭnh Cӱu là trѭӡng huҩn luyӋn quân sӵ chính trӏ ÿҫu tiên ӣ Biên Hòa và
miӅn Ĉông.
(47[1]) Phan Ĉình Công nay là cán b͡ h˱u trí ͧ thành ph͙ Biên Hòa.
- Nguy͍n Xuân Di͏u - ÿ̩i tá h˱u trí ͧ Thành ph͙ H͛ Chí Minh.
- Nguy͍n Trí Ĉ͓nh, ÿ̫ng viên thu͡c chi b͡ Hòa H˱ng, ÿ˱ͫc ÿào t̩o ͧ tr˱ͥng thi͇u sinh quân cͯa Pháp ͧ VNJng Tàu, tͳng
làm ÿ͡i ͧ ÿ͛n Chí Hòa.
- Nguy͍n Ĉình ˰u, quê Nghi L͡c (Ngh͏ An), t͙t nghi͏p Tr˱ͥng cao ÿ̻ng th˱˯ng m̩i Hà N͡i, ÿ˱ͫc b͝ nhi͏m làm giám ÿ͙c
Nông kh͙ ngân hàng Biên Hòa năm 1944.
(48[2]) Ngu͛n g͙c s͙ súng cͯa Tr̩i:
* 40 kẖu súng tr˱ͥng, 4 kẖu súng phóng l͹u, l͹u ÿ̩n, mìn do Nguy͍n Ĉình ˰u ÿ˱ͫc m͡t s͙ sƭ quan Nh̵t do quen thân ÿã
cho anh khi quân Nh̵t b͓ thua tr̵n năm 1945. Anh ÿã chuy͋n giao l̩i cho Tr̩i.
* 10 kẖu súng tr˱ͥng do ti͋u ÿ͡i lính Nh̵t g͕i là ti͋u ÿ͡i “Vi͏t Nam mͣi” mang theo khi gia nh̵p Tr̩i.
* 4 kẖu súng tr˱ͥng cͯa ÿoàn Thanh niên Cͱu qu͙c Biên Hòa.
* 20 kẖu súng săn, ta t͓ch thu cͯa th͹c dân Pháp sau Cách m̩ng tháng 8, ÿ˱ͫc ͮy ban nhân dân t͑nh chuy͋n giao.

15.9 Page 149

▲back to top


I.3. Tr̵n ṱn công ÿ̯u tiên vào t͑nh lͻ Biên Hòa:
Cuӕi tháng 10 năm 1945, ÿѭӧc tăng viӋn, thӵc dân Pháp phá vӥ vòng vây quanh Sài
Gòn.
Trѭӟc tình hình ÿó, Ӫy ban Nhân dân tӍnh Biên Hòa quyӃt ÿӏnh chuyӇn các cѫ quan lãnh
ÿҥo vӅ Tân Uyên và các vùng ven thӏ xã nhѭ Bình Ĉa, Hӕ Cҥn, xây dӵng các căn cӭ du kích ÿӇ
chiӃn ÿҩu lâu dài ÿӗng thӡi hҥ lӋnh ”tiêu thә kháng chiӃn”, thӵc hiӋn “vѭӡn không nhà trӕng”,
bҩt hӧp tác vӟi giһc Pháp. Công nhân cao su chһt phá cây, ÿӕt lѭѫng thӵc, tháo gӥ máy móc ra
khu kháng chiӃn, công nhân nhà máy gӛ BIF ÿã ÿӕt các kho gӛ ván sàn, gӛ thành phҭm, tháo
máy tiӋn, máy bào và nhiӅu thiӃt bӏ chuyӇn vӅ Bình Ĉa. Nhân dân vùng ven thӏ xã ÿѭӧc Mһt
trұn ViӋt Minh vұn ÿӝng tӵ phóng lӱa ÿӕt nhà và mӝt sӕ ÿình chùa quyӃt không ÿӇ giһc Pháp
chiӃm làm ÿӗn bót.
Ngày 25 tháng 10 năm 1945, quân Anh - Ҩn có xe thiӃt giáp mӣ ÿѭӡng vѭӧt cҫu Gành
ÿánh chiӃm tӍnh lӷ Biên Hòa rӗi giao lҥi cho thӵc dân Pháp. Chúng rҧi quân chiӃm giӳ các ÿҫu
mӕi giao thông, các cѫ quan, công sӣ, xây dӵng bӝ máy tay sai ӣ thӏ xã.
Ĉӭng chân ӣ Biên Hòa lúc bҩy giӡ gӗm có nhiӅu lӵc lѭӧng vNJ trang: VӋ Quӕc ÿoàn Viên
Hòa ӣ Tân Uyên, VӋ Quӕc ÿoàn Châu Thành ӣ ThiӋn Tân, VӋ Quӕc ÿoàn Long Thành, ÿӝi
Xung phong cҧm tӱ cӫa Quӕc gia Tӵ vӋ cuӝc ӣ Bình Thҧo… Lӵc lѭӧng vNJ trang tӯ Sài Gòn rút
vӅ Biên Hòa gӗm có Liên chi 2 – 3 Bình Xuyên ӣ Rӯng Sác, Chi ÿӝi I Nam tiӃn, cùng lӵc
lѭӧng vNJ trang Liên hiӋp công ÿoàn ӣ An Lӝc (Xuân Lӝc) … Mӕi quan hӋ giӳa các lӵc lѭӧng
này chѭa chһt chӁ và thiӃu chӍ huy thӕng nhҩt.
Sau Hӝi nghӏ Xӭ ӫy lâm thӡi Nam bӝ ӣ Thiên Hӝ (Mӻ Tho 25 – 10 – 1945), ngày 10 –
12, hӝi nghӏ Xӭ ӫy lâm thӡi Nam bӝ mӣ rӝng tә chӭc ӣ Bình Hòa Nam (Chӧ Lӟn) kiӇm ÿiӇm
tình hình và bàn công tác tә chӭc, lãnh ÿҥo, chӍ huy.
Chҩp hành lӋnh cӫa Chӫ tӏch Hӗ Chí Minh, hӝi nghӏ chia Nam bӝ làm ba chiӃn khu 7, 8,
9. Khu 7 do NguyӉn Bình làm khu trѭӣng xây dӵng căn cӭ ӣ Lҥc An (Tân Uyên).
Tӯ cuӕi tháng 10 năm 1945, khi ÿҥi bӝ phұn trҥi du kích Vƭnh Cӱu chuyӇn vӅ Tân Uyên,
ӣ Biên Hòa, thӵc dân Pháp chӍ làm chӫ ÿѭӧc khu vӵc xã Bình Trѭӟc – trung tâm tӍnh lӷ. Các
ҩp ven nhѭ Lân Thành, Gò Me, Vƭnh Thӏ, Núi Ĉҩt…, các xã vùng ven nhѭ Tân Vҥn, HiӋp Hòa,
Tam HiӋp… cán bӝ, các ÿӝi tӵ vӋ vүn trө lҥi hoҥt ÿӝng, ÿӝt nhұp nӝi ô diӋt tӅ trӯ gian.
Tѭ lӋnh khu 7 quyӃt ÿӏnh huy ÿӝng lӵc lѭӧng tә chӭc trұn tұp kích vào tӍnh lӷ Biên Hòa.
Phân ÿӝi 4, phân ÿӝi 5 (VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa) ÿѭӧc lӋnh cҧi trang ÿӝt nhұp nӝi ô nghiên
cӭu, vӁ sѫ ÿӗ các ÿӏa ÿiӇm ÿóng quân cӫa ÿӏch, lên phѭѫng án tҩn công. Lӵc lѭӧng VӋ Quӕc
ÿoàn Biên Hòa (bӝ ÿӝi HuǤnh Văn NghӋ), VӋ Quӕc ÿoàn quұn Châu Thành (bӝ ÿӝi Lê Văn
Ngӑc), Liên quân Hóc Môn – Bà ĈiӇm (bӝ ÿӝi Tô Ký, Ĉào Sѫn Tây), liên chi 2 – 3 bӝ ÿӝi Bình
Xuyên (Dѭѫng Văn Dѭѫng) cùng Tѭ lӋnh khu 7 bàn bҥc thông qua phѭѫng án và kӃ hoҥch hӧp
ÿӗng tác chiӃn.
Cuӕi tháng 12 năm 1945, các lӵc lѭӧng vNJ trang tӯ Tân Uyên, Gia Ĉӏnh, Rӯng Sác bí
mұt ÿiӅu quân áp sát tӍnh lӷ Biên Hòa trên các hѭӟng Hóa An, Tân Phong, Bình Ĉa…
Ĉêm 1 rҥng sáng ngày 2 tháng 1 năm 1946, các lӵc lѭӧng vNJ trang ÿӗng loҥt tҩn công
vào thành Săn Ĉá, các công sӣ nhѭ Tòa bӕ, bѭu ÿiӋn, nhà ga, ÿӕt chҩy nhà thông tin và các ÿӗn
ÿӏch ӣ ÿҫu cҫu Gành… Thӵc dân Pháp hoàn toàn bҩt ngӡ. Bӑn ViӋt gian tay sai vӯa mӟi ra mһt
ÿӅu trӕn chҥy.
Tuy không chiӃm giӳ ÿѭӧc mӝt mөc tiêu cө thӇ nào, nhѭng trұn tұp kích ÿҫu tiên vào
tӍnh lӷ lҥi gây mӝt tiӃng vang chính trӏ rҩt lӟn. “TiӃng súng Biên Hòa” ÿұp tan lӡi tuyên truyӅn

15.10 Page 150

▲back to top


huênh hoang cӫa thӵc dân là ViӋt Minh ÿã bӏ tiêu diӋt. Thu hút nhân dân vùng ÿӏch tҥm chiӃm,
hӝi tө vӅ Biên Hòa, chiӃn khu Ĉ ÿӇ tham gia kháng chiӃn.
II.PHONG TRÀO TOÀN DÂN KHÁNG CHIӂN:
Pháp chiӃm tӍnh lӷ Biên Hòa ngày 25 – 10 – 1945, nhѭng không thӇ mӣ rӝng lҩn chiӃm
ra khӓi khu vӵc xã Bình Trѭӟc (quұn Châu Thành Biên Hòa) do các hoҥt ÿӝng vNJ trang rҩt tích
cӵc cӫa ÿӝi Xung phong cҧm tӱ (Quӕc vӋ ÿӝi quұn Châu Thành), VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa, VӋ
Quӕc ÿoàn quұn Châu Thành.
Năm 1946, ÿѭӧc tăng cѭӡng thêm binh lӵc, quân Pháp mӟi bҳt ÿҫu thӵc hiӋn hành quân
lҩn chiӃm khu vӵc huyӋn Vƭnh Cӱu và Tân Uyên, Long Thành, Xuân Lӝc. Tӯ các bàn ÿҥp căn
cӭ du kích nhѭ Bình Ĉa, Hӕ Can (Tân Phong)…, VӋ Quӕc ÿoàn Châu Thành chһn ÿánh ÿӏch ác
liӋt ӣ cҫu Rҥch Gӕc (Bình Hòa), Tân Phong; bӝ ÿӝi quұn Long Thành chһn ÿánh ÿӏch ӣ dӕc
47… Trên quӕc lӝ 1 và 20, 15, tӵ vӋ chiӃn ÿҩu cӫa công nhân cao su các ÿӗn ÿiӅn Trҧng Bom,
Dҫu Giây, Suӕi Tre, Cӕc Rang, Bình Lӝc, Túc Trѭng, Cây Gáo, Bình Sѫn, An ViӉn… làm
chѭӟng ngҥi vұt trên ÿѭӡng và liên tөc chһn ÿánh ÿӏch. Tҥi núi Thӏ, núi Tung (An Lӝc), tӵ vӋ
chiӃn ÿҩu, công nhân cùng bӝ ÿӝi Nam tiӃn (Nam Long) chһn ÿánh và làm bӏ thѭѫng trên 100
lính Anh, Pháp, Nhұt.
Trong các cuӝc hành quân, quân Pháp vào làng bҳn giӃt hàng loҥt dân lành vô tӝi, vì nghi
hӑ là ViӋt Minh. Nhѭ ӣ Bình Lөc, Võ Sa (Bình Hòa, Lӧi Hòa), Tân Phong, chúng bҳn hàng
chөc ngѭӡi vҩt xuӕng cӕng. Tҥi ÿӗn ÿiӅn An Lӝc, ÿӏch cùng lúc xӱ bҳn 7 công nhân vì không
chӏu hӧp tác vӟi tѭ bҧn ÿӗn ÿiӅn. Ĉӗng chí ĈiӇu XiӇn, ÿҥi biӇu Quӕc Hӝi khóa I cӫa tӍnh Biên
Hòa bӏ ÿӏch bҳt tҥi Rӯng Lá (Xuân Lӝc). Ĉӏch dã man cӝt ông vào phía sau xe jeep kéo chҥy
ÿӃn chӃt nhѭng ÿӗng chí vүn giӳ vӳng tinh thҫn, khí tiӃt cӝng sҧn.
Thӵc hiӋn lӡi kêu gӑi kháng chiӃn cӫa Tәng công ÿoàn cao su Nam Bӝ, công nhân cao
su ӣ Biên Hòa ÿã thӵc hiӋn “tiêu thә kháng chiӃn”. Hàng trăm công nhân thanh niên thoát ly
gia nhұp bӝ ÿӝi Biên Hòa, du kích xã, quұn, tӯng ÿӗn ÿiӅn, tӯng phân sӣ cao su, ÿӅu xây dӵng
ÿѭӧc các tә tiӃp tӃ lѭѫng thӵc, nҳm tình hình ÿӏch ÿӇ thông báo tin cho lӵc lѭӧng kháng chiӃn
bên ngoài. Trong các vùng ÿô thӏ, tҥm chiӃm, viӋc xây dӵng tә chӭc cѫ sӣ bên trong rҩt ÿѭӧc
chú trӑng. Tҥi nhà máy cѭa BIF (Biên Hòa), nhân lúc chӫ tѭ bҧn ÿang tuyӇn thêm công nhân,
Công ÿoàn Cӭu quӕc tӍnh cӱ cán bӝ Phan Văn Thӡi, NguyӉn Văn Ký, NguyӉn Văn BiӇn vào
làm thӧ ÿӇ xây dӵng cѫ sӣ trong nhà máy và các ҩp xung quanh Tân Mai, Lân Thành, Vƭnh
Thӏ, Gò Me. Tә chӭc Công ÿoàn cӭu quӕc cӫa nhà máy ÿѭӧc thành lұp. Công ÿoàn xây dӵng
ÿѭӧc 43 tә công ÿoàn bí mұt (mӛi tә tӯ 10 – 20 ÿoàn viên). Qua tә chӭc công ÿoàn, công nhân
BIF chuyӇn ÿѭӧc rҩt nhiӅu nguyên liӋu tiӃp tӃ cho kháng chiӃn.
Trong nӝi ô tӍnh lӷ, ta xây dӵng ÿѭӧc cѫ sӣ bí mұt ӣ tiӋm sӱa chӳa cѫ khí Trҫn Bùi thành
cѫ sӣ liên lҥc giӳa chiӃn khu và nӝi thành. Cѫ sӣ này chuyӇn các hàng hóa thiӃt yӃu nhѭ bàn
máy ÿánh chӳ, giҩy, bút… và nҳm tin ÿӏch trong nӝi thành cho kháng chiӃn.
Tҥi Nhà thѭѫng ÿiên Biên Hòa (BӋnh viên tâm thҫn Biên Hòa), cán bӝ ViӋt Minh quұn
Châu Thành tә chӭc nhiӅu cѫ sӣ bên trong, nhiӅu lҫn chuyӇn bông băng, thuӕc kháng sinh… ra
căn cӭ; ÿӗng thӡi bҧo vӋ, che giҩu nhiӅu cán bӝ ViӋt Minh ngay trong bӋnh viӋn. Chùa Long
ThiӅn nhӳng ngày ÿҫu kháng chiӃn là trө sӣ cӫa Hӝi Phұt giáo kháng chiӃn do Thѭӧng tӑa
Thích HuӋ Thành làm Chӫ tӏch. Hӝi vұn ÿӝng thanh niên nam nӳ phұt tӱ thoát ly kháng chiӃn,
vұn ÿӝng ÿӗng bào Phұt tӱ làm cѫ sӣ tiӃp tӃ nuôi quân, liên lҥc và trinh sát cho kháng chiӃn.
Xӭ ÿҥo Công giáo Mӻ Hӝi (49[3]) do linh mөc NguyӉn Ĉҳc Cҫu là ngѭӡi có tinh thҫn
dân tӝc trông coi. Ngày 25 - 8 – 1945, ông vұn ÿӝng ÿông ÿҧo nam nӳ thanh niên công giáo nәi
(1) MͿ H͡i nay thu͡c xã Phú H͡i - huy͏n Nh˯n Tr̩ch, t͑nh Ĉ͛ng Nai.

16 Pages 151-160

▲back to top


16.1 Page 151

▲back to top


dұy tham gia cѭӟp chính quyӅn ӣ thӏ trҩn Long Thành. Linh mөc NguyӉn Ĉҳc Cҫu vұn ÿӝng tín
hӳu thoát ly kháng chiӃn, ӫng hӝ tích cӵc cho các lӵc lѭӧng vNJ trang, lӵc lѭӧng dân chính cӫa
huyӋn, xã ÿӭng chân ӣ Phѭӟc An.
Các ÿӗng bào dân tӝc Châu Ro, Stiêng ӣ Tà Lài, Lý Lӏch, Túc Trѭng… rút vӅ rӯng sâu,
vào các vùng kháng chiӃn, không ӣ vùng tҥm chiӃm. NhiӅu ngѭӡi trӣ thành trinh sát cӫa chi ÿӝi
10 Biên Hòa, tiӇu ÿoàn vұn tҧi chiӃn lѭӧc 320 cӫa phân liên khu miӅn Ĉông (thành lұp năm
1952).
Trong năm ÿҫu cuӝc kháng chiӃn chӕng thӵc dân Pháp xâm lѭӧc, phong trào nhân dân tӯ
công nhân, nông dân, dân tӝc, trí thӭc, tôn giáo trong tӍnh Biên Hòa thӇ hiӋn lòng yêu nѭӟc,
tinh thҫn ÿoàn kӃt dân tӝc, góp phҫn tҥo nên sӭc mҥnh tҩt thҳng cho cuӝc kháng chiӃn trѭӡng
kǤ bҧo vӋ thành quҧ cuӝc Cách mҥng tháng Tám.
II.1. Th͙ng nh̭t l͹c l˱ͫng vNJ trang, b˱ͣc ÿ̯u hình thành ba hình thͱc t͝ chͱc vNJ trang:
Sau Cách mҥng tháng Tám 1945, ÿһc biӋt sau hӝi nghӏ Bình Trѭӟc, TӍnh ӫy, Ӫy ban
nhân dân tӍnh Biên Hòa ÿһt vҩn ÿӅ xây dӵng lӵc lѭӧng vNJ trang thành nhiӋm vө trung tâm cӫa
tӍnh.
Trên ÿӏa bàn Biên Hòa có nhiӅu tә chӭc vNJ trang yêu nѭӟc gӗm:
- VӋ Quӕc ÿoàn quұn Châu Thành: Lӵc lѭӧng gӗm 5 tiӇu ÿӝi, trang bӏ 30 khҭu súng.
Ĉѫn vӏ ÿӭng chân huҩn luyӋn tҥi Thѭӡng Lang hӳu ngҥn sông Ĉӗng Nai.
- VӋ Quӕc ÿoàn quұn Long Thành: Thành lұp tháng 9 năm 1945, quân sӕ 120 ngѭӡi, tә
chӭc thành 3 phân ÿӝi (mӛi phân ÿӝi tѭѫng ÿѭѫng trung ÿӝi), vNJ khí chӍ có 8 khҭu súng trѭӡng,
còn lҥi là giáo mác, gұy tҫm vông… ĈӃn tháng 10 năm 1945, lӵc lѭӧng phát triӇn thành 4 phân
ÿӝi (50[4]).
- VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa:
Khi mһt trұn Sài Gòn diӉn ra quyӃt liӋt, Ӫy ban kháng chiӃn miӅn Ĉông rút vӅ Biên Hòa,
ÿóng tҥi ngã ba Dӕc Sӓi. Ngày 22 tháng 10 năm 1945, Lѭѫng Văn Tѭѫng - ngѭӡi chӍ huy Ӫy
ban kháng chiӃn miӅn Ĉông rút chҥy. HuǤnh Văn NghӋ cùng khoҧng 40 tay súng (51[5]) ÿã rút
vӅ Tân Hòa, Tân Tӏch, Mӻ Lӝc, Ĉҩt Cuӕc huyӋn Tân Uyên ÿӇ xây dӵng căn cӭ kháng chiӃn lâu
dài, thu hút nhiӅu thanh niên ÿӏa phѭѫng, công nhân cao su Phѭӟc Hòa và các lӵc lѭӧng du
kích trѭӟc ÿây ÿӃn gia nhұp. Ĉѫn vӏ tә chӭc thành 4 phân ÿӝi (52[6]) do HuǤnh Văn NghӋ chӍ
huy.
VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa, VӋ Quӕc ÿoàn quұn Châu Thành, VӋ Quӕc ÿoàn Long Thành là
3 lӵc lѭӧng mҥnh, chӫ yӃu ӣ tӍnh Biên Hòa. Quá trình vұn ÿӝng thӕng nhҩt các lӵc lѭӧng vNJ
trang này diӉn ra tӯ tháng 12 năm 1945 nhѭng không thành công vì thiӃu sӵ lãnh ÿҥo thӕng
nhҩt.
(50[4]) Phân ÿ͡i 1 do Nguy͍n Văn Toàn – phân ÿ͡i tr˱ͧng.
Phân ÿ͡i 2 do Võ Minh Nh˱ – phân ÿ͡i tr˱ͧng.
Phân ÿ͡i 3 do Nguy͍n Văn MͿ - phân ÿ͡i tr˱ͧng.
Phân ÿ͡i 4 do D˱˯ng Ng͕c Th̩ch – phân ÿ͡i tr˱ͧng.
(51[5]) Trong ÿó các anh Ĉ͟ Ng͕c L̩n, Ĉào Văn Quang, Nguy͍n Văn Phúc, Nguy͍n Hy V͕ng… sau là cán b͡ nòng c͙t cͯa
chi ÿ͡i 10 Biên Hòa.
(52[6]) Phân ÿ͡i 1: Tr̯n Ng͕c Ng͡ - Phân ÿ͡i tr˱ͧng, ho̩t ÿ͡ng ͧ các xã L̩c An, Tân T͓ch, MͿ L͡c, Tân Hóa.
Phân ÿ͡i 2: Nguy͍n Văn L̷m – Phân ÿ͡i tr˱ͧng, ho̩t ÿ͡ng ͧ các xã Tân Ba, Bình Chánh, Thái Hòa, Ph˱ͣc Thành.
Phân ÿ͡i 3: Tr̯n Quang Kh̫i – Phân ÿ͡i tr˱ͧng, ho̩t ÿ͡ng ͧ các xã Tân Dân, Bình Hòa, Tân MͿ.
Phân ÿ͡i 4: Nguy͍n Chͱc S̷c – Phân ÿ͡i tr˱ͧng, ho̩t ÿ͡ng ͧ Ĉ͛ng Lách, các xã Ĉ̩i An, Tân Ĉ͓nh…
Sau này có thêm phân ÿ͡i 5 còn g͕i là phân ÿ͡i “Qu͙c t͇” do Lê Thoa ch͑ huy g͛m 20 lính Nh̵t, 6 lính Ĉͱc, 10 lính Vi͏t.

16.2 Page 152

▲back to top


Cuӕi tháng 4 năm 1946, ÿӗng chí NguyӉn Ĉӭc Thuұn thay mһt Khu ӫy khu 7 triӋu tұp
hӝi nghӏ cán bӝ toàn tӍnh Biên Hòa tҥi cù lao Vӏt (Bình Hòa). TӍnh ӫy Biên Hòa ÿѭӧc chӍ ÿӏnh
thành lұp do NguyӉn Văn Ký bí thѭ, công tác Ĉҧng lãnh ÿҥo võ trang ÿѭӧc ÿһt ra. HuǤnh Văn
NghӋ, chӍ huy VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa, ÿѭӧc cӱ làm Ӫy viên Ӫy ban phө trách quân sӵ tӍnh.
Ĉây là cѫ sӣ thuұn lӧi cho viӋc thӕng nhҩt lӵc lѭӧng vNJ trang tӍnh Biên Hòa.
Tháng 5 năm 1946, Hӝi nghӏ quân sӵ tӍnh Biên Hòa ÿѭӧc tә chӭc tҥi chiӃn khu Ĉ. Hӝi
nghӏ quyӃt ÿӏnh thӕng nhҩt lӵc lѭӧng vNJ trang tӍnh, VӋ Quӕc ÿoàn quұn Châu Thành sát nhұp
vӟi VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa do HuǤnh Văn NghӋ làm chӍ huy trѭӣng. VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa
có sáng kiӃn tә chӭc các “quұn quân sӵ”. Mӛi “quұn quân sӵ” phө trách mӝt sӕ xã có tӯ 1 ÿӃn 2
tiӇu ÿӝi vNJ trang làm nòng cӕt phát triӇn du kích xã, tiӃp tӃ, chuҭn bӏ ÿӏa bàn cho VӋ Quӕc ÿoàn
Biên Hòa hoҥt ÿӝng. Cùng lúc ban chӍ huy thành lұp 9 quұn quân sӵ (53[7]).
Các quұn quân sӵ ra ÿӡi góp phҫn ÿҭy mҥnh hoҥt ÿӝng vNJ trang trên ÿӏa bàn tӍnh. Trong
lúc ÿó, do thiӃu liên lҥc, VӋ Quӕc ÿoàn quұn Long Thành vүn còn hoҥt ÿӝng riêng lҿ.
Tháng 6 năm 1946, Khu 7 mӣ hӝi nghӏ quân sӵ toàn Khu tҥi Ĉông Thành bàn vҩn ÿӅ
thӕng nhҩt tә chӭc vNJ trang toàn khu - Nghӏ quyӃt hӝi nghӏ có hai ÿiӇm chính:
- Ӣ mӛi tӍnh, lӵc lѭӧng vNJ trang thӕng nhҩt lҥi và tә chӭc thành chi ÿӝi.
Chi ÿӝi ӣ tӍnh nào làm nhiӋm vө ÿӏa phѭѫng quân bҧo vӋ chính quyӅn và nhân dân tӍnh
ÿó.
Thӵc hiӋn Nghӏ quyӃt quân sӵ khu, VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa sáp nhұp thêm VӋ Quӕc
ÿoàn Long Thành tә chӭc thành Chi ÿӝi 10. Ban chӍ huy chi ÿӝi gӗm: HuǤnh Văn NghӋ chi ÿӝi
trѭӣng; NguyӉn Văn Lung chi ÿӝi phó, Phan Ĉình Công chính trӏ viên.
Ban chӍ huy thành lұp các tiӇu ban: quân nhu, quân trang, quân y, tiӇu ban sҧn xuҩt tӵ
túc, binh công xѭӣng, kho vNJ khí chi quân báo ÿӇ phөc vө các yêu cҫu chiӃn ÿҩu, sinh hoҥt cӫa
chi ÿӝi.
Quân sӕ chi ÿӝi 10 trên 2.000 ngѭӡi tә chӭc thành 3 ÿҥi ÿӝi (54[8]).
Khi chính quyӅn cѫ sӣ trong tӍnh ÿã phát triӇn tѭѫng ÿӕi mҥnh, Ban chӍ huy chi ÿӝi quyӃt
ÿӏnh chuyӇn các quұn quân sӵ thành các ban công tác liên thôn (tӭc Ban chӍ huy quân sӵ liên
(53[7]) 1- Qu̵n quân s͹ 1 do Trͳ Sùng Thͣi phͭ trách g͛m các xã Tân Hòa, Tân T͓ch, MͿ L͡c, L̩c An, Th˱ͥng Lang qu̵n
Tân Uyên.
2- Qu̵n quân s͹ 2 do Phan Văn Anh phͭ trách g͛m các xã Bình Hòa, Bình Chánh, Tân Dân, MͿ Quͣi, Tân Ba, Ph˱ͣc
Thành, Bình MͿ qu̵n Tân Uyên.
3- Qu̵n quân s͹ 3 do Lê Ng͕c Có phͭ trách g͛m các xã Bình Long, Lͫi Hòa, Cây Ĉào qu̵n Tân Uyên.
4- Qu̵n quân s͹ 4 do Tr̯n Văn Xã phͭ trách g͛m các xã Bình Hòa, Tân Mai, Tân Phong, qu̵n Châu Thành.
5- Qu̵n quân s͹ 5 do Châu Ng͕c Ĉͱc phͭ trách g͛m các xã Tân H̩nh, Hóa An, Tân V̩n, Bình Tr͓ qu̵n Châu Thành.
6- Qu̵n quân s͹ 6 do Hòang Tam KǤ phͭ trách g͛m các ̭p Bình Ĉa, ̭p Vƭnh C͵u xã Tam Hi͏p, xã Hi͏p Hòa qu̵n Châu
Thành.
7- Qu̵n quân s͹ 7 do Ĉ͟ B͛ng Long phͭ trách g͛m các xã Ph˱ͣc Hòa, Ph˱ͣc Vƭnh, Ph˱ͣc Sang, An Linh qu̵n Tân Uyên.
8- Qu̵n quân s͹ 8 do Ĉ͟ Thanh Tùng phͭ trách ho̩t ÿ͡ng tͳ ÿ͛n ÿi͉n cao su Cây Gáo lên ÿ˱ͥng 20 tͳ ngã ba D̯u Giây
ÿ͇n Ĉ͓nh Quán thu͡c qu̵n Xuân L͡c.
9- Qu̵n quân s͹ 9 do Nguy͍n ˰ͣc phͭ trách, ho̩t ÿ͡ng tͳ b̷c ÿ˱ͥng 20 xu͙ng liên t͑nh l͡ 2 qu̵n Xuân L͡c.
(54[8]) - Ĉ̩i ÿ͡i A do Võ Tinh Quân ÿ̩i ÿ͡i tr˱ͧng g͛m 3 trung ÿ͡i 1, 2, 3 ÿ͓a bàn tác chi͇n qu̵n Tân Uyên và b̫o v͏
chi͇n khu Ĉ (hͷu ng̩n sông Ĉ͛ng Nai).
- Ĉ̩i ÿ͡i B do Lê Văn Ng͕c ÿ̩i ÿ͡i tr˱ͧng g͛m 3 trung ÿ͡i 4, 5, 6, ho̩t ÿ͡ng ͧ t̫ ng̩n sông Ĉ͛ng Nai thu͡c qu̵n Xuân
L͡c và Châu Thành.
- Ĉ̩i ÿ͡i C do L˱˯ng Văn Nho ÿ̩i ÿ͡i tr˱ͧng g͛m hai trung ÿ͡i 7 và 8 ho̩t ÿ͡ng ͧ qu̵n Long Thành.
Chi ÿ͡i ÿã chi vi͏n trung ÿ͡i ÿͯ vNJ khí ÿ͋ góp ph̯n xây d͹ng l͹c l˱ͫng vNJ trang Sài Gòn - Chͫ Lͣn và 1 trung ÿ͡i ÿ͋ xây
d͹ng liên quân 17 cͯa khu.
VNJ khí trang b͓ cͯa chi ÿ͡i g͛m: 800 súng tr˱ͥng, 40 ti͋u liên, 16 trung liên, 6 ÿ̩i liên, 2 súng c͙i 60 ly, 1 c͙i 81 ly, 1 súng
ch͙ng tăng Piát.

16.3 Page 153

▲back to top


thôn) chӍ hoҥt ÿӝng quân sӵ. Ngoài 9 ban công tác liên thôn tӯ 9 quұn quân sӵ chuyӇn sang ban
chӍ huy thành lұp thêm mӝt sӕ ban mӟi (55[9]).
Chi ÿӝi xây dӵng mӝt quân y viӋn, các ÿҥi ÿӝi ÿӅu có trҥm xá, trung ÿӝi có y tá, phân ÿӝi
có cӭu thѭѫng vӯa làm nhiӋm vө cӭu chӳa cho bӝ ÿӝi, ÿiӅu trӏ bӋnh cho nhân dân khu vӵc
ÿóng quân.
ViӋc thành lұp chi ÿӝi 10 Biên Hòa ÿánh dҩu sӵ thӕng nhҩt lãnh ÿҥo, chӍ huy lӵc lѭӧng
vNJ trang trong tӍnh. Ĉӗng thӡi, vӟi viӋc thành lұp các ban công tác liên thôn (có du kích tұp
trung), các ÿӝi du lích xã, ÿӃn cuӕi năm 1946, Biên Hòa là ÿӏa phѭѫng sӟm hình thành 3 loҥi
hình tә chӭc lӵc lѭӧng vNJ trang, ÿҧm bҧo ÿӭng chân chiӃn ÿҩu trên các ÿӏa bàn ÿҥt kӃt quҧ cao.
II.2 Công nhân cao su vͣi “M̿t tr̵n cao su chi͇n”:
Trѭӟc cách mҥng tháng Tám năm 1945, phong trào công nhân ӣ các ÿӗn ÿiӅn cao su tӍnh
Biên Hòa phát triӇn khá mҥnh.
Khi thӵc dân Pháp mӣ rӝng lҩn chiӃm các tӍnh miӅn Ĉông (tӯ cuӕi tháng 10 năm 1945),
các ÿӗn ÿiӅn An Lӝc, Dҫu Giây, Bình Sѫn… ӣ Biên Hòa ÿӅu tә chӭc ÿѭӧc trung ÿӝi tӵ vӋ
chiӃn ÿҩu do cán bӝ ViӋt Minh huҩn luyӋn sҹn sàng chһn ÿӏch. Công nhân ÿӗn ÿiӅn Túc Trѭng
ÿӕn cây lăn ra mһt ÿѭӡng trên ÿoҥn ÿѭӡng dài tӯ Dҫu Giây lên cҫu La Ngà (quӕc lӝ 20), tӵ vӋ
Kinh, Thѭӧng chuҭn bӏ chai xăng, cung ná, tên tҭm thuӕc ÿӝc phөc sҹn bên ÿѭӡng ÿӇ chһn
giһc. Công nhân các sӣ khuân vác, tháo gӥ các thiӃt bӏ máy tiӋn, khoan, máy cán mNJ, sҳt, thép,
hóa chҩt… ra rӯng, làm cѫ sӣ ÿӇ xây dӵng các binh công xѭӣng.
Tҥi Biên Hòa, cuӕi năm 1945, hѭӟng quӕc lӝ 1 và 20, tӵ vӋ công nhân các ÿӗn ÿiӅn
Trҧng Bom, Dҫu Giây, Suӕi Tre, An Lӝc, Bình Lӝc, Túc Trѭng liên tөc chһn ÿánh ÿӏch mӣ
rӝng lҩn chiӃm. Khi tѭ bҧn thӵc dân trӣ lҥi, các ÿӗn ÿiӅn cao su ӣ Biên Hòa ÿӅu bӏ phá hoҥi
nghiêm trӑng. Hҫu hӃt công nhân rút ra vùng căn cӭ tham gia kháng chiӃn (nhѭ Ĉӏnh Quán, Võ
Ĉҳc, Bҧo Chánh, Bàu Lâm, Phѭӟc An).
ChiӃm lҥi các ÿӗn ÿiӅn cao su, tҥi mӛi sӣ thӵc dân Pháp ÿóng mӝt chi khu, lӵc lѭӧng
thѭӡng xuyên khoҧng 2 ÿҥi ÿӝi ÿӇ càn quét, gom công nhân, bҧo vӋ chӫ ÿӗn ÿiӅn, vѭӡn cây, hӛ
trӧ ÿҳc lӵc cho viӋc khai thác. Giӳa năm 1946, tѭ bҧn Pháp bҳt ÿҫu mӣ cӱa ÿӗn ÿiӅn ÿӇ khai
thác cao su.
Sau HiӋp ÿӏnh sѫ bӝ ngày 6 tháng 3 năm 1946, Tәng công ÿoàn Nam bӝ chӍ ÿҥo xây
dӵng rӝng rãi tә chӭc công ÿoàn ÿӇ vұn ÿӝng công nhân tham gia kháng chiӃn. Tҥi Biên Hòa,
giӳa năm 1946, công ÿoàn cѫ sӣ vùng ÿӗn ÿiӅn ÿѭӧc xây dӵng vӟi 4.000 hӝi viên. Hàng loҥt
công nhân thoát ly tham gia VӋ Quӕc ÿoàn (56[10]).
Mӝt trung ÿӝi dân quân ÿѭӧc liên ÿoàn giao nhiӋm vө phá hoҥi cao su, ÿánh vào kinh tӃ
cӫa thӵc dân Pháp ӣ Biên Hòa, mӣ ÿӧt hoҥt ÿӝng “biӃn ÿӗn ÿiӅn thành chiӃn trѭӡng diӋt ÿӏch”
và “phá hoҥi kinh tӃ ÿӏch”. Hàng loҥt cuӝc ÿҩu tranh cӫa công nhân cao su Biên Hòa nә ra vào
(55[9]) – Ban công tác liên thôn 10 do Ĉ͟ Duy Trí tr˱ͧng ban phͭ trách các xã vùng ÿ̭t ÿ͗ thu͡c qu̵n Long Thành và khu
v͹c Tr̫ng Bom, Bàu Cá qu̵n Xuân L͡c.
- Ban công tác liên thôn 11 do Nguy͍n Văn Xṷt tr˱ͧng ban phͭ trách các xã An Lͫi, Tam An, Tam Ph˱ͣc Ph˱ͣc Tân,
Ph˱ͣc Nguyên thu͡c qu̵n Long Thành.
- Ban công tác liên thôn 12 do Ph̩m T͹ Do tr˱ͧng ban phͭ trách các xã Long Tân, Phú H͡i, Ph˱ͣc Thi͉n… thu͡c qu̵n
Long Thành.
- Ban công tác liên thôn 13 do Nguy͍n Văn L͓ch tr˱ͧng ban phͭ trách các xã Ph˱ͣc Lý, Ph˱ͣc Khánh, Phú Hͷu thu͡c qu̵n
Long Thành.
- Ban công tác liên thôn 14 do Nguy͍n Tr͕ng T˱ͧng tr˱ͧng ban phͭ trách các xã Ph˱ͣc Ki͋ng, Ph˱ͣc Long, Ph˱ͣc Lai,
Ph˱ͣc Th͕, Ph˱ͣc An thu͡c qu̵n Long Thành.
(56[10]) Báo cáo T͝ng Liên ÿoàn lao ÿ͡ng Vi͏t Nam t̩i h͡i ngh͓ công ÿoàn toàn qu͙c l̯n I (1 – 1950), trong s͙ 55.000
công nhân cao su Nam b͡, có 34 ngàn ng˱ͥi tham gia kháng chi͇n, trong ÿó có 10.000 thanh niên công nhân gia nh̵p b͡ ÿ͡i mi͉n
Ĉông Nam b͡ - d̳n trong l͓ch s͵ phong trào công nhân cao su Vi͏t Nam – Nhà xṷt b̫n tr̓ 1992, trang 155.

16.4 Page 154

▲back to top


các dӏp lӉ 1 – 5, 19 – 5, 14 – 7 – 1947 ӣ Suӕi Tre, Cӕc Rang, Dҫu Giây bҵng hình thӭc ÿình
công, lãn công, giҩu dөng cө cҥo mӫ, ÿòi nghӍ ngày Quӕc tӃ lao ÿӝng, ÿòi tăng lѭѫng. Ngày 14
– 7- 1947 (quӕc khánh nѭӟc Pháp), thӧ chuyên môn ӣ các xѭӣng, phòng giҩy ÿӗn ÿiӅn Bình
Lӝc, An Lӝc, Dҫu Giây gài chҩt nә ӣ các nhà máy ÿèn, máy nѭӟc, kho dҫu, kho mӫ, phá hӫy
mӝt lѭӧng thiӃt bӏ, sҧn phҭm, bӓ sӣ ra khu kháng chiӃn.
Thӵc dân ÿàn áp, bҳn giӃt công nhân rҩt dã man, nhѭng không ngăn ÿѭӧc lòng yêu nѭӟc,
phong trào nam nӳ thanh niên theo cách mҥng tòng quân giӃt giһc và phá hoҥi cao su cӫa công
nhân. Ngoài hoҥt ÿӝng cӫa ÿӝi chuyên trách Liên ÿoàn, công nhân ӣ các ÿӗn ÿiӅn tham gia phá
hoҥi bҵng nhiӅu hình thӭc nhѭ vҥt vӓ, chһt cây, ÿә mӫ nѭӟc, chôn mӫ bèo, ÿұp chén, tháo
kiӅng, ÿӕt mӫ thành phҭm, ÿӕt lò xông… ChӍ riêng ngày 19 – 5 – 1947, công nhân cao su Biên
Hòa chһt phá 300.000 cây cao su (57[11]).
Hoҥt ÿӝng cӫa công nhân cao su Biên Hòa góp phҫn thu hҽp diӋn tích khai thác cao su và
sҧn lѭӧng mӫ cӫa tѭ bҧn ÿӗn ÿiӅn nhѭ lӡi thú nhұn cӫa giӟi chӫ ÿӗn ÿiӅn Nam bӝ vӟi tѭӟng
Revers khi y sang Ĉông Dѭѫng: “sӭc sҧn xuҩt cao su cӫa chúng tôi hiӋn giӡ ÿã mҩt hҷn 2/3 do
công nhân phá phách và bӓ ÿӗn ÿiӅn trӕn ÿi. Mӕi nguy cѫ này còn có thӇ to hѫn nӳa”.
Sau thҩt bҥi ӣ ViӋt Bҳc (1947, tӯ năm 1948, thӵc dân Pháp chuyӇn sang chiӃm ÿóng và
bình ÿӏnh Nam bӝ, trong ÿó vùng ÿӗn ÿiӅn cao su là mӝt trӑng ÿiӇm. Viên ÿҥi tá Si – mon chӍ
huy quân viӉn chinh Pháp ӣ miӅn Ĉông Nam bӝ phát biӇu trong hӝi nghӏ các nhà trӗng tӍa ӣ
Long Thành (năm 1949): “Tăng cѭӡng chiӃn xa, quân sӕ và ÿӗn bót khҳp các ÿӗn ÿiӅn cao su
ÿӇ bӕ trí càng thêm vӳng chҳc hҫu ngăn chһn công nhân bӓ trӕn, ÿàn áp phong trào ÿҩu tranh
cӫa công nhân ÿӇ tăng cѭӡng sҧn xuҩt cao su nhiӅu hѫn nӳa”.
Pháp ÿiӅu sѭ ÿoàn Lê dѭѫng thӭ 2 vӅ Xuân Lӝc, càn quét ác liӋt vùng cao su và vùng rүy
vӟi phѭѫng châm “ÿӕt sҥch, phá sҥch” hoa màu, cây trái, nhà cӱa công nhân ӣ ngoài khu chúng
kiӇm soát ÿӇ triӋt phá kinh tӃ kháng chiӃn. Ĉҥi tá Si – mon ra lӋnh cho binh lính bên dѭӟi: “tөi
thӧ mӫ không ÿӭa nào là không dính vӟi ViӋt Minh, vì vұy, cӭ bҳn càng nhiӅu càng tӕt”. ChӍ
riêng ÿӗn ÿiӅn cao su An Lӝc khoҧng 2.400 công nhân, ÿӏch bӕ trí ÿӃn mӝt tiӇu ÿoàn bҧo ÿҧm
an ninh, mӝt trung ÿӝi cѫ giӟi ÿӇ kìm kҽp. Làng công nhân cao su trӣ thành nhà tù, có ÿӗn binh
và nhӳng lӟp rào tre nhӑn bao bӑc, công nhân ra vào bӏ kiӇm soát nghiêm ngһt. Ĉӏch càng
(57[11]) B̫ng thành tích phá ho̩i kinh t͇ ÿ͓ch cͯa công nhân cao su Biên Hòa cho th̭y:
Ĉ͛n ÿi͉n
Ch̿t vát v͗ cây
Phá ho̩i các tài s̫n khác
(tính ha)
An L͡c
54
- m͡t ph̯n nhà máy, 1 máy b˯m, m͡t kho chͱa hàng
tr͓ giá 25.000 ÿ͛ng, thu 5 súng, 299 ÿ̩n, 20 bao g̩o, 100 kg cá
khô.
Cu͡ct˯nay
30 (bôi axit) và
- 12.000 chén, máng hͱng mͯ cao su, ḽy 1 súng 50
v̩t v͗ 28
ÿ̩n.
Guy Gi˯ –
180
- 92.248 chén máng hͱng mͯ cao cu.
nê
Bình L͡c
- 19.700 chén máng hͱng mͯ, 1 máy ÿèn, 1 máng
n˱ͣc, 1 xe traction, 1 cân khoan, m͡t kho chͱa hàng tr͓ giá
60.000 ÿ͛ng, ḽy 2 máy ÿánh chͷ.
Ông Qu͇
- nhi͉u dͭng cͭ nhà máy
Xuân L͡c
70
- 28.000 chén máng hͱng mͯ.
Phú H͡i
992
- 122.000 chén máng hͱng mͯ.
Toàn t͑nh
117
- 47.000 chén máng hͱng mͯ, 5 máy ÿèn, 2 kho hàng,
20 kho g͟, 1 máy cán mͯ, 4 nhà l̯u, 7 máy b˯m, 1 kho d̯u, 6
nhà xây, 12 xe cam nhông, 3 wagon, 329 ṱn mͯ.
Tr̫ng
- 2 nhà xây.
Bom
Sͧ P.B.C
936
- 440.000 chén máng hͱng mͯ.

16.5 Page 155

▲back to top


khӫng bӕ, phong trào công nhân cao su ӣ Biên Hòa vүn không giҧm sút, mà chuyӇn thành
nhӳng hình thӭc ÿҩu tranh chính trӏ khéo léo hѫn. Tӯ giӳa năm 1948, ngoài ÿӝi dân quân
chuyên phá cao su cӫa Liên ÿoàn cao su, tҩt cҧ các lӵc lѭӧng vNJ trang, chiӃn ÿҩu trên ÿӏa bàn
tӍnh ÿӅu tә chӭc ÿӝi ÿһc nhiӋm phá cao su ÿӇ ÿҭy mҥnh công tác phá hoҥi kinh tӃ cӫa ÿӏch.
Công nhân cao su tӍnh Biên Hòa còn là lӵc lѭӧng tích cӵc xây dӵng các vùng căn cӭ
kháng chiӃn. 2.000 công nhân cao su huyӋn Xuân Lӝc ÿѭӧc ÿѭa vӅ chiӃn khu Ĉ ӣ khu vӵc
Hàng Dài, lұp thành xã Cӝng hòa. 2.000 công nhân khác vӅ xã Long An, Long Thành; 800
công nhân vӅ Bàu Lâm xây dӵng căn cӭ Xuyên Phѭӟc Cѫ Bà Rӏa). Hàng trăm công nhân Bình
Lӝc vӅ Võ Ĉҳc lұp xã Tӭ HiӋp, viӋc xây dӵng làng xã và cuӝc sӕng mӟi cӫa công nhân cao su
ӣ các vùng căn cӭ kháng chiӃn vӯa góp phҫn xây dӵng hұu phѭѫng cách mҥng, vӯa cӛ vNJ
phong trào công nhân các ÿӗn ÿiӅn do ÿӏch kiӇm soát.
Cuӕi năm 1949, trên cѫ sӣ xác ÿӏnh cao su là tài nguyên ÿҩt nѭӟc, Lê Duҭn – bí thѭ Xӭ
ӫy Nam bӝ chӍ thӏ các Liên ÿoàn cao su thay ÿәi phѭѫng thӭc phá hoҥi cây cao su. Tӯ nay
trӑng tâm phá hoҥi cây cao su là nhҵm làm giҧm tӕc ÿӝ sҧn xuҩt, giҧm mӭc thu hoҥch thành
phҭm và lӧi nhuұn thu ÿѭӧc cӫa tѭ bҧn Pháp. Theo phѭѫng hѭӟng này, trong 6 tháng ÿҫu năm
1950, công nhân ÿӗn ÿiӅn An Lӝc, Bình Lӝc ÿӕt cháy 2.100 tҩn mӫ trong nhà kho, phá hӫy 6
xe cam nhông, gây thiӋt hҥi trên 2.000 ÿӗng. Trong ngày 19 – 5 – 1950, công nhân ÿӗn ÿiӅn
Trҧng Bom thiêu hӫy nhà xông mӫ lӟn nhҩt cӫa công ty cao su Ĉӗng Nai (LCD) ÿӕt 34.200 kg
mӫ, 28 xe, giá trӏ tәng cӝng trên 600.000 ÿӗng.
Tháng 5 năm 1951, tӍnh Biên Hòa, tӍnh Thӫ Dҫu Mӝt sáp nhұp thành tӍnh Thӫ Biên.
Nhҵm ÿҭy mҥnh công tác xây dӵng, khôi phөc phát triӇn cѫ sӣ trong công nhân và vùng ÿӗng
bào dân tӝc, tӍnh thành lұp hai ÿӝi vNJ trang tuyên truyӅn Xuân Lӝc và Trҧng Bom. Thành phҫn
ÿӝi gӗm có bӝ ÿӝi, công an, cán bӝ mһt trұn, ÿoàn thӇ cӭu quӕc. Cҧ hai ÿӝi tә chӭc nhiӅu ÿoàn
xâm nhұp vào các ÿӗn ÿiӅn móc nӕi cѫ sӣ cNJ, khôi phөc cѫ sӣ, tҥo ÿӏa bàn ÿӇ lӵc lѭӧng vNJ
trang tiӃn công ÿӏch; phát triӇn phong trào chӕng bҳt lính trong công nhân; phөc vө các trұn tҩn
công ÿӏch.
Cuӕi năm 1953, ÿҫu năm 1954, tә chӭc công ÿoàn, tә chӭc Ĉҧng ӣ các ÿӗn ÿiӅn Biên
Hòa, Xuân Lӝc ÿѭӧc khôi phөc, làm cѫ sӣ quan trӑng cho cuӝc chiӃn ÿҩu chӕng Mӻ, ngөy sau
khi có HiӋp ÿӏnh Genève tháng 7 – 1954.
II.3. Nhͷng tr̵n ÿánh giao thông:
II.3.1. Ĉánh ÿ˱ͥng s̷t:
Tháng 12 – 1946, cuӝc kháng chiӃn toàn quӕc bùng nә. Trên chiӃn trѭӡng miӅn Ĉông
Nam bӝ, do phҧi mӣ rӝng chiӃn tranh ra miӅn Bҳc, thӵc dân Pháp phҧi rút bӓ bӟt nhiӅu ÿӗn bót
ÿóng sâu trong vùng căn cӭ cӫa ta, tăng cѭӡng lӵc lѭӧng ÿӇ tăng viӋn cho chiӃn trѭӡng miӅn
Bҳc.
Ban thѭӡng vө trung ѭѫng Ĉҧng chӍ ÿҥo cho Xӭ ӫy Nam bӝ “không ÿӇ cho giһc Pháp lҩy
cӫa cѭӟp ÿѭӧc ӣ Nam bӝ ra ÿánh Trung và Bҳc bӝ”. Biên Hòa nҵm trên các tuyӃn ÿѭӡng chiӃn
lѭӧc quan trӑng nhѭ quӕc lӝ 20, quӕc lӝ 1, ÿѭӡng sҳt xuyên ViӋt, là nhӳng ÿѭӡng giao thông
vұn chuyӇn quân sӵ cӫa ÿӏch tӯ Nam ra Bҳc. Ban chӍ huy chi ÿӝi 10 chӫ trѭѫng mӣ mӝt loҥt
trұn ÿánh giao thông ÿӇ tiêu diӋt tiêu hao sinh lӵc ÿӏch. Tӯng trung ÿӝi, ÿҥi ÿӝi cӫa chi ÿӝi 10
tә chӭc mӝt sӕ trұn ÿánh giao thông trên liên tӍnh lӝ sӕ 2, liên tӍnh lӝ 24, quӕc lӝ 15, ÿӗng thӡi
tiӃn công mӝt sӕ ÿӗn bót lҿ cӫa ÿӏch nhѭ Cây Gáo, Bình Lӝc (1 - 1947), bót La Ngà (6 - 1947).
Chi ÿӝi 10 chӍ ÿҥo ÿѭa các trung ÿӝi vӅ cѫ sӣ phӕi hӧp cùng các Ban công tác liên thôn cӫng
cӕ, dүn dҳt các ÿӝi du kích xã và mһt khác ÿӇ lҥi mӝt sӕ trung ÿӝi ӣ ÿӏa bàn xung yӃu cùng du
kích giӳ căn cӭ. Chi ÿӝi chӫ trѭѫng vӯa tұp trung tác chiӃn vӯa huҩn luyӋn, lҩy thӵc tӃ chiӃn

16.6 Page 156

▲back to top


ÿҩu ÿӇ xây dӵng và huҩn luyӋn chiӃn sƭ. Khҳc phөc ÿiӇm yӃu vӅ vNJ khí, ban chӍ huy chӫ trѭѫng
chӑn mөc tiêu tiӃn công là các ÿoàn xe lӱa vì ÿӏch chuyӇn quân, thiӃt bӏ ra Bҳc chӫ yӃu phҧi
dùng ÿѭӡng sҳt, tuyӃn phөc kích tѭѫng ÿӕi ngҳn, thông tin liên lҥc cӫa ÿӏch còn hҥn chӃ.
VӅ vNJ khí, chi ÿӝi chӍ có loҥi mìn tҥo tӯ ÿҫu ÿҥn pháo 75 ly, nên ÿӅ ra cách ÿánh là kӃt
hӧp dùng mìn chӃ tҥo tӯ ÿҫu ÿҥn pháo 75 ly, vӟi viӋc tháo ӕc vít các thanh tà vҽt vӟi ÿѭӡng ray,
chӡ khi xe lӱa ÿӏch ÿӃn thì nә mìn ÿӗng thӡi cӝt dây kéo mҥnh ÿѭӡng ray làm ÿҫu xe lӱa trұt
bánh sҳt phҧi dӯng lҥi ÿӇ bӝ ÿӝi xung phong.
Tháng 5 – 1947, Ban chӍ huy chi ÿӝi 10 tұp trung cҧ ba ÿҥi ÿӝi (thiӃu) gӗm 6 trung ÿӝi tә
chӭc ÿánh ÿѭӡng sҳt tҥi Xuân Lӝc. Tӯ tháng 5 ÿӃn tháng 7 – 1947, chi ÿӝi ÿã ÿánh 4 trұn. Hai
trұn mӣ ÿҫu ӣ Bҧo Chánh 1 (19 – 5- 1947) và Trҧng Táo (6 - 1947) cách ÿánh là dùng mìn 75
ly kӃt hӧp dây kéo. Trұn Bҧo Chánh 1, ÿҫu xe lӱa cӫa ÿӏch bӏ trұt bánh khӓi ÿѭӡng ray phҧi
dӯng lҥi, quân ta xung phong diӋt ÿӏch thu nhiӅu vNJ khí. Trұn Gia Huynh bӝ ÿӝi ta men theo bìa
rӯng truy kích, diӋt ÿѭӧc wagông bӑc thép, thu nhiӅu súng ÿҥn.
Thӵc tӃ cho thҩy cách ÿánh hai trұn bҵng mìn 75 ly kӃt hӧp kéo dây hiӋu quҧ ÿҥt không
cao.
Trұn Bҧo Chánh II (tháng 6 - 1947), quҧ mìn 50 kg do Binh công xѭӣng chӃ tҥo ÿѭӧc
Ban chӍ huy chi ÿӝi ÿѭa vào sӱ dөng. Theo kӃ hoҥch, ta ÿánh vào ÿoàn tàu thӭ hai (vì tin là
ÿoàn tàu thӭ nhҩt không dám quay trӣ lҥi ӭng cӭu). Mӝt tình huӕng ngoài dӵ kiӃn xҧy ra. Mӛi
ÿoàn tàu, ÿӏch dùng ÿӃn hai ÿҫu máy: mӝt ÿҫu máy kéo và mӝt ÿҫu máy ÿҭy. Do ÿó khi ÿҫu
máy ÿҭy xuҩt hiӋn, bӝ ÿӝi lҥi tѭӣng là ÿҫu ÿoàn tàu thӭ hai, nә mìn ÿánh. Ĉoàn tàu thӭ hai cách
200 mét. Ban chӍ huy phҧi lӋnh cho bӝ ÿӝi vұn ÿӝng tҩn công diӋt wagông bӑc thép và rút lui
an toàn.
Ngày 11 – 7 – 1947, quân Pháp tә chӭc càn quét quy mô lӟn vào chӍ huy sӣ ÿóng tҥi
chân núi Chӭa Chan. Lӵc lѭӧng ta ÿã di chuyӇn sang Bàu Cá. Tҥi ÿây, ban công tác liên thôn
11 chuҭn bӏ lѭѫng thӵc, ÿӏa bàn ÿӇ chi ÿӝi ÿánh trұn xe lӱa thӭ tѭ. Ĉӏa ÿiӇm phөc kích là hai
quҧ ÿӗi cách nhau khoҧng 300 mét, theo kӃ hoҥch ta ÿánh vào cҧ hai ÿoàn tàu ӣ trұn ÿӏa A và
B. Lúc 12 giӡ trѭa ngày 14 – 7, ÿoàn tàu thӭ nhҩt tiӃn vào trұn ÿӏa, quҧ ÿӏa lôi 50 kg nә phá hӫy
ÿҫu máy, buӝc tàu ÿӏch phҧi dӯng lҥi. Tӯ trên cao, bӝ ÿӝi dùng lӵu ÿҥn, súng tҩn công diӋt 200
lính (cҧ bҧo vӋ ÿoàn tàu và lính tăng viӋn ra Bҳc) thu 1 trung liên, 3 tiӇu liên thompson, 11 tiӇu
liên, 40 súng trѭӡng, 5 súng ngҳn, 3 máy vô tuyӃn và nhiӅu lѭӧng thӵc. Ĉoàn tàu thӭ hai rút
chҥy vӅ Trҧng Bom.
Sau loҥt trұn ÿánh ÿѭӡng sҳt ӣ Xuân Lӝc, toàn chi ÿӝi rút vӅ chiӃn khu Ĉ rút kinh
nghiӋm và bѭӟc vào ÿӧt huҩn luyӋn mӟi. Qua thӵc tӃ chiӃn ÿҩu và tiӃp thu lý thuyӃt mӟi vӅ sҧn
xuҩt mìn, binh công xѭӣng ÿã chӃ tҥo ra loҥi mìn lõm - gӑi là bazomine vӯa gӑn nhҽ nhѭng có
sӭc công phá lӟn.
Tháng 12 năm 1947, theo chӍ ÿҥo thӕng nhҩt tӯ Bӝ Tѭ lӋnh khu, tӍnh ÿӝi dân quân Biên
Hòa thành lұp do Cao Văn Bә (tӯ chi ÿӝi 10 bә sung) làm TӍnh ÿӝi trѭӣng, hai tӍnh ÿӝi phó là
NguyӉn Văn Trӏ (thѭӡng vө TӍnh ÿoàn) và NguyӉn Thӏ NguyӋt (thѭӡng vө Liên hiӋp phө nӳ
tӍnh). NguyӉn Văn Lai (tӍnh ӫy viên) làm chính trӏ viên. Các Ban công tác liên thôn sát nhұp
theo ÿӏa bàn quұn trӣ thành quân ÿӝi dân quân, các xã thành xã ÿӝi dân quân, bӝ ÿӝi ÿӏa
phѭѫng quұn, du kích xã ÿѭӧc hình thành trên cѫ sӣ du kích cӫa các ban công tác liên thôn
trѭӟc ÿây. Chi ÿӝi 10 và hӋ thӕng tӍnh ÿӝi dân quân, quân ÿӝi dân quân, du kích xã hӧp thành
tә chӭc 3 thӭ quân khá vӳng chҳc ӣ Biên Hòa.
Sau ÿӧt huҩn luyӋn, ban chӍ huy chi ÿӝi 10 tә chӭc mӝt loҥt trұn ÿánh giao thông ÿѭӡng
bӝ tӯ quy mô nhӓ nâng dҫn lên ÿánh tұp trung lӟn. Tiêu biӇu là hai trұn ÿánh giao thông ӣ

16.7 Page 157

▲back to top


Phѭӟc Cang – Long Thành (tháng 11 – 1947) và trұn giao thông Ĉӗng Xoài (quӕc lӝ 14 ngày
19 – 12 – 1947).
II.3.2. Tr̵n phͭc kích La Ngà:
Rút kinh nghiӋm trұn ÿánh Ĉӗng Xoài, Ban chӍ huy chi ÿӝi 10 quyӃt ÿӏnh tә chӭc trұn
ÿánh giao thông ÿӏch trên quӕc lӝ 20 (Sài Gòn ÿi Ĉà Lҥt) ÿánh ÿoàn xe ÿѭa cán bӝ, sƭ quan cҩp
cao cӫa thӵc dân dӵ hӝi nghӏ quân chính Ĉà Lҥt cùng chính quyӅn bù nhìn Bҧo Ĉҥi.
Tӯ tháng 1 – 1948, công tác chuҭn bӏ cho trұn ÿánh giao thông trên quӕc lӝ 20 ÿѭӧc triӇn
khai, công tác vұn ÿӝng lѭѫng thӵc, trinh sát triӇn khai trѭӟc.
Ngày 22 – 2 -1948, công tác lѭѫng thӵc ÿã chuҭn bӏ xong, các kho dӵ trӳ ÿҧm bҧo cho
1.000 quân ăn trong 7 – 10 ngày. Trinh sát chi ÿӝi nҳm chҳc quy luұt các ÿoàn xe ÿӏch thѭӡng
di chuyӇn trên quӕc lӝ 20. Ĉӏa ÿiӇm phөc kích ÿѭӧc chӑn tӯ cҫu La Ngà ÿӃn Ĉӏnh Quán (cây sӕ
104 ÿӃn 113). Ĉҧng ӫy, Ban chӍ huy chi ÿӝi 10 mӣ cuӝc hӑp hҥ quyӃt tâm và thông qua kӃ
hoҥch tác chiӃn gӗm các ÿiӇm chính:
- Tiêu diӋt gӑn ÿoàn xe chӣ cán bӝ quân sӵ ÿӏch ÿi dӵ hӝi nghӏ quân chính Ĉà Lҥt vào
ÿҫu tháng 3 – 1948 trên quӕc lӝ 20.
- Phҧi thҳng cҧ quân sӵ, chính trӏ, dân vұn và ÿӏch vұn. Do ÿó phҧi giáo dөc bӝ ÿӝi giӳ
nghiêm kӹ luұt chiӃn trѭӡng, thӵc hiӋn tӕt chính sách tù hàng binh và công tác dân vұn.
- Phҧi bӕ trí lӵc lѭӧng tӕt ӣ căn cӭ ÿӇ chӕng càn vì sau trұn ÿánh, ÿӏch thua ÿau sӁ trҧ
ÿNJa càn quét vào căn cӭ kháng chiӃn, có kӃ hoҥch bám sát ÿӏch, ngay tӯ ÿҫu và ÿánh mҥnh thӏ
xã Biên Hòa, thӏ trҩn Xuân Lӝc… buӝc ÿӏch phҧi bӏ ÿӝng ӭng phó.
- Tұp trung ÿӫ lӵc lѭӧng (kӇ cҧ Liên quân 17 cӫa khu ÿang huҩn luyӋn ӣ chi ÿӝi 10) gӗm
9 trung ÿӝi: Ĉҥi ÿӝi A 2 trung ÿӝi, Ĉҥi ÿӝi B 2 trung ÿӝi, Ĉҥi ÿӝi C 1 trung ÿӝi, Liên quân 17
có 3 trung ÿӝi, quӕc vӋ ÿӝi Xuân lӝc 1 trung ÿӝi.
TuyӃn phөc kích kéo dài 9 km (cây sӕ 104 ÿӃn 113) chia làm 3 trұn ÿӏa: A - trұn ÿӏa chһn
ÿҫu, C - trұn ÿӏa khóa ÿuôi, B - trұn ÿӏa ӣ giӳa. Khi chѭa nghe lӋnh tҩn công bҵng mìn ӣ trұn
ÿӏa A, không ÿѭӧc hành ÿӝng mà phҧi tuyӋt ÿӕi giӳ bí mұt ÿӇ ÿoàn xe ÿӏch lӑt hӃt vào trұn ÿӏa
phөc kích. Không ÿѭӧc bҳn vào các xe ca ÿi trong ÿoàn ÿӇ không gây thiӋt hҥi cho hành khách.
Cách ÿánh là bí mұt, bҩt ngӡ, xung phong mãnh liӋt, giҧi quyӃt nhanh trұn ÿӏa, tích cӵc
truy kích ÿӏch kӃt hӧp kêu gӑi ÿҫu hàng.
KӃ hoҥch khҳc phөc máy bay ÿӏch lên phҧn kích gӗm hai ÿiӇm:
- Trung ÿӝi 5 cӫa ÿҥi ÿӝi B phӕi hӧp cùng dân quân quұn Châu Thành và Xuân Lӝc chһt
cây cho ngã ra ÿѭӡng, tә chӭc bҳn tӍa quҩy rӕi ÿӏch ÿoҥn tӯ Hӕ Nai lên Dҫu Giây. Mөc ÿích là
làm ÿoàn xe ÿӏch phҧi chұm mҩt tӯ 2 – 3 giӡ, buӝc chúng vào trұn ÿӏa khoҧng 15 giӡ trӣ ÿi vì
giӡ ÿó có nhiӅu sѭѫng mù, máy bay khó phát huy tác dөng. Mһc khác, hoҥt ÿӝng bҳn tӍa, quҩy
rӕi… sӁ làm cho binh lính ÿӏch mӋt mӓi, tinh thҫn căng thҷng, sӭc chiӃn ÿҩu sӁ giҧm.
- Ĉһt mӝt tә nghi binh ӣ phía ÿông ÿѭӡng 20 (ta phөc kích ӣ phía tây). Khi có hiӋu lӋnh
tҩn công, tә nghi binh sӁ ÿӕt nhiӅu ÿӕt nhiӅu ÿӕng lӱa dѭӟi các tán cây rӯng rұm rҥp nhҵm thu
hút máy bay ÿӏch lên chi viӋn.
Trong quá trình chuҭn bӏ trұn ÿánh, HuǤnh Văn NghӋ ÿѭӧc ÿӅ bҥt làm Khu bӝ phó khu 7,
nhѭng vүn kiêm chi ÿӝi trѭӣng chi ÿӝi 10 Biên Hòa. Ĉӗng chí NguyӉn Văn Lung – chi ÿӝi phó
trӵc tiӃp chӍ huy tә chӭc trұn ÿánh giao thông.
Ngày 26 tháng 2 năm 1948, ÿѫn vӏ hành quân bí mұt tӯ chiӃn khu Ĉ vӅ trұn ÿӏa tây quӕc
lӝ 20 cách căn cӭ 80 km. Ngày 29 tháng 2, toàn lӵc lѭӧng chiӃm lƭnh trұn ÿӏa chiӃn ÿҩu, Binh

16.8 Page 158

▲back to top


công xѭӣng chi ÿӝi bӕ trí ÿӏa lôi ӣ 3 trұn ÿӏa A, B, C, bên trên ngөy trang bҵng nhӳng ÿӕng
phân voi. Tҥi sӣ chӍ huy, Ban chӍ huy nhұn ÿѭӧc ÿiӋn cӫa Khu bӝ phó HuǤnh Văn NghӋ: Trұn
phөc kích giao thông ÿѭӧc mang tên Dѭѫng Văn Dѭѫng ÿӇ kӹ niӋm 2 năm ngày mҩt cӫa ông –
nguyên là Khu bӝ phó Khu 7.
Trұn ÿánh diӉn ra ÿúng nhѭ kӃ hoҥch cӫa Ban chӍ huy chi ÿӝi. Lúc 15 giӡ 2 phút, quҧ ÿӏa
lôi ӣ mһt trұn A nә, chiӃc xe bӑc thép ÿi ÿҫu bӏ phá hӫy. Tӯ phía tây lӝ 20, lӵc lѭӧng ta xung
phong ra ÿѭӡng tҩn công ÿӏch quyӃt liӋt, 15 giӡ 27 phút, ÿӏa lôi trұn ÿӏa C nә, cҧ ÿoàn xe ÿӏch
bӏ giam vào trong trұn ÿӏa, chӍ còn lҥi hѫn 10 chiӃc hoҧng sӧ rút chҥy ngѭӧc vӅ hѭӟng cҫu La
Ngà. Trên cҧ ba mһt trұn, chi ÿӝi 10, liên quân 17 dNJng mãnh xung phong. Ĉӏch Hòan toàn bҩt
ngӡ, chӕng trҧ yӃu ӟt.
Gҫn 1 tiӃng ÿӗng hӗ, trұn ÿánh kӃt thúc, ta phá hӫy 59 xe quân sӵ cӫa ÿӏch, diӋt 150 binh
lính hӝ tӕng, 25 tên sƭ quan chӍ huy, hұu cҫn, tham mѭu ÿi dӵ hӝi nghӏ quân chính, bҳt sӕng
trung úy Joeffrey chӍ huy ÿҥi ÿӝi hӝ tӕng. Trong 25 sƭ quan chӃt có: Ĉҥi tá De sérigné chӍ huy
bán lӳ ÿoàn Lê Dѭѫng thӭ 13, ÿҥi tá Paruit phó tham mѭu trѭӣng thӭ nhҩt quân ÿӝi Pháp ӣ
Nam Ĉông Dѭѫng; thiӃu tá chӍ huy phân khu quân sӵ Hóc Môn; ÿҥi úy Jean Couvreur trѭӣng
phòng xe hѫi.
Trong sӕ 270 tù hàng binh và hành khách, có nhiӅu ngѭӡi và binh lính bӏ thѭѫng và
ngѭӡi già, sӭc yӃu, trҿ em sau khi ÿѭӧc săn sóc, giҧi thích rõ chӫ trѭѫng chính sách cӫa Mһt
trұn ViӋt Minh, ta phóng thích tҥi chӛ. Sӕ còn lҥi ÿѭӧc ÿѭa vӅ căn cӭ tұp kӃt ӣ Suӕi Cát, gӗm
nhiӅu thành phҫn: trí thӭc, nӳ tu, ngѭӡi buôn bán, hҫu hӃt ÿӅu ӣ Sài Gòn. Tҩt cҧ ÿѭӧc chia xҿ
khҭu phҫn ăn ÿҥm bҥc cӫa bӝ ÿӝi. Trӡi mӡ sáng, tҩt cҧ hành khách ÿѭӧc hѭӟng dүn ra quӕc lӝ
20 ÿӇ vӅ Sài Gòn. Riêng Trung úy Joeffrey ÿѭӧc ÿiӅu trӏ vӃt thѭѫng gãy chân và trao trҧ sau
này.
Toàn bӝ lӵc lѭӧng ta cҩp tӕc hành quân trӣ vӅ chiӃn khu Ĉ, kӏp thӡi phӕi hӧp cùng các
ÿѫn vӏ tҥi chӛ tә chӭc ÿánh ÿӏch bӁ gãy trұn càn cӫa 4.000 quân Pháp vào căn cӭ.
ChiӃn thҳng La Ngà là thҳng lӧi lӟn diӋt gӑn ÿoàn xe quân sӵ ÿӏch, bҳt sӕng tù binh, gây
ҧnh hѭӣng tӕt, có tiӃng vang trong nѭӟc và thӃ giӟi.
- Ĉây là trұn ÿánh giao thông giành thҳng lӧi lӟn vӅ quân sӵ. Qua báo chí và lӡi kӇ cӫa
hành khách ÿi theo ÿoàn xe, nhân dân vùng tҥm chiӃm hiӇu ÿѭӧc chính nghƭa cӫa cuӝc kháng
chiӃn giành ÿӝc lұp dân tӝc, không dӉ dàng bӏ lӯa bӏp bӣi các luұn ÿiӋu tuyên truyӅn cӫa thӵc
dân và tay sai. NhiӅu sƭ quan, binh lính Pháp trѭӟc tinh thҫn nhân ÿҥo cách mҥng cӫa bӝ ÿӝi,
nhұn thӭc ÿѭӧc tính chҩt phi nghƭa cӫa cuӝc chiӃn tranh xâm lѭӧc mà hӑ bӏ bҳt buӝc tiӃn hành.
Không ít ngѭӡi sau này thoát ly theo ViӋt Minh kháng chiӃn và chӕng chiӃn tranh xâm lѭӧc cӫa
Pháp. Sau chiӃn thҳng La Ngà, nhiӅu thanh niên trong vùng tҥm chiӃm tình nguyӋn ra chiӃn
khu, bà con vùng tҥm chiӃn vұn ÿӝng nhau mua lѭѫng thӵc, thuӕc men, chuyӇn ra ӫng hӝ
kháng chiӃn.
Ngày 27 tháng 3 năm 1948, trong cuӝc hӝi nghӏ quân sӵ toàn khu, Bӝ tѭ lӋnh khu 7 ÿánh
giá: “ÿánh tr̵n La Ngà, quân ta ÿ̩t yêu c̯u ÿ͉ ra, th̷ng c̫ v͉ quân s͹ và chính tr͓. Th̷ng lͫi
v͉ quân s͹ là lͣn, nh˱ng th̷ng lͫi v͉ chính tr͓ còn lͣn h˯n. B̹ng nhͷng hành ÿ͡ng th͹c t͇ cͯa
mình trong chi͇n ÿ̭u, trong vi͏c ch̭p hành ÿúng ÿ̷n các chính sách dân v̵n, ÿ͓ch ngͭy v̵n
cͯa Ĉ̫ng và Nhà n˱ͣc, chi͇n sƭ La Ngà ÿã làm cho nhân dân tin t˱ͧng, quý m͇n, k̓ ÿ͓ch khi͇p
sͫ và khâm phͭc. Tr̵n La Ngà chͱng t͗ b͡ ÿ͡i khu 7 nói chung, b͡ ÿ͡i Biên Hòa nói riêng có
b˱ͣc tr˱ͧng thành v͉ nhi͉u m̿t”.
Bӝ tәng tѭ lӋnh quân ÿӝi nhân dân ViӋt Nam gӱi ÿiӋn khen cán bӝ, chiӃn sƭ chi ÿӝi 10,
tһng thѭӣng ÿѫn vӏ làm nên chiӃn thҳng La Ngà Huân chѭѫng quân công hҥng II.

16.9 Page 159

▲back to top


II.4. Căn cͱ ÿ͓a cách m̩ng:
Ngày 22 tháng 10 năm 1945, trѭӟc khi thӵc dân Pháp ÿánh chiӃm tӍnh lӷ Biên Hòa, Ӫy
ban kháng chiӃn miӅn Ĉông cùng ÿҥi bӝ phұn lӵc lѭӧng vNJ trang rút vӅ Xuân lӝc rӗi Phan
ThiӃt. Riêng ông HuǤnh Văn NghӋ bҩy giӡ là Ӫy viên Ӫy ban kháng chiӃn miӅn Ĉông ÿã lãnh
ÿҥo khoҧng 40 ngѭӡi rút vӅ Tân Tӏch, Ĉҩt Cuӕc – xây dӵng căn cӭ và lӵc lѭӧng kháng chiӃn
chӕng thӵc dân.
Tân Uyên - mӝt quұn cӫa tӍnh Biên Hòa (xѭa), ngoài thӏ trҩn ra, ÿӏa bàn còn lҥi ӣ các xã
hҫu hӃt là rӯng rұm, hѭӟng bҳc, ÿông bҳc, ÿông nam và nam có sông Bé và sông Ĉӗng Nai bao
bӑc, cách tӍnh lӷ Biên Hòa chӍ hѫn 8 km ÿѭӡng chim bay. Ĉó là khu vӵc có ÿӏa hình lý tѭӣng
ÿӇ cѫ quan ÿҫu não Khu ӫy miӅn Ĉông, TӍnh ӫy Biên Hòa ÿӭng chân lãnh ÿҥo cuӝc kháng
chiӃn và lӵc lѭӧng vNJ trang hoҥt ÿӝng. Chính dӵa vào ÿӏa hình này, tháng 7 – 1940, TӍnh ӫy
Biên Hòa ÿã xây dӵng ÿӝi vNJ trang (35 ngѭӡi) ÿӇ chuҭn bӏ cho cuӝc khӣi nghƭa Nam kǤ. Cuӝc
khӣi nghƭa thҩt bҥi, nhiӅu ngѭӡi lãnh ÿҥo, chӍ huy ÿѫn vӏ bӏ giӃt, bӏ bҳt ÿày ÿi Côn Ĉҧo. Ông
Trҫn Văn QuǤ (thѭӡng gӑi Chín QuǤ) cùng vӟi hѫn mӝt tiӇu ÿӝi có vNJ trang ÿã rút vào rӯng
Tân Uyên ÿӇ giӳ gìn lӵc lѭӧng ÿӧi thӡi cѫ.
Tháng Tám 1945, lӵc lѭӧng vNJ trang cӫa Chín QuǤ vӅ tham gia cѭӟp chính quyӅn ӣ Tân
Uyên. Khi hay tin “bӝ ÿӝi Tám NghӋ” rút vӅ Tân Tӏch, lӵc lѭӧng vNJ trang Chín QuǤ, lӵc lѭӧng
vNJ trang cӫa Ӫy ban khánh chiӃn quұn Tân Uyên kéo ÿӃn gia nhұp. Ĉông ÿҧo thanh niên, công
nhân trí thӭc tӯ Sài Gòn cNJng tìm ÿӃn ÿҫu quân. VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa là tên gӑi cӫa ÿѫn vӏ
ÿӭng chân ӣ Tân Uyên do HuǤnh Văn NghӋ chӍ huy, gӗm 4 phân ÿӝi.
Tӯ tháng 11 – 1945, Trung tѭӟng NguyӉn Bình ÿѭӧc Trung ѭѫng cӱ vào phө trách công
tác quân sӵ ӣ Nam bӝ. Ông quyӃt ÿӏnh chӑn Tân Uyên làm căn cӭ ÿӏa cho toàn khu.
Sau hӝi nghӏ quân sӵ Nam bӝ ӣ Ĉӭc Hòa (Long An), ngày 10 – 12 – 1945, chiӃn khu 7
ÿѭӧc thành lұp (58[12]). Ngày 17 – 2 -1945, cѫ quan Khu bӝ Khu 7 vӅ ÿóng quân ӣ thӏ trҩn
Tân Uyên, tә chӭc lӵc lѭӧng bҧo vӋ căn cӭ gӗm 4 ÿҥi ÿӝi ӣ Tân Long, Tân Nhuұn, Cây Ĉào,
Tân Tӏch, thӏ trҩn. Cuӕi tháng 12 – 1945, mӝt bӝ phұn cӫa chi ÿӝi Thӫ Dҫu Mӝt cNJng vӅ ÿӭng
chân ӣ Tân Uyên. Nhѭ vұy, chӍ sau hai tháng khi thӵc dân chiӃm Biên Hòa, Tân Uyên ÿã trӣ
thành căn cӭ ÿӏa kháng chiӃn.
Ngày 25 – 1 - 1946, sau hai ÿӧt hành quân thăm dò ( ngày 20 và 22 – 1 – 1946), thӵc dân
Pháp huy ÿӝng 4.000 quân bao gӗm cҧ thӫy, lөc, không quân tiӃn công vào căn cӭ Tân Uyên.
Nhân dân Tân Uyên ÿã thӵc hiӋn “tiêu thә kháng chiӃn”, sѫ tán vào rӯng: Bӝ ÿӝi Khu 7
và VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa ÿã triӇn khai lӵc lѭӧng chӕng cҧn trên nhiӅu hѭӟng, tә chӭc tұp
kích bҩt ngӡ gây cho ÿӏch nhiӅu thiӋt hҥi (59[13]).
Ngày 20 – 2 – 1946, Khu bӝ Khu 7 tә chӭc cuӝc hӑp tҥi Lҥc An. Hӝi nghӏ ÿһt vҩn ÿӅ cҧi
tә bӝ máy lãnh ÿҥo Khu, thҧo luұn nhӳng biӋn pháp nhҵm xây dӵng ÿӏa bàn ÿӭng chân, các khu
vӵc doanh trҥi, bӕ trí hӋ thӕng phòng thӫ ÿҧm bҧo chiӃn ÿҩu, ngăn chһn tiêu diӋt ÿӏch và bҧo vӋ
an toàn căn cӭ. Hӝi nghӏ Khu bӝ khu 7 ӣ Lҥc An, ÿánh dҩu mӝt bѭӟc quan trӑng cho sӵ ra ÿӡi
cӫa chiӃn khu Ĉ.
Sau hӝi nghӏ, công tác quy hoҥch, xây dӵng căn cӭ ÿѭӧc triӇn khai mӝt cách hӋ thӕng.
Các cѫ quan, ÿѫn vӏ, công xѭӣng ÿѭӧc bӕ trí tӯng khu vӵc, mӛi khu vӵc ÿӅu có phѭѫng án di
chuyӇn và mang mӝt mұt danh là A, B, C, D. A là căn cӭ giao thông liên lҥc ÿóng ӣ Giáp Lҥc,
(58[12]) Trong h͡i ngh͓, ông Nguy͍n Bình ÿ˱ͫc ch͑ ÿ͓nh làm Khu tr˱ͧng Khu 7 và ông Tr̯n Xuân Ĉ͡ làm chính tr͓ ͯy viên
Khu.
(59[13]) Theo báo cáo trong tr̵n càn này, ta di͏t 220 tên ÿ͓ch, thiêu hͯy 6 xe cam nhông, b̷n chìm 2 xu͛ng ÿ͝ b͡.

16.10 Page 160

▲back to top


B là căn cӭ hұu cҫn ÿóng ӣ Thѭӡng Lan, C là khu vӵc bӝ ÿӝi ÿóng thѭӡng trӵc ӣ sӣ Ông Ĉӝi;
D là khu vӵc tәng hành dinh Khu 7 ÿóng ӣ hӕ Ngãi Hoang.
Tӯ cuӕi tháng 2 – 1946, căn cӭ tәng hành dinh Khu 7 thѭӡng ÿѭӧc gӑi là “chiӃn khu Ĉ”.
Liên tiӃp sau trұn càn quét mӣ rӝng ÿӏa bàn Tân Uyên tӯ ngày 15 – 3 – 1946 ÿӃn ngày 18
– 4 – 1946, tѭӟng Leclerc chӍ huy 8.000 quân Pháp vӟi máy bay, xe tăng, tàu chiӃn tiӃn công
vào chiӃn khu Ĉ, nhҵm bao vây tiêu diӋt cѫ quan chӍ huy và lӵc lѭӧng kháng chiӃn miӅn Ĉông
Nam bӝ. Ngày 19 – 4 – 1946, quân Pháp chia làm nhiӅu mNJi bҳt ÿҫu tiӃn công. Lӵc lѭӧng bҧo
vӋ Khu bӝ cùng VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa tә chӭc bӕ trí lӵc lѭӧng cҧ các khu trӑng yӃu nhѭ Lҥc
An, Giáp Lҥc; xóm Xình, mӻ lӝc, Tân Lӧi, Tân Tӏch. Trұn chӕng càn diӉn ra hӃt sӭc ác liӋt.
Dӵa vào ѭu thӃ tҥi chӛ, thông thuӝc ÿӏa hình, bӝ ÿӝi ta linh hoҥt phân tán, chia cҳt ÿӝi hình
ÿӏch, tұp kích ÿánh ÿӏch. Trұn phөc kích Giáp Lҥc diӋt 60 tên; tұp kích ӣ Ĉҩt Cuӕc diӋt 100 tên.
Ngày 21 – 4, giһc chiӃm ÿѭӧc xѭӣng quân giӟi ӣ Bѭng Tre, ÿóng quân tҥi xóm Voi. Bӝ ÿӝi ta
tұp kích diӋt 80 tên. Do tѭѫng quan lӵc lѭӧng, Khu bӝ Khu 7 và VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa quyӃt
ÿӏnh rút lui khӓi vòng vây cӫa ÿӏch ÿӇ bҧo toàn lӵc lѭӧng.
21 giӡ ngày 22 – 4 – 1946, sau khi ÿánh lӯa ÿӏch bҵng mӝt lӋnh ÿiӅu ÿӝng quân giҧ, toàn
bӝ các cѫ quan ÿѫn vӏ bӝ ÿӝi, hұu cҫn ӣ chiӃn khu gҫn 2.000 ngѭӡi bí mұt rӡi xóm Sình và các
ÿiӇm khác tiӃn lên xóm Ông Lình, tӯ ÿó thoát an toàn ra khӓi vòng vây cӫa kҿ thù.
Tháng 5 – 1946, tҥi xóm Ĉèn xã Tân Hòa, hӝi nghӏ quân sӵ tӍnh Biên Hòa tә chӭc, thông
qua hai vҩn ÿӅ chính: thӕng nhҩt các ÿѫn vӏ vNJ trang trong tӍnh thành VӋ Quӕc ÿoàn Biên Hòa
và xây dӵng chiӃn khu Ĉ thành căn cӭ chính thӭc cӫa tӍnh Biên Hòa.
Cѫ quan Khu bӝ Khu 7 rút vӅ Vѭӡn Thѫm, sau vӅ Ĉӭc Hòa, lұp căn cӭ mӟi gӑi là Quân
khu Ĉông Thành, ÿӇ lҥi tӍnh Biên Hòa mӝt sӕ phân ÿӝi quӕc tӃ (do Lê Thoa chӍ huy sau là
trung ÿӝi 5), xѭӣng quân giӟi, quân trang và quân y viӋn.
Tháng 6 – 1946, chi ÿӝi 10 ÿѭӧc thành lұp. Sau bҧn tҥm ѭӟc 14 – 9, thӵc dân Pháp rút
bӟt lӵc lѭӧng chuyӇn quân ra Bҳc bӝ chuҭn bӏ mӣ rӝng chiӃn tranh xâm lѭӧc. Tҥi khu vӵc căn
cӭ và ngoҥi vi chiӃn khu Ĉ, ÿӏch rút bӟt mӝt sӕ ÿӗn bót. Phҥm vi kiӇm soát cӫa ÿӏch ÿӕi vӟi
chiӃn khu bӏ thu hҽp. Nҳm cѫ hӝi ÿó, tӍnh chӍ ÿҥo xây dӵng và phát triӇn căn cӭ, các cѫ quan
kháng chiӃn cӫa tӍnh, huyӋn tӯ rӯng sâu chuyӇn ra ngoài xây dӵng lán trҥi dӑc Ĉҩt Cuӕc, Tân
Lӧi, Mӻ lӝc, Tân Tӏch… Sӣ chӍ huy chi 10 tӯ Bình Chánh chuyӇn vӅ Tân Tӏch. Các ÿѫn vӏ
bѭӟc vào ÿӧt huҩn luyӋn và ÿѭӧc ÿѭa vӅ cѫ sӣ ÿӇ xây dӵng phong trào. Công tác xây dӵng
mҥng lѭӟi hұu cҫn cho căn cӭ ÿѭӧc mӣ rӝng nhӡ tҥo ÿѭӧc mӕi quan hӋ chһt chӁ vӟi cѫ sӣ ӣ
vùng tҥm chiӃm. Quân y viӋn mӣ các lӟp huҩn luyӋn y tá, cӭu thѭѫng, bào chӃ nhiӅu loҥi thuӕc
thông dөng cung cҩp phân ÿӝi.
Khi cuӝc kháng chiӃn toàn quӕc bùng nә (19 – 12 – 1946), lӵc lѭӧng kháng chiӃn Biên
Hòa ÿҭy mҥnh hoҥt ÿӝng ÿӇ kìm chân ÿӏch, mӣ rӝng tiӃn công ra ngoài căn cӭ, kӃt hӧp chӕng
càn bҧo vӋ căn cӭ. Tҥi chiӃn khu Ĉ, ÿҥi ÿӝi A tiӃn công ӣ bót Tân Uyên, phөc kích các ÿoàn
giao thông trên lӝ 16; ÿҥi ÿӝi B tiӃn công bót miӉu Bà Cô (ThiӋn Tân), phөc kích trên ÿoҥn
ÿѭӡng Cây Ĉào - Rҥch Ĉông (lӝ 24, lӝ 8…); diӋt bót Cây Gáo (2 – 1947), bót Bình Lӝc, ÿӗn
Ĉҩt Cuӕc (3 – 1947), bót cҫu La Ngà (6 – 1947)… Nhân dân vùng căn cӭ có sáng kiӃn nhұn
chìm các xà lan chҩt ÿҫy ÿá làm ÿұp chҳn ngang sông Ĉӗng Nai chһn tàu giһc khá hiӋu quҧ.
Trên cѫ sӣ tә chӭc ÿѭӧc hӋ thӕng phòng thӫ, mӣ rӝng căn cӭ, xây dӵng ÿѭӧc ba thӭ quân và
phát triӇn phong trào du kích chiӃn tranh. Chi ÿӝi 10 Biên Hòa mӣ mӝt loҥt trұn ÿánh giao
thông ÿѭӡng sҳt, ÿѭӡng bӝ xa căn cӭ nhѭ Bҧo Chánh, Trҧng Táo, Bàu Cá, Ĉӗng Xoài, bҿ gãy
các trұn càn quét cӫa thӵc dân vào chiӃn khu Ĉ trong năm 1948.

17 Pages 161-170

▲back to top


17.1 Page 161

▲back to top


Quân dân Biên Hòa xây dӵng thành công chiӃn khu Ĉ - mӝt căn cӭ hұu phѭѫng cӫa
kháng chiӃn mӝt bàn ÿҥp tiӃn công kҿ thù.
Tӯ tháng 5 – 1951, chiӃn khu Ĉ ÿѭӧc Xӭ ӫy xác ÿӏnh là mӝt trong nhӳng căn cӭ lӟn cӫa
Nam bӝ. Tҥi chiӃn khu Ĉ, ban căn cӭ ÿӏa Nam bӝ do Ĉào Văn Quang phө trách cùng ban căn
cӭ tӍnh Thӫ Biên quy hoҥch thành huyӋn căn cӭ Ĉӗng Nai, tә chӭc bӕ trí ÿúng khu vӵc cho các
ÿѫn vӏ có hӋ thӕng giao thông, liên lҥc, trinh sát và bҧo vӋ. Các cѫ quan ÿӅu tә chӭc lӵc lѭӧng
du kích ÿӇ bҧo vӋ căn cӭ vӟi hӋ thӕng hҫm hào khá hoàn chӍnh. ĈӃn cuӕi 1953, phҥm vӏ chiӃn
khu Ĉ ÿѭӧc mӣ rӝng và hoàn chӍnh: phía tây giáp ÿѭӡng 16 và liên tӍnh IA, phía ÿông lên ÿӃn
vùng Tà Lài, diӋn tích khoҧng 4.000 km2.
Thӵc dân Pháp trong quá trình xâm lѭӧc ӣ miӅn Ĉông Nam bӝ, luôn xem chiӃn khu Ĉ là
trӑng ÿiӇm phҧi tiêu diӋt. Chúng dùng ÿӫ mӑi thӫ ÿoҥn tӯ hành quân càn quét kӃt hӧp cҧ bӝ
binh, hҧi quân, không quân, ÿӃn thӫ ÿoҥn tâm lý chiӃn, gián ÿiӋp, biӋt kích ÿӇ ÿánh phá nhѭng
ÿӅu thҩt bҥi. Ĉһc biӋt lӧi dөng bão lөt năm thìn tháng 10 – 1952, thӵc dân Pháp mӣ cuӝc ÿánh
phá vào chiӃn khu Ĉ liên tөc 52 ngày ÿêm. Cán bӝ, chiӃn sƭ, ÿӗng bào chiӃn khu Ĉ bám trө vӯa
khҳc phөc bão lөt, vӯa chӕng ÿӏch ÿӇ giӳ vӳng căn cӭ. Sau thҩt bҥi cuӝc càn lӟn này, hҫu nhѭ
quân Pháp không còn mӣ ÿѭӧc mӝt cuӝc hành quân lӟn vào chiӃn khu.
Sӵ tӗn tҥi mӝt vùng căn cӭ ÿӏa chiӃn khu Ĉ chӍ cách Biên Hòa 8 km, và cách Sài Gòn
hѫn 30 km ÿѭӡng chim bay là mӝt thách thӭc và nӛi thҩt vӑng cho thӵc dân, tay sai. Chính
chúng ÿã phҧi tәng kӃt và rút ra kӃt luұn “chiӃn khu Ĉ còn, Sài Gòn mҩt “ và “chiӃn khu Ĉ ÿi
dӉ khó vӅ. Lính ÿi mҩt mҥng, quan vӅ mҩt lon”.
II.5. Biên Hòa – n˯i hình thành cách ÿánh ÿ̿c công:
Cuӕi năm 1947, thӵc dân Pháp mӣ cuӝc hành quân lӟn tҩn công căn cӭ ViӋt bҳc và bӏ
thҩt bҥi thҧm hҥi. Thҩt bҥi ӣ ViӋt Bҳc ÿánh dҩu sӵ phá sҧn chiӃn lѭӧc “ÿánh nhanh, thҳng
nhanh” cӫa thӵc dân Pháp, buӝc chúng phҧi chuyӇn hѭӟng chiӃn lѭӧc sang “ÿánh lâu dài”, lҩy
chiӃn trѭӡng Nam bӝ thӵc hiӋn chiӃn lѭӧc bình ÿӏnh “dùng ngѭӡi ViӋt ÿánh ngѭӡi ViӋt, lҩy
chiӃn tranh nuôi chiӃn tranh”.
Ӣ miӅn Ĉông Nam bӝ, mӝt mһt thӵc dân tăng cѭӡng xây dӵng lӵc lѭӧng thân binh
(partisan), sӱ dөng lӵc lѭӧng giáo phái chӕng lҥi kháng chiӃn; mһt khác tăng cѭӡng bҧo vӋ giao
thông, bҧo vӋ các cѫ sӣ kinh tӃ (các ÿӗn ÿiӅn cao su); ÿánh mҥnh các khu căn cӭ, du kích, thӵc
hiӋn gom dân và phong tӓa kinh tӃ kháng chiӃn.
Tѭӟng De Latour (Ĉӡ La tua) tѭ lӋnh quân viên chinh Pháp ӣ Nam bӝ chӑn miӅn Ĉông
làm trӑng ÿiӇm bình ÿӏnh, thӵc hiӋn chiӃn lѭӧc “vӃt dҫu loang”, bҵng cách xây dӵng ÿӗn bót
dày ÿһc dӑc theo các lӝ giao thông huyӃt mҥch, ÿѭӧc gӑi là chiӃn thuұt “ÿiӇm và ÿѭӡng” hay
chiӃn thuұt De Latour (60[14]). Ĉӏch xây dӵng hӋ thӕng tháp canh nhҵm bҧo vӋ các ÿѭӡng giao
thông và vùng kinh tӃ quan trӑng và ÿӗng thӡi lҩn sâu vào vùng căn cӭ và du kích kháng chiӃn.
Tháp canh ÿѭӧc xây dӵng bҵng gҥch hoһc ÿá, tѭӡng dày tӯ 0,6 ÿӃn 0.8 mét, ÿӝ cao tӯ 8 ÿӃn 10
mét (nӃu là tháp nhӓ), tӯ 12 ÿӃn 12 mét (tháp lӟn). Tháo canh ÿѭӧc bӕ trí nhiӅu tҫng (tҫng ngӫ,
tҫng canh gác…) xung quanh có các lӛ châu mai, trang bӏ súng trӑng liên, phóng lӵu, lӵu ÿҥn,
do mӝt tiӇu ÿӝi canh giӳ. Mӛi tháp canh cách nhau 1 km, có nѫi chӍ cách 300 ÿӃn 500 mét. VӅ
sau, ÿӏch ÿҳp thêm lNJy ÿҩt dày xung quanh 4 tѭӡng tháp canh, xung quanh có hàng rào tre, hàng
rào kӁm gai có gài mìn, lӵu ÿҥn, ÿӏa hình phát trӕng, có hӋ thӕng ÿèn soi sáng…Nhӡ vào chiӅu
cao cӫa tháp canh, tҫm quan sát cӫa ÿӏch xa và rӝng, khӕng chӃ các ÿѭӡng giao thông gây cho
ta nhiӅu khó khăn.
(60[14]) De Latour thay Nyo làm t˱ l͏nh quân vi͍n chinh Pháp ͧ Nam b͡ tͳ tháng 4 – 1947 ÿ͇n tháng 10 – 1949

17.2 Page 162

▲back to top


ĈӇ ÿánh phá âm mѭu bình ÿӏnh cӫa Pháp, nhiӋm vө phá hӋ thӕng tháp canh cҩp thiӃt và
khó khăn, bӣi thӵc tӃ chiӃn trѭӡng bҩy giӡ ӣ miӅn Ĉông chѭa có loҥi vNJ khí ÿӫ uy lӵc công phá
ÿѭӧc tѭӡng tháp dày.
Nhӳng ngày ÿҫu năm 1948, khi ÿӏch xây dӵng tháp canh, du kích huyӋn Tân Uyên,
huyӋn căn cӭ, ÿѭӧc cѫ sӣ nhân dân giúp ÿӥ, hóa trang nҳm chҳc lѭӧng ÿӏch ӣ tháp canh cҫu Bà
Kiên (ÿѭӡng 16) và quy luұt sinh hoҥt hàng ngày cӫa ÿӏch ÿӇ du kích có thӇ tiӃp cұn tháp ÿánh
ÿӏch. Ĉӗng chí Trҫn Công An, trӧ lý tác chiӃn huyӋn ÿӝi tìm cách huҩn luyӋn ÿӇ du kích có thӇ
tiӃp cұn tháp canh ÿánh ÿӏch.
Ĉӝi du kích chӑn mӝt cây ÿӝc mӝc cao ӣ Ĉҩt Cuӕc, cho du kích leo lên rӑi ÿèn xuӕng
các hѭӟng. Bên dѭӟi mӝt sӕ du kích thӵc tұp bò vào tiӃp cұn nhiӅu lҫn ÿӃn khi nào ngѭӡi ngӗi
trên soi ÿèn không còn phát hiӋn ÿѭӧc ngѭӡi ӣ dѭӟi. Ĉӝi rút ra kinh nghiӋm: khi ÿӏch soi ÿèn
phҧi cúi ÿҫu ÿӇ dҩu mҳt ÿӇ không bӏ phát hiӋn, khi bò vào phҧi hóa trang thân thӇ cho phù hӧp
ÿӏa hình. Lúc ÿӏch hút thuӕc, ÿәi gác và rӑi ÿèn, tҳt ÿèn là lúc sѫ hӣ có thӇ tұn dөng…. Gҫn mӝt
tháng nghiên cӭu thӵc tұp, du kích Tân Uyên báo cáo huyӋn ÿӝi ÿӅ nghӏ ÿánh tháp canh cҫu Bà
Kiên. Phѭѫng thӭc ÿánh là áp sát tѭӡng, dùng lӵu ÿҥn ÿánh vào các lӛ châu mai, và ÿѭӧc huyӋn
ÿӝi Tân Uyên chҩp thuұn.
Ĉêm 18, rҥng 19 tháng 3 năm 1948, du kích Tân Uyên sӱ dөng 8 quҧ lӵu ÿҥn (1 quҧ lӵu
ÿҥn OF Mӻ, 7 quҧ lӵu ÿҥn tӵ tҥo) chia làm hai tә, mӝt tә chұn viӋn và mӝt tә trӵc tiӃp ÿánh
tháp canh gӗm Hӗ Văn Lung, Trҫn Văn Nguyên và Trҫn Công An chӍ huy. Cҧ 3 ÿӗng chí bôi
mӝt lӟp bùn ngөy trang vѭӧt qua lӟp rào bên ngoài, dùng thang áp vào tѭӡng tháp, leo lên ném
lӵu ÿҥn vào cҧ 3 tҫng cӫa tháp, tiêu diӋt mѭӡi mӝt tên lính.
Trұn tҩn công tháp canh ÿҫu tiên ӣ cҫu Bà Kiên có tác ÿӝng lӟn. Nhѭng ngày sau trұn
ÿánh, thӵc dân Pháp rút kinh nghiӋm tăng cѭӡng phòng thӫ tháp canh vӳng chҳc hѫn. Mӝt sӕ
ÿӏa phѭѫng nhѭ Thӫ Dҫu Mӝt, Bà Rӏa, … ÿã thӵc nghiӋm dùng “hӓa công”, “thӫy công”, vNJ
trang kӃt hӧp tҩn công binh vұn bӑn ÿӏch trong tháp canh nhѭng không hiӋu quҧ.
Tháng 11 năm 1949, trѭӟc yêu cҫu phҧi phá vӥ hӋ thӕng tháp canh, Bӝ tѭ lӋnh Quân khu
7 mӣ hӝi nghӏ chuyên ÿӅ vӅ ÿánh tháp canh tҥi xã Tân Hòa - chiӃn khu Ĉ. Trong hӝi nghӏ, kinh
nghiӋm ÿánh tháp canh cҫu Bà Kiên cӫa du kích Tân Uyên ÿѭӧc chú ý. Hӝi nghӏ kӃt luұn hai
vҩn ÿӅ ÿӇ có thӇ ÿánh ÿѭӧc tháp canh: mӝt là phҧi tiӃp cұn ÿѭӧc tѭӡng tháp (tӭc vҩn ÿӅ kӻ
thuұt) và phҧi có loҥi vNJ khí sӭc công phá mҥnh tѭӡng tháp.
Tӯ kinh nghiӋm trұn ÿánh cҫu Bà Kiên, hӝi nghӏ kӃt luұn, kҿ ÿӏch trong tháp canh luôn
luôn có sѫ hӣ. ĈӇ phát hiӋn ÿѭӧc sѫ hӣ cӫa ÿӏch phҧi dӵa vào quҫn chúng, thӵc hiӋn trinh sát,
nҳm chҳc ÿӏch tӯ tә chӭc lӵc lѭӧng, bӕ phòng, thông thҥo ÿӏa hình và giӓi ngөy trang. ChiӃn sƭ
trinh sát phҧi vӳng vàng, dNJng cҧm, gan dҥ và linh hoҥt. Phҧi sҧn xuҩt ÿѭӧc loҥi vNJ khí vӯa dӉ
mang theo, vӯa có thӇ áp sát tѭӡng và có sӭc công phá lӟn.
KӃt luұn cӫa hӝi nghӏ quân sӵ khu 7 ÿһt cѫ sӣ lý luұn ÿҫu tiên cho cách ÿánh mӟi. Bӝ Tѭ
lӋnh Khu 7 giao nhiӋm vө cho tӍnh ÿӝi Biên Hòa và Binh công xѭӣng Khu (nòng cӕt là xѭӣng
quân giӟi trung ÿoàn 310 trѭӟc ÿây) chӏu trách nhiӋm huҩn luyӋn cách ÿánh và chӃ tҥo loҥi vNJ
khí ÿánh tháp canh phù hӧp.
Cuӕi năm 1949, lӟp huҩn luyӋn cách ÿánh tháp canh tә chӭc tҥi Bà Ĉã (chiӃn khu Ĉ).
Ĉӝi du kích Tân Uyên ÿánh tháp canh cҫu Bà Kiên làm ÿӝi mүu dѭӟi sӵ hѭӟng dүn huҩn luyӋn
cӫa Bùi Cát VNJ và Trҫn Công An. Ba trăm cán bӝ, chiӃn sƭ tham gia lӟp huҩn luyӋn, gӗm bӝ
ÿӝi ÿӏa phѭѫng Biên Hòa, Tân Uyên, liên trung ÿoàn 310 – 301, các tiӇu ÿoàn chӫ lӵc khu 302,
304.

17.3 Page 163

▲back to top


Cách huҩn luyӋn là xây dӵng mô hình tháp canh có quy mô tѭѫng ÿѭѫng cӫa Pháp. Hӑc
viên ÿѭӧc huҩn luyӋn kӻ thuұt hóa trang, vѭӧt chѭӟng ngҥi vұt, khҳc phөc ánh sáng, ÿӕi phó
khi ÿӏch tӯ tháp canh ném lӵu ÿҥn xuӕng… tә chӭc thӵc tұp kӃt hӧp xây dӵng lý thuyӃt, rút
kinh nghiӋm bә sung hoàn chӍnh lý thuyӃt và kӻ thuұt.
Song song công tác huҩn luyӋn kӻ thuұt, Bùi Cát VNJ – giám ÿӕc binh công xѭӣng cùng
tұp thӇ cán bӝ, chiӃn sƭ quân giӟi nghiên cӭu chӃ tҥo mӝt loҥi trái phá có khҧ năng phá tѭӡng
dày, ÿһt tên là FT (phá tѭӡng). Tӯng bѭӟc cҧi tiӃn, dӵa vào nguyên lý chӃ tҥo ÿҥn lõm tҥo
thành quҧ mìn lõm FT gӑn nhҽ ÿánh bҵng kíp nә ÿiӋn.
Ĉêm 22 – 3 rҥng sáng 23 – 3 – 1950, trұn ÿánh ÿӗng loҥt ÿҫu tiên vào tháp canh dӑc các
trөc lӝ diӉn ra, 300 chiӃn sƭ chia làm 50 tә tҩn công cùng lúc 50 tháp canh cӫa ÿӏch. Theo chӍ
ÿҥo, quҧ mìn FT ÿѭӧc gҳn vào ÿҫu sào cây tҫm vông và áp vào tѭӡng tháp canh ӣ ÿӝ cao tӯ 2
mét trӣ lên tính tӯ chân tѭӡng. Cách ÿánh này, vӯa bҧo vӋ bí mұt, vӯa gây cho ÿӏch hoang
mang hѫn vì chúng sӁ lҫm tѭӣng ta ÿã có vNJ khí bҳn thҷng tӯ xa hҥ tѭӡng tháp.
Năm mѭѫi tháp canh cӫa giһc Pháp ÿӅu bӏ ÿánh thӫng. Trên 70 tên lính trong tháp canh
bӏ chӃt, ta thu nhiӅu súng các loҥi.
Trұn ÿánh vào 50 tháp canh ӣ Biên Hòa làm dao ÿӝng tinh thҫn binh lính Pháp, ngөy,
nhҩt là sӕ canh giӳ tháp. Ĉích thân tѭӟng Chanson chӍ huy quân viӉn chinh Pháp ngày 24 – 3
lên Biên Hòa xem xét, mӝt mһt trҩn an tinh thҫn binh sƭ, mһt khác chӍ ÿҥo viӋc tăng cѭӡng
phòng thӫ tháp canh.
Sau trұn ÿánh ÿѭӧc Bӝ tәng Tѭ lӋnh quân ÿӝi nhân dân ViӋt Nam gӱi ÿiӋn khen ngӧi vì
sáng tҥo cách ÿánh mӟi. Cách ÿánh tháp canh mӟi này ÿѭӧc gӑi là “công ÿӗn ÿһc biӋt” gӑi tҳt
là “ÿһc công”. ChiӃn sƭ ÿánh tháp canh ÿѭӧc gӑi là chiӃn sƭ ÿһc công.
Binh công xѭӣng tiӃp tөc nghiên cӭu chӃ tҥo khӕi nә không có miӇng sát thѭѫng gӑi là
pê – ta (Pétard) dùng ÿӇ ÿánh bӗi vào lӛ thӫng do mìn FT tҥo ra. Sӭc công phá cӫa pê ta tӯ bên
trong sӁ có khҧ năng ÿánh sұp tháp canh.
Ĉêm 18 – 4 – 1950, tә ÿһc công Tân Uyên do Trҫn Công An chӍ huy vӟi vNJ khí FT và pê
ta ÿánh sұp hoàn toàn tháp canh cҫu Bà Kiên lҫn thӭ hai, diӋt toàn bӝ lính ÿӏch canh gác. Ĉêm
24 – 4 – 1950, tә ÿһc công huyӋn Tân Uyên phá hӫy hoàn toàn tháp canh Vàm Giá (xã Phѭӟc
Vƭnh) trên quӕc lӝ 14. DiӋt mӝt trung ÿӝi lê dѭѫng Pháp.
Tháng 5 – 1950, trên cѫ sӣ kinh nghiӋm ÿánh tháp và phát triӇn lӵc lѭӧng, Tân Uyên xây
dӵng mӝt ÿҥi ÿӝi ÿһc công gӗm 162 chiӃn sƭ ÿѭӧc TӍnh ӫy Biên Hòa ÿһt tên là ÿҥi ÿӝi NguyӉn
Văn Nghƭa. Hӝi nghӏ tәng kӃt chiӃn tranh năm 1950, Bӝ Tѭ lӋnh Nam bӝ công nhұn ÿҥi ÿӝi
NguyӉn Văn Nghƭa (61[15]) do Trҫn Công An làm ÿҥi ÿӝi trѭӣng là ÿҥi ÿӝi ÿһc công ÿҫu tiên ӣ
Nam bӝ.
Tӯ kinh nghiӋm ÿánh tháp canh ӣ Biên Hòa, kӻ thuұt ÿһc công ÿã phát triӇn rӝng trong
toàn khu miӅn Ĉông, góp phҫn làm thҩt bҥi hoàn toàn chiӃn thuұt De Latour (Ĉӡ La tua) cӫa
thӵc dân Pháp.
ChiӃn dӏch BӃn Cát do khu 7 mӣ (tháng 10 và 11 – 1950), lҫn ÿҫu tiên chiӃn sƭ ÿһc công
HuǤnh Văn Rӥ tiӇu ÿoàn 302 bí mұt ÿӝt nhұp bót Rҥch KiӃn dùng pê ta phá hӫy khҭu pháo 155
ly, mӣ ra khҧ năng dùng ÿһc công ÿánh sâu vào hұu cӭ ÿӏch, ÿһc biӋt là mNJi nhӑn xung kích mӣ
ÿѭӡng cho bӝ binh diӋt ÿӏch. Các trұn ÿánh cӫa ÿһc công sau ÿó nhѭ trұn Bùng Binh (Thӫ Dҫu
Mӝt), chi khu quân sӵ Trҧng Bom (7 – 1951) … càng thӇ hiӋn vai trò mNJi nhӑn cӫa cách ÿánh
ÿһc công.
(61[15]) Ĉ͛ng chí Nguy͍n Văn Nghƭa, nguyên là Chͯ t͓ch M̿t tr̵n t͑nh, quê Tân Uyên, b͓ gi̿c Pháp sát h̩i năm 1946.

17.4 Page 164

▲back to top


Tӯ năm 1952, theo chӍ ÿҥo cӫa Trung ѭѫng cөc miӅn Nam, Bӝ tѭ lӋnh phân liên khu
miӅn Ĉông cӱ các ÿoàn cán bӝ ÿһc công vӅ khu 8, khu 9 (Tây Nam Bӝ), ra khu 6, khu 5 (cӵc
nam Trung bӝ và trung bӝ), mӣ lӟp huҩn luyӋn kӻ thuұt ÿһc công. ĈӃn tháng 9 – 1953, kӻ thuұt
ÿһc công ÿѭӧc phә biӃn ra chiӃn trѭӡng miӅn Bҳc.
Cách ÿánh ÿһc công là cách ÿánh mӟi, mӝt kӻ thuұt tác chiӃn ÿӝc ÿáo sáng tҥo cӫa quân
dân Biên Hòa. Tӯ Biên Hòa, cách ÿánh ÿһc công ÿѭӧc nhân rӝng ra cҧ nѭӟc, là tiӅn ÿӅ ÿӇ ÿһc
công tiӃp tөc phát triӇn, hoàn thiӋn và trӣ thành binh chӫng ÿһc biӋt tinh nhuӋ cӫa quân ÿӝi
nhân dân ViӋt Nam.
II.6. Di͏t c͕p ba móng ͧ chi͇n khu Ĉ:
Rӯng chiӃn khu Ĉ thuӝc loҥi rӯng già, vӟi cҧ mӝt quҫn thӇ ÿӝng vұt, thӵc vұt hoang dã.
Cӑp 3 móng, tѭѫng truyӅn là thú nuôi cӫa mӝt chӫ ÿӗn ÿiӅn cao su. Sau Cách mҥng tháng Tám,
cӑp trӣ lҥi ÿӡi sӕng hoang dã. Sau trұn càn 5 tháng 3 năm 1948, do ÿói, cӑp 3 móng ÿã ăn cҧ
xác ngѭӡi thành quen. Tӯ giӳa năm 1948, cӑp 3 móng nhѭ mӝt hung thҫn, hҵng ÿêm bҳt ngѭӡi
ăn thӏt, trӣ thành nӛi ám ҧnh cán bӝ, chiӃn sƭ, nhân dân trong căn cӭ.
Khu, tӍnh chӍ ÿҥo tҩt cҧ các cѫ quan quân dân chính Ĉҧng trong căn cӭ ÿӅu phҧi làm nhà
sàn cao ÿӇ ӣ, toàn bӝ các khu vӵc dân cѭ, cѫ quan ÿӅu chһt cây, làm hàng rào chӕng cӑp. ThӃ
nhѭng nhà sàn, hàng rào vүn không ngăn ÿѭӧc “cӑp 3 móng”, cӑp 3 móng vүn hung dӳ và khôn
ngoan, vѭӧt hàng rào cây cao 2 – 3 mét bҳt ngѭӡi rӗi thoát ra ngoài, hành ÿӝng nhanh nhѭ
chӟp.
Nhân dân, cán bӝ, chiӃn sƭ trên ÿѭӡng công tác, kӇ cҧ ban ngày cNJng bӏ mҩt tích. Thêm
vào ÿó, thӵc dân Pháp tung tin thҩt thiӋt vӅ cӑp 3 móng. Bӑn biӋt kích (Commandos) ÿѭӧc tung
vào căn cӭ làm giҧ dҩu chân cӑp 3 móng khҳp nѫi ÿӇ hù dӑa nhҵm lôi kéo nhân dân bӓ căn cӭ
kháng chiӃn vӅ vùng tҥm chiӃm. Vҩn ÿӅ trӯ khӳ ác thú cӑp 3 móng trӣ thành nhiӋm vө cҩp
bách.
Cӑp khi ҭn, khi hiӋn, lѭu ÿӝng liên tөc khҳp ÿӏa bàn căn cӭ nên rҩt khó phát hiӋn. TӍnh
Biên Hòa thành lұp ÿӝi ÿһc nhiӋm diӋt cӑp 3 móng do Bùi Cát VNJ – Giám ÿӕc binh công xѭӣng
chӍ huy.
Ĉӝi diӋt cӑp 3 móng nhiӅu lҫn giӃt hөt nó. Mӝt lҫn ÿӝi bӕ trí phөc kích bên xác ngѭӡi
chӃt, ÿһt sҹn khҭu trung liên ÿӇ diӋt cӑp; nhѭng khҭu trung liên không hҥ ÿѭӧc “chúa sѫn lâm”.
Lҫn thӭ hai, ÿӝi cNJng dùng xác ngѭӡi, bên dѭӟi có gài lӵu ÿҥn, nhѭng cӑp quá nhanh, nó cҳp
ÿѭӧc xác ngѭӡi mà không bӏ diӋt. Lҫn thӭ 3, ngày 11 – 2 – 1950, ÿӝi diӋt cӑp cӫa binh công
xѭӣng gài mìn dѭӟi xác ngѭӡi ÿѭӧc ÿóng chһt vào mһt ÿҩt. Cӑp 3 móng xuҩt hiӋn, cӕ sӭc ÿӅ vӗ
xác ngѭӡi lên vai, quҧ mìn ÿã nә tung. Cӑp bӏ thѭѫng dѭӟi bӏ bөng mӝt ÿѭӡng dài, vүn cӕ sӭc
chҥy ÿӃn mӝt gò mӕi cách trұn ÿӏa 100 mét mӟi chӏu ngã quӷ. Cӑp 3 móng cao 1,2m, chiӅu dài
tӯ ÿҫu ÿӃn ÿuôi khoҧng 2,1 m.
Cӑp 3 móng bӏ tiêu diӋt, cán bӝ, chiӃn sƭ nhân dân trong chiӃn khu Ĉ vui mӯng an tâm
trong sinh hoҥt, công tác.
Ngày 2 tháng 3 năm 1950, Bӝ Tѭ lӋnh quân khu 7 ra quyӃt ÿӏnh sӕ 247/QS tһng giҩy
khen cho lӵc lѭӧng diӋt cӑp 3 móng.
Giҩy ban khen ghi rõ: “11 – 2 – 1950, anh em xѭӣng C - vө quân giӟi khu 7 dùng mìn hҥ
cӑp ba móng. Bӝ Tѭ lӋnh hoan nghênh chiӃn công oanh liӋt cӫa anh em công nhân và ÿһc biӋt
thѭӣng cho anh em sӕ bҥc 500 ÿӗng” (62[16]).
(62[16]) Tài li͏u B̫o tàng Ĉ͛ng Nai

17.5 Page 165

▲back to top


III. VѬӦT QUA THIÊN TAI, XÂY DӴNG LӴC LѬӦNG, BӔ TRÍ CHIӂN TRѬӠNG
ĈÁNH ĈӎCH
III.1. B͙ trí l̩i chi͇n tr˱ͥng, l͹c l˱ͫng:
Tháng 5 năm 1951, tӍnh Thӫ Biên ÿѭӧc thành lұp trên cѫ sӣ sát nhұp hai tӍnh Thӫ Dҫu
Mӝt và Biên Hòa, thêm huyӋn Thӫ Ĉӭc (tӯ tӍnh Gia Ĉӏnh cNJ giao lҥi), cҳt huyӋn Long Thành
(giao vӅ cho tӍnh Bà Rӏa - Chӧ Lӟn). Ban chҩp hành TӍnh ӫy Thӫ Biên gӗm 21 ӫy viên (63[17]).
Công tác tә chӭc, bӕ trí nhân sӵ lãnh ÿҥo các ban ngành cҩp tӍnh, huyӋn ÿѭӧc cӫng cӕ
sҳp xӃp lҥi theo hѭӟng tinh giҧm biên chӃ nhҵm tăng cѭӡng cho lӵc lѭӧng vNJ trang trӵc tiӃp
chiӃn ÿҩu, bҧo ÿҧm “3 quân sӵ, 1 dân chánh”. Thӵc tӃ cho thҩy ÿӃn tháng 9 – 1951, bӝ máy
kháng chiӃn cӫa Thӫ Biên tӯ tӍnh ÿӃn huyӋn, xã mӟi thӵc sӵ hoҥt ÿӝng ÿӅu và có hiӋu quҧ.
Công tác thӵc hiӋn phѭѫng châm ba vùng căn cӭ, du kích và tҥm chiӃm ÿѭӧc triӇn khai
chһt chӁ nhҵm chӕng ÿӏch càn quét lҩn chiӃm vùng căn cӭ và du kích, gây dӵng cѫ sӣ vùng
ÿӏch tҥm chiӃm. TӍnh Thӫ Biên thành lұp các ÿӝi vNJ trang tuyên truyӅn ӣ huyӋn Xuân Lӝc; thӏ
xã Biên Hòa và Trҧng Bom nhҵm khôi phөc cѫ sӣ bên trong, cӫng cӕ ÿӏa bàn cao su và xây
dӵng các bàn ÿҥp quanh thӏ xã ÿӇ xâm nhұp ÿánh ÿӏch bên trong nӝi ô.
Bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng tұp trung cӫa tӍnh là tiӇu ÿoàn 303 do Lê Văn Ngӑc tiӇu ÿoàn trѭӣng.
Các ÿҥi ÿӝi ÿӝc lұp sát nhұp cùng du kích tұp trung thành bӝ ÿӝi huyӋn. Sau khi thành lұp tӍnh,
tiӇu ÿoàn 303 phӕi hӧp bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng huyӋn Vƭnh Cӱu, Tân Uyên và biӋt ÿӝng ÿӝi tә chӭc
hai trұn ÿánh tҥo ÿѭӧc tiӃng vang lӟn.
Tháng 6 năm 1951, biӋt ÿӝng và bӝ ÿӝi Lam Sѫn huyӋn Vƭnh Cӱu bҩt ngӡ tҩn công và
diӋt bót Long ĈiӅm (thӵc dân lҩy nhà thӡ làm ÿӗn) làm thҩt bҥi âm mѭu lӧi dөng tôn giáo xây
dӵng lӵc lѭӧng vNJ trang chӕng phá cách mҥng cӫa ÿӏch.
Chi khu quân sӵ Trang Bom cách thӏ xã Biên Hòa 20 km vӅ hѭӟng Bҳc án ngӳ quӕc lӝ 1
và tây nam chiӃn khu Ĉ, do mӝt ÿҥi ÿӝi lính Âu Phi canh giӳ.
Sau thӡi gian nghiên cӭu chu ÿáo. 17 giӡ ngày 29 – 7 – 1951, ÿһc công và biӋt ÿӝng cӫa
ta tұp kích bҩt ngӡ, tiêu diӋt các lô cӕt, tháp canh bên ngoài, tiӇu ÿoàn 303 xung phong diӋt 50
(63[17]) B͡ máy Ĉ̫ng – dân – quân – chánh cͯa t͑nh g͛m:
- Nguy͍n Quang Vi͏t – Bí th˱ T͑nh ͯy
- Ph̩m Văn Thu̵n – phó Bí th˱ phͭ trách dân v̵n
- Võ Duy Hanh – phó Bí th˱ phͭ trách tuyên hṷn.
- HuǤnh Văn Ngh͏ - ͯy viên th˱ͥng vͭ t͑nh ÿ͡i tr˱ͧng.
- Lê Thái - ͮy viên Th˱ͥng vͭ, ͯy viên ͮy ban kháng chi͇n – hành chánh t͑nh, Bí th˱ ÿ̫ng ÿoàn chính quy͉n.
ͮy ban kháng chi͇n – hành chánh: Nguy͍n Minh Ch˱˯ng - chͯ t͓ch, Lê Minh Thành – phó chͯ t͓ch cùng 5 ͯy viên phͭ trách
quân s͹, kinh t͇, canh nông, xã h͡i th˱˯ng binh, y t͇, ki͋m tra.
- T͑nh ÿ͡i Thͯ Biên: HuǤnh Văn Ngh͏ - t͑nh ÿ͡i tr˱ͧng.
- Nguy͍n Quang Vi͏t – chính tr͓ viên
- T͑nh ÿ͡i phó: Nguy͍n Văn T˱.
- Ĉinh Quang Ân.
- Tùng Lâm.
- Tham m˱u tr˱ͧng: Bùi Cát VNJ.
- ͮy ban m̿t tr̵n Liên Vi͏t:
- Võ Văn Ĉͫi - chͯ t͓ch.
- Ph̩m Văn Thu̵n – phó chͯ t͓ch
- Công an Thͯ Biên: H͛ Văn Ĉ̩i - tr˱ͧng ty.
- H͛ Văn Nâu – phó ty.
- Nguy͍n Văn Khát – phó ty.
- Các ÿoàn th͋: Lê Văn Nhi͍u – th˱ ký Liên hi͏p công ÿoàn.
- Nguy͍n Văn Khoai – th˱ ký Nông dân cͱu qu͙c.
- Nguy͍n Vi͏t Trai – ÿoàn tr˱ͧng Thanh niên Cͱu qu͙c.
- L˱u H͛ng Tho̩i - h͡i tr˱ͧng H͡i phͭ nͷ Cͱu qu͙c.

17.6 Page 166

▲back to top


tên lính lê dѭѫng. Chi khu Trҧng Bom bӏ tiêu diӋt. Ta thu nhiӅu vNJ khí và trang bӏ quân sӵ cӫa
ÿӏch.
III.2. V˱ͫt qua thiên tai:
Tháng 10 năm 1952, mӝt trұn bão lөt ÿә ұp vào miӅn Ĉông gây thiӋt hҥi lӟn, nhҩt là tӍnh
Thӫ Biên. Nѭӟc sông Ĉӗng Nai, sông Bé dâng tràn hai bӡ, tҥo thành bӇ nѭӟc mênh mông.
Toàn bӝ nhà cӫa nhân dân, các cѫ quan, ÿѫn vӏ trong chiӃn khu Ĉ, Vƭnh Cӱu ÿӅu bӏ ngұp, trôi,
cây rӯng ngã ÿӛ, ÿè sұp thiӋt hҥi hoàn toàn. Phía hҥ lѭu sông Ĉӗng Nai, nѭӟc tràn hai bӡ, ngұp
cҧ chӧ Biên Hòa. Trong chiӃn khu Ĉ, toàn bӝ các kho quân nhu, quân giӟi, kho gҥo, lѭѫng thӵc
ÿӅu bӏ ngұp nѭӟc, hѭ hҥi. Hàng ngàn héc-ta hoa màu cӫa các ÿѫn vӏ, cѫ quan và cӫa nhân dân ӣ
các huyӋn ÿӅu bӏ nѭӟc tàn phá.
Theo báo cáo cӫa TӍnh ӫy Thӫ Biên, thiӋt hҥi cӫa các cѫ quan nhѭ sau:
- Cѫ quan cӫa tӍnh:
* Khu vӵc TӍnh ӫy, Ӫy ban, tҩt cҧ các kho dӵ trӳ lѭѫng thӵc ÿӇ dành ăn ÿӃn giáp hҥt ÿӅu
bӏ nѭӟc cuӕn trôi, thiӋt hҥi ÿӃn 96%.
* Khu vӵc tӍnh ÿӝi bӝ, kho lúa bӏ thiӋt hҥi ÿӃn 70% (trên tәng sӕ dӵ trӳ 23.336 giҥ lúa),
mì 77% (1.211.277 gӕc), lang 80% (24.946 thѭӟc). Khu vӵc sҧn xuҩt và dӵ trӳ cӫa huyӋn Vƭnh
Cӱu và liên xѭӣng Thӫ Biên thiӋt hҥi 100%.
* Khu vӵc dân chính tuyên huҩn, văn hóa… thiӋt hҥi 70%.
* Khu vӵc tә chӭc thiӋt hҥi 98%.
* Khu vӵc công an thiӋt hҥi 92%.
Tính chung mùa màng bӏ thiӋt hҥi ÿӃn 70%, vѭӡn tѭӧc bӏ phá hӫy, thiӋt hҥi ÿӃn 90%.
Tình hình thiӃu ÿói trong vùng căn cӭ diӉn ra rҩt nguy ngұp.
Ӫy ban tӍnh huy ÿӝng ghe thuyӅn cӭu giúp ÿӗng bào thoát bão lөt, mһt khác báo cáo vӅ
Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam, Phân liên Khu ӫy xin viӋn trӧ, nhҩt là vӅ gҥo và lѭѫng thӵc; kêu
gӑi ÿӗng bào trong tӍnh “nhѭӡng cѫm sҿ áo”, “lá lành ÿùm lá rách”. HuyӋn Long Thành, dù bӏ
thiӋt hҥi do bão lөt, ÿã quyên góp ÿѭӧc 2.500 giҥ lúa chuyӇn vӅ căn cӭ ÿӇ giúp ÿӥ quân dân
vùng chiӃn khu. Ӫy ban kháng chiӃn – hành chánh tӍnh Thӫ Biên xuҩt quӻ tín dөng ÿӇ giúp ÿӥ
nhân dân có vӕn ÿӇ sҧn xuҩt ngay khi nѭӟc rút. Nѭӟc vӯa rút, tӍnh cӱ các ÿoàn cán bӝ ÿi Vƭnh
Lӧi, Trҧng Bom, mua hom mì vӅ trӗng cӭu ÿói. ĈӃn tháng 12 năm 1952, toàn tӍnh trӗng ÿѭӧc
17.100 héc-ta.
Hѫn 4.000 ngàn ÿӗng bào, chiӃn sƭ ӣ hai huyӋn Ĉӗng Nai – Vƭnh Cӱu bӏ nҥn ÿói ÿe dӑa
nghiêm trӑng. Nhân dân, cán bӝ vùng căn cӭ phҧi ăn cháo khoai và cӫ rӯng. BӋnh tұt phát sinh
và ÿe dӑa ÿӃn sinh mҥng cӫa ÿӗng bào, chiӃn sƭ ӣ chiӃn khu Ĉ.
Thӵc dân Pháp lӧi dөng khó khăn do bão lөt gây ra không ngӟt ÿҭy mҥnh chiӃn tranh
tâm lý nhҵm gom dân ra vùng tҥm chiӃm. TӍnh phҧi dùng “biӋn pháp tình thӃ”, ÿӗng ý cho gҫn
300 nhân dân tҥm vӅ vùng tҥm chiӃm, ÿi các huyӋn khác tìm kӃ sinh nhai, cӱ mӝt cán bӝ theo
nhân dân ÿӇ nҳm tình hình, hѭӟng dүn quҫn chúng. Cán bӝ, chiӃn sƭ, các cѫ quan và lӵc lѭӧng
vNJ trang ӣ chiӃn khu tuy khó khăn, nhѭng tinh thҫn vүn vӳng vàng. Ĉҥi ÿӝi Lam Sѫn cӫa Vƭnh
Cӱu phӕi hӧp cùng huyӋn ÿӝi Ĉӗng Nai tiӃn công phá sҥch bót Rҥch Ĉông và toàn bӝ hӋ thӕng
tháp canh cӫa ÿӏch tӯ Rҥch Ĉông (Tân Ĉӏnh) ÿӃn Cây Ĉào (Bình Thҥnh). Nѭӟc vӯa rút, cán
bӝ, chiӃn sƭ căn cӭ tә chӭc tӯng ÿoàn, gһt lúa còn sót lҥi, ÿӗng thӡi trӗng mì lҩy lѭѫng thӵc
chӕng ÿói.

17.7 Page 167

▲back to top


Tháng 1 năm 1953, quân Pháp mӣ cuӝc càn quét quy mô lӟn có không quân, cѫ giӟi,
pháo yӇm trӧ ÿánh vào chiên khu Ĉ liên tөc 52 ngày ÿêm. Các vùng căn cӭ du kích ӣ Bình Ĉa,
Hӕ Cҥn, Ĉҥi An, Tân Ĉӏnh, ÿӏch sӱ dөng biӋt kích (Commandos) ÿӝt kích, kӃt hӧp bӝ binh tӯ
mӝt ÿҥi ÿӝi ÿӃn mӝt tiӇu ÿoàn liên tөc càn quét, gom dân nhҵm tҥo vành ÿai cô lұp chiӃn khu Ĉ.
Bӕn tháng ÿҫu năm 1953, 6.000 ÿӗng bào huyӋn căn cӭ Ĉӗng Nai và trên 4.000 dân các
huyӋn BӃn Cát, Hӟn Quҧn, Vƭnh Cӱu bӏ ÿӏch gom ra các vùng tҥm chiӃm xung quanh các ÿӗn
bót, các trөc lӝ giao thông và thӵc hiӋn phong tӓa giao thông chuyӇn vұn cӫa ta, bҳt 2.000
thanh niên ÿi lính.
Tháng 8 năm 1953, Phân liên khu ӫy miӅn Ĉông kiӇm ÿiӇm tình hình và quyӃt ÿӏnh ÿҭy
mҥnh hoҥt ÿӝng vNJ trang chӕng càn, ÿҭy mҥnh công tác binh vұn, thu thuӃ nông nghiӋp, ÿѭa
dân trӣ vӅ ruӝng ÿҩt cNJ… nhҵm phӕi hӧp chiӃn dӏch thu ÿông 1953 cӫa cҧ nѭӟc.
Bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng, dân quân du kích, các cѫ quan dân quân chính Ĉҧng tӍnh vӯa sҧn
xuҩt vӯa chiӃn ÿҩu. Vӟi nӛ lӵc không ngӯng, ÿӃn tháng 9 – 1953, toàn tӍnh ÿã ÿҥt ÿѭӧc mӝt sӕ
thҳng lӧi (64[18]).
Trong năm 1952, lӵc lѭӧng kháng chiӃn Thӫ Biên vӯa ÿӕi phó vӟi thiên tai bão lөt, vӯa
nә lӵc không ngӯng chӕng ÿӏch càn quét và lҩn chiӃm, giӳ ÿѭӧc vùng căn cӭ, bѭӟc ÿҫu gây
dӵng lҥi ÿѭӧc phong trào và cѫ sӣ vùng tҥm chiӃm, giành mӝt sӕ thҳng lӧi có ý nghƭa quan
trӑng; khôi phөc lҥi phong trào sҧn xuҩt tӵ túc, tҥo ra dӵ trӳ cҫn thiӃt ÿӇ có thӃ và lӵc phӕi hӧp
vӟi toàn miӅn trong chiӃn dӏch Ĉông Xuân 1953 – 1954.
III.3. Ph͙i hͫp chi͇n tr˱ͥng c̫ n˱ͣc, giành th̷ng lͫi trong cu͡c kháng chi͇n ch͙ng Pháp:
Tháng 5 – 1954, tѭӟng Navar Tәng tham mѭu trѭӣng khӕi Bҳc Ĉҥi tây dѭѫng, ÿѭӧc
chính phӫ Pháp cӱ làm tәng chӍ huy quân viӉn chinh Pháp ӣ Ĉông Dѭѫng, ÿӅ ra kӃ hoҥch Na –
va chia làm hai bѭӟc:
Bѭӟc 1: Giӳ vӳng thӃ phòng ngӵ chiӃn lѭӧc phía Bҳc, tránh ÿѭѫng ÿҫu vӟi chӫ lӵc quân
kháng chiӃn, thӵc hiӋn lҩn chiӃm ÿӗng bҵng liên khu 5 và Nam bӝ; ra sӭc xây dӵng ngөy binh,
xây dӵng lӵc lѭӧng cѫ ÿӝng mҥnh.
Bѭӟc 2: Mùa thu 1954 sӁ chuyӇn lӵc lѭӧng ra phía Bҳc, mӣ cuӝc tiӃn công chiӃn lѭӧc
giành thҳng lӧi lӟn vӅ quân sӵ buӝc ta phҧi nhұn ÿàm phán theo ÿiӅu kiӋn cӫa chúng.
Ĉӕi phó vӟi âm mѭu cӫa Pháp, tháng 9 – 1953, Bӝ Chính trӏ quyӃt ÿӏnh mӣ cuӝc tiӃn
công chiӃn lѭӧc ÿông xuân 1953 – 1954 theo phѭѫng hѭӟng chiӃn lѭӧc: Tránh chӛ mҥnh, ÿánh
chӛ yӃu, ÿánh chҳc thҳng.
ChiӃn trѭӡng Nam bӝ, Bӝ Chính trӏ chӫ trѭѫng lӧi dөng ÿӏch tұp trung trên chiӃn trѭӡng
miӅn Bҳc, ÿҭy mҥnh du kích chiӃn tranh, tiêu hao, tiêu diӋt sinh lӵc ÿӏch, ÿҭy mҥnh công tác
ÿӏch ngөy vұn, mӣ rӝng vùng căn cӭ.
Tҥi Thӫ Biên, ÿӃn cuӕi năm 1953, thӵc dân Pháp rút 3 tiӇu ÿoàn tinh nhuӋ tăng cѭӡng ra
chiӃn trѭӡng miӅn Bҳc. Tәng sӕ quân ÿӏch toàn tӍnh cuӕi năm 1953 còn 26.000 (bҵng 3/5 năm
1952). ĈӇ bә sung quân sӕ, ÿӏch tăng cѭӡng bҳt lính. Tính ÿӃn tháng 4 năm 1953, toàn tӍnh
ÿӏch bҳt 573 thanh niên ÿi lính (65[19]). Do sӕ quân giҧm và bӏ ta tҩn công, ÿӏch rút bӓ 4 bót,
(64[18]) Tác chi͇n 450 tr̵n (trong ÿó có 150 tr̵n ch͙ng càn, 150 tr̵n vNJ trang tuyên truy͉n ͧ vùng du kích và t̩m chi͇m).
- Di͏t và làm b͓ th˱˯ng 2.142 tên (ch͇t 1.527, b͓ th˱˯ng 467, b̷t s͙ng 94 tên).
- Di͏t m͡t ÿ̩i ÿ͡i ͧ B͇n Thanh và thu phͭc ÿ˱ͫc 1 ÿ̩i ÿ͡i lính Hòa H̫o ͧ Gò LNJy (tháng 6 – 1953)
- Thu 12 trung liên, 333 súng tr˱ͥng, 36 ti͋u liên, 5 súng ng̷n, 5 phóng l͹u…
- Phá hͯy 11 xe c˯ giͣi, 4 xe Jeep, 4 xe GMC, 60 cam nhông, 2 ÿ̯u máy xe l͵a, 12 wa gông, 1 tàu ÿ͝ b͡ LCT.
Thi͏t h̩i cͯa l͹c l˱ͫng kháng chi͇n: ch͇t 171, b͓ th˱˯ng 99, b͓ b̷t 69, m̭t 204 súng các lo̩i.
(65[19]) Báo cáo T͑nh ͯy Thͯ Biên s͙ 52/TB ngày 9 – 5 – 1954, l˱u Phòng nghiên cͱu l͓ch s͵ Ĉ̫ng Ĉ͛ng Nai.

17.8 Page 168

▲back to top


17 tháp canh ÿӇ tә chӭc nhӳng ÿѫn vӏ cѫ ÿӝng và phòng thӫ trên các trөc giao thông chính.
Mӭc ÿӝ càn quét cӫa ÿӏch vào vùng căn cӭ giҧm.
TӍnh ӫy Thӫ Biên ÿӅ ra các nhiӋm vө chính là ÿҭy mҥnh du kích chiӃn tranh, mӣ rӝng
công tác ÿӏch ngөy vұn, mӣ rӝng căn cӭ kháng chiӃn.
ĈӃn tháng 4 – 1954, toàn tӍnh xây dӵng thêm 32 ÿӝi du kích xã, ÿѭa sӕ lѭӧng du kích tӯ
140 lên 513, dân quân tӵ vӋ tӯ 453 lên 1862, du kích mұt tӯ 219 lên 517. Phong trào quân dân
xây dӵng làng xã chiӃn ÿҩu ÿѭӧc ÿҭy mҥnh. Nhân dân chiӃn khu Ĉ dӑc sông Ĉӗng rào trên
1.000 mét dây thép gai kӃt hӧp hҫm chông hӕ ÿinh, lӵu ÿҥn gài góp phҫn hҥn chӃ hoҥt ÿӝng
ÿӏch.
Bӝ ÿӝi Lam Sѫn huyӋn Vƭnh Cӱu, ÿѭa mӝt trung ÿӝi vӅ hoҥt ÿӝng sâu vùng ÿӏch tҥm
chiӃm (Bình Long, Lӧi Hòa, Tân TriӅu, Bình Phѭӟc…), mӝt trung ÿӝi hoҥt ÿӝng hѭӟng ÿѭӡng
sӕ 1 vӯa áp sát ÿӏch ӣ Bҳc thӏ xã Biên Hòa, 1 trung ÿӝi ÿӭng chân ӣ Ĉҥi An, Tân Ĉӏnh chӕng
càn bҧo vӋ vùng căn cӭ du kích. Trong tháng 4 – 1954, ÿҥi ÿӝi tiӃn công ÿánh ÿӏch ӣ bót Cҭm
Vinh, Rҥch Ĉông… phөc kích giao thông… ÿánh diӋt 183 tên, bӏ thѭѫng 15 tên, kêu hàng 5
tên, bҳn cháy 3 xe tăng thiӃt giáp, 1 xe GMC, 1 xe cam nhông, 2 xe jeep, thu nhiӅu vNJ khí.
TӍnh chӍ ÿҥo các huyӋn Vƭnh Cӱu, Long Thành, thӏ xã Biên Hòa ÿѭa cҩp ӫy vӅ các xã
lãnh ÿҥo công tác vNJ trang tuyên truyӅn, ÿҭy mҥnh công tác ÿӏch ngөy vұn, tuyên truyӅn, vұn
ÿӝng nhân dân chӕng bҳt lính, trӣ vӅ vùng căn cӭ sҧn xuҩt. Toàn tӍnh móc nӕi, xây dӵng ÿѭӧc
600 cѫ sӣ bên trong vùng ÿӏch tҥm chiӃn.
Lӵc lѭӧng vNJ trang tӍnh ÿҭy mҥnh hoҥt ÿӝng tiӃn công, áp sát ÿӏch. Tҥi Vƭnh Cӱu, bӝ ÿӝi
bao vây bót Cây Ĉào, Rҥch Ĉông, áp sát bót Bà Miêu (Bình Long, Lӧi Hòa), ÿánh ÿӏch tuҫn
ruӗng. Tҥi Xuân lӝc, ÿӝi vNJ trang tuyên truyӅn khôi phөc ÿѭӧc cѫ sӣ trong các sӣ cao su, tiӃn
công các tháp canh, bót, tua cӫa ÿӏch trên quӕc lӝ 20. Tháng 4 năm 1954, tiӇu ÿoàn 300 phөc
kích diӋt ÿӝi biӋt kích do tên ác ôn Suacot chӍ huy tҥi Phú Mӻ (Long Thành). Các căn cӭ Phѭӟc
An, Bình Ĉa, Hӕ Cҥn, Ĉҥi An ÿѭӧc khôi phөc lҥi.
Phӕi hӧp chiӃn trѭӡng chung trong Ĉông xuân 1953 – 1954, lӵc lѭӧng vNJ trang toàn tӍnh
thӵc hiӋn 137 trұn ÿánh lӟn nhӓ, loҥi 1.148 tên, làm bӏ thѭѫng 194 tên, bҳt sӕng 11, thu 183
súng các loҥi, phá hӫy 19 xe, ÿánh sұp 3 bót, 5 tháp canh, bӭc rút 25 tháp canh khác. Các ÿӝi vNJ
trang tuyên truyӅn tә chӭc 147 cuӝc ÿӝt nhұp tuyên truyӅn, diӋt tӅ trӯ gian vùng tҥm bӏ chiӃm.
Căn cӭ chiӃn khu Ĉ hoàn toàn do ta làm chӫ, mӣ ra giáp sông Ĉӗng Nai vӅ phái Nam, phía Bҳc
ÿã mӣ vѭӧt qua sông Bé, phía tây giáp lӝ 16.
Ngày 7 – 5 – 1954, chiӃn dӏch ĈiӋn Biên Phӫ toàn thҳng, cӭ ÿiӇm kiên cӕ cӫa ÿӏch bӏ ÿұp
tan, buӝc thӵc dân Pháp phҧi vào ÿàm phán. Ngày 20 tháng 7 năm 1954, HiӋp ÿӏnh Genève
ÿѭӧc ký kӃt. ĈӇ tҥo thuұn lӧi cho viӋc thi hành hiӋp ÿӏnh, TӍnh ӫy Thӫ Biên chӍ ÿҥo ÿình chӍ
mӑi hoҥt ÿӝng vNJ trang trên ÿӏa bàn tӍnh.
Công tác tә chӭc, sҳp xӃp cán bӝ, chiӃn sƭ ÿѭӧc triӇn khai. Toàn tӍnh Thӫ Biên ÿѭӧc tә
chӭc mӝt trung ÿoàn quân dân chính Ĉҧng lên ÿѭӡng tұp kӃt ra Bҳc. Tháng 8 – 1954, tҥi Nhà
Nai (chiӃn khu Ĉ), hàng ngàn ngѭӡi tham dӵ cuӝc mít – tinh tuyӇn ÿѭa ÿoàn quân cӫa ÿӏa
phѭѫng lên ÿѭӡng hành quân vӅ Xuyên Mӝc (ÿiӇm tұp kӃt xuӕng tàu ra Bҳc).
Quân dân Biên Hòa - Ĉӗng Nai, qua chín năm kháng chiӃn vӟi bao gian khә hy sinh, mҩt
mát, ÿau thѭѫng, vѭӧt bao thӱ thách góp phҫn vào thҳng lӧi chung cӫa cuӝc kháng chiӃn chӕng
thӵc dân Pháp xâm lѭӧc, làm rҥng danh ÿҩt “MiӅn Ĉông gian lao mà anh dNJng” cӫa Nam bӝ
thành ÿӗng Tә quӕc mà Bác Hӗ ÿã phong tһng tӯ nhӳng ngày ÿҫu kháng chiӃn.

17.9 Page 169

▲back to top


17.10 Page 170

▲back to top


18 Pages 171-180

▲back to top


18.1 Page 171

▲back to top


18.2 Page 172

▲back to top


18.3 Page 173

▲back to top


CHѬѪNG VI
THӠI Kǣ KHÁNG CHIӂN
CHӔNG MӺ 1954 – 1975
I. ĈҨU TRANH CHӔNG KҾ THÙ MӞI: Ĉӂ QUӔC MӺ VÀ TAY SAI:
I.1-. Ĉ̭u tranh ÿòi dân sinh, dân chͯ, ÿòi thi hành Hi͏p ÿ͓nh Gi˯ – ne – v˯:
Thҳng lӧi cӫa cuӝc kháng chiӃn chӕng Pháp mà ÿӍnh cao là chiӃn dӏch ĈiӋn Biên Phӫ
buӝc chính phӫ Pháp ký HiӋp ÿӏnh Giѫ – ne – vѫ ngày 20 – 7 - 1954. Ĉҩt nѭӟc ta tҥm chia làm
hai miӅn: lҩy vƭ tuyӃn 17 làm ranh giӟi tҥm thӡi, miӅn Bҳc hoàn toàn ÿѭӧc giҧi phóng, miӅn
Nam tҥm thӡi ÿһt dѭӟi quyӅn quҧn lý cӫa ÿӕi phѭѫng. Hai năm sau (1956) sӁ tә chӭc tәng
tuyӇn cӱ thӕng nhҩt nѭӟc nhà. ThӃ nhѭng ÿӃ quӕc Mӻ ÿã âm mѭu thôn tính miӅn Nam, thôn
tính Ĉông Dѭѫng nhҵm ngăn chһn phong trào giҧi phóng dân tӝc, biӃn miӅn Nam ViӋt Nam
thành thuӝc ÿӏa kiӇu mӟi và căn cӭ quân sӵ, tiӅn ÿӗn cӫa Mӻ ӣ Ĉông Nam Á. Chúng ÿào tҥo và

18.4 Page 174

▲back to top


ÿã ÿѭa Ngô Ĉình DiӋm vӅ ViӋt Nam thiӃt lұp bӝ máy thӕng trӏ tӯ trung ѭѫng ÿӃn ÿӏa phѭѫng,
làm tay sai ÿҳc lӵc cho ÿӃ quӕc Mӻ.
Tháng 7 – 1954 Trung ѭѫng Ĉҧng tiӃn hành hӝi nghӏ lҫn thӭ VI thҧo luұn tình hình và
nhiӋm vө cách mҥng trong giai ÿoҥn mӟi. Hӝi nghӏ khҷng ÿӏnh: ĈӃ quӕc Mӻ trӣ thành kҿ thù
chính và trӵc tiӃp cӫa nhân dân ta và chӍ rõ nhiӋm vө chung trѭӟc mҳt cӫa cҧ nѭӟc là: “Cҫn tұp
trung mNJi nhӑn tiӃn công vào ÿӃ quӕc Mӻ, bӑn hiӃu chiӃn Pháp và bӑn tay sai cӫa chúng, tiӃn
hành cӫng cӕ hòa bình, thӵc hiӋn thӕng nhҩt, hoàn thành ÿӝc lұp và dân chӫ trong cҧ nѭӟc”.
Tháng 9 – 1954, Bӝ chính trӏ Trung ѭѫng Ĉҧng ra nghӏ quyӃt vӅ “Tình hình nhiӋm vө
mӟi và chính sách cӫa Ĉҧng”, xác ÿӏnh: “…nhiӋm vө ÿҩu tranh giҧi phóng dân tӝc cӫa nhân
dân ta chѭa phҧi ÿã hoàn thành, cuӝc ÿҩu tranh ái quӕc không vì ÿình chiӃn mà kӃt thúc, cuӝc
ÿҩu tranh ÿó còn ÿang tiӃp tөc nhѭng phѭѫng thӭc ÿҩu tranh cҫn phҧi thay ÿәi… lãnh ÿҥo nhân
dân miӅn Nam ÿҩu tranh thӵc hiӋn HiӋp ÿӏnh Giѫ–ne–vѫ, cӫng cӕ hòa bình, thӵc hiӋn tӵ do dân
chӫ, cҧi thiӋn dân sinh, thӵc hiӋn thӕng nhҩt và tranh thӫ ÿӝc lұp…” (66[1]).
Tình thӃ cách mҥng miӅn Nam ÿã thay ÿәi, nhiӋm vө chính trӏ chuyӇn tӯ kháng chiӃn võ
trang sang ÿҩu tranh chính trӏ ÿòi dân sinh, dân chӫ, ÿòi thi hành HiӋp ÿӏnh. Trong bӕi cҧnh ÿó
tâm tѭ tình cҧm cӫa nhân dân miӅn Nam, nhân dân Biên Hòa luôn biӃn ÿӝng. Hӑ vui mӯng vì
chiӃn tranh kӃt thúc, hòa bình ÿѭӧc lұp lҥi, miӅn Bҳc ÿѭӧc hoàn toàn giҧi phóng, nhѭng băn
khoăn lo lҳng lӵc lѭӧng vNJ trang, cán bӝ cách mҥng xuӕng tàu ra Bҳc tұp kӃt, khi ÿӃ quӕc Mӻ
dӵng chính quyӅn tay sai ÿӇ chӕng phá cách mҥng.
Ngày 30 – 7 - 1954, TӍnh ӫy Thӫ Biên tә chӭc cuӝc hӑp bҩt thѭӡng bàn biӋn pháp thӵc
hiӋn chӫ trѭѫng và chӍ thӏ cӫa cҩp trên. Hӝi nghӏ tұp trung bàn vӅ viӋc chuyӇn hѭӟng tӯ ÿҩu
tranh toàn diӋn (quân sӵ, kinh tӃ, chính trӏ, binh vұn…) sang ÿҩu tranh chính trӏ ÿѫn thuҫn, sҳp
xӃp lҥi lӵc lѭӧng, chuyӇn quân tұp kӃt trên ÿӏa bàn tӍnh, bӕ trí cán bӝ ӣ lҥi hoҥt ÿӝng.
TӍnh ӫy khҭn trѭѫng tә chӭc hӑc tұp quán triӋt tình hình mӟi, phә biӃn nӝi dung HiӋp
ÿӏnh Giѫ–ne–vѫ cho cán bӝ, ÿҧng viên và cѫ sӣ cӕt cán ÿѭӧc bӕ trí ӣ lҥi, kiӋn toàn cán bӝ các
huyӋn, thӏ xã, ÿѭa ÿҧng viên vӅ bám cѫ sӣ, lãnh ÿҥo nhân dân ÿҩu tranh cách mҥng.
Tháng 1 – 1955, Xӭ ӫy quyӃt ÿӏnh tách Thӫ Biên thành hai tӍnh: Biên Hòa và Thӫ Dҫu
Mӝt. TӍnh Biên Hòa gӗm các huyӋn: Long Thành, Vƭnh Cӱu, Tân Uyên, Xuân Lӝc và thӏ xã
Biên Hòa.
Ta tә chӭc sҳp xӃp lҥi lӵc lѭӧng, chuҭn bӏ vào cuӝc ÿҩu tranh mӟi cNJng là lúc ÿӏch tiӃn
hành xây dӵng hӋ thӕng kӅm kҽp tӯ trung ѭѫng cho ÿӃn tұn xã ҩp. Ngoài bӝ máy tӅ ngөy các
cҩp, chúng tә chӭc các ÿoàn “xây dӵng hѭѫng thôn”, “diӋt trӯ sӕt rét” … ÿiӅu tra thăm dò, lұp
danh sách nhӳng ngѭӡi kháng chiӃn, nhӳng gia ÿình có liên hӋ ÿӃn cách mҥng, phân loҥi dân,
chuҭn bӏ các chiӃn dӏch “tӕ cӝng”, “diӋt cӝng” và ráo riӃt mӣ các chiӃn dӏch tuyên truyӅn lӯa
mӏ dân chúng, tә chӭc các ÿҧng phái, ÿoàn thӇ phҧn ÿӝng nhѭ “Ĉҧng cҫn lao nhân vӏ”, “Phong
trào cách mҥng quӕc gia”, các ÿoàn thӇ “Thanh niên cӝng hòa”, “Phө nӳ liên ÿӟi, các “Công
ÿoàn vàng”… Chúng lұp ra tә chӭc “ngNJ gia liên bҧo” ÿӇ kiӇm soát mӑi hoҥt ÿӝng, sinh hoҥt
cӫa mӛi ngѭӡi dân nhҩt là tұp trung khӕng chӃ, theo dõi sӕ gia ÿình cán bӝ tұp kӃt và còn hoҥt
ÿӝng cách mҥng.
Ngay tӯ ÿҫu Mӻ - DiӋm tұp trung xây dӵng lӵc lѭӧng tӅ ngөy, xây dӵng cѫ sӣ chính trӏ -
xã hӝi ÿӇ ÿàn áp phong trào. Cuӕi năm 1954, ÿӏch cѭӥng ép hѫn 150.000 ÿӗng bào Thiên Chúa
giáo ӣ các tӍnh miӅn Bҳc di cѭ vào Biên Hòa và bӕ trí dӑc theo các trөc lӝ giao thông chiӃn
lѭӧc, xung quanh các căn cӭ quân sӵ và vùng căn cӭ cӫa ta tҥo thành vành ÿai bҧo vӋ Sài Gòn,
(66[1]) Cu͡c kháng chi͇n ch͙ng MͿ cͱu n˱ͣc 1954 – 1975, Nhͷng s͹ ki͏n quân s͹. Nhà xṷt b̫n quân ÿ͡i nhân dân Hà
N͡i 1980. Trang 11 – 12.

18.5 Page 175

▲back to top


Biên Hòa ngăn chһn phong trào ÿҩu tranh cách mҥng, âm mѭu biӃn sӕ dân này thành cѫ sӣ
chính trӏ - xã hӝi trung thành ÿӕi vӟi chӃ ÿӝ Mӻ - DiӋm.
Ĉӏch tұp trung xây dӵng thӏ xã Biên Hòa thành mӝt cӭ ÿiӇm, mӝt trung tâm ÿҫu não quân
sӵ, chính trӏ ӣ miӅn Ĉông Nam bӝ, chúng thiӃt lұp nhӳng cѫ quan nhѭ: Nha ÿһc cҧnh miӅn
Ĉông, trung tâm huҩn chính Biên Hòa (Nhà lao Tân HiӋp) và ÿһc biӋt có cѫ quan cӕ vҩn viӋn
trӧ quân sӵ Mӻ MAAG (67[2]); căn cӭ quân sӵ lӟn cӫa Mӻ - ngөy cNJng ÿѭӧc xây dӵng và mӣ
rӝng thêm: sân bay Biên Hòa, căn cӭ sѭ ÿoàn 4 dã chiӃn… Trong vòng hai năm 1955 – 1956,
bӝ máy kiӅm kҽp các cҩp cӫa Mӻ - ngөy ÿѭӧc tә chӭc xây dӵng ӣ hҫu khҳp các ÿӏa phѭѫng
trong tӍnh Biên Hòa.
Ngay sau khi HiӋp ÿӏnh Giѫ–ne–vѫ ÿѭӧc ký kӃt, khҳp nѫi trong tӍnh Biên Hòa nhân dân
hân hoan tә chӭc mít–tinh mӯng hòa bình, mӯng chiӃn thҳng, mӝt lòng tin tѭӣng vào ÿѭӡng lӕi
chӫ trѭѫng cӫa Ĉҧng: “ÿҩu tranh ÿӇ cӫng cӕ hòa bình, thӵc hiӋn thӕng nhҩt, hoàn thành ÿӝc
lұp, dân chӫ cNJng là mӝt cuӝc ÿҩu tranh lâu dài và gian khә (68[3]).
TӃt Ҩt Mùi (1955) TӃt hòa bình ÿҫu tiên, nhiӅu cuӝc mít–tinh, nhiӅu hoҥt ÿӝng văn hóa
truyӅn thӕng nhѭ ÿua thuyӅn, múa lân, cúng ÿình, cúng miӉu… ÿѭӧc tә chӭc mӝt sӕ vùng căn
cӭ nhҵm ca ngӧi kháng chiӃn, mӯng hòa bình, biӇu dѭѫng tinh thҫn ÿoàn kӃt hӳu ái trong các
tҫng lӟp nhân dân. Trong khí thӃ cӫa ngѭӡi chiӃn thҳng, nhiӅu ÿӏa phѭѫng công khai treo cӡ
Ĉҧng, cӡ Tә quӕc, căng biӇu ngӳ trên các trөc lӝ, các ÿình, chùa, nhà thӡ, nhà hӝi… Tҥi mӝt sӕ
cuӝc mít–tinh, cán bӝ còn ÿӭng lên diӉn thuyӃt kêu gӑi quҫn chúng nhân dân ÿoàn kӃt ÿҩu
tranh ÿòi các quyӅn lӧi dân sinh dân chӫ, ÿòi Mӻ - DiӋm thӵc thi các ÿiӅu khoҧn cӫa hiӋp ÿӏnh
Giѫ–ne–vѫ ÿӇ sӟm thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc, mong chӡ ngày hiӋp thѭѫng tәng tuyӇn cӱ.
Cuӕi năm 1954 ÿҫu năm 1955, hàng chөc cuӝc ÿҩu tranh cӫa công nhân cao su ÿòi dân
sinh dân chӫ ӣ các ÿӗn ÿiӅn trong tӍnh và ÿӃn giӳa năm 1955 ÿã trӣ thành cao trào ÿҩu tranh
chính trӏ sôi ÿӝng ӣ các tӍnh miӅn Ĉông Nam bӝ.
Ngày 1 tháng 5 năm 1955 cùng vӟi toàn miӅn, công nhân cao su Biên Hòa dѭӟi sӵ lãnh
ÿҥo cӫa các ÿӗng chí trong Ban công vұn Xӭ và các huyӋn ӫy Xuân Lӝc, Long Thành ÿã ÿӗng
loҥt ÿình công 24 giӡ, tә chӭc mít–tinh tҥi các trung tâm ÿӗn ÿiӅn An Lӝc, Bình Sѫn… ÿѭa ra
mӝt sӕ yêu sách (69[4]).
Cuӝc ÿҩu tranh bѭӟc ÿҫu giành ÿѭӧc thҳng lӧi, giӟi chӫ ÿӗn ÿiӅn buӝc phҧi giҧi quyӃt
mӝt sӕ yêu sách cӫa công nhân. Ngày Quӕc tӃ lao ÿӝng, hàng ngàn công nhân cao su Biên Hòa
tӯ các ÿӗn ÿiӅn tә chӭc thành ÿӝi ngNJ chӍnh tӅ kéo vӅ Sài Gòn phӕi hӧp vӟi công nhân cao su
toàn miӅn Ĉông Nam bӝ biӇu tình thӏ uy ÿѭa bҧn kiӃn nghӏ vӟi 16 yêu sách buӝc chính quyӅn
DiӋm, các chӫ sӣ và ÿҥi diӋn công nhân ký vào văn bҧn. Ĉây là thҳng lӧi vô cùng to lӟn cӫa ÿӝi
ngNJ công nhân cao su miӅn Ĉông Nam bӝ trong tiӃn trình ÿҩu tranh ÿòi thӵc hiӋn các quyӅn lӧi
dân sinh dân chӫ.
Trong thӡi gian này, nhiӅu cuӝc ÿҩu tranh cӫa nông dân ÿòi các quyӅn dân sinh dân chӫ,
chӕng bӑn cѭӡng hào, tѭ sҧn và ngөy quyӅn cѭӟp ruӝng ÿҩt nә ra ӣ hҫu khҳp các huyӋn trong
tӍnh.
(1) Trͭ sͧ chính cͯa MAAG ÿ̿t t̩i Sài Gòn, ngoài ra còn hai trͭ sͧ khác ͧ Ĉà N̽ng và Biên Hòa phͭ trách ch͑ huy hṷn
luy͏n quân ngͭy ͧ mi͉n Trung và mi͉n Ĉông Nam b͡.
(68[3]) Lͥi kêu g͕i cͯa H͛ Chͯ t͓ch ngày 27 – 8 – 1954 g͵i ÿ͛ng bào, chi͇n sƭ trong c̫ n˱ͣc.
(69[4]) Tăng l˱˯ng tͳ 17 ÿ͛ng lên 24 ÿ͛ng m͡t ngày.
- Làm ngày chͯ nh̵t ph̫i h˱ͧng l˱˯ng g̭p ÿôi.
- T͹ do thành l̵p nghi͏p ÿoàn.
- Hàng năm ÿ˱ͫc c͵ ban ÿ̩i di͏n công nhân.
- Ĉ̿c bi͏t là ÿòi chính quy͉n ngͭy thi hành ÿi͉u 14C cͯa Hi͏p ÿ͓nh Gi˯–ne–v˯, không ÿ˱ͫc b̷t bͣ nhͷng ng˱ͥi kháng
chi͇n.

18.6 Page 176

▲back to top


HuyӋn ӫy Long Thành vұn ÿӝng tә chӭc hàng trăm nông dân kéo xuӕng quұn lӷ, ÿҩu
tranh quyӃt liӋt vӟi ÿӏch, không cho chúng cѭӟp 300 ha ÿӇ mӣ rӝng vùng kiӇm soát kho ÿҥn
Thành Tuy Hҥ.
Công nhân các nghiӋp ÿoàn ӣ thӏ xã Biên Hòa, liên tөc ÿҩu tranh. NghiӋp ÿoàn xích lô
phҧn ÿӕi cҧnh sát bҳt phҥt vô cӟ, ÿòi lұp bӃn bãi ÿұu xe và hҥ giá thuê xe. NghiӋp ÿoàn tҥp
phҭm chӧ Biên Hòa ÿòi giҧm thuӃ hoa chi. NghiӋp ÿoàn xe ÿò ÿòi tăng lѭѫng và không ÿѭӧc
vô cӟ sa thҧi thӧ máy và lái xe. Phong trào ÿҩu tranh cӫa công nhân nhà máy cѭa BIF phát triӇn
mҥnh. Kӹ niӋm ngày Quӕc tӃ lao ÿӝng, nghiӋp ÿoàn lao ÿӝng nhà máy cѭa vұn ÿӝng công nhân
ÿѭa yêu sách lѭѫng tӕi thiӇu cNJng phҧi nuôi ÿѭӧc 1 vӧ 3 con, ÿòi thӵc hiӋn ngày làm 8 giӡ, mӛi
tuҫn làm 6 ngày, nӃu ngày chӫ nhұt, ngày lӉ thì hѭӣng tiӅn phө trӧ gҩp ÿôi. Bӑn chӫ nhân
nhѭӧng và ÿӇ “xoa dӏu” tinh thҫn công nhân nên nhanh chóng chҩp nhұn yêu sách. Mӝt thӡi
gian sau, nghiӋp ÿoàn yêu cҫu chӫ hãng xây dӵng trѭӡng hӑc cho con em thӧ có kӃt quҧ.
Ngày 1 tháng 5 năm 1955, ӣ Biên Hòa, nghiӋp ÿoàn lao ÿӝng BIF tә chӭc mӝt ÿoàn biӇu
tình hѫn 600 ngѭӡi gӗm thӧ và nhân dân các ҩp xung quanh: Tân Mai, Lân Thành, Vƭnh Thӏ…
vӅ sân bóng ÿá Biên Hòa dӵ cuӝc mít–tinh do Tәng liên ÿoàn lao ÿӝng tә chӭc.
Tӯ tháng 6 năm 1955 nhân dân Biên Hòa gӱi hàng trăm bҧn kiӃn nghӏ, ÿӃn trө sӣ Ӫy hӝi
quӕc tӃ ÿҩu tranh, bày tӓ nguyӋn vӑng chính ÿáng cӫa ÿӗng bào. Ngày 20 tháng 7 năm 1955, kӹ
niӋm mӝt năm ngày ký HiӋp ÿӏnh Giѫ–ne–vѫ, hàng ngàn truyӅn ÿѫn ÿѭӧc rãi khҳp nѫi công bӕ
công hàm cӫa chính phӫ ViӋt Nam Dân chӫ Cӝng hòa, ÿòi lұp quan hӋ bình thѭӡng giӳa hai
miӅn Nam - Bҳc. Hàng chөc khҭu hiӋu, cӡ Ĉҧng, cӡ Tә quӕc xuҩt hiӋn.
Ngày 20 tháng 7 năm 1955, tӍnh trѭӣng Biên Hòa tә chӭc mӝt cuӝc mít–tinh tҥi trѭӡng
Nam tiӇu hӑc (nay là trѭӡng NguyӉn Du) phô trѭѫng thanh thӃ, xuyên tҥc nӝi dung hiӋp ÿӏnh
Giѫ–ne–vѫ, phá hoҥi hiӋp thѭѫng tәng tuyӇn cӱ thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc. Theo sӵ chӍ ÿҥo cӫa TӍnh
ӫy, Thӏ ӫy Biên Hòa, các nhóm, ÿoàn viên thanh niên lao ÿӝng bí mұt rҧi hàng trăm truyӅn ÿѫn
ngay tҥi sân lӉ và các ÿѭӡng phӕ trong thӏ xã và chiӅu tӕi gây tiӃng nә trѭӟc Ty cҧnh sát làm
thҩt bҥi cuӝc mít–tinh do ÿӏch tә chӭc.
Ngày 23 tháng 10 năm 1955, Ngô Ĉình DiӋm bày trò ”trѭng cҫu dân ý” nhҵm truҩt phӃ
Bҧo Ĉҥi. TӍnh ӫy Biên Hòa vұn ÿӝng quҫn chúng tҭy chay bҫu cӱ. Ĉêm 22 rҥng 23 tháng 10
năm 1955, lӵc lѭӧng vNJ trang Biên Hòa (lҩy danh nghƭa lӵc lѭӧng Bình Xuyên ly khai) nã ÿҥn
vào sân bay Biên Hòa, gây hoang mang bӑn tӅ ngөy ӣ ÿӏa phѭѫng. Nhân dân Biên Hòa bҵng
nhiӅu hình thӭc không tham dӵ bҫu cӱ, ÿӏch phҧi huy ÿӝng binh lính và cҧnh sát ÿӃn tӯng xóm
ҩp, khu phӕ buӝc ÿӗng bào ÿӃn hòm phiӃu. NhiӅu ngѭӡi bӓ cҧ hình DiӋm lүn Bҧo Ĉҥi vào
thùng phiӃu hoһc xé rách, quӋt bҧ trҫu vào hình DiӋm. Tháng 10 năm 1955, Ngô Ĉình DiӋm ra
dө sӕ hai tѭӟc quyӅn sӣ hӳu ruӝng ÿҩt cӫa nông dân, buӝc nông dân phҧi làm khӃ ѭӟc ruӝng
ÿҩt vӟi ÿӏa chӫ, truy nӝp ÿӫ thuӃ trong nhӳng năm kháng chiӃn, thu hӗi sӕ ruӝng ÿҩt mà cách
mҥng ÿã cҩp phát cho nông dân. Ngày 4 tháng 3 năm 1956, Mӻ - DiӋm tә chӭc bҫu cӱ Quӕc
hӝi bù nhìn. TӍnh uӹ Biên Hòa chӍ thӏ các cҩp vұn ÿӝng nhân dân chӕng lҥi, hàng ngàn truyӅn
ÿѫn tӕ cáo âm mѭu thӫ ÿoҥn cӫa giһc ÿѭӧc rãi nhiӅu nѫi. Tҥi thӏ xã Biên Hòa, ÿêm 3 tháng 3
năm 1956, các tә ÿoàn viên thanh niên lao ÿӝng ÿã dùng khoai môn kҿ khҭu hiӋu trên các trөc
ÿѭӡng nhӵa (70[5]), dán nhiӅu áp phích kêu gӑi nhân dân tҭy chay bҫu cӱ. Rút kinh nghiӋm lҫn
trѭӟc, lính và cҧnh sát canh gác nghiêm ngһt ӣ các thùng phiӃu, ÿӗng thӡi vào tӯng nhà thúc ép
dân ÿi bҫu. Tuy vұy, nhân dân vүn tìm mӑi cách trӕn tránh, không ÿi bӓ phiӃu. Nhân dân ÿҩu
tranh trӵc diӋn vӟi ÿӏch, chҩt vҩn, vҥch mһt bӑn ngөy quyӅn tay sai, ÿòi ÿӏch phҧi tә chӭc hiӋp
thѭѫng tәng tuyӇn cӱ giӳa hai miӅn, ÿòi thi hành cӫa HiӋp ÿӏnh Giѫ–ne–vѫ.
(70[5]) K̓ kẖu hi͏u vào ban ÿêm trên ÿ˱ͥng nh͹a, ÿ͇n khi trͥi sáng, d˱ͣi ánh n̷ng m̿t trͥi, chͷ hi͏n lên càng rõ, r̭t
khó bôi xóa.

18.7 Page 177

▲back to top


Ĉҫu năm 1956, phong trào ÿҩu tranh chính trӏ ӣ Biên Hòa tiӃp tөc diӉn ra mҥnh mӁ.
Công nhân các ÿӗn ÿiӅn cao su, nhà máy, các nghiӋp ÿoàn và nông dân ÿoàn kӃt ÿҩu tranh
chӕng ÿӏch cѭӟp ÿҩt.
Ngày 7 tháng 7 năm 1956, ӣ Xuân Lӝc, hàng ngàn công nhân cao su ӣ các ÿӗn ÿiӅn:
Cҭm Mӻ, Ông QuӃ, Hàng Gòn, Bình Lӝc, An Lӝc, Dҫu Giây… và nông dân các xã Bҧo Vinh,
Bình Lӝc, Gia Ray, Bҧo Chánh… tuҫn hành vӅ Tân Phong và thӏ xã Long Khánh biӇu tình ÿòi
hiӋp thѭѫng tәng tuyӇn cӱ thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc, phҧn ÿӕi Mӻ - DiӋm khӫng bӕ nhân dân, bҳt bӟ
cán bӝ kháng chiӃn. Ngөy quyӅn quұn Xuân Lӝc huy ÿӝng binh lính, cҧnh sát ÿӃn ÿàn áp
nhѭng ÿӗng bào vүn hiên ngang hô vang các khҭu hiӋu ÿҩu tranh, buӝc ÿӏch phҧi rút lӵc lѭӧng
vӅ, cӕ thӫ trong các ÿӗn bót, công sӣ.
Ngày 7 tháng 7 năm 1956, Ngô Ĉình DiӋm chính thӭc lên nҳm quyӅn tәng thӕng, công
khai tuyên bӕ: “không tә chӭc tәng tuyӇn cӱ”, ÿҭy mҥnh chiӃn dӏch “tӕ cӝng”, “diӋt cӝng”.
Thӡi kǤ 1954 – 1956 Ĉҧng bӝ Biên Hòa kiӋn toàn cӫng cӕ ÿѭӧc hӋ thӕng cѫ sӣ Ĉҧng,
xây dӵng ÿѭӧc mҥng lѭӟi cѫ sӣ cách mҥng trong công nhân, nông dân và trí thӭc. Tӯ ÿӝi quân
chính trӏ ÿông ÿҧo này, Ĉҧng phát ÿӝng phong trào ÿҩu tranh chính trӏ mҥnh mӁ vӟi khҭu hiӋu
trung tâm là ÿòi các quyӅn lӧi dân sinh dân chӫ, ÿòi hiӋp thѭѫng tәng tuyӇn cӱ.
I.2. N͝i d̵y phá khám Tân Hi͏p (12 – 1956):
Ĉҫu năm 1956, Mӻ - DiӋm tұp trung lӵc lѭӧng ÿánh phá cách mҥng, ÿҭy mҥnh các chiӃn
dӏch “tӕ cӝng”, “diӋt cӝng” trên toàn miӅn Nam. Chúng ÿánh vào nhân dân mà ÿӕi tѭӧng chӫ
yêu trѭӟc mҳt là cán bӝ, ÿҧng viên, nhӳng ngѭӡi kháng chiӃn cNJ và nhӳng gia ÿình cѫ sӣ cách
mҥng. Chúng hy vӑng dùng bҥo lӵc bҳt nhân dân phát hiӋn, tӕ cáo cán bӝ, ÿҧng viên. Mӻ -
DiӋm mӣ ÿҫu chính sách “tӕ cӝng, diӋt cӝng” bҵng nhiӅu hình thӭc: chúng tuyên truyӅn xuyên
tҥc lӏch sѭ, phӫ ÿӏnh công lao cӫa Ĉҧng Cӝng sҧn ViӋt Nam trong kháng chiӃn chӕng Pháp và
thanh lӑc chia dân ÿӇ kiӇm soát.
Tháng 7 năm 1956, Mӻ - DiӋm mӣ chiӃn dӏch Trѭѫng Tҩn Bӱu ÿánh phá khӕc liӋt nhҵm
ÿàn áp phong trào và tiêu diӋt cán bӝ, ÿҧng viên, cѫ sӣ cách mҥng. Chúng dùng lӵc lѭӧng chӫ
lӵc kӃt hӧp vӟi bӑn bҧo an dân vӋ, công an cҧnh sát chà ÿi xát lҥi hҫu hӃt các xã ҩp ӣ Biên Hòa,
tұp trung là các ÿӗn ÿiӅn cao su, các vùng căn cӭ kháng chiӃn ӣ Tân Uyên, Vƭnh Cӱu, Long
Thành… NhiӅu cán bӝ, ÿҧng viên cӫa tӍnh Biên Hòa sa vào tay giһc. Hàng trăm cán bӝ, ÿҧng
viên và quҫn chúng cѫ sӣ khҳp các huyӋn thӏ ӣ Biên Hòa bӏ bҳt bӟ, tù ÿày.
Nhà tù Tân HiӋp mà chӃ ÿӝ Mӻ - DiӋm gӑi là “Trung tâm huҩn chӍnh Biên Hòa” có diӋn
tích 3.600 m2 nҵm cҥnh quӕc lӝ 1 ÿӕi diӋn BӋnh viӋn tâm thҫn Biên Hòa, cách trung tâm thӏ xã
Biên Hòa 2 km vӅ phía Ĉông. Ĉây là mӝt trong sáu nhà tù lӟn cӫa ÿӏch ӣ miӅn Nam nѭӟc ta lúc
bҩy giӡ. Sau HiӋp ÿӏnh Giѫ–ne–vѫ, Mӻ - DiӋm ÿã bҳt hàng ngàn cán bӝ ÿҧng viên, ÿӗng bào
yêu nѭӟc khҳp miӅn Nam giam giӳ tҥi ÿây. ĈӃn thӡi ÿiӇm tháng 12 năm 1956 nhà tù Tân HiӋp
ÿӏch giam 1.872 ngѭӡi trong ÿó có nhiӅu nhân sƭ, trí thӭc yêu nѭӟc.
Trѭӟc nhӳng hành ÿӝng khӫng bӕ, tàn sát ngày càng trҳng trӧn cӫa Mӻ - DiӋm, thӵc lӵc
cách mҥng ngày càng tәn thҩt nghiêm trӑng. Không ҧo tѭӣng trong cuӝc “ÿҩu tranh chính trӏ
ÿѫn thuҫn” ÿӕi vӟi kҿ thù ngày càng lӝ rõ bӝ mһt phát xít, tӯ giӳa năm 1956, Ĉҧng ӫy nhà tù
Tân HiӋp (Biên Hòa) chӫ trѭѫng tә chӭc phá khám trӣ vӅ vӟi cách mҥng, vӟi nhân dân.
Tháng 11 năm 1956, phѭѫng án nәi dұy phá khám Tân HiӋp hoàn thành. Công tác chuҭn
bӏ ÿѭӧc tiӃn hành chһt chӁ và chu ÿáo. Ĉӝi xung kích gӗm nhӳng ÿӗng chí khӓe mҥnh, có kinh
nghiӋm chiӃn ÿҩu do ÿӗng chí NguyӉn Văn Cӝi, nguyên huyӋn ÿӝi phó huyӋn Cӫ Chi làm ÿӝi
trѭӣng, ÿӗng chí Lê Minh Toàn làm chính trӏ viên. Tә liên lҥc có 6 ngѭӡi do ÿӗng chí Ngô Văn

18.8 Page 178

▲back to top


Quҧng, Bí thѭ huyӋn ӫy Vƭnh Cӱu làm tә trѭӣng. Ĉӗng chí NguyӉn Văn Chuӝng ÿѭӧc Ĉҧng ӫy
cӱ làm trѭӣng ÿoàn tù vѭӧt ngөc trӣ vӅ căn cӭ.
Giӡ G, phá khám ҩn ÿӏnh là chiӅu ngày chӫ nhұt 02 tháng 12 năm 1956.
ChiӅu chӫ nhұt, nhà tù Tân HiӋp vүn trong không khí bình lһng nhѭ mӑi ngày. Sinh hoҥt
cӫa tù nhân vүn diӉn ra theo giӡ giҩc qui ÿӏnh cӫa trҥi. Sau buәi cѫm chiӅu, ÿúng 17 giӡ 30 ÿài
phát thanh Sài Gòn phát chѭѫng trình cә nhҥc. Anh chӏ em tù nhân tұp trung ngӗi trѭӟc cӱa trҥi
vӯa nghe nhҥc vӯa ÿӧi giӡ vào trҥi. Mӝt sӕ anh em còn lҧng vҧng quanh sân, gҫn cӝt cӡ và các
bót gác.
17 giӡ 40 phút, tҩt cҧ các ÿӗng chí trong lӵc lѭӧng xung kích ÿӅu ӣ trong tѭ thӃ sҹn sàng.
Các tә chiӃn ÿҩu áp sát nhӳng mөc tiêu ÿã ÿѭӧc phân công.
Ĉúng nhѭ phѭѫng án tác chiӃn giӡ ÿәi gác là lúc ÿӏch có nhiӅu sѫ hӣ. Ngày chӫ nhұt
cNJng là thӡi ÿiӇm mà binh lính có nhiӅu chӇnh mҧng hѫn ngày thѭӡng. Chín tháp canh xung
quanh trҥi giam theo qui ÿӏnh phҧi có 3 lính gác thѭӡng trӵc, gác cәng 3 ngѭӡi, cӝng tҩt cҧ là
30. Nhѭng thӵc tӃ cuӝc giao ca gác vào buәi chiӅu ngày chӫ nhұt này mӛi tháp chӍ còn mӝt lính
canh. Kho vNJ khí có khoҧng 9 – 10 tên lính, hӃt phiên trӵc ÿã nӝp súng ÿҥn vào kho và ngӗi tán
gүu. Toàn bӝ lính trӵc trong thӡi ÿiӇm này chӍ còn 12 tên. Sӕ còn lҥi ÿӅu vӅ vӟi gia ÿình ӣ trҥi
C hoһc la cà trong các hàng quán.
17 giӡ 50 phút, sau tiӃng kҿng báo tù nhân vào trҥi thì tiӃng hô “xung phong” vang dұy
khҳp nѫi. Xung kích nhanh chóng tiӃn thҷng ÿӃn mөc tiêu. Tә xung kích do các ÿӗng chí Lê
Toàn Thѭ, Tѭ Tăng, Cӝi, Mìn, Nhàn, Sӓi, Còn Lém… xông thҷng vào kho vNJ khí bҳt trói
trѭӣng toán gác lҩy toàn bӝ vNJ khí. Bӑn lính kӃ bên hӕt hoҧng bӓ chҥy tán loҥn. Cùng lúc ÿó
mӝt tә xông thҷng ÿӃn nhà tên giám ÿӕc Tính. Vӧ hҳn la hoҧng, tên công an tài xӃ chҥy ÿӃn
ӭng cӭu bӏ anh em ta ÿánh gөc. Mӝt bӝ phұn xung kích xông thҷng vào trҥi giam bҳt trói tên
thѭӧng sƭ chӍ huy lính bҧo an và cҳt dây ÿiӋn thoҥi.
Phҧi mҩt mҩy phút sau cánh cәng mӟi mӣ ÿѭӧc. Anh em tù nhân tӯ các trҥi D, E, G ào ҥt
tuôn ra cӱa. Trѭӟc làn sóng ngѭӡi tràn ra nhѭ nѭӟc vӥ bӡ, tên lính gác bên ngoài cәng chính
giѭѫng súng bҳn, lұp tӭc bӏ mӝt xung kích quұt ngã và ÿoҥt lҩy súng. Dòng ngѭӡi tuôn ra cӱa
mӛi lúc mӝt ÿông. Mӝt sӕ anh chӏ em không ÿѭӧc phә biӃn trѭӟc cNJng vӝi vàng chҥy theo.
Cánh cәng chính trҥi giam thay vì khi mӣ kéo vào nhѭng trong lúc vӝi vàng tù nhân lҥi cӕ sӭc
ÿҭy bұt ra nên chӍ mӣ ÿѭӧc mӝt cánh, cánh kia chӍ hé ÿѭӧc mӝt phҫn gây ùn tҳc, mӝt sӕ anh em
kênh nhau nhҧy vӑt qua hàng rào. TiӃng hô xung phong vang dӝi, tiӃng gӑi nhau, tiӃng chân
chҥy rҫm rұp cӫa hàng trăm ngѭӡi. Lúc ÿҫu lӵc lѭӧng xung kích cӫa ta hoàn toàn làm chӫ tình
hình. Hѫn 15 phút sau bӑn chúng mӟi hoàn hӗn, vӝi vã nә súng phҧn kích và truy ÿuәi. Tên
trung sƭ Ĉһng Ĉӭc Tài, phó chӍ huy lính bҧo an trèo lên tháp canh sӕ 1 cùng tên lính gác dùng
trung liên bҳn xӕi xҧ ra hѭӟng cәng trҥi và sân banh. TiӃp ÿó tên thѭӧng sƭ Lê Văn HuӅ cNJng ra
lӋnh cho tên lính ӣ tháp canh sӕ 2 bҳn chéo ra ngoài lӝ 1.
Theo kӃ hoҥch cӫa ta thì khi dӭt ÿiӇm hoàn toàn các mөc tiêu bên trong, lӵc lѭӧng xung
kích nhanh chóng chuyӇn ra ngoài triӇn khai chӕt chһn ӣ hai ÿҫu ÿѭӡng, dùng súng cѭӟp ÿѭӧc
bҳn áp chӃ các tháp canh sӕ 1 và sӕ 2 ÿӇ yӇm trӧ anh chӏ em tiӃp tөc chҥy thoát. Do có sӵ ùn
tҳc ngoài dӵ kiӃn, nên không thӵc hiӋn ÿѭӧc phѭѫng án.
Khi ÿӏch nә súng, mӝt bӝ phұn xung kích gӗm các ÿӗng chí NguyӉn ChiӃn LNJy (Hai
Thông), Phҥm Văn Rô, Tân, Thӭc… ÿang vұn ÿӝng vӅ phía sau trҥi E, quay súng bҳn kiӅm chӃ
hai tháp canh (tháp 1 và 2) nhҵm hút hӓa lӵc ÿӏch vӅ phía sau.
Trѭӟc làn ÿҥn xӕi xҧ cӫa ÿӏch, sӕ anh chӏ em ta chҥy ra sau trúng ÿҥn gҫn 30 ÿӗng chí
vӯa hy sinh, vӯa bӏ thѭѫng nҵm trѭӟc cәng trҥi, bên ngoài sân banh và ven bӡ suӕi.

18.9 Page 179

▲back to top


Cuӝc nәi dұy phá khám nә ra trong vòng 40 phút. ĈӃn 18 giӡ 30 sӕ tù nhân còn lҥi bӏ
ÿӏch gom vào các trҥi, binh lính canh giӳ nghiêm ngһt.
Sau khi thoát khӓi trҥi giam, ÿoàn vѭӧt ngөc chia làm nhiӅu cánh ÿӇ tìm vӅ căn cӭ. Mһc
dҫu ÿӏch tăng cѭӡng lӵc lѭӧng truy ÿuәi, phөc kích bӕ ráp gҳt gao, nhѭng không mӝt ai nҧn
lòng, có 462 ÿӗng chí thoát ÿѭӧc trӣ vӅ tӟi căn cӭ.
Gҫn 500 cán bӝ, ÿҧng viên vӟi 41 khҭu súng các loҥi thu ÿѭӧc là nguӗn bә sung vô giá
cho phong trào vNJ trang Ĉӗng khӣi ӣ miӅn Nam.
Trong lӏch sӱ ÿҩu tranh cách mҥng cӫa nhân dân ta, ÿây là cuӝc nәi dұy phá khám ÿӇ tӵ
giҧi phóng có quy mô lӟn nhҩt, ÿѭa ÿѭӧc sӕ lѭӧng lӟn cán bӝ nòng cӕt cӫa Ĉҧng vӅ vӟi cách
mҥng và cѭӟp ÿѭӧc sӕ lѭӧng vNJ khí nhiӅu nhҩt.
I.3. Tr̵n ÿánh MͿ t̩i Nhà Xanh (BIF):
Sau nhӳng chiӃn dӏch khӫng bӕ ác liӋt cӫa Mӻ - ngөy, lӵc lѭӧng cách mҥng bӏ tәn thҩt
nghiêm trӑng. Phong trào bӏ dìm trong máu và nѭӟc mҳt. Trѭӟc tình hình ÿó, sӕ cán bӝ, ÿҧng
viên còn lҥi và quҫn chúng cách mҥng muӕn cҫm ngay vNJ khí ÿánh trҧ quân thù.
Tháng 12 năm 1956, Xӭ ӫy hӑp ÿánh giá tình hình và ÿӅ ra chӫ trѭѫng: “do nhu cҫu cӫa
cách mҥng miӅn Nam, trong chӯng mӵc nào ÿó cҫn có lӵc lѭӧng tӵ vӋ và vNJ trang tuyên truyӅn
ÿӇ hӛ trӧ cho ÿҩu tranh chính trӏ và tiӃn tӟi sau này dùng lӵc lѭӧng vNJ trang ÿó ÿӇ làm cách
mҥng ÿánh ÿә Mӻ - DiӋm… Tích cӵc xây dӵng lӵc lѭӧng vNJ trang tuyên truyӅn, lұp các ÿӝi vNJ
trang bí mұt, xây dӵng căn cӭ rӯng núi, tranh thӫ vұn ÿӝng, cҧi tҥo, tұp hӧp lӵc lѭӧng giáo phái
bӏ Mӻ - DiӋm ÿánh tan ÿӭng vào hàng ngNJ nhân dân, lӧi dөng danh nghƭa giáo phái ky khai ÿӇ
diӋt ác ôn”(71[6]).
Ĉҫu năm 1957, “”ĈӅ cѭѫng cách mҥng miӅn Nam” và nghӏ quyӃt cӫa Xӭ ӫy ÿѭӧc Liên
tӍnh ӫy miӅn Ĉông triӇn khai cho cán bӝ chӫ chӕt cӫa Biên Hòa.
Lo sӧ trѭӟc làn sóng ÿҩu tranh cách mҥng cӫa nhân dân ta ÿang dâng lên mҥnh mӁ khҳp
nѫi ӣ miӅn Nam, cay cú trѭӟc nhӳng thҩt bҥi vӅ quân sӵ, chính trӏ, ngoҥi giao, ngày 1 tháng 12
năm 1958, Mӻ - DiӋm dã man ÿҫu ÿӝc giӃt hҥi hàng trăm cán bӝ, ÿҧng viên và ÿӗng bào yêu
nѭӟc ӣ nhà tù Phú Lӧi (Bình Dѭѫng). Cҧ nѭӟc căm phүn. TӍnh ӫy Biên Hòa chӍ ÿҥo ngay cuӝc
ÿҩu tranh chính trӏ vӟi quy mô lӟn trong toàn tӍnh. Bҩt chҩp sӵ ngăn cҩm khӫng bӕ cӫa ÿӏch,
hàng ngàn ÿӗng bào ӣ các huyӋn thӏ ӣ Biên Hòa, Long Khánh kéo vӅ Sài Gòn, các thӏ xã, thӏ
trҩn biӇu tình vҥch trҫn bӝ mһt phát xít tàn bҥo cӫa chӃ ÿӝ Mӻ - DiӋm.
Tháng 5 năm 1959, Mӻ - DiӋm ban hành luұt 10/59 lê máy chém ÿi khҳp miӅn Nam gây
nhiӅu tӝi ác vӟi ÿӗng bào ta, hành hình cán bӝ, ÿҧng viên không cҫn xét xӱ. ThӃ nhѭng, Mӻ -
DiӋm càng ÿiên cuӗng khӫng bӕ dã man thì lòng căm thù cӫa nhân dân ta ÿӕi vӟi bӑn chúng
càng cao, ý chí cách mҥng càng thêm kiên ÿӏnh.
ĈӇ ngăn chһn nhӳng hành ÿӝng tôi ác cӫa giһc mà bӑn ÿҫu sӓ chӍ huy là bè lNJ cӕ vҩn
Mӻ, ban lãnh ÿҥo Liên tӍnh ӫy miӅn Ĉông quyӃt ÿӏnh tә chӭc lӵc lѭӧng tұp kích vào trө sӣ phái
ÿoàn cӕ vҩn quân sӵ Mӻ (MAAG) ÿóng tҥi nhà máy cѭa BIF thӏ xã Biên Hòa. Văn phòng nhà
máy cѭa BIF trӣ thành cѭ xá chuyên gia Mӻ trong phái ÿoàn MAAG (72[7]) ÿang làm nhiӋm vө
cӕ vҩn huҩn luyӋn cho sѭ ÿoàn 7 ngөy ӣ Biên Hòa.
Liên tӍnh ӫy quyӃt ÿӏnh chӑn mӝt sӕ ÿiӇm ӣ Biên Hòa ÿӇ ÿiӅu nghiên ÿánh Mӻ. Ĉánh Mӻ
ӣ Biên Hòa thҳng lӧi sӁ có tác ÿӝng lӟn vì sau Sài Gòn, ÿay là hұu cӭ, là trung tâm ÿҫu não cӫa
(71[6]) Trích Ngh͓ quy͇t Xͱ ͯy Nam b͡ tháng 12 – 1956. Tài li͏u l˱u t̩i Phòng nghiên cͱu l͓ch s͵ Ĉ̫ng Ĉ͛ng Nai
(72[7]) Mission Army American Group: phái ÿoàn c͙ v̭n quân s͹ cͯa MͿ. Trͭ s˯ chính cͯa MAAG ÿ̿t t̩i Sài Gòn, ngoài
ra, hai trͭ sͧ khác ÿ̿t t̩i Ĉà N̽ng và Biên Hòa phͭ trách ch͑ huy hṷn luy͏n quân ngͭy ͧ mi͉n Trung và mi͉n Ĉ͛ng Nam b͡.

18.10 Page 180

▲back to top


bӑn Mӻ - ngөy ӣ miӅn Ĉông, nѫi ÿѭӧc mӋnh danh là “sân sau cӫa Sài Gòn”. Ban quân sӵ miӅn
Ĉông giao trách nhiӋm cho ÿӗng chí Lâm Quӕc Ĉăng tә chӭc thӵc hiӋn nhiӋm vө quan trӑng
này vӟi phѭѫng châm là tuyӋt ÿӕi bí mұt, an toàn, chҳc thҳng.
Ĉҫu tháng 2 năm 1959, ÿӗng chí NguyӉn Văn Hoa (Năm Hoa) ÿҥi ÿӝi phó C250 nguyên
là thӏ ӫy viên thӏ xã Biên Hòa nghiên cӭu tình hình. Cuӕi tháng 6 năm 1959, Liên tӍnh ӫy và
Ban quân sӵ miӅn Ĉông thông qua phѭѫng án tұp kích vào cѭ xá bӑn cӕ vҩn quân sӵ Mӻ ӣ
Biên Hòa và ҩn ÿӏnh vào 19 giӡ ngày 7 tháng 7 năm 1959 mә súng.
ChiӅu tӕi ngày 5 tháng 7 năm 1959, tӯ căn cӭ chiӃn khu Ĉ, phân ÿӝi vNJ trang gӗm 6
ÿӗng chí nhұn lӋnh xuҩt phát. Khuya ngày 5 tháng 7, ÿѫn vӏ ÿã vӅ gò Cây Trâm Muӕi rӯng Tân
Phong – Khu căn cӭ cӫa Thӏ ӫy Biên Hòa. Tҥi ÿây các ÿҧng viên mұt cӫa chi bӝ sӣ cao su Bàu
Hang ÿã lo sҹn ÿiӇm trú quân, chuҭn bӏ cѫm nѭӟc phөc vө anh em. Ngày 6 tháng 7, ÿӗng chí
Ba LӉ vào căn cӭ gһp mһt toàn ÿӝi, trao ÿәi vӅ tình hình và kӃ hoҥch tác chiӃn.
Ĉêm 6 tháng 7, ÿӝi vNJ trang tiӃp tөc bí mұt hành quân vӅ rӯng chӗi Gò Me ém quân
trong căn hҫm bí mұt phía sau nhà má NguyӉn Thӏ Xuân (Ba Xuân) - mӝt cѫ sӣ cách mҥng cӫa
Thӏ ӫy Biên Hòa.
Ngày 7 tháng 7 khoҧng 19 giӡ, nhá nhem tӕi, phân ÿӝi vNJ trang cҧi trang thành toán lính
ÿi tuҫn tӟi Gò Me men theo bӡ ruӝng tiӃn thҷng vào mөc tiêu. Tín hiӋu cӫa cѫ sӣ cho thҩy mӑi
bí mұt vүn hoàn toàn ÿҧm bҧo. Bên trong cѭ xá, sáu cӕ vҩn Mӻ ÿang chăm chú xem bӝ phim
“Cái áo rách”do diӉn viên Kanne Grain ÿóng, chiӃu bҵng mӝt máy chiӃu nhӓ ngay ӣ trong
phòng khách tҫng trӋt. Bӑn lính ÿӃn ÿәi phiên gác. Ĉӗng chí NguyӉn Thành Long, tӵ vӋ mұt,
nguyên là thӧ sӱa chӳa ÿiӋn ӣ tiӋm Minh TuyӃn (chӧ Biên Hòa) kӏp thӡi nә súng diӋt tên lính
gác cәng. Mӝt sӕ tӵ vӋ mұt khác cNJng nhanh chóng chһn kho súng, cho nә thӫ pháo ӣ khu nhà
tên sƭ quan chӍ huy và dãy nhà lính, làm nhiӋm vө kӅm chân ÿӏch, không cho chúng phҧn công
ÿánh vào sau lѭng các chiӃn sƭ vNJ trang. Các chiӃn sƭ vNJ trang nhanh chóng theo lӕi cәng phө
tiӃn vào áp sát cѭ xá. Hai ÿӗng chí bí mұt nҩp sau cӱa sә chƭa súng vào bên trong sҹn sàng nhҧ
ÿҥn. Hai chiӃn sƭ khác ém sát sau tҩm rèm che cӱa phòng ăn. Riêng ÿӗng chí HuӅ và ÿӗng chí
Sҳc mang mìn theo lӕi cӱa hông (lӕi xuӕng bӃp) lӧi dөng lúc ÿӏch tҳt ÿèn xem phim. Ĉѭa mìn
vào ÿһt sҹn bên trong. Nhѭng ngay lúc ÿó, ÿèn trong phòng bәng bұt sáng. Cuӕn phim thӭ nhҩt
ÿã hӃt, trung sƭ Ovmand mӣ công tҳc ÿèn ÿӇ thay phim. Trѭӟc tình huӕng bҩt ngӡ, ÿӗng chí
Năm Hoa phát lӋnh nә súng ngay. Mҩy loҥt tiӇu liên tӯ phía hai cӱa sә bҳn chéo vào phòng.
ThiӃu ta B.Buis và trung sƭ C. Ovmand trúng ÿҥn chӃt tҥi chӛ, ÿҥi úy Boston bӏ thѭѫng. Cùng
lúc, ÿӗng chí HuӅ ôm quҧ mìn bѭӟc lên bұc tam cҩp cӱa hông thì ÿөng phҧi tên bӗi bàn hӕt
hoҧng lao xuӕng. Mӝt lính Mӻ nhҧy xuӕng trѭӡn qua phòng bên ÿӇ tҳt ÿèn. Không ÿӇ cho bӑn
Mӻ kӏp phҧn ӭng, nhұn rõ thӡi cѫ diӋt ÿӏch, ÿӗng chí HuӅ dNJng cҧm chҩp nhұn hy sinh. Anh hô
to: “chҩm ÿiӋn”. Ĉӗng chí Sҳc ӣ phía sau chұp mҥnh hai ÿҫu dây vào khӕi pin. Mӝt quҫng lӱa
chӟp sáng lòa kèm theo mӝt tiӃng nә mҥnh làm rung chuyӇn mҥnh cҧ mӝt khu vӵc cѭ xá. HӋ
thӕng ÿèn phөt tҳt. Ĉӗng chí NguyӉn Văn HuӅ anh dNJng hy sinh, ÿӗng chí Sҳc bӏ thѭѫng. Bӕn
ÿӗng chí còn lҥi xông thҷng vào nhà quét vài loҥt ÿҥn và nhanh chóng dìu ÿӗng chí Sҳc rút ra
ngoài.
Trұn ÿánh diӉn ra chѭa ÿҫy 15 phút. Ĉӏch không kӏp trӣ tay, kӇ cҧ sӕ lính bҧo vӋ nҵm sát
cѭ xá. Theo phѭѫng án, 5 ÿӗng chí còn lҥi trong ÿӝi vNJ trang vѭӧt rào, sân banh, ra lӝ 15 hѭӟng
suӕi Săng Máu, rút vӅ chiӃn khu an toàn. Tӵ vӋ mұt Thӏ ӫy Biên Hòa nhanh chóng tҧn vӅ các
nѫi, giҩu vNJ khí, thay ÿәi trang phөc.
Mӝt tiӃng ÿӗng hӗ sau trұn ÿánh, bӑn ÿӏch các nѫi mӟi ÿӃn ÿѭӧc khu cѭ xá Mӻ. Bӑn
quân cҧnh, cҧnh sát Sài Gòn cNJng cҩp tӕc kéo vӅ Biên Hòa phӕi hӧp truy lùng. Suӕt ÿêm lính

19 Pages 181-190

▲back to top


19.1 Page 181

▲back to top


ÿӏch nhӕn nháo khҳp nѫi nhѭng chҷng phát hiӋn ÿѭӧc gì ngoài mӝt sӕ vӃt tích nghi trang còn
lѭu lҥi.
ThӃ là sau mҩy tháng trӡi âm thҫm chuҭn bӏ vӟi bao công sӭc cӫa cán bӝ, chiӃn sƭ và
nhân dân miӅn Ĉông, trӵc tiӃp là ÿѫn vӏ ÿһc công C250 và Ĉҧng bӝ nhân dân thӏ xã Biên Hòa,
trұn tұp kích ÿӏch vào cѭ xá phái ÿoàn cӕ vҩn Mӻ ӣ BIF (Nhà Xanh) hoàn thành thҳng lӧi.
Trұn ÿánh phái ÿoàn cӕ vҩn quân sӵ Mӻ tҥi Nhà Xanh (BIF) là trұn ÿánh Mӻ ÿҫu tiên cӫa
nhân dân miӅn Nam trong cuӝc kháng chiӃn chӕng Mӻ cӭu nѭӟc.
II. BIÊN HÒA TӮ ĈӖNG KHӢI ĈӂN PHÁ ҨP CHIӂN LѬӦC (1961 – 1965)
II.1. Ĉ͛ng Khͧi:
Sau nhӳng ÿӧt ÿánh phá khӕc liӋt cӫa ÿӏch, ÿӃn cuӕi năm 1959, tӍnh Biên Hòa chӍ còn 1
chi bӝ Ĉҧng bí mұt ӣ Thái Hòa, 1 chi bӝ ӣ vùng Bù Cháp, Lý Lӏch và mӝt sӕ ÿҧng viên hoҥt
ÿӝng ÿѫn tuyӃn. Trong tình thӃ hiӇm nghèo tѭӣng chӯng không thӇ vѭӧt qua ÿѭӧc ҩy, sӕ cán
bӝ ÿҧng viên và cѫ sӣ còn lҥi vүn kiên cѭӡng, giӳ vӳng ý chí cách mҥng, vѭӧt qua nhiӅu cam
go, thӱ thách ÿӇ gҫy dӵng lҥi cѫ sӣ, khôi phөc phong trào ÿҩu tranh.
Tháng 1 năm 1959, Ban chҩp hành Trung ѭѫng Ĉҧng hӑp Hӝi nghӏ lҫn thӭ 15 (khóa II)
ÿӅ ra ÿѭӡng lӕi cách mҥng ViӋt Nam trong giai ÿoҥn mӟi. “Con ÿ˱ͥng phát tri͋n c˯ b̫n cͯa
cách m̩ng mi͉n Nam là dùng b̩o l͹c, theo tình hình cͭ th͋ và yêu c̯u hi͏n nay cͯa cách m̩ng
thì ÿ˱ͥng l͙i dùng b̩o l͹c là: ḽy sͱc m̩nh cͯa qu̯n chúng, d͹a vào l͹c l˱ͫng chính tr͓ cͯa
qu̯n chúng là chͯ y͇u, k͇t hͫp vͣi l͹c l˱ͫng vNJ trang nhi͉u hay ít, tùy theo tình hình, ÿ͋ ÿánh
ÿ͝ quy͉n th͙ng tr͓ cͯa ÿ͇ qu͙c và phong ki͇n, d͹ng lên chính quy͉n cách m̩ng cͯa nhân dân
(73[8]).
Liên tӍnh ӫy miӅn Ĉông cӱ cán bӝ vӅ các tӍnh triӇn khai nghӏ quyӃt và kӃ hoҥch nәi dұy
vNJ trang khӣi nghƭa ӣ các ÿӏa phѭѫng.
Ĉҫu tháng 2 năm 1960 tҥi rӯng Thái Hòa (Tân Uyên), TӍnh ӫy Biên Hòa hӑp triӇn khai
nghӏ quyӃt 15 và nghӏ quyӃt cӫa Xӭ ӫy Nam bӝ. Biên Hòa gһp nhiӅu khó khăn, TӍnh ӫy chӍ còn
5 ÿӗng chí. Các huyӋn thӏ trong tӍnh, sӕ cán bӝ ÿҧng viên còn lҥi ít ӓi.
Ĉѫn vӏ vNJ trang tұp trung cӫa tӍnh lúc này phát triӇn ÿѭӧc hѫn mӝt trung ÿӝi. TӍnh ӫy chӫ
trѭѫng sӱ dөng lӵc lѭӧng vNJ trang cӫa tӍnh tiӃn hành ÿӧt vNJ trang tuyên truyӅn, trӑng ÿiӇm là
các xã vùng chiӃn khu Ĉ khҭn trѭѫng mӣ rӝng ÿӏa bàn hoҥt ÿӝng xuӕng các huyӋn. Tin chiӃn
thҳng ӣ Tua 2 (Tây Ninh), thҳng lӧi cӫa phong trào Ĉӗng Khӣi ӣ BӃn Tre và nhiӅu nѫi khác
làm nӭc lòng quân dân tӍnh Biên Hòa. Tháng 3 năm 1960, vӟi sӵ hӛ trӧ cӫa bӝ ÿӝi tӍnh, nhân
dân các xã Thѭӡng Lang, Tân Tӏch, Tân Hòa, Mӻ Lӝc… ÿӗng loҥt nәi dұy diӋt tӅ trӯ gian, trҩn
áp bӑn phҧn cách mҥng. Làn sóng khӣi nghƭa nhanh chóng lan rӝng khҳp trong vùng. ChӍ trong
mӝt thӡi gian ngҳn ta giành quyӅn làm chӫ trên mӝt vùng rӝng lӟn, thanh niên hăng hái thoát ly
gia nhұp lӵc lѭӧng vNJ trang. Lӵc lѭӧng vNJ trang phát triӇn xuӕng các vùng giáp ranh chiӃn khu
tuyên truyӅn, phát ÿӝng, phӕi hӧp quҫn chúng nәi dұy phá rã bӝ máy kìm kҽp cӫa ÿӏch ӣ xã ҩp,
giành quyӅn làm chӫ.
Tháng 9 năm 1960, hai tӍnh Biên Hòa và Thӫ Dҫu Mӝt ÿѭӧc Xӭ ӫy quyӃt ÿӏnh sát nhұp
làm tӍnh Thӫ Biên (ÿӗng chí Lê Quang Chӳ Bí Thѭ), các huyӋn thӏ trong tӍnh Biên Hòa ÿѭӧc
sҳp xӃp lҥi. Ĉѭӧc Xӭ ӫy tăng cѭӡng mӝt trung ÿӝi vNJ trang, tӍnh Thӫ Biên thành lұp ÿѫn vӏ vNJ
trang tұp trung cӫa tӍnh: Ĉҥi ÿӝi 380 chính thӭc ra ÿӡi và chӍ ÿҥo các huyӋn khҭn trѭѫng tә
(73[8]) Cu͡c kháng chi͇n ch͙ng MͿ cͱu n˱ͣc năm 1975: Nhͷng s͹ ki͏n quân s͹ - Nxb.Quân ÿ͡i nhân dân. Hà N͡i 1980,
trang 49.

19.2 Page 182

▲back to top


chӭc, xây dӵng bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng huyӋn, du kích xã làm nòng cӕt cho phong trào vNJ trang khӣi
nghƭa.
Tháng 7 năm 1961, Xӭ ӫy quyӃt ÿӏnh tách tӍnh Thӫ Biên. TӍnh Biên Hòa ÿѭӧc lұp lҥi bao
gӗm các huyӋn Vƭnh Cӱu, Long Thành, Nhѫn Trҥch, huyӋn cao su Bình Sѫn và thӏ xã Biên
Hòa (74[9]). Lӵc lѭӧng vNJ trang cӫa tӍnh lҩy phiên hiӋu ÿҥi ÿӝi 240 (C240). Tháng 9 năm 1961,
bӝ ÿӝi chӫ lӵc MiӅn ÿánh tiӇu khu Phѭӟc Thành giành thҳng lӧi. Lҫn ÿҫu tiên ta ÿánh chiӃm,
giҧi phóng mӝt tӍnh lӷ, mӣ rӝng vùng căn cӭ cách mҥng. ChiӃn thҳng Phѭӟc Thành tác ÿӝng
trӵc tiӃp ÿӃn ÿӏa bàn tӍnh Biên Hòa.
Tӯ khi có Nghӏ quyӃt 15, chӫ trѭѫng ÿҩu tranh chính trӏ kӃt hӧp ÿҩu tranh vNJ trang dѭӟi
sӵ lãnh ÿҥo cӫa TӍnh ӫy, quân dân Biên Hòa ÿã anh dNJng nәi dұy, ÿұp tan bӝ máy kiӅm kҽp xã,
ҩp ӣ nhiӅu vùng mà ÿӏch xây dӵng, xoay chuyӇn tình thӃ vNJ trang khӣi nghƭa, giành nhiӅu
thҳng lӧi.
II.2. Phá ̭p chi͇n l˱ͫc:
Phong trào Ĉӗng khӣi ÿҭy ngөy quyӅn Sài Gòn ÿӭng trѭӟc nguy cѫ sөp ÿә, ÿӃ quӕc Mӻ
ngoan cӕ leo thang thӵc hiӋn chiӃn lѭӧc “chiӃn tranh ÿһc biӋt”. Tháng 11 năm 1961, kӃ hoҥch
Stalây Tây lѫ (Staley – Taylor), ÿѭӧc Tәng thӕng và Hӝi ÿӗng an ninh Mӻ chính thӭc thông
qua. Ĉӏch sӱ dөng nhiӅu biӋn pháp, nhiӅu âm mѭu thâm ÿӝc trên các mһt: chính trӏ, quân sӵ,
kinh tӃ, văn hóa mà trong ÿó “xѭѫng sӕng” cӫa chѭѫng trình “bình ÿӏnh” là gom dân lұp ҩp
chiӃn lѭӧc. Ҩp chiӃn lѭӧc thӵc chҩt là khoanh dân, gom dân vào “khu bình ÿӏnh”, “khu trù
mұt”, “khu ÿӏnh cѭ”, tҥo vành ÿai trҳng ÿӇ kiӅm kҽp, tách dân vӟi cách mҥng. KӃ hoҥch gom
dân lұp ҩp chiӃn lѭӧc ÿѭӧc Mӻ - ngөy nâng lên thành “quӕc sách”. Chúng dӵ kiӃn sӁ lұp 12
ngàn ҩp chiӃn lѭӧc trên toàn miӅn Nam vào cuӕi năm 1963.
Chính quyӅn Ngô Ĉình DiӋm cho rҵng lұp ҩp chiӃn lѭӧc là thӵc hiӋn phѭѫng châm dùng
mӝt mNJi tên bҳn trúng ba mөc tiêu: “VӅ chính trӏ dӵa vào dân chӫ pháp trӏ làm dân trong ҩp tӵ
cai quҧn, ÿѭӧc pháp luұt bҧo vӋ. VӅ xã hӝi dӵa vào cӝng ÿӗng thӵc hiӋn “xã hӝi công bҵng”,
cҧi thiӋn dân sinh. VӅ quân sӵ, tách Cӝng sҧn ra khӓi nhân dân, xây dӵng hҥ tҫng cѫ sӣ cӫa
ViӋt Nam Cӝng hòa, làm cho Cӝng sҧn mҩt lӧi thӃ, không còn chӛ dӵa, không ÿѭӧc tuyӇn
ngѭӡi, và “ҩp chiӃn lѭӧc” cNJng chính là ÿiӇm tӵa cӫa lӵc lѭӧng vNJ trang ViӋt Nam Cӝng hòa”.
Tháng 3 năm 1962, Mӻ - DiӋm mӣ chiӃn dӏch “Mһt trӡi mӑc” tung lӵc lѭӧng kӇ cҧ lӵc
lѭӧng quân tәng trù bӏ, bҧo an, dân vӋ… liên tiӃp mӣ hàng chөc cuӝc hành quân, càn quét vӟi
quy mô tӯ cҩp ÿҥi ÿӝi ÿӃn cҩp trung ÿoàn khӫng bӕ bҳn giӃt gom dân, khoanh dân vào các ҩp
chiӃn lѭӧc.
Ӣ tӍnh Biên Hòa, Long Khánh ÿӏch xây dӵng nhiӅu loҥi hình ҩp chiӃn lѭӧc khác nhau:
vùng nông thôn, rӯng núi, vùng thӏ xã, thӏ trҩn, vùng ÿӗn ÿiӅn cao su, vùng di cѭ Thiên Chúa
giáo… Ӣ nông thôn ÿӏch gom dân, xúc tát dân vӅ các trөc lӝ giao thông, các khu ÿӏnh cѭ chung
quanh các căn cӭ quân sӵ, rӗi cѭӥng bӭc nhân dân ÿào hào, dӵng rào, ÿҳp lNJy. Mӛi ngѭӡi dân
trong ҩp tӯ 18 tuәi trӣ lên ÿӅu phҧi nӝp cây, chông tre, phҧi ÿào tӯ 3 ÿӃn 5 mét hào giao thông
sâu 2 mét, rӝng 5 mét, ÿáy 3 mét. Khӕi lѭӧng ÿҩt ÿào ÿѭӧc ÿҳp thành mӝt bӡ ÿê cao tӯ 1 mét
ÿӃn 1,5 mét. Bên trên các bӡ ÿê, chúng xây dӵng các ô, ө công sӵ. Bao quanh giao thông hào là
hàng rào gҫn 2 mét, mһt bên trong là hàng rào bҵng cây hoһc tre ÿan chéo thành hình mҳt cáo
cao 3 mét chƭa mNJi nhӑn lên trӡi, mһt ngoài là hàng rào cӑc thép, kӁm gai kiên cӕ. Có nѫi ÿӏch
thҧ thêm kӁm gai bùng nhùng và trӗng tre xung quanh và phía dѭӟi giao thông hào ÿӏch cҳm
chông tre, gài mìn, lӵu ÿҥn dày ÿһc. Mӛi ҩp chӍ chӯa 2 hoһc 3 cәng ra vào, có nhiӅu vӑng gác
(74[9]) Ban ch̭p hành T͑nh g͛m ÿ͛ng chí Lê Quang Chͷ, Bí th˱; ÿ͛ng chí Ba Ĉ̷c, phó bí th˱. Huy͏n Long Thành ÿ˱ͫc
tách ra, l̵p thêm huy͏n Nh˯n Tr̩ch.

19.3 Page 183

▲back to top


ÿӇ kiӇm soát chһt chӁ viӋc ÿi lҥi cӫa nhân dân. Bên trong ҩp, ÿӏch tә chӭc bӝ máy kӅm kҽp bao
gӗm nhӳng tên tӅ ngөy ác ôn, bӑn cán bӝ bình ÿӏnh nông thôn… Chúng xây dӵng mҥng lѭӟi
mұt vө dày ÿһc, lӵc lѭӧng thanh niên chiӃn ÿҩu có vNJ trang và nhiӅu tә chӭc phҧn ÿӝng khác.
Chúng phân loҥi dân, phân ô, phân vùng, theo dõi sát mӑi sinh hoҥt cӫa nhân dân. Ӣ mӝt sӕ nѫi
chúng tách các gia ÿình cách mҥng vào “khu biӋt lұp” ÿӇ khӕng chӃ, ÿӗng thӡi làm “hàng rào
thӏt” mӛi khi ta tiӃn công. Mӛi ҩp có 2 ÿӃn 3 ÿӗn bót ÿѭӧc xây dӵng kiên cӕ do mӝt tiӇu ÿӝi
ÿӃn mӝt mӝt trung ÿӝi bҧo an hoһc dân vӋ chӕt giӳ. Ӣ nhӳng ҩp “trӑng yӃu” chúng tăng thêm
mӝt tiӇu ÿӝi ÿӃn mӝt trung ÿӝi lính ÿһc vө cӫa Ngô Ĉình Nhu (lính áo ÿen) và bӑn lính bình
ÿӏnh nông thôn.
Ӣ các sӣ cao su, Mӻ - DiӋm buӝc chӫ sӣ phҧi gom công nhân vӅ các trung tâm ÿӇ xây
dӵng ҩp. Mӝt sӕ ÿӗn ÿiӅn nhѭ Cҭm Mӻ, An Lӝc, Trҧng bom, Bình Sѫn… chúng tұp trung lӵc
lѭӧng xây dӵng thành các yӃu khu quân sӵ. Ӣ các vùng dân di cѭ Thiên Chúa giáo, Mӻ - DiӋm
dùng chiêu bài “chӕng cӝng bҧo vӋ ÿҥo”, lӯa bӏp ÿӗng bào. Chúng trang bӏ vNJ khí cho thanh
niên trong ҩp, biӃn các ҩp chiӃn lѭӧc thành các ҩp chiӃn ÿҩu chӕng cách mҥng. Có mӝt sӕ ҩp
chiӃn lѭӧc nhѭ ӣ Hӕ Nai, Trҧng Bom, Gia KiӋm, Bҧo Thӏ, Bҧo Ĉӏnh (Long Khánh) chúng tә
chӭc hai ÿӃn ba trung ÿӝi dân vӋ và thanh niên chiӃn ÿҩu trang bӏ súng ÿҥn ÿҫy ÿӫ.
Ĉӏch kiӇm soát gҳt gao viӋc ÿi lҥi, lөc xét kӻ lѭӥng nhӳng ai chúng tình nghi là cѫ sӣ
cách mҥng. Ĉӗng bào hҫu nhѭ bӏ tѭӟc ÿoҥt quyӅn sӕng. Ҩp chiӃn lѭӧc thӵc sӵ là trҥi giam, là
cӭ ÿiӇm quân sӵ cӫa ÿӏch.
Trѭӟc âm mѭu và thӫ ÿoҥn mӟi cӫa Mӻ - ngөy, tháng 2 năm 1962, Bӝ Chính trӏ Ban
chҩp hành Trung ѭѫng Ĉҧng ra nghӏ quyӃt vӅ công tác trѭӟc mҳt cӫa cách mҥng miӅn Nam:
kiên quyӃt ÿҭy mҥnh ÿҩu tranh chính trӏ, quân sӵ giành và giӳ thӃ chӫ ÿӝng, tích cӵc xây dӵng
lӵc lѭӧng vӅ mӑi mһt, ra sӭc phá hoҥi kӃ hoҥch Xtalây – Taylo, mӣ rӝng hѫn nӳa phong trào
giҧi phóng dân tӝc, khѫi sâu hѫn nӳa mâu thuҭn nӝi bӝ cӫa ÿӏch, tranh thӫ mҥnh mӁ sӵ ӫng hӝ
và ÿӗng tình cӫa lӵc lѭӧng hòa bình, dân chӫ và chӫ nghƭa xã hӝi trên thӃ giӟi, chӕng sӵ can
thiӋp vNJ trang quy mô cӫa ÿӃ quӕc Mӻ vào miӅn Nam ViӋt Nam, tiӃn lên giành nhӳng thҳng lӧi
to lӟn hѫn nӳa.
Ngày 15 tháng 3 năm 1962, Ӫy ban Mһt trұn Dân tӝc Giҧi phóng miӅn Nam ViӋt Nam ra
lӡi kêu gӑi: “NӃu ÿӃ quӕc Mӻ ngoan cӕ ÿiên cuӗng vNJ trang quy mô xâm lѭӧc miӅn Nam ViӋt
Nam ÿӇ thӵc hiӋn mѭu ÿӗ nô dӏch nhân dân thì nhân dân ta quyӃt ÿoàn kӃt mӝt lòng, hy sinh
chiӃn ÿҩu ÿӃn cùng ÿӇ giӳ vӳng nӅn ÿӝc lұp dân tӝc, giành quyӅn sӕng, tӵ do dân chӫ cho
mình.
Tháng 4 năm 1962, Thѭӡng vө Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam ra nghӏ quyӃt: Ĉҭy mҥnh ÿҩu
tranh chính trӏ và vNJ trang lâu dài, ÿánh lùi ÿӏch tӯng bѭӟc, giành thҳng lӧi tӯng phҫn, tiӃn lên
giành thҳng lӧi hoàn toàn. Xác ÿӏnh ba công tác trӑng yêu là kiên quyӃt phá ҩp chiӃn lѭӧc gom
dân cӫa ÿӏch, ra sӭc mӣ rӝng căn cӭ ÿӏa toàn diӋn vӳng mҥnh, khҭn trѭѫng xây dӵng lӵc lѭӧng
vNJ trang ba thӭ quân. Trong 3 nhiӋm vө, phá ҩp chiӃn lѭӧc là nhiӋm vө quan trӑng nhҩt.
Tӯ giӳa năm 1962, phong trào ÿҩu tranh 3 mNJi giáp công: vNJ trang, chính trӏ, binh vұn
ÿѭӧc phát ÿӝng rӝng khҳp trên hai huyӋn Long Thành và Nhѫn Trҥch. MNJi ÿҩu tranh quân sӵ
luôn ÿi ÿҫu. Bӝ ÿӝi và du kích liên tiӃp diӋt ác ôn, trҩn áp tӅ ngөy phҧn ÿӝng, vұn ÿӝng binh sƭ
ngөy giác ngӝ mang súng trӣ vӅ vӟi cách mҥng. Ӣ xã Phѭӟc An, ÿӏch tұp trung xây dӵng khu
trù mұt Hang Nai. Ĉây là “trӑng ÿiӇm” bình ÿӏnh cӫa ÿӏch ӣ khu lòng chҧo Nhѫn Trҥch. Bҵng
các biӋn pháp lӯa mӷ ÿi ÿôi vӟi khӕng chӃ, chúng khӫng bӕ, gom dân ӣ hai ҩp VNJng Gҩm và
Bào Bông phҧi dӗn vӅ khu trù mұt. HuyӋn ӫy Nhѫn Trҥch chӍ ÿҥo chi bӝ xã Phѭӟc An quyӃt
tâm phá vӥ kӃ hoҥch lұp khu trù mұt cӫa ÿӏch ngay tӯ lúc chúng bҳt ÿҫu. Nhân dân các ҩp ÿҩu
tranh liên tөc, ÿѭa yêu sách ÿòi tӵ do ÿi lҥi làm ăn, viӋn lý do bà con trong xã ÿӅu làm nghӅ

19.4 Page 184

▲back to top


chài lѭӟi theo con nѭӟc không thӇ tұp trung vӅ khu trù mұt. Chúng ÿѭa lính ÿӗn Gò Cát, VNJng
Gҩm… ÿӃn tӯng nhà, quҷng ÿӗ ÿҥc lên xe trѭӟc rӗi thúc ngѭӡi lên sau. Nhân dân chӕng xúc tát
dân diӉn ra quyӃt liӋt. Nay ÿӏch bҳt lên, mai nhiӅu gia ÿình lҥi chӣ ÿӗ ÿҥc vӅ ÿҩt cNJ. Có gia ÿình
bӓ luôn ÿӗ ÿҥc vӅ ngѭӡi không. Tháng 6 năm 1962, nhân dân và du kích, lӵc lѭӧng vNJ trang
huyӋn, bӝ ÿӝi tӍnh (C240) bao vây bӭc hàng ÿӗn Gò Cát. Thҳng lӧi bӭc hàng ÿӗn Gò Cát, phá
khu trù mұt Phѭӟc An (huyӋn Nhѫn Trҥch) và phong trào du kích chiӃn tranh phát triӇn ӣ các
xã Tam An, Tam Phѭӟc (huyӋn Long Thành), Phú Hӝi, Phú Hӳu (huyӋn Nhѫn Trҥch)… ÿã kӃt
hӧp chһt chӁ 3 mNJi giáp công ÿánh ÿӏch, phá ҩp chiӃn lѭӧc tҥo thӃ cho dân bung ra sҧn xuҩt
làm ăn. Các xã: ThiӋn Tân, Tân Ĉӏnh, Lӧi Hòa (huyӋn Vƭnh Cӱu)… phong trào chӕng ÿӏch
gom dân lұp ҩp chiӃn lѭӧc rҩt mҥnh mӁ.
Lӵc lѭӧng cách mҥng tӍnh Biên Hòa cho ÿӃn nhӳng tháng cuӕi năm 1962 ÿѭӧc phát
triӇn. Các huyӋn Long Thành, Nhѫn Trҥch, Vƭnh Cӱu, thӏ xã Biên Hòa ÿӅu xây dӵng ÿѭӧc
trung ÿӝi bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng. Cuӕi tháng 6 năm 1962, TӍnh ӫy Biên Hòa thành lұp Ban cán sӵ
Ĉҧng cao su vùng Bình Sѫn, Siph, An ViӉng… và xây dӵng ÿѭӧc ÿҥi ÿӝi 207; các sӣ cao su
ÿӅu xây dӵng các ÿӝi du kích thoát ly và du kích mұt. Vùng cao su Bình Sѫn, ÿӗng bào, công
nhân cao su ÿҩu tranh quyӃt liӋt phá ҩp chiӃn lѭӧc ÿòi ÿѭӧc ÿi sӟm vӅ tӕi. Ban cán sӵ di cѭ
vùng Hӕ Nai ÿѭӧc thành lұp và ÿӝi võ trang tuyên truyӅn phát triӇn ÿѭӧc 1 tiӇu ÿӝi.
Năm 1962 Ban cán sӵ tӍnh Long Khánh ÿѭӧc thành lұp, do ÿӗng chí Lê Văn Thұm
(Chính Sanh) làm bí thѭ. Thӵc lӵc cách mҥng trong tӍnh Long Khánh phát triӇn nhanh, mҥnh.
Các ÿӝi vNJ trang huyӋn, tӍnh tә chӭc ÿánh ÿӏch, diӋt ác ôn, phá kiӅm kҽp ӣ khҳp nѫi và thu
nhiӅu thҳng lӧi.
Ĉҫu tháng 2 năm 1962, ÿӗng chí Phҥm Lҥc (Tѭ Lҥc) cҧi trang quұn trѭӣng Xuân Lӝc
dүn mӝt tiӇu ÿӝi vNJ trang ÿӝt nhұp ҩp Bҧo Vinh (vùng ven thӏ xã Long Khánh) bҳt gӑn 21 tên tӅ
xã, tӅ ҩp ÿang hӑp bàn kӃ hoҥch gom dân lұp ҩp. Ĉӝi vNJ trang tuyên truyӅn huyӋn Xuân Lӝc do
ÿӗng chí Phan Thành Phө chӍ huy ÿánh bót Hѭng Nghƭa và diӋt tên trѭӣng ҩp ác ôn, hӑp dân
vұn ÿӝng 10 thanh niên thoát ly gia ÿình gia nhұp bӝ ÿӝi. Ngày 27 tháng 2 năm 1962, tiӇu ÿoàn
500 (bӝ ÿӝi Quân khu) và lӵc lѭӧng vNJ trang tӍnh Long Khánh tұp kích tiêu diӋt gӑn mӝt ÿҥi
ÿӝi biӋt ÿӝng quân ÿóng dã ngoҥi ӣ núi Tà Lú (núi Mây Tàu). Tháng 3, ÿҥi ÿӝi vNJ trang tuyên
truyӅn huyӋn Xuân Lӝc cҧi trang giҧ lính bҧo an giӳa ban ngày ÿӝt kích dinh ÿiӅn Bình Phú
diӋt gӑn mӝt trung ÿӝi Bҧo an, thu 27 súng.
Vӟi nhӳng trұn ÿánh liên tiӃp làm cho ÿӏch không xây dӵng và cӫng cӕ bӝ máy tӅ ngөy,
ta làm thҩt bҥi kӃ hoҥch gom dân lұp ҩp chiӃn lѭӧc vùng Long Khánh, khai thông tuyӃn hành
lang liên lҥc chiӃn khu Ĉ vӅ Bà Rӏa – VNJng Tàu.
Cuӝc ÿҩu tranh chӕng ÿӏch gom dân, lұp ҩp chiӃn lѭӧc cӫa quân và dân Biên Hòa, Long
Khánh diӉn ra giҵng co quyӃt liӋt trong suӕt nhӳng tháng cuӕi năm 1962. Ta phát ÿӝng quҫn
chúng nәi dұy phá ҩp chiӃn lѭӧc, phá ÿi phá lҥi nhiӅu lҫn gây cho ÿӏch nhiӅu khó khăn trong kӃ
hoҥch bình ÿӏnh nông thôn thôn cӫa Mӻ - DiӋm. Tuy nhiên, ÿӏch quyӃt tâm thӵc hiӋn cho bҵng
ÿѭӧc “quӕc sách ҩp chiӃn lѭӧc” trên các vùng trӑng ÿiӇm nhҩt là trên các tuyӃn hành lang chiӃn
lѭӧc, các trөc lӝ giao thông quan trӑng.
Mӝt sӵ kiӋn quan trӑng: TӍnh Biên Hòa tә chӭc Ĉҥi hӝi thành lұp mһt trұn dân tӝc giҧi
phóng tӍnh vào ngày 27 tháng 7 năm 1962. Ĉҥi hӝi tiӃn hành trong 3 ngày, tham dӵ có ÿӫ ÿҥi
diӋn các tҫng lӟp ÿӗng bào trong tӍnh. Ĉҥi hӝi bҫu ra Ӫy ban Mһt trұn giҧi phóng tӍnh Biên Hòa
gӗm 17 ngѭӡi do ông Tô Văn Thanh làm chӫ tӏch. Ĉҥi hӝi kêu gӑi các tҫng lӟp nhân dân trong
tӍnh ÿoàn kӃt ÿҩu tranh ÿánh bҥi xâm lѭӧc Mӻ và tay sai Ngô Ĉình DiӋm.

19.5 Page 185

▲back to top


Ĉҫu năm 1963, tӍnh Biên Hòa ÿӏch xây dӵng ÿѭӧc 162 ҩp, tӍnh Long Khánh 43 ҩp. Gҫn
70% nhân dân các làng xã, công nhân các ÿӗn ÿiӅn cao su bӏ dӗn vào các “trҥi tұp trung”. Vùng
giҧi phóng cӫa ta bӏ thu hҽp.
Tháng 3 năm 1963, Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam và Khu ӫy miӅn Ĉông chӫ trѭѫng sát
nhұp 2 tӍnh Biên Hòa và Bà Rӏa thành tӍnh Bà Biên nhҵm khҳc phөc nhӳng khó khăn vӅ ÿӏa
bàn, tұp trung lӵc lѭӧng, phӕi hӧp mӣ hành lang chiӃn lѭӧc, xây dӵng và phát triӇn căn cӭ cách
mҥng. Ĉӗng chí NguyӉn Sѫn Hà (Năm Trӏ) Bí thѭ TӍnh ӫy.
Hѭӣng ӭng phong trào “thi ÿua Ҩp Bҳc, giӃt giһc lұp công” do Trung ѭѫng Cөc miӅn
Nam phát ÿӝng, TӍnh ӫy Bà Biên chӫ trѭѫng ÿҭy mҥnh cuӝc ÿҩu tranh chӕng phá kӃ hoҥch
bình ÿӏnh nông thôn cӫa ÿӏch bҵng hai lӵc lѭӧng: chính trӏ và quân sӵ, kӃt hӧp 3 mNJi tiӃn công
phá ҩp chiӃn lѭӧc giӳ vӳng và mӣ rӝng vùng giҧi phóng. Ban chӍ ÿҥo phá ҩp chiӃn lѭӧc tӍnh và
các huyӋn ÿѭӧc thành lұp.
Tháng 4 năm 1963, lӵc lѭӧng võ trang, ta ÿánh diӋt ÿӗn dân vӋ và phát ÿӝng quҫn chúng
nәi dұy phá banh ҩp chiӃn lѭӧc Hѭng Nghƭa ӣ Xuân Lӝc, bҳt sӕng toàn bӝ tӅ ҩp và bӑn phҧn
ÿӝng gӗm 13 tên thu 13 súng các loҥi. Tҥi xã Bҧo Vinh, du kích và tӵ vӋ mұt liên tөc ÿánh ÿӏch
phá ҩp chiӃn lѭӧc Bҧo Vinh C, vұn ÿӝng nhân dân phá tӯng ÿoҥn rào, dүm nát cӓ ÿӇ tung tin
giҧi phóng vӅ phá ҩp chiӃn lѭӧc. Sau nhiӅu lҫn bӏ ÿánh phá, ÿӏch phҧi bӓ luôn ҩp chiӃn lѭӧc
Bҧo Vinh C. Nhân dân phҩn khӣi gӑi ҩp này là “ҩp giҧi phóng ÿӝc ÿáo”.
Cuӝc ÿҩu tranh quyӃt liӋt chӕng ÿӏch gom dân lұp ҩp chiӃn lѭӧc cӫa quân và dân ta trong
năm 1963 ÿã làm phá sҧn cѫ bҧn kӃ hoҥch cӫa Mӻ - ngөy “bình ÿӏnh miӅn Nam trong vòng 18
tháng”- Ngô Ĉình DiӋm và bè lNJ tay sai tӓ ra bҩt lӵc, ÿӃ quӕc Mӻ phҧi “thay ngӵa giӳa dòng”.
Ngày 1 tháng 11 năm 1963, Tәng thӕng Ngô Ĉình DiӋm bӏ lұt ÿә. Ngөy quyӅn ӣ Sài Gòn lâm
vào thӡi kǤ khӫng hoҧng nghiêm trӑng vӟi nhiӅu cuӝc ÿҧo chính quân sӵ.
ĈӇ phù hӧp vӟi yêu cҫu và nhiӋm vө mӟi, tháng 12 – 1963, Trung ѭѫng Cөc tách tӍnh Bà
Biên tә chӭc lҥi tӍnh Biên Hòa, tӍnh Bà Rӏa.
Nҳm thӡi cѫ, TӍnh ӫy Biên Hòa chӫ trѭѫng phát ÿӝng phong trào nәi dұy kӃt hӧp chһt
chӁ 3 mNJi quân sӵ, chính trӏ, binh vұn, kiên quyӃt phá ҩp chiӃn lѭӧc, mӣ rӝng vùng giҧi phóng.
Hai huyӋn Long Thành và Nhѫn Trҥch vӟi sӵ hӛ trӧ cӫa ÿҥi ÿӝi 240 (bӝ ÿӝi tӍnh) quҫn
chúng nәi dұy phá banh toàn bӝ ҩp chiӃn lѭӧc; du kích và quҫn chúng bao vây ÿӗn bót ÿӏch, ta
làm chӫ ngày ÿêm ӣ các xã Phѭӟc An, Phѭӟc Thӑ, Phѭӟc ThiӅn, Phѭӟc Nguyên, Phú Hӝi, Phú
Hӳu, Tam An, Tam Phѭӟc, ÿӗn ÿiӅn cao su Bình Sѫn, An ViӉn…
Tҥi Vƭnh Cӱu, HuyӋn ӫy chӑn xã Ĉҥi An làm ÿiӇm phá ҩp chiӃn lѭӧc. Bӝ ÿӝi huyӋn, du
kích và nhân dân dùng rѫm rҥ buӝc thành tӯng bó, tҭm dҫu chҩt quanh ҩp. Ĉêm 24 – 01 – 1964
hàng rào ҩp chiӃn lѭӧc Ĉҥi An phút chӕc biӃn thành vòng lӱa cháy sáng mӝt góc trӡi. Lính bҧo
an, dân vӋ hӕt hoҧng nә súng loҥn xҥ. Lӵu ÿҥn, mìn gһp lӱa nә liên tөc. Bӑn lính ÿӏch hoҧng
loҥn tìm ÿѭӡng trӕn chҥy. Ngay trong ÿêm, ҩp chiӃn lѭӧc Ĉҥi An bӏ phá banh.
ChiӅu ngày 2 tháng 2 năm 1964, bӝ ÿӝi tӍnh Biên Hòa cùng vӟi bӝ ÿӝi huyӋn Vƭnh Cӱu
và du kích các xã ÿào công sӵ sát chân ÿӗn Trӏ An. Du kích ÿӕt cҫu 20, cҳt ÿӭt lӝ 24. Hàng trăn
ngѭӡi dân và gia ÿình binh lính ngөy cҫm ÿuӕc tuҫn hành thӏ uy quanh chân ÿӗn Trӏ An, phát
loa kêu gӑi binh lính ÿӏch buông súng ÿҫu hàng. Hoang mang cӵc ÿӝ. 11 giӡ ÿêm ngày 3 – 2 –
1964, lính trên ÿӗn xin ÿҫu hàng quân Giҧi phóng. Hai tên chӍ huy ÿӗn không ÿҫu hàng chҥy
trӕn, ta truy lùng bҳt sӕng. Xã Trӏ An hoàn toàn giҧi phóng.
Thҩt bҥi nһng nӅ, kӃ hoҥch Sta lây – Tay lѫ hoàn toàn bӏ phá sҧn, ngөy quyӅn Sài Gòn
ÿӭng trѭӟc nguy cѫ bӏ sөp ÿә. ĈӇ cӭu vãn tình hình, tháng 3 năm 1964, Tông thӕng Giôn xѫn
ÿѭa ra “kӃ hoҥch Giôn xѫn - Mҳc na ma ra” (Jhonson – Mc Namara) vӟi âm mѭu “bình ÿӏnh”

19.6 Page 186

▲back to top


có trӑng ÿiӇm miӅn Nam trong vòng hai năm (1964 – 1966). Biên Hòa là mӝt trӑng ÿiӇm. Mӻ
tăng viӋn trӧ, tăng cӕ vҩn ÿӃn cҩp tiӇu ÿoàn ÿӇ nҳm chһt lӵc lѭӧng quân sӵ và bӝ máy hành
chính, mӣ rӝng chiӃn tranh xâm lѭӧc, chuҭn bӏ kӃ hoҥch leo thang chiӃn tranh.
Trên chiӃn trѭӡng miӅn Ĉông Nam bӝ, Mӻ - ngөy huy ÿӝng cҧ lӵc lѭӧng tәng trù bӏ
ngөy (lính nhҧy dù và thӫy quân lөc chiӃn) tә chӭc nhiӅu cuӝc hành quân vào vùng căn cӭ, lҩn
chiӃm vùng giҧi phóng, vào chiӃn khu Ĉ, mӣ rӝng, cӫng cӕ ÿӗn bót hai bӡ sông Ĉӗng Nai, hӛ
trӧ tӅ ngөy khôi phөc các ҩp chiӃn lѭӧc bӏ ta phá, lұp lҥi vành ÿai ÿӇ bҧo vӋ các căn cӭ, sân bay,
kho tàng cӫa chúng ӣ Biên Hòa và Sài Gòn.
Ngày 28 tháng 1 năm 1964, ÿӏch tә chӭc mӝt trұn càn quét lӟn vào căn cӭ cӫa TӍnh ӫy
Biên Hòa ӣ Suӕi Cҧ (Long Thành). Chúng sӱ dөng phi cѫ, pháo binh bҳn phá ác liӋt vào các
mөc tiêu dӑn ÿѭӡng cho bӝ binh tiӃn quân. Suӕt 3 ngày ÿêm liӅn bao vây, càn quét, ÿӏch hy
vӑng sӁ tiêu diӋt ÿѭӧc bӝ máy lãnh ÿҥo cӫa tӍnh Biên Hòa. Do chӫ ÿӝng trѭӟc, TӍnh ӫy chӍ ÿҥo,
Ban chӍ huy tӍnh ÿӝi bӕ trí lӵc lѭӧng chһn ÿánh, bҿ gãy các mNJi tҩn công cӫa ÿӏch. ĈӃn ngày
thӭ tѭ, cuӝc càn không ÿҥt kӃt quҧ, ÿӏch rút quân. Cuӝc hành quân vӟi quy mô lӟn cӫa ÿӏch
hoàn toàn thҩt bҥi. Phía Bҳc Biên Hòa, ÿӏch ÿә quân chiӃm lҥi ÿӗn Kim Liên, Trӏ An, bӕ trí mӝt
ÿҥi ÿӝi bҧo an và mӝt ÿҥi ÿӝi biӋt ÿӝng ÿóng giӳ.
Tháng 3 năm 1964, Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam ÿӅ ra nhiӋm vө năm 1964 là: “… Giӳ
vӳng mӣ rӝng các khu căn cӭ rӯng núi và ÿӗng bҵng theo kӏp sӵ phát triӇn cӫa cách mҥng nhҩt
là trên các ÿӏa bàn chiӃn lѭӧc… Ĉҭy mҥnh phá ҩp chiӃn lѭӧc ÿӇ mӣ rӝng vùng giҧi phóng, liên
hoàn tiӃp giáp vӟi vùng căn cӭ” (75[10]).
Thӵc hiӋn nhiӋm vө cӫa Trung ѭѫng cөc, Khu ӫy và Bӝ Tѭ lӋnh khu MiӅn Ĉông quyӃt
tâm ÿánh bҥi hoàn toàn âm mѭu bình ÿӏnh cӫa ÿӏch. Giӳa năm 1964, lӵc lѭӧng vNJ trang quân
khu kӃt hӧp vӟi bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng các tӍnh miӅn Ĉông và du kích diӋt gӑn tiӇu ÿoàn 37 biӋt
ÿӝng ngөy, giҧi phóng hàng loҥt xã, mӣ rӝng vùng giҧi phóng ӣ chiӃn khu Ĉ. Ĉҫu tháng 7 –
1964, bӝ ÿӝi quân khu tҩn công tiêu diӋt ÿӗn Cây Gáo.
Trên quӕc lӝ 20, lӵc lѭӧng vNJ trang phӕi hӧp cùng nhân dân nәi dұy tiӃp tөc phá banh
các ҩp chiӃn lѭӧc Thanh Giang, Thanh Bình, Phú Cát, Bàu Ĉôi, Ĉӗng HiӋp… tҥo thành mӝt
vùng giҧi phóng rӝng lӟn tӯ Trӏ An ÿӃn Túc Trѭng.
Ĉêm 12 tháng 9 năm 1964, tiӇu ÿoàn 800 (Quân khu) kӃt hӧp vӟi bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng tҩn
công tiêu diӋt chi khu HiӃu Liêm. Bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng huyӋn Vƭnh Cӱu và du kích các xã hӛ trӧ
quҫn chúng nhân dân phá ҩp chiӃn lѭӧc ThiӋn Tân, Bình Long, Lӧi Hòa, Tân Phú. Sau 57 ngày
ÿêm bao vây và ÿánh viӋn binh, ÿêm 19 tháng 11 năm 1964, lҫn thӭ 2 xã Trӏ An hoàn toàn giҧi
phóng.
Tҥi Long Thành và Nhѫn Trҥch ÿҫu năm 1964, hҫu hӃt ҩp chiӃn lѭӧc ÿӅu bӏ phá banh.
Cuӕi năm 1964, thӃ và lӵc cӫa cách mҥng ӣ tӍnh Biên Hòa và Long Khánh có nhӳng
bѭӟc phát triӇn ÿáng kӇ. Lӵc lѭӧng chính trӏ, quân sӵ lӟn mҥnh, phong trào phá ҩp chiӃn lѭӧc
phát triӇn ӣ hҫu hӃt các xã trong tӍnh.
II.3. Ĉánh sân bay Biên Hòa:
Tháng 9 năm 1964, Bӝ Chính trӏ Ban chҩp hành Trung ѭѫng Ĉҧng ÿҭy mҥnh tiӃn công
và nәi dұy: tiӃn lên giành thҳng lӧi quyӃt ÿӏnh ӣ miӅn Nam trong mӝt vài năm tӟi.
Ngày 10 tháng 10 năm 1964, Quân ӫy quân sӵ Trung ѭѫng chӍ thӏ mӣ ÿӧt hoҥt ÿӝng mùa
khô 1964 – 1965 trên khҳp chiӃn trѭӡng miӅn Nam nhҵm tiêu diӋt mӝt bӝ phұn chӫ lӵc ngөy,
(75[10]) Nghӏ quyӃt hӝi nghӏ lҫn thӭ 3 Trung ѭѫng Cөc tháng 3 năm 1964 – tài li͏u l˱u trͷ phòng l͓ch s͵ quân s͹ Quân
khu 7.

19.7 Page 187

▲back to top


kӃt hӧp tiêu hao rӝng rãi, thúc ÿҭy sӵ tan rã cӫa lӵc lѭӧng ÿӏch, phá ҩp chiӃn lѭӧc, phá thӃ kìm
kҽp, giành thêm nhiӅu nhân lӵc, mӣ rӝng vùng giҧi phóng, thu hҽp vùng kiӇm soát cӫa ÿӏch,
ÿҭy mҥnh hѫn nӳa ÿҩu tranh chính trӏ, làm tăng thêm sӵ khӫng hoҧng chính trӏ và mâu thuүn
nӝi bӝ ÿӏch.
Bӝ ChӍ huy quân sӵ MiӅn Nam (B2) chӫ trѭѫng mӣ chiӃn dӏch tiӃn công tiêu diӋt ÿӏch,
mӣ rӝng vùng giҧi phóng. Hѭӟng tұp trung là các tӍnh Biên Hòa, Bà Rӏa, Long Khánh.
Tháng 10 năm 1964, TӍnh ӫy Biên Hòa tiӃn hành Ĉҥi hӝi tҥi căn cӭ Suӕi Cҧ (Long
Thành). KӇ tӯ 1954, ÿây là lҫn ÿҫu tiên Biên Hòa tә chӭc Ĉҥi hӝi tӍnh Ĉҧng bӝ. Ĉӗng chí Phan
Văn Trang (Năm Trang) ÿѭӧc bҫu làm Bí thѭ TӍnh ӫy.
Trѭӟc tình hình mӟi, khҧ năng ÿӃ quӕc Mӻ tăng cѭӡng chiӃn tranh, ÿѭa quân Mӻ trӵc
tiӃp tham chiӃn ӣ miӅn Nam ViӋt Nam. Thӵc hiӋn chӍ thӏ cӫa Trung ѭѫng Cөc và Khu ӫy miӅn
Ĉông, TӍnh ӫy Biên Hòa tұp trung chӍ ÿҥo viӋc phát triӇn lӵc lѭӧng, chuҭn bӏ nhân tài, vұt lӵc
ÿӇ ÿánh Mӻ trên mӑi mһt trұn, mӑi lúc.
Tӯ tháng 10 năm 1964, phӕi hӧp vӟi các lӵc lѭӧng trinh sát MiӅn, TӍnh ӫy, Thӏ ӫy Biên
Hòa chӍ ÿҥo kӃt hӧp ÿiӅu nghiên ÿӏa hình, bӕ phòng sân bay Biên Hòa và chuҭn bӏ trұn ÿӏa cho
lӵc lѭӧng pháo binh MiӅn và quân khu tҩn công ÿӏch.
Sân bay Biên Hòa cách Sài Gòn 30 km vӅ phía Ĉông Bҳc là mӝt trong nhӳng sân bay
quân sӵ lӟn nhҩt cӫa Mӻ - ngөy ӣ miӅn Nam, rӝng khoҧng 49 km2 vӟi 2 ÿѭӡng băng dài 3.600
mét và 1.000 mét. Sân bay ÿѭӧc trang bӏ hӋ thӕng raÿa, hӋ thӕng chӍ huy liên lҥc tӕi tân. Bên
trong sân bay có 6 khu rӝng chӭa tӯ 170 – 190 máy bay, thѭӡng xuyên có 500 sƭ quan, phi
công, nhân viên kӻ thuұt và hàng trăm binh lính Mӻ - ngөy ÿӗn trú bҧo vӋ. HӋ thӕng phòng thӫ
sân bay ÿѭӧc ÿӏch bӕ trí kiên cӕ và nghiêm ngһt gӗm nhiӅu lӟp hàng rào kӁm gai vӟi chiӅu
rӝng gҫn 1 km, bãi min, lӵu ÿҥn dày ÿһc và nhiӅu lô cӕt, bót gác xung quanh. Ban ÿêm, sân bay
ÿѭӧc soi sáng bҵng mӝt hӋ thӕng ÿèn pha cӵc mҥnh. Lӵc lѭӧng bҧo vӋ sân bay gӗm ÿҥi ÿӝi
pháo binh, mӝt ÿҥi ÿӝi xe tăng, mӝt tiӇu ÿoàn quân khuyӇn (100 con chó béc giê). Bên cҥnh sân
bay là sӣ chӍ huy quân ÿoàn 3 ngөy, bên ngoài sân bay có mӝt tiӇu ÿoàn quân Mӻ và mӝt tiêu
ÿoàn lính bҧo an ngөy thѭӡng xuyên tuҫn tra canh gác.
Bӝ chӍ huy MiӅn chӍ ÿӏnh các ÿӗng chí Lѭѫng Văn Nho (Hai Nhã) và NguyӉn Văn Bӭa
(Hai Hӗng Lâm) tә chӭc chӍ huy trұn ÿánh. HuyӋn ӫy Vƭnh Cӱu huy ÿӝng gҫn 100 dân công
tham gia tҧi ÿҥn tӯ chiӃn khu Ĉ ÿӇ phөc vө cho trұn ÿánh.
Lӵc lѭӧng tham gia chiӃn ÿҩu và phөc vө chiӃn ÿҩu gӗm mӝt ÿҥi ÿӝi cӕi 81 (7 khҭu),
mӝt ÿҥi ÿӝi DKZ 75 (2 khҭu) cӫa MiӅn kӃt hӧp mӝt ÿҥi ÿӝi cӕi 81 (3 khҭu), mӝt trung ÿӝi ÿһc
công tiӇu ÿoàn 800 cӫa quân khu miӅn Ĉông (T1), ÿҥi ÿӝi ÿӏa phѭѫng tӍnh Phѭӟc Thành và lӵc
lѭӧng vNJ trang huyӋn Vƭnh Cӱu, thӏ xã Biên Hòa.
ChiӅu 31 tháng 10 năm 1964, tӯ căn cӭ chiӃn khu Ĉ, các ÿѫn vӏ xuҩt phát, bí mұt hành
quân ÿӃn vӏ trí tұp kӃt, bӕ trí trұn ÿӏa tҥi Hóc Bà Thӭc (phѭӡng Tân Phong) phía Ĉông - Bҳc
sân bay Biên Hòa.
23 giӡ 30 ÿêm 31 tháng 10 năm 1964, pháo cӕi ta bҳt ÿҫu cҩp tұp bҳn vào sân bay. Tӯng
cөm lӱa bӕc cháy sáng rӵc cҧ mӝt góc trӡi. Cҧ thӏ xã Biên Hòa và các vùng phө cұn rung lên vì
nhӳng tiӃng nә long trӡi lӥ ÿҩt. ChӍ trong vòng 15 phút gҫn 130 quҧ ÿҥn cӕi rѫi gӑn và chính
xác xuӕng các mөc tiêu, phá hӫy 59 máy bay, trong ÿó có 21 máy bay B57, loҥi máy bay tӕi rân
cӫa Mӻ lúc bҩy giӡ mӟi ÿѭa tӯ Philipin chuҭn bӏ gây tӝi ác ӣ miӅn Bҳc, 11 máy bay AD6, 1
máy bay do thám (U2), diӋt và làm bӏ thѭѫng 253 tên ÿӏch, thiêu hӫy và nә tung hoàn toàn 2
kho ÿҥn lӟn, 1 kho xăng, 1 ÿài quan sát và 18 căn trҥi lính. Ĉӏch không kӏp phҧn ӭng, ta rút vӅ
căn cӭ an toàn.

19.8 Page 188

▲back to top


Sáng 1 tháng 11 năm 1964, Tay – lѫ ÿҥi sӭ Mӻ tӯ Sài Gòn tӭc tӕc ÿӃn sân bay Biên Hòa,
thӕt lên: “Rõ ràng ViӋt Cӝng làm mӝt viӋc chѭa hӅ có…” và “Tôi không muӕn nhìn thҩy cҧnh
tѭӧng này nӳa”. Báo ThӃ giӟi Tây Ĉӭc nhұn xét rҵng: “Trұn ÿòn cӫa ViӋt Cӝng ÿánh vào sân
bay cӫa Mӻ ӣ Biên Hòa làm cho các nhà quân sӵ ӣ Hoa Thӏnh Ĉӕn rҩt ÿau ÿҫu. Ngѭӡi ta cho
rҵng không còn có gì thêm nӳa, ViӋt Cӝng cNJng có khҧ năng lұp lҥi cuӝc tҩn công nhѭ vұy vào
các vӏ trí quan trӑng khác trong khi không bӏ thѭѫng vong mӝt ngѭӡi nào. ViӋt Cӝng ӣ Biên
Hòa ÿã thӵc hiӋn mӝt ÿiӅu lý tѭӣng vӅ chiӃn thuұt quân sӵ là dùng phѭѫng tiӋn tӕi thiӇu ÿӇ thu
ÿѭӧc kӃt quҧ tӕi ÿa và gây tác hҥi hàng chөc triӋu ÿô la cho không quân Mӻ”.
Ĉây là mӝt trұn ÿánh táo bҥ, bҩt ngӡ. Lҫn ÿҫu tiên, pháo binh MiӅn ÿã tұn dөng yӃu tӕ bí
mұt, kӃt hӧp vӟi lӵc lѭӧng ÿӏa phѭѫng và phong trào quҫn chúng, mӣ ÿҫu hàng loҥt trұn pháo
kích vào các mөc tiêu chiӃn lѭӧc quan trӑng cӫa Mӻ - ngөy.
ChiӃn thҳng tҥi sân bay Biên Hòa làm nӭc lòng quân dân cҧ nѭӟc. Lӵc lѭӧng pháo binh
MiӅn ÿѭӧc tһng thѭӣng Huân chѭѫng quân công hҥng nhҩt, huân chѭѫng cao nhҩt lҫn ÿҫu tiên
ÿѭӧc tһng thѭӣng ӣ miӅn Nam trong cuӝc kháng chiӃn chӕng Mӻ cӭu nѭӟc. Bác Hӗ kính yêu
ÿã viӃt bài ca ngӧi chiӃn thҳng này trên báo Nhân dân sӕ 3878 ngày 12 – 11 – 1964:
Uy danh lӯng lүy khҳp năm châu
Ĉҥn cӕi tuôn cho Mӻ bӇ ÿҫu
Thành ÿӗng trӕng thҳng lay lҫu trҳng
ĈiӋn Biên, Mӻ chҷng phҧi chӡ lâu
CHIӂN SƬ (76[11])
II.4. Ph͙i hͫp chi͇n d͓ch Bình Giã:
Cuӕi năm 1964, Quân ӫy và Bӝ chӍ huy MiӅn Nam quyӃt ÿӏnh mӣ chiӃn dӏch Bình Giã ӣ
Bà Rӏa. ChiӃn dӏch mӣ màn ngày 5 – 12 – 1964 ÿӃn ngày 3 tháng 1 năm 1965 giành thҳng lӧi to
lӟn.
ĈӇ ÿánh lҥc hѭӟng ÿӏch trѭӟc khi chiӃn dӏch Bình Giã nә súng, theo sӵ chӍ ÿҥo cӫa Quân
khu miӅn Ĉông, TӍnh ӫy Biên Hòa chӍ ÿҥo mӣ mӝt ÿӧt hoҥt ÿӝng quân sӵ mҥnh ӣ vùng Long
Thành – Nhѫn Trҥch ÿӇ thu hút quân chӫ lӵc cӫa ÿӏch. Ngày 15 tháng 11 năm 1964, lӵc lѭӧng
vNJ trang Quân khu phөc kích ÿoàn xe quân sӵ trên ÿѭӡng 15 (tҥi xã Phѭӟc Hòa) diӋt 12 xe
quân sӵ, có 4 xe thiӃt giáp, thu 52 súng. Ĉҥi ÿӝi công binh tӍnh Biên Hòa liên tөc tә chӭc ÿánh
giao thông ÿӏch, bҳt sӕng 4 cӕ vҩn Mӻ, thu hàng chөc tҩn gҥo và quân trang quân dөng.
Ӣ Xuân Lӝc, ta tҩn công ÿӏch ӣ các xã trên trөc lӝ sӕ 1, sӕ 2, giҧi phóng các xã Cҭm
Ĉѭӡng, Thӯa Ĉӭc, Bình Phú, bӭc rút trung ÿӝi dân vӋ ÿóng ӣ ÿӗn Bҧo Chánh, bҳt sӕng hàng
chөc dân vӋ, tӅ xã, ҩp.
Tҥi Long Thành, ÿӝi vNJ trang huyӋn cao su Bình Sѫn và du kích các ÿӗn ÿiӅn cҧi trang
dùng 6 xe chӣ công nhân ÿi cҥo mӫ vӅ bҩt ngӡ tұp kích ÿӗn biӋt kích A16 ÿóng tҥi sӣ cao su
Bình Sѫn, bҳt sӕng 19 tên, thu 10 súng. Bӝ ÿӝi huyӋn Long Thành và du kích tұp kích diӋt ÿӗn
Tam An.
Phát triӇn thҳng lӧi cӫa chiӃn dӏch Bình Giã, quân và dân huyӋn Xuân Lӝc vӟi sӵ hӛ trӧ
cӫa bӝ ÿӝi chӫ lӵc MiӅn nәi dұy phá tan các ҩp chiӃn lѭӧc ngay sát thӏ xã Long Khánh và các
khu vӵc trӑng ÿiӇm bình ÿӏnh cӫa ÿӏch ӣ Bҧo Vinh, Bình Lӝc, Cҭm Mӻ, Bҧo Thӏ, Bҧo Ĉӏnh…
(76[11]) Chi͇n sƭ (CS) là bút danh cͯa Bác H͛.

19.9 Page 189

▲back to top


Ngày 7 tháng 5 năm 1965, trung ÿoàn 4 (chӫ lӵc khu) liên tiӃp ÿánh ÿӏch ӣ Tà Lài, Ba
Sa, chi khu Ĉӏnh Quán, làm chӫ quӕc lӝ 20. Ngày 15 tháng 5 năm 1965, quân cӭu viӋn cӫa ÿӏch
lӑt vào trұn ÿӏa Là Ngà. Cҧ tiӇu ÿoàn biӋt ÿӝng quân và mӝt ÿҥi ÿӝi bҧo an bӏ tiêu diӋt. Trên
trұn chuyӃn dài 2 km, xác giһc ngәn ngang, 26 xe quân sӵ gӗm cҧ xe tăng thiӃt giáp bӏ bҳn
cháy. Ta tӏch thu hѫn 100 súng. ChiӃn sƭ gӑi trұn này là chiӃn thҳng “Là Ngà 2”.
Ĉêm 8 rҥng ngày 9 tháng 6 năm 1965, trung ÿoàn 4 và bӝ ÿӝi huyӋn Xuân Lӝc tұp kích
yӃu khu quân sӵ và trѭӡng huҩn luyӋn Gia Ray, diӋt 3 ÿҥi ÿӝi hҥ sƭ quan, mӝt ÿҥi ÿӝi bҧo an và
mӝt trung ÿӝi dân vӋ, thu 150 súng, 5 tҩn ÿҥn dѭӧc, 3 toa xe chӣ hàng quân sӵ, chiӃm lƭnh hoàn
toàn yӃu khu quân sӵ và trung tâm huҩn luyӋn cӫa ÿӏch, giҧi phóng hѫn 7.000 dân. Các xã Bҧo
Chánh, Bҧo Bình, Tân Phong… ÿѭӧc giҧi phóng, ta làm chӫ quӕc lӝ sӕ 1 tӯ ngã ba Tân Phong
ÿӃn Rӯng Lá (dài 80 km). Ĉӏch buӝc phҧi co cөm hҫu nhѭ toàn bӝ lӵc lѭӧng gom vӅ thӏ xã
Long Khánh.
Tháng 2 năm 1965, Bӝ chӍ huy Quân sӵ MiӅn Nam quyӃt ÿӏnh ÿӗng chí Trҫn Công An
(Hai Cà) và 50 cán bӝ chiӃn sƭ thông thҥo ÿӏa hình vӅ thӏ xã Biên Hòa vӟi nhiӋm vө tә chӭc
ÿánh ÿһc công vào các cѫ quan ÿҫu não, các căn cӭ quân sӵ, kho tàng cӫa Mӻ - ngөy. Ngày 2
tháng 2 năm 1965, Thӏ ӫy Biên Hòa quyӃt ÿӏnh: hӧp nhҩt ÿӝi biӋt ÿӝng thӏ xã và 50 chiӃn sƭ ÿһc
công ÿѭӧc MiӅn tăng cѭӡng thành mӝt ÿѫn vӏ ÿһc công dѭӟi sӵ lãnh ÿҥo trӵc tiӃp cӫa thӏ ӫy
Biên Hòa.
Trҧi qua bӕn năm ÿҩu tranh chӕng chiӃn lѭӧc chiӃn tranh ÿһc biӋt cӫa Mӻ - ngөy, ÿѭӧc
sӵ hӛ trӧ ÿҳc lӵc cӫa lӵc lѭӧng vNJ trang MiӅn, Quân khu, quân dân Biên Hòa, Long Khánh ÿã
phá rã, phá banh toàn bӝ hӋ thӕng ҩp chiӃn lѭӧc cӫa ÿӏch, giҧi phóng 2/3 vùng nông thôn.
Vùng giҧi phóng ÿѭӧc mӣ rӝng liên hoàn. Hàng ngàn hecta ruӝng ÿҩt ÿѭӧc phân cҩp cho
nông dân, trѭӡng hӑc, trҥm xá ÿѭӧc xây dӵng, các ÿӝi văn nghӋ, ÿӝi chiӃu phim thѭӡng xuyên
phөc vө nhân dân. Phong trào tòng quân, xã ҩp chiӃn ÿҩu sôi nәi ÿӅu khҳp. ThӃ trұn chiӃn tranh
nhân dân phát triӇn vӳng chҳc.
III. ĈÁNH MӺ DIӊT NGӨY TRONG CHIӂN LѬӦC “CHIӂN TRANH CӨC BӜ”:
III.1. Th͇ tr̵n mͣi:
Sau chiӃn dӏch Bình Giã, Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam chӫ trѭѫng mӣ tiӃp các chiӃn dӏch
Ĉӗng Xoài, Phѭӟc Long (tháng 6 – 1965) khҷng ÿӏnh xu thӃ phát triӇn mҥnh mӁ cӫa các phong
trào cách mҥng miӅn Nam. Quӕc sách ҩp chiӃn lѭӧc – xѭѫng sӕng cӫa chiӃn lѭӧc “chiӃn tranh
ÿһc biӋt” cӫa ÿӏch bӏ phá sҧn, chính quyӅn ngөy Sài Gòn bѭӟc vào cuӝc khӫng hoҧng chính trӏ
trҫm trӑng. Ĉó chính là bӭc tranh toàn cҧnh cӫa chӃ ÿӝ tay sai ӣ Sài Gòn mà Mác – na – ma –
ra và Tay – lѫ ÿã báo cáo vӅ Nhà trҳng tháng 4 – 1965: “Tình hình ViӋt Nam nghiêm trӑng và
sӁ nghiêm trӑng hѫn nӳa, quân ÿӝi ViӋt Nam Cӝng hòa không thӇ ÿѭѫng ÿҫu vӟi ViӋt Cӝng,
tѭѫng quan lӵc lѭӧng ӣ mӭc báo ÿӝng, quyӅn chӫ ÿӝng ÿã quay vӅ tay cӝng sҧn” (77[12]).
Tháng 5 năm 1965, tѭӟng Westmoreland lҥi báo cáo vӅ Nhà trҳng: “Hà Nӝi khuynh ÿҧo
½ Nam ViӋt Nam, chính phӫ Sài Gòn sөp ÿә, hành quân cҩp quân ÿoàn cӫa cӝng sҧn có thӇ mӣ
ӣ cҧ 4 vùng chiӃn thuұt, hành quân cҩp tiӇu ÿoàn mӣ ӣ khҳp các tӍnh Nam ViӋt Nam, chính phӫ
Sài Gòn rӕi loҥn vӅ chính trӏ, yӃu hèn vӅ chính quyӅn, sa sút vӅ quân ÿӝi”.
Tҥi nѭӟc Mӻ, phong trào chӕng chiӃn tranh làm cho nӝi bӝ chính quyӅn bҳt ÿҫu phân
hóa. Tháng 11 năm 1964, Jhonson ÿҳc cӱ tәng thӕng. Năm 1965, Mӻ quyӃt ÿӏnh triӇn khai 44
tiӇu ÿoàn chiӃn ÿҩu vào miӅn Nam ViӋt Nam. Mӻ chuyӇn chiӃn lѭӧc “chiӃn tranh ÿһc biӋt”
sang chiӃn lѭӧc “chiӃn tranh cөc bӝ”, hy vӑng tìm ÿѭӧc thҳng lӧi ӣ miӅn Nam ViӋt Nam bҵng
(77[12]) “Quá trình cuӝc chiӃn tranh xâm lѭӧc cӫa ÿӃ quӕc Mӻ và quy luұt hoҥt ÿӝng cӫa Mӻ - ngөy trên chiӃn trѭӡng B2”.
Ban t͝ng k͇t chi͇n tranh B2 – 1984, trang 131.

19.10 Page 190

▲back to top


quân sӵ. Thông qua chiӃn lѭӧc quân sӵ “tìm và diӋt” cӫa tѭӟng Westmoreland vӟi mөc tiêu bao
trùm là: tiӃn hành cuӝc chiӃn tranh trên bӝ, kӃt hӧp ÿҭy mҥnh chiӃn tranh bҵng không quân ra
miӅn Bҳc buӝc ta phҧi thѭѫng lѭӧng theo ÿiӅu kiӋn cӫa Mӻ.
ĈӃ quӕc Mӻ ÿӅ ra kӃ hoҥch chiӃn lѭӧc 3 giai ÿoҥn (78[13]) dӵ ÿӏnh thҳng ta trong 2 năm
rѭӥi vӟi trên 40 vҥn quân Mӻ (79[14]). Trӑng ÿiӇm “tìm và diӋt” cӫa Mӻ là miӅn Ĉông Nam bӝ,
trong ÿó có Biên Hòa, Long Khánh.
Ngày 1 – 5 – 1965, Mӻ ÿѭa lӳ dù 173 và 1 tiӇu ÿoàn quân hoàng gia Úc vào ÿóng ӣ sân
bay Biên Hòa nhҵm mөc ÿích càn quét khu vӵc Bҳc sân bay, ÿҭy lùi chӫ lӵc ta ra xa, yӇm trӧ
cho viӋc triӇn khai quân Mӻ và xây dӵng các căn cӭ, kho tàng cho quân viӉn chinh. Sân bay
Biên Hòa ÿѭӧc mӣ rӝng, nâng cҩp thành sân bay chiӃn lѭӧc quân sӵ.
Ngày 21 – 7 -1965, ÿӃ quӕc Mӻ lұp Bӝ tѭ lӋnh hұu cҫn sӕ 1, ÿóng tҥi Long Bình. Ngày
15 – 3 - 1966, Mӻ lұp bӝ tѭ lӋnh dã chiӃn II tҥi kho Long Bình ÿӇ chӍ huy quân viӉn chinh Mӻ
ӣ miӅn Nam. Long Bình vӟi mӝt vùng ÿҩt rӝng trên 19 km vuông nҵm kҽp giӳa xa lӝ Biên Hòa
– Sài Gòn, quӕc lӝ 15 và sông Ĉӗng Nai ÿѭӧc Mӻ xây dӵng thành tәng kho hұu cҫn tiӃp nhұn
và ÿҧm bҧo phѭѫng tiӋn chiӃn tranh thuӝc loҥi lӟn nhҩt miӅn Nam. Ngoài tәng kho Long Bình,
Mӻ còn mӣ rӝng xây dӵng kho bom Thành Tuy Hҥ ӣ Nhѫn Trҥch. Tháng 9 – 1966, Mӻ xây
dӵng căn cӭ thiӃt giáp sӕ 11 ӣ Suӕi Râm (Long Khánh). Biên Hòa còn có căn cӭ Nѭӟc Trong
(Long Thành), hұu cӭ sѭ 18 bӝ binh, căn cӭ liên ÿoàn biӋt ÿӝng… Ngoài ra, chiӃn trѭӡng Biên
Hòa còn có căn cӭ lính chѭ hҫu Thái Lan ӣ Long Thành, trung ÿoàn hoàng gia Úc ӣ Núi Ĉҩt,
mӝt tiӇu ÿoàn pháo Tân Tây Lan hoҥt ÿӝng chiӃn trѭӡng Bà Rӏa – Long Khánh.
Ӣ thӡi ÿiӇm này, ÿӏch ÿã hình thành 2 tiӇu khu quân sӵ Biên Hòa, Long Khánh và 5 chi
khu, yӃu khu (80[15]), quân bҧo an gӗm 4 tiӇu ÿoàn, 35 ÿҥi ÿӝi, 54 trung ÿӝi dân vӋ và trên 200
ÿӗn, bót, tua, tháp canh.
Tҥi thӏ xã Biên Hòa có sӣ chӍ huy quân ÿoàn 3 vùng III chiӃn thuұt, nha cҧnh sát miӅn
Ĉông, Trung tâm chiêu hӗi và lӵc lѭӧng yӇm trӧ quân ÿoàn 3. Tҥi sân bay Biên Hòa có 2
không ÿoàn sӕ 23, 33, và 2 lӳ ÿoàn thiӃt giáp 1 và 5; 4 tiӇu ÿoàn pháo binh (sӕ 32, 35, 38, 52);
hai lӳ ÿoàn công binh (sӕ 5 và 30); hai hҧi ÿoàn (305 và 25); 3 hҧi thuyӅn và 5 ÿӝi tuҫn giang;
mӝt tiӇu ÿoàn truyӅn tin; mӝt tiӇu ÿoàn quân cҧnh; tiӇu ÿoàn 31 vұn tҧi; tiӇu ÿoàn 16 công vө; 3
quân y viӋn…
Tӯng thӡi gian, ÿӏch còn có khҧ năng yӇm trӧ không quân tӯ Tân Sѫn Nhҩt, các lӵc
lѭӧng tәng trù bӏ nhѭ sѭ ÿoàn dù, thӫy quân lөc chiӃn ngөy và các ÿѫn vӏ cӫa khu 33 chiӃn
thuұt, và bӝ máy ngөy quyӅn tӯ tӍnh xuӕng quұn, xã, ҩp, cҧnh sát dã chiӃn, mұt vө, bình ÿӏnh
nông thôn và nhân dân tӵ vӋ.
Vӟi mӝt bӝ máy ÿàn áp quy mô cӫa Mӻ - ngөy, tӍnh lӷ Biên Hòa, tӍnh lӷ Long Khánh trӣ
thành thành phӕ quân sӵ phөc vө chiӃn tranh.
III.2. Âm m˱u mͣi cͯa ÿ͓ch:
(78[13]) K͇ ho̩ch 3 giai ÿo̩n:
Giai ÿo̩n 1: Phá k͇ ho̩ch mùa m˱a cͯa ta ÿ͋ “ch̿n chi͉u h˱ͣng thua”, ÿ̫m b̫o tri͋n khai nhanh l͹c l˱ͫng MͿ
(tͳ tháng 7 – 1965 – tháng 12 – 1965).
Giai ÿo̩n 2: Mͧ ph̫n công chi͇n l˱ͫc di͏t chͯ l͹c ta và ki͋m soát nông thôn.
Giai ÿo̩n 3: Hoàn thành vi͏c di͏t chͯ l͹c ta, phá căn cͱ ti͇p tͭc bình ÿ͓nh mi͉n Nam, rút quân MͿ (ÿ͇n giͷa cu͙i
năm 1967).
(79[14]) Th͹c t͇ ÿ͓ch ÿã tri͋n khai:
12 – 1965 = 189.000 quân; 12 – 1966 = 389.000 quân.
12 – 1697 = 486.000 quân; 12 – 1968 = 535.000 quân.
(80[15]) Chi khu: Công Thanh (Vƭnh C͵u), Ĉͱc Tu (Biên Hòa), Ki͏m Tân (Th͙ng Nh̭t), Xuân L͡c, Ĉ͓nh Quán, Long
Thành, Nh˯n Tr̩ch. Y͇u khu: Tr̫ng Bom, Túc Trung.

20 Pages 191-200

▲back to top


20.1 Page 191

▲back to top


Trên chiӃn trѭӡng Biên Hòa – Long Khánh, Mӻ tұp trung: “tìm diӋt” và “bình ÿӏnh”.
Mӻ - ngөy mӣ liên tөc nhӳng cuӝc hành quân quy mô vӯa và lӟn nhҵm diӋt lӵc lѭӧng vNJ
trang cӫa cách mҥng. Hѭӟng tұp trung là chiӃn khu Ĉ, chiӃn khu rӯng Sác, khu vӵc ÿông tây lӝ
15 (Tam An, Phѭӟc Thái, Long Phѭӟc), quӕc lӝ 20 (cây sӕ 110, 116, 125), quӕc lӝ 1(Cây Gáo,
Bàu Hàm, Bҳc Trҧng Bom, Hѭng Lӝc, Gia Ray, Xuân Trѭӡng), tӍnh lӝ 24 (Ĉҥi An, Tân Ĉӏnh,
ThiӋn Tân), khu vӵc lòng chҧo (tӍnh lӝ 19), Nhѫn Trҥch (Phѭӟc Thӑ, Phѭӟc An, Phú Hӳu).
Vùng cao su, ÿӏch tұp trung Bình Sѫn (Long Thành), Bình Lӝc (Xuân Lӝc), Cҭm Mӻ, Hàng
Gòn, Ông QuӃ (liên tӍnh lӝ 2). Ĉӏch dùng thuӕc khai quang rӝng khҳp hӫy diӋt cây trái, ruӝng
vѭӡn, phá toàn bӝ ÿӏa hình gây khó khăn cho lӵc lѭӧng cách mҥng.
Ĉӕi vӟi vùng nông thôn, vùng cao su, ÿӏch tăng cѭӡng ӫi phá ÿӏa hình, dùng quân chӫ
lӵc cùng lӵc lѭӧng bҧo an dân vӋ càn quét gom dân, lұp ҩp chiӃn lѭӧc, xây dӵng ÿӗn bót, bҧo
vӋ giao thông, cӫng cӕ bӝ máy tӅ ngөy ӣ cѫ sӣ. Mӛi sӣ cao su ÿӏch bӕ trí tӯ 1 trung ÿӝi ÿӃn 1
ÿҥi ÿӝi bҧo an. Mӛi quұn 1 ÿӝi bình ÿӏnh. Ĉӏch phân loҥi dân, cҩu kӃt chһt chӁ các chӫ ÿӗn ÿiӅn
kiӇm soát gҳt gao cҧ kinh tӃ, và sӵ ÿi lҥi, ngăn chһn dân tiӃp tӃ cho cách mҥng.
Vùng ÿô thӏ, thӏ xã, thӏ trҩn, ÿӏch tăng cѭӡng bӝ máy cҧnh sát, công an, mұt thám, chӍ
ÿiӇm theo dõi nhân dân, tuyên truyӅn, xuyên tҥc cách mҥng ; tә chӭc nghiӋp ÿoàn công nhân
lao ÿӝng và các hӝi ÿoàn tôn giáo thu hút, tұp hӧp quҫn chúng làm hұu thuүn chính trӏ.
Ĉӏch mӣ hai cuӝc phҧn công chiӃn lѭӧc mùa khô trên chiӃn trѭӡng Biên Hòa – Long
Khánh. Cuӝc phҧn công lҫn 1 bҳt ÿҫu tӯ tháng 1 – 1966, tұp trung lӳ dù 173 Mӻ, trung ÿoàn
hoàng gia Úc, sѭ ÿoàn 18 ngөy… làm nhiӋm vө “tìm diӋt” ta ӣ chiӃn khu Ĉ, khu vӵc bҳc Biên
Hòa (thuӝc huyӋn Vƭnh Cӱu). Mӝt mһt ÿӏch tә chӭc các cuӝc hành quân “yӇm trӧ bình ÿӏnh” ӣ
quұn Long Thành, Nhѫn Trҥch, Công Thanh (Vƭnh Cӱu), Long Khánh…
Cuӝc phҧn công lҫn II bҳt ÿҫu tӯ tháng 2 – 1967, gӗm quân Mӻ, Úc, ngөy vào các khu
vӵc tam giác quӕc lӝ 1, 15, liên tӍnh lӝ 2, Sông Ray, Lòng chҧo Nhѫn Trҥch, phía Bҳc Biên
Hòa (Cây Gáo, Trҧng Bom).
Theo báo cáo cӫa ÿӏch, ÿӃn cuӕi tháng 2 – 1966:
- Biên Hòa ÿӏch xây dӵng 130 ҩp chiӃn lѭӧc khoanh 230.051 dân.
- Long Khánh ÿӏch xây dӵng 44 ҩp chiӃn lѭӧc khoanh 80.085 dân.
III.3. L̵p vành ÿai di͏t MͿ ͧ Biên Hòa:
Quân viӉn chinh Mӻ và chѭ hҫu vào Biên Hòa ngày càng ÿông. Tuy nhiên, vӟi nhӳng
chiӃn thҳng ӣ Biên Hòa, Bình Giã, Ĉӗng Xoài, chiӃn trѭӡng miӅn Ĉông có nhӳng bѭӟc chuyӇn
ÿӝng mӟi: “…Biên Hòa, Bà R͓a, Long Khánh ÿã tiêu di͏t, tiêu hao sinh l͹c chͯ y͇u cͯa ÿ͓ch,
phá ÿ˱ͫc ̭p chi͇n l˱ͫc, mͧ r͡ng và n͙i li͉n nhi͉u vùng căn cͱ và ki͋m soát cͯa ta” (81[16]).
Phong trào chiӃn tranh du kích phát triӇn, lӵc lѭӧng vNJ trang sҹn sàng ÿánh ÿӏch, thӵc hiӋn lӡi
kêu gӑi cӫa Chӫ tӏch Hӗ Chí Minh ngày 20 tháng 7 năm 1965: “Dù ÿ͇ qu͙c MͿ có tăng thêm
(81[16]) Báo cáo phòng chính tr͓ quân gi̫i phóng mi͉n Ĉông s͙ TK21154, (l˱u phòng nghiên cͱu l͓ch s͵ Ĉ̫ng Ĉ͛ng Nai).
Tͳ 7 ÿ͇n 4 – 5 – 1965, trung ÿoàn 4 quân khu mi͉n Ĉông ÿánh ÿ͓ch ͧ ba Sa, Tà Lài, Ĉ͓nh Quán, c̷t ÿͱt và làm chͯ m͡t
ÿo̩n qu͙c l͡ 20, ÿ͓ch ph̫i l̵p c̯u không v̵n Sài Gòn – Ĉà L̩t. Ngày 15 – 5 – 1965, trung ÿoàn 4 ÿánh tr̵n phͭc kích giao thông
trên qu͙c l͡ 20, di͏t m͡t ti͋u ÿoàn bi͏t ÿ͡ng quân, m͡t ÿ̩i ÿ͡i b̫o an, b̷n cháy 26 xe quân s͹.
+ B͡ ÿ͡i huy͏n Xuân L͡c cùng ti͋u ÿoàn 445 t͑nh và chͯ l͹c quân khu ti͇n công, gi̫i phóng qu͙c l͡ I tͳ Gia Ray
ÿ͇n Rͳng Lá; l͡ s͙ 3 các ̭p Trà Tân 1, Trà Tân 2.
+ Ngày 9 – 6 – 1965, trung ÿoàn 4, b͡ ÿ͡i huy͏n Xuân L͡c ti͇n công di͏t y͇u khu quân s͹ và trung tâm hṷn luy͏n
Gia Ray, di͏t 3 ÿ̩i ÿ͡i h̩ sƭ quan, m͡t ÿ̩i ÿ͡i b̫o an, m͡t trung ÿ͡i dân v͏, thu 150 súng, 5 ṱn ÿ̩n, 3 toa xe hàng quân s͹.
+ Ngày 1 – 7 – 1965, du kích xã Ph˱ͣc An (Nh˯n Tr̩ch) vͣi chi͇n thu̵t ô ͭ, ÿánh b̩i cu͡c hành quân cͯa 2 ÿ̩i
ÿ͡i b̫o an có c͙ v̭n MͿ ch͑ huy, bͱc rút ÿ͛n Gi͛ng Cát, gi̫i phóng xã Ph˱ͣc An.
+ Ĉêm 23 – 8 – 1965, ti͋u ÿoàn 34 pháo binh Mi͉n và ÿ͡i c͙i quân khu mi͉n Ĉông t̵p kích sân bay Biên Hòa, phá
hͯy 68 máy bay, 8 dàn h͗a ti͍n, 30 xe ô tô, 22 b͛n d̯u, tiêu di͏t 300 MͿ ngͭy.

20.2 Page 192

▲back to top


10 v̩n, 20 v̩n quân MͿ, th̵m chí nhi͉u h˯n nͷa, dù ph̫i chi͇n ÿ̭u 5 năm, 10 năm, 20 năm
ho̿c lâu h˯n nͷa, chúng ta cNJng c˱˯ng quy͇t chi͇n ÿ̭u ÿ͇n th̷ng lͫi hoàn toàn” (82[17]).
Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam xác ÿӏnh: Không chӃ, tiêu diӋt nhiӅu sinh lӵc và phѭѫng tiӋn
chiӃn tranh cӫa Mӻ ӣ Biên Hòa sӁ có tác dөng to lӟn, hӛ trӧ tích cӵc cho chiӃn trѭӡng toàn
miӅn.
Tháng 9 – 1965, Trung ѭѫng Cөc, Quân ӫy MiӅn quyӃt ÿӏnh thành lұp mӝt ÿѫn vӏ chiӃn
trѭӡng tѭѫng ÿѭѫng cҩp tӍnh lҩy tên U1 bao gӗm thӏ xã Biên Hòa, huyӋn Vƭnh Cӱu. Khu ӫy
quyӃt ÿӏnh ÿӗng chí NguyӉn Sѫn Hà, Khu ӫy viên làm Bí thѭ TӍnh ӫy U1. Ĉӗng chí Trҫn Công
An làm tӍnh ÿӝi trѭӣng. Trung ѭѫng Cөc tăng cѭӡng 50 cán bӝ, chiӃn sƭ ÿһc công kӃt hӧp vӟi
bӝ ÿӝi huyӋn Vƭnh Cӱu thành lұp ÿѫn vӏ ÿһc công lҩy phiên hiӋu C238 do ÿӗng chí NguyӉn
Văn Bҧo chӍ huy.
NhiӋm vө cӫa ÿһc công U1 là nhanh chóng xây dӵng phát triӇn lӵc lѭӧng, huҩn luyӋn
nâng cao trình ÿӝ kӻ thuұt chiӃn ÿҩu, xây dӵng bàn ÿҥp tiӃn công các cѫ quan chӍ huy ÿҫu não
ÿӏch ÿánh gây thiӋt hҥi nһng hai mөc tiêu sân bay Biên Hòa, Tәng kho hұu cҫn Long Bình và
hӛ trӧ phong trào quҫn chúng ÿánh phá bình ÿӏnh, phát triӇn chiӃn tranh nhân dân ӣ các ÿӏa
phѭѫng.
Tháng 12 – 1965, Hӝi nghӏ Trung ѭѫng lҫn thӭ 12 (khóa III) ÿã ra nghӏ quyӃt khҷng ÿӏnh
lҥi quyӃt tâm ÿánh Mӻ và khҧ năng thҳng Mӻ. Thӵc hiӋn nghӏ quyӃt Trung ѭѫng 12, tháng 2 –
1966, Quân ӫy trung ѭѫng ÿã ÿӅ ra 6 phѭѫng thӭc tác chiӃn chiӃn lѭӧc trong ÿó có 3 phѭѫng
thӭc ÿѭӧc bӝ ÿӝi ÿһc công không ngӯng hoàn thiӋn ÿҥt hiӋu suҩt cao là:
- Ph˱˯ng thͱc 3: Ĉánh phá các căn cӭ hұu cҫn, kho tàng, sân bay, hҧi cҧng, cѫ quan ÿҫu
não ÿӏch.
- Ph˱˯ng thͱc 4: TriӋt phá các ÿѭӡng giao thông thӫy, bӝ quan trӑng, tҥo ra thӃ bao vây
chia cҳt ÿӏch.
- Ph˱˯ng thͱc 5: Ĉҭy mҥnh hoҥt ÿӝng quân sӵ ӣ các ÿô thӏ, tӯ hình thӭc tác chiӃn nhӓ
kӃt hӧp ÿҩu tranh chính trӏ ÿӃn tác chiӃn lӟn, kӃt hӧp tiӃn công và khӣi nghƭa.
Tӯ năm 1965, sông Lòng Tàu ngày càng trӣ thành ÿѭӡng vұn chuyӇn chiӃn lѭӧc, Mӻ ÿѭa
khӕi lѭӧng thiӃt bӏ phѭѫng tiӋn chiӃn tranh xâm lѭӧc quy mô lӟn vào miӅn Nam ViӋt Nam.
Trên sông Lòng Tàu, ÿӏch xây dӵng nhiӅu quân cҧng nhѭ Nhà Bè, Cát Lái, Rҥch Dӯa… cӝng
vӟi quân cҧng Sài Gòn thành mӝt hӋ thӕng cҧng lӟn, gҳn liӅn vӟi tәng kho hұu cҫn Long Bình,
Thành Tuy Hҥ… Năm 1964, Bӝ ChӍ huy MiӅn ÿã ÿѭa xuӕng rӯng Sác mӝt ÿѫn vӏ công binh,
ÿӃn 1965 tăng cѭӡng thêm mӝt sӕ ÿѫn vӏ ÿһc công, pháo binh thành lұp tiӇu ÿoàn 125 triӇn khai
ÿánh ÿӏch trên mһt trұn sông nѭӟc này.
Ngày 15 – 6 – 1966, Bӝ chӍ huy MiӅn thành lұp Ĉһc khu rӯng Sác (83[18]), ÿһt phiên hiӋu
T10, sau ÿәi là Ĉoàn 10 ÿһc công. NhiӋm vө chӫ yӃu cӫa Ĉoàn 10 là bám trө ÿӏa bàn rӯng Sác
(82[17]) Hӗ Chí Minh toàn tұp, tұp X. NXB S͹ Th̵t Hà N͡i 1989, trang 131.
(83[18]) Ĉây là ÿ̿c khu quân s͹ r͡ng 90.000 hecta, ÿông giáp l͡ 15, tây giáp sông Soài R̩p, b̷c giáp l͡ 19, nam giáp bi͋n
bao g͛m 10 xã cͯa các huy͏n Nh˯n Tr̩ch (Biên Hòa), Bà R͓a, VNJng Tàu, huy͏n Nhà Bè, toàn b͡ huy͏n Duyên H̫i (C̯n Giͥ).
C˯ quan ch͑ huy ÿ̯u tiên cͯa ÿ̿c khu Rͳng Sác g͛m:
- Ĉ͛ng chí L˱˯ng Văn Nho – nguyên t˱ l͏nh pháo binh Mi͉n làm ÿ̿c khu tr˱ͧng kiêm chính ͯy.
- Ĉ͛ng chí Nguy͍n Văn Mây (Chín Mây) ch͑ huy phó.
- Ĉ͛ng chí Sáu Tâm ch͑ huy phó,
- Ĉ͛ng chí Nguy͍n Vi͏t Hoa (M˱ͥi Thà) ch͑ huy phó.
- Ĉ͛ng chí Tr̯n Mân (Năm Mân) tham m˱u tr˱ͧng.
- Ĉ͛ng chí Nguy͍n Văn Phòng (Năm Phòng) chͯ nhi͏m chính tr͓.
Ĉ̿c khu t͝ chͱc làm 3 c˯ quan, 6 ÿ˯n v͓ c̭p ÿ̩i ÿ͡i (hai ÿ̩i ÿ͡i công binh n˱ͣc, 1 ÿ̩i ÿ͡i c͙i 82 và DKZ 75, 1 ÿ˯n v͓ b͡
binh, 1 ÿ˯n v͓ trinh sát, 1 ÿ˯n v͓ v̵n chuy͋n).

20.3 Page 193

▲back to top


tiӃn công vào hѭӟng Ĉông Nam Sài Gòn, chһn ÿánh tàu ÿӏch trên sông Lòng Tàu, các cҧng
quân sӵ, kho Nhà Bè, Cát Lái, Sài Gòn, Thành Tuy Hҥ, ÿánh sâu vào nӝi ÿô Sài Gòn.
Ĉһc công Biên Hòa (U1), Ĉoàn 10 rӯng Sác có nhiӋm vө xây dӵng vành ÿai diӋt Mӻ ӣ
Biên Hòa. Ngoài ra Biên Hòa còn có ÿoàn pháo binh 69 cӫa MiӅn kӃt hӧp chһt chӁ ÿһc công,
pháo binh ÿánh ÿӏch trên chiӃn trѭӡng Biên Hòa.
III.4. Nhͷng cu͡c ti͇n công tiêu bi͋u:
III.4.1. Ĉ̿c công ÿánh t͝ng kho Long Bình – sân bay Biên Hòa:
Tәng kho Long Bình diӋn tích khoҧng 24 km2, nҵm cách Sài Gòn vӅ phía ÿông 20 km,
thành phӕ Biên Hòa 7 km. Trong tәng kho Long Bình có Bӝ tѭ kӋnh dã chiӃn II Mӻ, Bӝ tѭ lӋnh
hұu cҫn sӕ 1 cӫa Mӻ, ÿӗng thӡi là kho bom, ÿҥn lӟn cӫa Mӻ ӣ miӅn Nam ViӋt Nam ÿѭӧc xây
dӵng tӯ giӳa năm 1965. Lӵc lѭӧng Mӻ - Ngөy thѭӡng xuyên có 2.000 tên.
Tәng kho ÿӏch tә chӭc phòng thӫ chһt chӁ, bao bӑc xung quanh tӯ 7 ÿӃn 12 lӟp rào kӃt
hӧp gài mìn trái. Các lô cӕt tiӅn duyên cách nhau 30 – 40 mét nҵm cách lӟp rào cuӕi cùng tӯ 40
– 50 mét. Bên trong có nhiӅu tuyӃn hào nӕi các lô cӕt, ÿѭӡng ÿi, lӕi lҥi ngang dӑc, hai bên
ÿѭӡng ÿӅu rҧi hàng rào kӁm gai.
Hai khu kho quan trӑng trong tәng kho là khu kho ÿӗi 50 và ÿӗi 53, có 18 dãy nhà kho
vӟi khoҧng 200 gian chia làm 3 khu (mӛi khu 6 dãy), mӛi dãy cách nhau 100 mét, các nhà cách
nhau 60 mét. Nhà kho xây hình khӕi chӳ nhұt ( 30m x 25m x 5,5m), cӱa thép có khóa sҳt, xung
quanh có ө ÿҩt dày 4 – 5 mét.
Ngày 22 – 6 – 1966, 6 chiӃn sƭ ÿһc công chia làm 3 tә: Tә 1 do NguyӉn Tҩn Vàng tә
trѭӣng, tә 2 do NguyӉn Văn Thái tә trѭӣng, tә 3 do Bùi Văn Hòa tә trѭӣng, vѭӧt rào và chѭӟng
ngҥi vұt tiӃp cұn khu kho ÿӗi 53 ÿһt mìn có gҳn kíp nә hҽn giӡ bҵng ÿӗng hӗ.
Sáng 23 – 6, khu kho ÿӗi 53 bҳt ÿҫu nә, toàn bӝ khu kho trùm trong khói lӱa. Các
phѭѫng tiӋn cӭu hӓa cӫa ÿӏch ÿӅu bҩt lӵc. Trұn ÿánh gây thiӋt hҥi nһng cho ÿӏch, hӫy diӋt
40.000 quҧ ÿҥn pháo các loҥi cӫa Mӻ.
Ĉây là trұn tiӃn công ÿҫu tiên cӫa ÿһc công Biên Hòa vào tәng kho Long Bình, mӣ ÿҫu
cho hàng loҥt trұn ÿánh sau này. Trұn ÿánh giành thҳng lӧi lӟn và ÿѭӧc Bӝ chӍ huy MiӅn tһng
thѭӣng Huân chѭѫng quân công giҧi phóng hҥng III và 4 huân chѭѫng chiӃn công giҧi phóng.
ĈӇ phӕi hӧp vӟi chiӃn trѭӡng chung, ÿánh bҥi hai cuӝc phҧn công chiӃn lѭӧc mùa khô
cӫa ÿӃ quӕc Mӻ (1965 – 1966; 1967 - 1968), TӍnh ÿӝi Biên Hòa U1 chӍ ÿҥo ÿһc công tӍnh liên
tөc tiӃn công vào kho Long Bình. Phѭѫng châm ÿánh là táo bҥo, chҳc, ÿánh bӗi, phá hӫy bom
ÿҥn, phѭѫng tiӋn chiӃn tranh cӫa ÿӏch. Cuӕi năm 1966, ÿһc công U1 ÿã bí mұt tiӃn công 3 lҫn
(các tháng 10, 11, 12) vào tәng kho Long Bình, hӫy diӋt 353.000 ÿҥn pháo và các loҥi bom cӫa
ÿӏch. Loҥt trұn ÿánh này thӇ hiӋn sӵ dNJng cҧm, mѭu trí, sáng tҥo và quyӃt tâm cao cӫa ÿһc công
U1, ÿѭӧc Bӝ chӍ huy MiӅn tһng thѭӣng Huân chѭѫng quân công hҥng II.
Ĉêm 3 – 2 – 1967, ÿһc công U1 lҥi ÿӝt nhұp khu kho ÿӗi 53 ÿһt mìn hҽn giӡ. Bӕn mѭѫi
dãy kho bӏ nә tung vӟi 800.000 quҧ ÿҥn pháo các loҥi. Mӝt tә ÿһc công U1 tӯ chӕt Bình Trӏ,
Hóa An ÿӝt nhұp vào sân bay quân sӵ Biên Hòa ÿһt mìn làm nә tung kho chӭa nhiên liӋu, ÿӕt
cháy 10 triӋu lít xăng dҫu.
III.4.2. T̵p kích b̹ng pháo binh vào sân bay quân s͹ Biên Hòa:
Thӵc hiӋn chiӃn lѭӧc “chiӃn tranh cөc bӝ” trên chiӃn trѭӡng miӅn Nam, Mӻ - ngөy nâng
cҩp sân bay Biên Hòa thành sân bay quân sӵ hiӋn ÿҥi nhҩt Ĉông Nam Á.

20.4 Page 194

▲back to top


Bӝ ChӍ huy Quân sӵ MiӅn xác ÿӏnh sân bay quân sӵ Biên Hòa là mөc tiêu tiӃn công quan
trӑng hàng ÿҫu, bӕ trí và giao nhiӋm vө cho ÿoàn pháo binh U80. Công tác ÿiӅu nghiên ÿѭӧc
ÿoàn triӇn khai ÿӇ chuҭn bӏ cho trұn pháo kích lҫn thӭ hai. TiӇu ÿoàn 34 pháo binh (ÿoàn U80)
do tiӇu ÿoàn trѭӣng Trҫn Mân chӍ huy trұn ÿánh. Lӵc lѭӧng pháo gӗm hai khҭu sѫn pháo 75,
hai khҭu DKZ 75, 4 khҭu cӕi 82.
24 giӡ ngày 23 tháng 8 năm 1965, tӯ bӕn trұn ÿӏa, ÿӗng loҥt pháo kích vào sân bay Biên
Hòa, phá hӫy 68 máy bay Mӻ, 8 giàn hӓa tiӉn, 22 bӗn chӭa dҫu, 30 xe vұn tҧi; diӋt nhiӅu sinh
lӵc ÿӏch.
Trұn ÿánh cӫa ÿoàn pháo ÿѭӧc Bӝ tѭ lӋnh MiӅn tһng thѭӣng Huân chѭѫng quân công
giҧi phóng hҥng I.
Sau chiӃn thҳng, ÿoàn pháo binh U80 nhanh chóng phát triӇn, tә chӭc thành ÿѫn vӏ tѭѫng
ÿѭѫng cҩp sѭ ÿoàn lҩy phiên hiӋu ÿoàn 69 pháo binh Ban chӍ huy: Ĉào Sѫn Tây tѭ lӋnh,
NguyӉn Xuân Phúc phó tѭ lӋnh, NguyӉn Văn Kiên tham mѭu trѭӣng. Ĉoàn 69 làm nhiӋm vө
chi viӋn hӓa lӵc cho bӝ ÿӝi chӫ lӵc quân giҧi phóng miӅn Nam trên khҳp chiӃn trѭӡng miӅn
Ĉông.
Ngày 5 tháng 6 năm 1966, trung ÿoàn pháo 274 ÿѭӧc thành lұp nҵm trong ÿӝi hình ÿoàn
pháo binh 69 do ÿӗng chí Tô Ĉê làm trung ÿoàn trѭӣng.
Ngày 11 tháng 5 năm 1967, trung ÿoàn pháo 274 (tên lӱa ĈKB) tiӃn công sân bay Biên
Hòa. Quân khu miӅn Ĉông huy ÿӝng toàn bӝ cán bӝ quân dân chính Ĉҧng mang vác ÿҥn pháo
tӯ Mã Ĉà xuӕng tұn bӡ sông Ĉӗng Nai ÿӇ phөc vө trұn ÿánh.
23 giӡ ÿêm 11 rҥng sáng 12 – 5 – 1967, các khҭu ĈKB vӟi 119 quҧ ÿҥn nә ÿӗng loҥt vào
sân bay Biên Hòa. Hӧp ÿӗng tác chiӃn vӟi trung ÿoàn 274 còn có 6 khҭu cӕi 82 ly (336 ÿҥn) 61
khҭu ĈKZ (95 ÿҥn) cӫa trung ÿoàn 3 bӝ binh và tiӇu ÿoàn Phú Lӧi. Ĉӏch hoàn toàn bҩt ngӡ.
Pháo tên lӱa ta lҫn ÿҫu tiên xuҩt hiӋn ӣ chiӃn trѭӡng miӅn Ĉông, phá hӫy 150 máy bay các loҥi
và nhiӅu phѭѫng tiӋn chiӃn tranh và sinh lӵc cӫa Mӻ - ngөy. Trung ÿoàn ÿѭӧc Bӝ chӍ huy MiӅn
tһng thѭӣng Huân chѭѫng quân công giҧi phóng hҥng III.
III.4.3. Ĉánh ÿ͓ch trên sông Lòng Tàu:
Sau khi thành lұp (4 – 1966) Bӝ chӍ huy Ĉһc khu Rӯng Sác quyӃt ÿӏnh mӣ ÿӧt tiӃn công
tiêu diӋt, tiêu hao mӝt bӝ phұn sinh lӵc ÿӏch trên sông Lòng Tàu.
Ĉҫu tháng 7 – 1966, kӃ hoҥch ÿánh tàu ÿӏch trên sông Lòng Tàu ÿѭӧc triӇn khai, lӵc
lѭӧng bӕ trí ӣ hai khu: ÿoҥn sông tӯ ngã ba sông Ĉӗng Tranh ÿӃn Ĉӛ Hòa và ÿoҥn tӯ sông Lôi
Giang ÿӃn vàm sông Giàn Xay.
Ta bҳn cháy mӝt tàu 10.000 tҩn và bӕn tàu tuҫn tiӉu, hai tàu quét mìn, mӝt tàu hӝ tӕng.
Tháng 8 năm 1966, theo lӋnh cӫa Bӝ chӍ huy MiӅn, Ĉҧng ӫy, Bӝ chӍ huy Ĉoàn 10 tә
chӭc trұn ÿánh lӟn trên sông Lòng Tàu. Lҫn ÿҫu tiên, ta sӱ dөng hai quҧ thӫy lôi K.B, mӛi quҧ
nһng trên mӝt tҩn bӕ trí trұn ÿӏa ӣ Vàm ngã Bҧy và phӕi hӧp vӟi các trұn ÿӏa trên bӡ. Ba chiӃc
tàu hàng quân sӵ cӫa Mӻ tӯ cҧng VNJng Tàu vào sông Lòng Tàu. Mөc tiêu chӑn ÿánh là chiӃc
tàu ÿi sau cùng mang tên baton ruge Victory. Ngày 23 tháng 8 năm 1966, ÿoàn tàu ÿӏch lӑt vào
trұn ÿӏa cӫa ta. Ta tiӃn công và diӋt tàu Victory. Ĉӏch ÿã phҧn kích quyӃt liӋt suӕt 7 ngày. Pháo
binh Ĉoàn 10 bám trө ÿánh trҧ, bҳn cháy thêm 7 tàu trong ÿó có chiӃc trӑng tҧi 8.000 tҩn.
Baton Ruge Victory là tàu vұn tҧi hұu cҫn cӫa sѭ ÿoàn 4 Mӻ ÿã bӏ ta ÿánh chìm trên sông
Lòng Tàu mang theo 45 thӫy thӫ, gҫn 100 thiӃt giáp M 113, 3 máy bay phҧn lӵc còn trong kiӋn
và mӝt khӕi lѭӧng quân dөng, lѭѫng thӵc lӟn ÿӫ cho 1 sѭ ÿoàn Mӻ sӱ dөng trong cҧ chiӃn dӏch
mùa khô.

20.5 Page 195

▲back to top


III.4.4. Ph͙i hͫp ÿánh ÿ͓ch ͧ Sài Gòn:
Quân báo cӫa ta nҳm tin tӭc chính xác ngày 1 – 11 – 1966, ÿӏch sӁ tә chӭc lӉ quӕc khánh
lӟn nhҵm phô trѭѫng sӭc mҥnh cӫa quân ÿӝi Sài Gòn, lӉ ÿài thiӃt lұp ӣ khu nhà thӡ Ĉӭc Bà
trѭӟc dinh Ĉӝc Lұp.
Theo ÿӅ nghӏ cӫa Bӝ chӍ huy quân khu Sài Gòn – Gia Ĉӏnh, Bӝ chӍ huy ÿoàn 10 nhanh
chóng tә chӭc ÿӝi pháo binh gӗm 8 pháo thӫ tham gia trұn pháo kích vào buәi lӉ quӕc khánh
cӫa ngөy quyӅn Sài Gòn, phӕi hӧp cùng vӟi các trұn ÿӏa pháo cӕi Nhà Bè, quұn 3, quұn 1.
Ĉêm 31 – 10 - 1966, ÿӝi pháo luӗn lách bí mұt tұp kӃt vào trұn ÿӏa cách mөc tiêu tӯ
5.000 ÿӃn 6.000 mét trên bӡ Rҥch Vҥ, xã An Phú quұn Thӫ Ĉӭc. Ĉây là ÿiӅu bҩt ngӡ vӟi ÿӏch.
6 giӡ sáng ngày 1 – 11 – 1966, ÿӏch mӣ cuӝc hành quân vӅ hѭӟng Thӫ Ĉӭc nhѭng không
phát hiӋn ÿѭӧc trұn ÿӏa pháo cӫa ta. LӉ diӉu binh cӫa ÿӏch bҳt ÿҫu lúc tên thӫ tѭӟng NguyӉn
Cao KǤ ÿӑc diӉn văn. Theo hiӋu lӋnh khҭu ĈKZ 75 cӫa ÿoàn 10 bҳn liên tөc 12 quҧ ÿҥn pháo
vào mөc tiêu lӉ ÿài. Cùng lúc pháo Nhà Bè bҳn phá các mөc tiêu khác.
Sáu trұn ÿӏa bӝc phá nghi binh ÿӗng thӡi phát nә. Bӝ ÿӝi, du kích Thӫ Ĉӭc nә súng kӅm
chân ÿӏch ÿӇ ÿӝi pháo Ĉoàn 10 rút lui an toàn.
Ĉҥn pháo Ĉoàn 10 bҳn trung vào mөc tiêu. Quan khách dӵ lӉ quӕc khánh có tәng thӕng
NguyӉn Văn ThiӋu, ÿҥi sӭ Mӻ, tѭӟng Oét – mo – rѫ – len nhӕn nháo chui xuӕng gҫm lӉ ÿài.
Các ÿѫn vӏ diӉu hành chҥy tán loҥn.
Phóng viên hãng thông tҩn AFP nhұn xét: “Ĉѭӡng ÿҥn ÿҥi bác ÿã bҳn rҩt chính xác trong
chu vi ÿѭӡng kính 300 mét thuӝc khu diӉu binh”, “Ĉây là ÿòn lӟn ÿánh vào các kӃ hoҥch cӫa
chánh phӫ ÿӏnh phô trѭѫng ӣ thành phӕ Sài Gòn” và “Cuӝc pháo kích ÿã gây ra nhӳng cҧnh
hoҧng sӧ khӫng khiӃp và chӭng tӓ rҵng ViӋt Cӝng ÿã có thӇ mang vNJ khí nһng vào thӫ ÿô Nam
ViӋt Nam”.
III.5. Cu͡c ti͇n công và n͝i d̵y Xuân M̵u Thân 1968:
Thҩt bҥi trong cuӝc phҧn công chiӃn lѭӧc mùa khô cӫa Mӻ làm cho chiӃn lѭӧc “chiӃn
tranh cөc bӝ” cӫa ÿӏch ÿӭng trѭӟc nguy cѫ phá sҧn.
Tháng 10- 1967, Bӝ Chính trӏ ra Nghӏ quyӃt “Nhi͏m vͭ tr͕ng ÿ̩i c̭p bách cͯa ta là
ÿ͡ng viên nhͷng n͝ l͹c lͣn nh̭t cͯa toàn Ĉ̫ng, toàn dân, toàn quân ͧ hai mi͉n, ÿ˱a cu͡c
cách m̩ng cͯa ta lên b˱ͣc phát tri͋n cao nh̭t, dùng ph˱˯ng pháp t͝ng công kích - t͝ng khͧi
nghƭa ÿ͋ giành th̷ng lͫi quy͇t ÿ͓nh”.
Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam ÿӅ ra kӃ hoҥch tәng xông kích - tәng khӣi nghƭa ӣ miӅn
Nam, trӑng ÿiӇm là Sài Gòn và miӅn Ĉông Nam bӝ. Mөc tiêu là ÿánh chiӃm các thành phӕ, thӏ
xã, thӏ trҩn; làm tan rã ÿҥi bӝ phұn quân ngөy, ÿánh ÿә ngөy quyӅn các cҩp; tiêu diӋt ÿҥi bӝ
phұn quân Mӻ, làm chuyӇn biӃn cөc diӋn chiӃn trѭӡng, tiӃn lên giành thҳng lӧi quyӃt ÿӏnh.
Khu miӅn Ĉông và Khu Sài Gòn – Gia Ĉӏnh giҧi thӇ, tә chӭc lҥi thành 5 phân khu tҥo
thành 5 mNJi tiӃn công vào Sài Gòn và phân khu 6 thuӝc nӝi ÿô Sài Gòn.
Do có sӵ bӕ trí lҥi trên chiӃn trѭӡng, ÿӏa bàn Biên Hòa, gӗm có các tә chӭc tѭѫng ÿѭѫng
cҩp tӍnh: Phân khu 4, tӍnh Bà Rӏa – Long Khánh và Biên Hòa U1 (84[19]).
(84[19]) Phân khu 4 g͛m: qu̵n Thͯ Ĉͱc, xã Th̩nh MͿ Tây, qu̵n 9 và 1, huy͏n Long Thành, huy͏n Nh˯n Tr̩ch, cao su
Bình S˯n, tách huy͏n Duyên H̫i ra, tăng c˱ͥng các ÿ˯n v͓ ÿ̿c công b͡, n˱ͣc, Ĉoàn 10 thành trung ÿoàn ÿ̿c công ÿ̯y ÿͯ thu͡c
phân khu 4.
T͑nh Bà R͓a – Long Khánh g͛m các huy͏n: Long Ĉ̭t, Châu Ĉͱc, Xuyên M͡c, Xuân L͡c, Ĉ͓nh Quán, th͓ xã Bà R͓a, th͓ xã
Long Khánh, th͓ xã VNJng Tàu.
U1 g͛m: th͓ xã Biên Hòa, huy͏n Vƭnh C͵u, huy͏n Tr̫ng Bom.

20.6 Page 196

▲back to top


Thӏ xã Biên Hòa ÿѭӧc xác ÿӏnh là ÿӏa bàn quan trӑng ӣ miӅn Ĉông Nam bӝ. Ĉӗng chí Lê
Ĉӭc Anh phó Tѭ lӋnh Tham mѭu trѭӣng Bӝ chӍ huy MiӅn vӅ căn cӭ Bàu Sao (bҳc Trҧng Bom)
triӇn khai nhiӋm vө, phѭѫng án tiӃn công và nәi dұy ӣ Biên Hòa.
Bӝ chӍ huy cuӝc tiӃn công nәi dұy ӣ U1 ÿѭӧc thành lұp do ÿӗng chí Trҫn Minh Tâm sѭ
trѭѫng sѭ 5, tѭ lӋnh. Trҫn Công An tӍnh ÿӝi trѭӣng U1, phó tѭ lӋnh. Trҫn Văn An (Sáu An)
chính ӫy sѭ ÿoàn 5, chính ӫy. Phan Văn Trang phó bí thѭ U1, phó chính ӫy. Căn cӭ Bӝ tѭ lӋnh
tiӅn phѭӟng Mһt trұn ÿӭng chân ӣ ÿӗi Bà Già (nay thuӝc phѭӡng Trҧng Dài).
Lӵc lѭӧng tham gia gӗm có sѭ ÿoàn 5 (trung ÿoàn 4 và 5), trung ÿoàn pháo 274; lӵc
lѭӧng ÿӏa phѭѫng có tiӇu ÿoàn 1 và 2 ÿһc công U1, biӋt ÿӝng thӏ xã Biên Hòa, ÿӝi vNJ trang
tuyên truyӅn thӏ xã, bӝ ÿӝi huyӋn Vƭnh Cӱu, huyӋn Trҧng Bom, du kích các xã. Các mөc tiêu
tiӃn công: sân bay Biên Hòa, Bӝ tѭ lӋnh quân ÿoàn III ngөy, Bӝ tѭ lӋnh dã chiӃn 2 Mӻ, tәng
kho Long Bình, Tòa hành chính, Ty cҧnh sát Biên Hoà, chi khu Trҧng Bom.
Công tác chuҭn bӏ ÿѭӧc tiӃn hành khҭn trѭѫng. ĈӇ ÿҧm bҧo cho sѭ ÿoàn 5 chӫ lӵc MiӅn,
ÿoàn hұu cҫn 814 mӣ các cӱa khҭu ӣ nam - bҳc lӝ 20; bӕ trí ba tuyӃn hұu cҫn: ӣ quanh huyӋn
Xuân Lӝc, ӣ Túc Trѭng, Vƭnh An, ӣ Phѭѫng Lâm, Trà Cә, Ĉӏnh Quán. Trong tháng 1 – 1968,
ÿoàn 814 ÿã chuҭn bӏ ÿѭӧc 500 tҩn lѭѫng thӵc, 100 tҩn thӵc phҭm và các ÿӗ dùng khác.
BiӋt ÿӝng thӏ xã Biên Hòa tӯ Hѭng Lӝc (Trҧng Bom) ÿѭa vNJ khí vào nӝi ô thӏ xã, xây
dӵng hҫm bí mұt ӣ Gò Me (Thӕng Nhҩt), HiӋp Hòa, Bình Ĉa…dүn ÿѭӡng cho trinh sát nghiên
cӭu các mөc tiêu trong thӏ xã Biên Hòa.
Ĉҫu năm 1968, ÿһc phái viên Trung ѭѫng Cөc làm viӋc vӟi phân khu 4, ÿһc khu Rӯng
Sác, thành lұp Bӝ chӍ huy thӕng nhҩt (85[20]).
Ngày 26 và 27 -1 – 1968. Thành lұp Ban chӍ huy ӣ mһt trұn Bà Rӏa – Long Khánh (86[21]).
Bӝ tѭ lӋnh MiӅn tăng cѭӡng cán bӝ chiӃn sƭ thành lұp thêm tiӇu ÿoàn 2 (tӭc tiӇu ÿoàn
440) phө trách thӏ xã Long Khánh. Ngày N giӡ G ÿѭӧc Bӝ tѭ lӋnh miӅn Nam quy ÿӏnh là: 0 giӡ
ÿêm 30 rҥng sáng 31 – 1, tӭc mùng mӝt TӃt Mұu Thân xuân 1968.
Tҥi mһt trұn thӏ xã Biên Hòa: 0 giӡ sáng 31 – 1 - 1968, trung ÿoàn 274 pháo binh, vӟi 52
khҭu ĈKB, 30 khҭu 130 ly và 82 ly, 10 khҭu ĈKZ 75 bҳn cҩp tұp vào sân bay Biên Hòa. TiӃng
pháo ÿӗng thӡi là hiӋu lӋnh tҩn công cho các ÿѫn vӏ tiӃn ÿánh các mөc tiêu theo kӃ hoҥch. Pháo
cӫa ÿoàn 274 ÿánh trúng sӣ chӍ huy sân bay, khu nhân viên kӻ thuұt, kho xăng, kho chӭa máy
bay. Các ÿѫn vӏ tiӃp cұn ÿѭӧc mөc tiêu ÿӗng loҥt nә súng: TiӇu ÿoàn 1, ÿһc công U1 trung
ѭѫng ÿoàn 4 sѭ 5 tiӃn vào sân bay phá hӫy 120 máy bay các loҥi cӫa Mӻ. Ĉӏch bҳt ÿҫu phҧn
kích bҵng xe tăng, máy bay phҧn lӵc. Ĉһc công sѭ ÿoàn, ÿӝi biӋt ÿӝng thӏ xã Biên Hòa nә súng
tiӃn công vào phía tây sӣ chӍ huy quân ÿoàn III ngөy.
Sáng 31 – 1 – 1968, ÿһc công sѭ ÿoàn và tiӇu ÿoàn 2 cӫa trung ÿoàn 5 tiӃn ÿánh sӣ chӍ
huy Bӝ tѭ lӋnh dã chiӃn 2 cӫa Mӻ ӣ Long Bình. Ĉӏch phҧn kích gây tәn thҩt nһng cho lӵc
lѭӧng cӫa ta tҥi ÿây.
TiӇu ÿoàn 2 ÿһc công U1 bí mұt ÿӝt nhұp vào khu kho bom ÿҥn ӣ ÿӗi 53, ÿánh phá hӫy
127 dãy kho bom ÿҥn ÿӏch, làm chҩn ÿӝng cҧ Biên Hòa và Sài Gòn.
(85[20]) L˱˯ng Văn Nho t˱ l͏nh, Ĉ̿ng Quang Long chính ͯy, M˱ͥi Chi͇n Bí th˱ phân khu 4 phͭ trách k͇ ho̩ch phát ÿ͡ng
c˯ sͧ n͡i thành. Lê Quang Chͷ phó Bí th˱ phân khu 4 ch͓u trách nhi͏m phát ÿ͡ng qu̯n chúng n͝i d̵y các khu v͹c còn l̩i cͯa phân
khu. Các mͭc tiêu ti͇n công cͯa phân khu 4 g͛m: ÿánh ÿ͓ch trên sông Lòng Tàu, c̫ng Nhà Bè, Cát Lái, Sài Gòn, b͡ t˱ l͏nh h̫i quân,
c̯u R̩ch Chi͇c, chi khu Thͯ Ĉͱc…
(86[21]) Th͓ xã Bà R͓a và các huy͏n thu͡c Bà R͓a: Lê Ĉình Nh˯n Bí th˱ T͑nh ͯy làm chính ͯy, Ĉ̿ng Văn Thṷn (Út Ĉ̿ng)
t͑nh ÿ͡i tr˱ͧng Bà R͓a – Long Khánh t˱ l͏nh.
Th͓ xã Long Khánh: Ph̩m L̩c t͑nh ÿ͡i phó Bà R͓a – Long Khánh t˱ l͏nh; Lê S̷c Nghi th˱ͥng vͭ t͑nh ͯy Bà R͓a – Long
Khánh chính ͯy. Các huy͏n, th͓ xã ÿ͉u thành l̵p ban ch͑ huy do ÿ͛ng chí bí th˱ c̭p ͯy phͭ trách.

20.7 Page 197

▲back to top


Rҥng sáng 31 – 1 – 1968, bӝ ÿӝi huyӋn Vƭnh Cӱu và 1 ÿѫn vӏ cӫa sѭ 5 chӫ lӵc tiӃn công
bao vây chi khu Công Thanh, làm chӫ khu vӵc thӏ trҩn 4 ngày, nhân dân ӣ Tân Phú, Bình Long
nәi dұy diӋt ác giành quyӅn làm chӫ. Du kích ThiӋn Tân, Tân Ĉӏnh, Ĉҥi An tiӃn công ÿӗn bót,
diӋt bӑn dân vӋ, ác ôn… Bӝ ÿӝi huyӋn và lӵc lѭӧng sѭ 5 bám trө bҳn máy bay, xe tăng ÿӏch
phҧn kích, bҳn cháy 8 xe tăng, thiӃt giáp và mӣ vòng vây vѭӧt sông Ĉӗng Nai vӅ chiӃn khu Ĉ.
Bӝ ÿӝi huyӋn Trҧng Bom tҩn công bao vây chi khu Trҧng Bom, làm chӫ thӏ trҩn, phӕi
hӧp nhân dân các xã nәi dұy truy lùng bӑn ác ôn.
Khu vӵc nӝi ô thӏ xã Biên Hòa, biӋt ÿӝng, ÿӝi vNJ trang tuyên, phát ÿӝng quҫn chúng, treo
cӡ, diӋt ác ôn ӣ khu vӵc Bình Ĉa, Tân Thành, Gò Me, xã HiӋp Hòa…
Trѭӟc sӭc phҧn kích mҥnh cӫa Mӻ - ngөy, mùng 3 tӃt (2 – 2 – 1968), Bӝ chӍ huy mһt
trұn Biên Hòa ra lӋnh rút khӓi thӏ xã ÿӇ bҧo toàn lӵc lѭӧng. Nhân dân nӝi ô thӏ xã Biên Hòa ÿã
xuӕng ÿѭӡng tiӃp tӃ lѭѫng thӵc; bҧo vӋ, cӭu chӳa nhiӅu bӝ ÿӝi bӏ thѭѫng bám trө trong thӏ xã.
Các lӵc lѭӧng vNJ trang, cán bӝ, ÿҧng viên, cѫ sӣ cӕt cán cӫa thӏ xã ÿã chuyӇn 250 thѭѫng binh
vѭӧt vòng vây cӫa ÿӏch, qua sông Ĉӗng Nai vӅ chiӃn khu Ĉ an toàn.
Trên mһt trұn phân khu 4: Rҥng sáng ngày 31 – 1 – 1968, pháo binh ta nã ÿҥn vào chi
khu Long Thành. Bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng tiӃn công ÿӏch ӣ Nhà Mӗ, Phѭӟc Long, Cҫu Ĉen, bao vây
cuӝc cҧnh sát khu vӵc Phѭӟc Hҧi, phát ÿӝng quҫn chúng nәi dұy làm chӫ thӏ trҩn Long Thành.
Lӵc lѭӧng du kích các xã tҩn công tҩt cҧ các ÿӗn bót cӫa ÿӏch.
Ӣ cao su Bình Sѫn (Long Thành) chi bӝ Ĉҧng lãnh ÿҥo ÿҥi ÿӝi du kích phӕi hӧp bӝ ÿӝi
cao su, công nhân bao vây ÿӏch ӣ nhà máy, làm chӫ suӕt 3 ngày liӅn.
Ĉoàn 10 Rӯng Sác tiӃn công diӋt ÿӗn Phú Hӳu (Nhѫn Trҥch), ÿӗn bҧo an Lý Nhѫn, phát
ÿӝng quҫn chúng nәi dұy làm chӫ ӣ 6 ҩp chiӃn lѭӧc.
Mһt trұn Long Khánh: Cuӝc tiӃn công và nәi dұy chұm hѫn 1 ngày so vӟi Biên Hòa và
phân khu 4. Rҥng sáng ngày 2 – 2 – 1968, tiӇu ÿoàn 440 tә chӭc hai mNJi tiӃn công vào các mөc
tiêu trө sӣ tình báo CIA, tiӇu khu Long Khánh, khu chӧ, khu thông tin, tұp kích dinh tӍnh
trѭӣng, chiӃm mӝt sӕ tua, chӕt cӫa ÿӏch. Cөm pháo cӫa ÿӏch ӣ sân bay thӏ xã Long Khánh bӏ
phá hӫy ngay tӯ ÿҫu bӣi pháo cӫa tiӇu ÿoàn 440.
Tӯ căn cӭ Suӕi Râm (lӝ 2), trung ÿoàn 11 thiӃt giáp Mӻ cho 100 xe tăng phҧn kích nhҵm
giҧi tӓa thӏ xã Long Khánh. Ta chһn ÿánh ÿӏch quyӃt liӋt, bҳn cháy 12 xe.
Tҥi xã Bҧo Vinh A, trung ÿӝi dân vӋ mang súng trӣ vӅ vӟi cách mҥng, cùng du kích tiӃn
công làm tan rã ÿѫn vӏ bҧo an Bҧo Vinh. Xã Bҧo Bình, du kích cùng nhân dân nәi dұy tiӃn công
bӭc rút ÿӗn bҧo an Suӕi Cát. Các sӣ cao su dӑc lӝ 1, lӝ 2 nhѭ Cҭm Mӻ, Ông QuӃ, Hàng Gòn,
Suӕi Tre… du kích mұt, công nhân nәi dұy chiӃm khu trung tâm sӣ.
Ĉѫn vӏ 502 hұu cҫn 814 MiӅn cùng bӝ ÿӝi huyӋn tiӃn công ÿӏch ӣ chi khu Ĉӏnh Quán
diӋt ác bao vây yӃu khu Túc Trѭng làm chӫ ӣ xã Túc Trѭng 1 tuҫn lӉ.
Vào ÿӧt 3, vào 4 giӡ sáng ngày 22 – 8 – 1968, tӯ trұn ÿӏa xã Phѭӟc Lѭѫng Nhѫn Trҥch,
2,5 tҩn ÿҥn pháo phҧn lӵc ĈKB cӫa Ĉoàn 10, có sӵ phӕi thuӝc cӫa trung ÿoàn pháo 274, lҫn
ÿҫu tiên xuҩt hiӋn sát nách Sài Gòn – Gia Ĉӏnh rót ÿҥn trúng vào dinh Ĉӝc Lұp, tòa ÿҥi sӭ Mӻ
làm chҩn ÿӝng dѭ luұn trong và ngoài nѭӟc.
Cuӝc tәng tiӃn công và nәi dұy cӫa quân dân Biên Hòa, phân khu 4, thӏ xã Long Khánh
hòa cùng khí thӃ tiӃn công và nәi dұy toàn MiӅn là ÿòn tiӃn công chiӃn lѭӧc bҩt ngӡ tҩn công
ÿӏch. Lҫn ÿҫu tiên ta tҩn công vào tұn hang ә kҿ thù. Cuӝc tiӃn công và nәi dұy tuy không ÿҥt
ÿѭӧc mөc tiêu “giành thҳng lӧi quyӃt ÿӏnh”, giành quyӅn làm chӫ hoàn toàn cӫa dân, nhѭng ÿã
thӇ hiӋn ÿѭӧc tinh thҫn, quyӃt tâm cӫa quân dân ta. Cùng toàn miӅn Nam, cuӝc tәng tiӃn công

20.8 Page 198

▲back to top


và nәi dұy Xuân 1968 cӫa quân dân Biên Hòa, Long Khánh, Phân khu 4 góp phҫn ÿánh bҥi ý
chí xâm lѭӧc cӫa ÿӃ quӕc Mӻ, buӝc Mӻ phҧi xuӕng thang chiӃn tranh, làm thҩt bҥi chiӃn lѭӧc
“chiӃn tranh cөc bӝ” cӫa Mӻ - ngөy ӣ miӅn Nam ViӋt Nam.
IV. GÓP PHҪN ĈÁNH BҤI CHIӂN LѬӦC CHIӂN TRANH VIӊT NAM HÓA:
IV.1. Ĉͫt ti͇n công xuân Kͽ D̵u (1969) trên ÿ͓a bàn t͑nh Biên Hòa, Long Khánh:
Cuӝc tiӃn công và nәi dұy xuân Mұu Thân (1968) làm phá sҧn “chiӃn tranh cөc bӝ” cӫa
ÿӃ quӕc Mӻ. ÿӃ quӕc Mӻ phҧi chҩp nhұn ngӗi vào bàn ÿàm phán tҥi hӝi nghӏ Paris, ÿӗng thӡi
tӯng bѭӟc xuӕng thang chiӃn tranh, chúng chuyӇn tӯ chiӃn lѭӧc “chiӃn tranh cөc bӝ” sang
chiӃn lѭӧc chiӃn tranh “ViӋt Nam hóa chiӃn tranh”, dùng ngѭӡi ViӋt ÿánh ngѭӡi ViӋt vӟi sӵ
yӇm trӧ cӫa Mӻ ÿӇ kéo dài chiӃn tranh ӣ ViӋt Nam.
Sau ba ÿӧt mӣ các cuӝc tiӃn công vào hҫu kӃt các ÿô thӏ miӅn Nam, ta tuy giành ÿѭӧc
thҳng lӧi vӅ mһt chiӃn lѭӧc, nhѭng lӵc lѭӧng bӏ tәn thҩt. Sau mӝt thӡi gian cӫng cӕ lӵc lѭӧng,
Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam quyӃt ÿӏnh mӣ tiӃp ÿӧt tiӃn công ÿánh bӗi, ÿánh nhӗi Xuân 1969.
Than gia ÿӧt tiӃn công xuân Kӹ Dұu trên ÿӏa bàn Biên Hòa – Long Khánh, phân khu 4
gӗm các lӵc lѭӧng: sѭ ÿoàn 5 chӫ lӵc MiӅn, lӵc lѭӧng ÿһc công U1, trung ÿoàn 33 và trung
ÿoàn 4 và lӵc lѭӧng phân khu 4, biӋt ÿӝng thӏ xã Biên Hòa, các lӵc lѭӧng vNJ trang ÿӏa phѭѫng.
Mһt trұn thӏ xã Biên Hòa: Mөc tiêu then chӕt là sân bay Biên Hòa và sӣ chӍ huy Bӝ tѭ
lӋnh quân ÿoàn 3 ngөy, tәng kho Long Bình, ty cҧnh sát Biên Hòa.
Ngày N giӡ G chiӃn dӏch tiӃn công xuân Kӹ Dұu là 0 giӡ ngày 23 – 2 – 1969.
Ĉúng ngày N giӡ G, ÿӝi biӋt ÿӝng thӏ xã Biên Hòa và mӝt ÿҥi ÿӝi cӫa sѭ ÿoàn 5 ӣ Gò Me
tiӃn công Ty cҧnh sát Biên Hòa, chiӃm ÿѭӧc ga xe lӱa và mӝt sӕ mөc tiêu chính trong ty cҧnh
sát. Ĉӏch dùng xe tăng, bӝ binh và cҧ máy bay vNJ trang phҧn kích mҥnh, lӵc lѭӧng ta phҧi rút
lui. Ĉӗng chí Sáu A ÿӝi trѭӣng biӋt ÿӝng Biên Hòa ÿã chiӃn ÿҩu kiên cѭӡng và hy sinh anh
dNJng trѭӟc ty cҧnh sát ngөy (nay là công viên Biên Hùng).
Ӣ tәng kho Long Bình, Ĉҥi ÿӝi 9 tiӇu ÿoàn 2 ÿһc công Biên Hòa vào ÿѭӧc trong tәng
kho Long Bình ÿánh phá hӫy dãy nhà kho ӣ ÿӗi 53. Ĉӏch dùng mӝt trung ÿoàn xe thiӃt giáp kӃt
hӧp vӟi trӵc thăng vNJ trang bao vây. Ĉҥi ÿӝi 9 anh dNJng chiӃn ÿҩu diӋt nhiӅu sinh lӵc ÿӏch
trong khu kho Long Bình suӕt 7 ngày ÿêm, nhѭng vì lӵc lѭӧng không cân sӭc, nhiӅu cán bӝ
chiӃn sƭ hy sinh. Ĉӗng chí Bùi Văn Hòa và ÿҥi ÿӝi 9 ÿѭӧc tһng danh hiӋu “Anh hùng lӵc lѭӧng
vNJ trang nhân dân”. Trung ÿoàn 4, trung ÿoàn 33 ÿánh ÿӏch tӯ bên ngoài. Lӵc lѭӧng ta chuyӇn
hѭӟng ÿánh ÿӏch ӣ ngã ba Thái Lan và Long Thành tiêu diӋt nhiӅu sinh lӵc ÿӏch.
Ĉҥi ÿӝi ÿһc công U1 ÿánh vào nhà giam Tân HiӋp bӏ ÿӏch phөc kích, ÿã ÿánh trҧ quyӃt
liӋt, ÿҥi ÿӝi bӏ nhiӅu tәn thҩt.
Cách 3 ngày vào ÿӧt tiӃn công, tên Bùi Xuân Chuyên - trѭӣng ban tác chiӃn sѭ ÿoàn 5
giao ÿӝng ra ÿҫu hàng ÿӏch, do ÿó Chӫ lӵc sѭ ÿoàn 5 cӫa ta vì trӣ ngҥi trѭӟc ngày nә súng nên
sѭ ÿoàn 3 ngày sau mӟi vѭӧt sông Ĉӗng Nai ÿánh tiêu diӋt mӝt tiӇu ÿoàn BiӋt ÿӝng quân tҥi
Suӕi Máu. Do không vào ÿѭӧc mөc tiêu Kho Long Bình, sân bay Biên Hòa và quân ÿoàn 3, sѭ
ÿoàn 5 chuyӇn hѭӟng sang lӝ 20 Ĉӏnh Quán ÿánh tiêu diӋt sѭ ÿoàn 18 ngөy.
Cuӝc tiӃn công xuân Kӹ Dұu (1969) vào thӏ xã Biên Hòa gây cho ÿӏch nhӳng thiӋt hҥi
trong giai ÿoҥn ÿҫu chuyӇn sang chiӃn lѭӧc: “ViӋt Nam hóa chiӃn tranh”. Ta gһp phҧi nhӳng
tәn thҩt: Quân sӕ, vNJ khí tiӃp tөc bӏ tiêu hao. Các cѫ sӣ, tӵ vӋ mұt, biӋt ÿӝng vùng ÿô thӏ bӏ lӝ,
bӏ ÿánh dҥt ra. ĈӇ cӫng cӕ lӵc lѭӧng và giӳ thӃ ÿӭng chân ӣ các vùng ven, Bӝ chӍ huy MiӅn
ÿiӅu sѭ ÿoàn 5 tiӃn công ӣ ÿӏa bàn Long Khánh.

20.9 Page 199

▲back to top


Mһt trұn Long Khánh: ÿêm 19 – 5 – 1969 biӋt ÿӝng, trinh sát vNJ trang thӏ xã Long Khánh
phӕi hӧp vӟi sѭ ÿoàn 5 tiӃn công ÿӗn Hoàng DiӋu, phá hӫy hҫu hӃt trұn ÿӏa pháo và gây thiӋt
hҥi nһng cho ÿӏch. Ngày 25 – 5 sѭ ÿoàn 5 tұp kích yӃu khu Gia Ray, bҳn cháy 4 xe tăng diӋt 30
tên ÿӏch. Trung ÿoàn thiӃt giáp sӕ 11 ÿӏch ÿóng tҥi suӕi Râm phӕi hӧp vӟi mӝt ÿҥi ÿӝi bҧo an
cӭu nguy cho Gia Ray, lӑt vào trұn ÿӏa phөc kích cӫa ta ӣ Suӕi Cát, ngã ba Ông Ĉӗn; ta bҳn
cháy 8 thiӃt giáp, diӋt hàng chөc lính bҧo an, buӝc ÿӏch phҧi mӣ ÿѭӡng máu tháo chҥy.
Cuӕi tháng 5 ÿӃn ÿҫu tháng 6 – 1969, sѭ ÿoàn 5 liên tөc tә chӭc bӕ trí lӵc lѭӧng tiӃn
công ÿӏch ӣ Tҫm Bung, Khe Giao (quӕc lӝ 20) và Trà Tân 3 (lӝ 3), ÿánh quӷ chiӃn ÿoàn 43 và
chiӃn ÿoàn 52 sѭ ÿoàn 18 ngөy, ÿánh thiӋt hҥi nһng mӝt tiӇu ÿoàn Mӻ.
Ĉѭӧc sӵ hӛ trӧ cӫa bӝ ÿӝi chӫ lӵc, lӵc lѭӧng vNJ trang ÿӏa phѭѫng ӣ các xã Bҧo Chánh,
Suӕi Cát, Tân Phong, Bҧo Vinh, Bҧo LiӋt… phӕi hӧp vӟi bӝ ÿӝi huyӋn Xuân Lӝc tiӃn công
ÿӏch liên tөc, phá rã hàng mҧng hàng rào “ҩp chiӃn lѭӧc”, bӭc rút 1 ÿӗn bҧo an, giҧi tán nhiӅu
toán “phòng vӋ dân sӵ”. Quân Mӻ càn vào Bình Lӝc, du kích ÿӏa phѭѫng ÿánh trҧ diӋt gҫn mӝt
trung ÿӝi. Du kích xã Bҧo Chánh mѭu trí, sáng tҥo dùng mìn ĈH 10 phá tan mӝt máy bay trӵc
thăng HU1A. Ban binh vұn tӍnh phӕi hӧp nӝ ÿӝi huyӋn, du kích ÿánh chiӃm ÿӗn dân vӋ Tân
Thӫy, diӋt và bҳt hӃt tӅ ҩp, tӅ xã, thu toàn bӝ vNJ khí.
Ӣ mһt trұn Long Thành, trung ÿoàn 4 phӕi hӧp vӟi bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng ÿánh thiӋt hҥi nһng
mӝt tiӇu ÿoàn lính Thái Lan tҥi Bình Sѫn, làm chúng không tә chӭc hành quân lùng sөc.
IV.2. Bám trͭ ÿ͓a bàn, khôi phͭc l͹c l˱ͫng t̩o th͇ và l͹c mͣi:
IV.2.1. V˱ͫt qua khó khăn, ch͙ng ÿ͓ch càn quét:
Giӳa năm 1969 trên ÿӏa bàn Biên Hòa – Long Khánh, ÿӏch phҧn kích tұp trung lӵc lѭӧng
càn quét ÿánh phá và bình ÿӏnh rҩt ác liӋt. Lӵc lѭӧng quân Mӻ và chѭ hҫu, quân chӫ lӵc ngөy
ÿánh vào các căn cӭ cӫa ta. Lӵc lѭӧng bҧo an, dân vӋ càn quét các thôn ҩp, vùng giҧi phóng,
nhҵm ÿҥt mөc tiêu giai ÿoҥn ÿҫu cӫa chiӃn lѭӧc “ViӋt Nam hóa chiӃn tranh” (87[22]).
Lӳ ÿoàn 173 Mӻ có 7 tiӇu ÿoàn. Ba tiӇu ÿoàn càn quét khu vӵc bҳc sân bay Biên Hòa,
hai tiӇu ÿoàn ӣ khu vӵc chiӃn khu Ĉ, hai tiӇu ÿoàn ӣ khu vӵc Ĉӏnh Quán (quӕc lӝ 20).
Lӳ ÿoàn 1 sѭ ÿoàn bӝ binh sӕ 9 Mӻ có 5 tiӇu ÿoàn. Mӝt tiӇu ÿoàn cùng vӟi 1 tiӇu ÿoàn
lính Thái Lan chà xát khu vӵc Lòng chҧo Nhѫn Trҥch. Mӝt tiӇu ÿoàn ӣ khu vӵc Nѭӟc Trong.
Ba tiӇu ÿoàn phӕi hӧp vӟi quân Thái Lan ÿánh phá khu vӵc Bình Sѫn, Bàu Cҥn, Hҳc Dӏch và
núi Thӏ vҧi.
Lӳ ÿoàn 199 Mӻ có 5 tiӇu ÿoàn, tұp trung ÿánh phá quӕc lӝ 1 trӑng ÿiӇm là khu vӵc núi
Chӭa Chan – Mây Tàu.
Trung ÿoàn thiӃt giáp sӕ 11 Mӻ cѫ ÿӝng trên các quӕc lӝ 1, 20, 15 và liên tӍnh lӝ 2 ÿӇ
yӇm trӧ cho bӝ binh.
Quân ÿӝi Hoàng gia Úc ÿһc trách ÿánh phá bình ÿӏnh vùng Long ÿát – Xuyên Mӝc và
Ĉông Tây lӝ 2.
Sѭ ÿoàn 18 ngөy phӕi hӧp vӟi quân Mӻ và quân chѭ hҫu hoҥt ÿӝng trên ba ÿӏa bàn chính
là: bҳc Trҧng Bom, Xuân Lӝc, Long Thành.
Thӡi kǤ này ÿӏch tăng cѭӡng sӱ dөng chiӃn thuұt phөc kích, biӋt kích kӃt hӧp vӟi tұp
kích bҵng xung lӵc, hӓa lӵc khi phát hiӋn ÿѭӧc lӵc lѭӧng cӫa ta. KӃt hӧp vӟi viӋc dùng bom
(87[22]) Mͭc tiêu c˯ b̫n giai ÿo̩n ÿ̯u là:
- Ĉánh quͻ quân chͯ l͹c ta.
- Di͏t s̩ch h̩ t̯ng c˯ sͧ ta ͧ các thôn ̭p.
- Bình ÿ͓nh h̯u h͇t vùng nông thôn.

20.10 Page 200

▲back to top


ÿҥn hӫy diӋt, ÿӏch sӱ dөng chҩt ÿӝc hóa hӑc phá hӫy các khu rӯng ӣ chiӃn khu “Ĉ”, dӑc bӡ
sông Ĉӗng Nai, sông La Ngà và Mây Tàu, chiӃn khu Rӯng Sác, lұp vành ÿai trҳng dӑc các
quӕc lӝ 1, 15, 20 và ÿoҥn ÿѭӡng sҳt Hӕ Nai – Gia Ray; ÿӗng thӡi triӋt phá phong tӓa mӑi nguӗn
tiӃp tӃ hұu cҫn cӫa ta. Trong vùng tҥm chiӃm, ÿӏch khám xét tӯng nhà, thҷng tay ÿàn áp nhӳng
gia ÿình mà chúng nghi là có liên quan, tiӃp tӃ cách mҥng.
Các ÿѫn vӏ Mӻ nhѭ lӳ dù 173, lӳ ÿoàn 199 và sѭ ÿoàn 101 liên tiӃp mӣ các cuӝc hành
quân kӃt hӧp lӵc lѭӧng bӝ binh, máy bay B52, pháo binh, càn quét vào các vùng căn cӭ cӫa
TӍnh ӫy Biên Hòa ӣ bҳc Trҧng Bom, Bàu Hàm, Hѭng Lӝc… và phong tӓa các trөc lӝ. Ӣ Xuân
lӝc, ÿӏch tăng cѭӡng sӱ dөng các lӵc lѭӧng chӫ lӵc Mӻ - ngөy, ÿánh phá sâu vào các vùng căn
cӭ cӫa ta, sӱ dөng lӵc lѭӧng bҧo an, dân vӋ, bình ÿӏnh, lҩn chiӃm các xã ҩp giҧi phóng gây cho
ta nhiӅu khó khăn. ӣ Long Thành cùng vӟi viӋc sӱ dөng các ÿѫn vӏ quân viӉn chinh Mӻ, quân
chѭ hҫu Úc, Thái Lan và quân ngөy, ÿӏch tұp trung lӵc lѭӧng lӟn kӃt hӧp máy bay bӓ bom, bҳn
phá liên tөc các khu rӯng lõm, sông rҥch vӟi ý ÿӗ “triӋt phá khu Lòng Chҧo” (88[23]).
Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam quyӃt ÿӏnh bӕ trí lҥi chiӃn trѭӡng: thành lұp Ban cán sӵ Ĉҧng
T7 và bӝ tѭ lӋnh T7 ÿӇ trӵc tiӃp chӍ ÿҥo ÿӏa bàn Bà Rӏa – Long Khánh và phân khu 4 và Biên
Hòa (U1) 76. Ĉӗng chí NguyӉn Trӑng Tân (Hai Lӵc) bí thѭ Ban cán cӵ. Ĉӗng chí Lѭѫng Văn
Nho làm tѭ lӋnh.
TӍnh ӫy U1 (Biên Hòa) và TӍnh ӫy Bà Rӏa – Long Khánh quán triӋt chӫ trѭѫng ÿӝng viên
các cѫ quan, các ÿѫn vӏ lӵc lѭӧng vNJ trang kiên cѭӡng bám trө chӕng càn diӋt ÿӏch.
Tháng 6 năm 1969 tiӇu ÿoàn 2 ÿһc công U1 ÿánh mӝt ÿѫn vӏ Mӻ càn quét vào căn cӭ ӣ
ÿӗi 30 Hѭng Nghƭa (Trҧng Bom). Hai ngày chiӃn ÿҩu, ta loҥi khӓi vòng chiӃn ÿҩu trên 200 tên
Mӻ, bҳn rѫi mӝt máy bay. Du kích BӃn Nôm - Ĉӏnh Quán chһn ÿánh ÿѫn vӏ kӷ binh thiӃt giáp
Mӻ diӋt 25 tên.
Ngày 14 tháng 7 năm 1969 ÿӏch dùng bom ÿҥn ÿánh phá khӕc liӋt ÿӇ “dӑn bãi” cho ÿҫu
cҫu rút quân Mӻ ӣ cҧng Gò Dҫu Phѭӟc Thái.
HuyӋn ӫy Long Thành, Ban chӍ huy trung ÿoàn 4, tiӇu ÿoàn 2 phân khu 4, tiӇu ÿoàn 240
ÿã phӕi hӧp mӣ ÿӧt ÿánh ÿӏch lҩn chiӃm bҧo vӋ khu căn cӭ Lòng chҧo rӯng Sác Phѭӟc An,
kiên quyӃt bám trө hoһc không chҥy dҥt.
Trѭӟc phҧn kích ác liӋt cӫa ÿӏch, tuy chúng không ÿҥt ÿѭӧc ý ÿӗ ÿánh bұt các lӵc lѭӧng
ta ra khӓi các ÿӏa bàn trӑng yӃu, tiêu diӋt các cѫ quan ÿҫu mão, nhѭng ÿã gây cho ta nhiӅu khó
khăn, tәn thҩt. Các căn cӭ tӯ quân khu xuӕng ÿӃn xã ҩp, phҧi di chuyӇn liên tөc. Ĉѭӡng giao
liên tӯ chiӃn khu Ĉ vӅ Biên Hòa – Bà Rӏa – Long Khánh, chiӃn khu Rӯng Sác bӏ gián ÿoҥn do
quân Mӻ và lӵc lѭӧng chѭ hҫu phөc kích liên tөc.
Cѫ sӣ vұt chҩt - hұu cҫn ta bӏ thiӋt hҥi. Nhӳng ÿoàn hұu cҫn lӟn cӫa MiӅn nhѭ ÿoàn 814
bӏ ÿӏch ÿánh phá phҧi lui dҫn vӅ hѭӟng Bình Tuy, Lâm Ĉӗng. Gҫn 300 tҩn lѭѫng thӵc, thӵc
phҭm cҩt giҩu ӣ ÿông lӝ 2 bӏ bӑn “chiêu hӗi” khai báo, ÿӏch thu và phá hӫy. ĈӃn quý 3 năm
1969 toàn bӝ gҥo muӕi dӵ trӳ cӫa chiӃn trѭӡng miӅn Ĉông không còn. Các lӵc lѭӧng T7 và các
tӍnh phҧi ăn ÿӝn chuӕi, rau quҧ thay cѫm.
IV.2.2 Phá l͗ng, phá rã b͡ máy kèm ḱp cͯa ÿ͓ch vùng tr͕ng y͇u:
Tháng 7 năm 1969 Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam ra nghӏ quyӃt lҫn thӭ 9. Nӝi dung cӫa
Nghӏ quyӃt 9 Trung ѭѫng Cөc là vѭӧt qua mӑi khó khăn gian khә, các lӵc lѭӧng vNJ trang và
nhân dân bám chҳc căn cӭ, ÿӏa bàn trӑng ÿiӇm, ÿӗng thӡi ÿҭy mҥnh chiӃn tranh du kích, liên
(88[23]) Ĉ˱ͥng vòng cung khép kín cͯa t͑nh l͡ 17 và 19 ÿã t̩o ra khu Lòng ch̫o vͣi di͏n tích r͡ng kho̫ng 300 ha ti͇p giáp
vͣi rͳng Sác. Ĉây là khu rͳng th̭p và có bàu c͗ xen kͅ, là căn cͱ kháng chi͇n cͯa xã, huy͏n và T4 (ÿ̿c khu Sài Gòn – Gia Ĉ͓nh) là
n˯i xṷt phát ti͇n công vào Sài Gòn tͳ h˱ͣng Ĉông Nam.

21 Pages 201-210

▲back to top


21.1 Page 201

▲back to top


tөc bung ra ÿánh phá “bình ÿӏnh”, trӑng tâm là phҧi phá banh, phá lӓng, phá rã bӝ máy kӅm kҽp
cӫa ÿӏch ӣ vùng nông thôn ven.
Cuӕi năm 1969 ÿӏch hoàn chӍnh “Ӫy ban phѭӧng hoàng” (89[24]) các cҩp làm phѭѫng thӭc
trung tâm cӫa chѭѫng trình bình ÿӏnh. Thӡi kǤ này ÿӏch ráo riӃt thӵc hiӋn kӃ hoҥch “bình ÿӏnh
phát triӇn” (90[25]) ӣ Biên Hòa – Long Khánh.
Thӵc hiӋn chӫ trѭѫng phá banh, phá lӓng, phá rã bӝ máy kӅm kҽp cӫa ÿӏch trên ÿӏa bàn
Long Khánh, lӵc lѭӧng huyӋn ÿӝi phӕi hӧp vӟi du kích các xã: Bҧo Chánh, Sӕi Cát, Tân
Phong, Bҧo Vinh, Bҧo Bình, Cҭm Mӻ… ban ÿêm ÿӝt ҩp phát ÿӝng nhân dân diӋt 28 tên
“phѭӧng hoàng”, cҧnh cáo nhӳng tên ác ôn khác. Ĉӝi biӋt ÿӝng, ÿӝi trinh sát vNJ trang thӏ xã
Long Khánh phát huy ÿѭӧc lӧi thӃ cӫa ÿӏa bàn “vӯa là ÿô thӏ, vӯa là rӯng núi” tә chӭc nhiӅu
trұn ÿánh có hiӋu quҧ.
Ĉêm 12 tháng 9 năm 1969 ÿӝi viên trinh sát Long Khánh mang bí sӕ 12 dùng lӵu ÿҥn
ÿánh vào trө sӣ tình báo CIA Mӻ ӣ thӏ xã diӋt 4 tên làm bӏ thѭѫng 3 tên. Ngày 13 tháng 9 năm
1969 mӝt ÿӝi viên trinh sát khác mang bí sӕ 13 ném lӵu ÿҥn vào 1 xe quân cҧnh ngөy diӋt và
làm bӏ thѭѫng 7 tên ÿӏch. Ĉêm 11 tháng 11 năm 1969 sáu chiӃn sƭ biӋt ÿӝng thӏ xã ÿánh vào căn
cӭ pháo binh ÿӏch ӣ Ĉông Nam thӏ xã Long Khánh. Trong trұn ÿánh này lҫn ÿҫu tiên biӋt ÿӝng
thӏ xã sӱ dөng súng B40 ÿánh ÿӏch. Trұn ÿánh có hiӋu suҩt chiӃn ÿҩu cao. Ta phá sұp 2 dãy
nhà, giӃt và làm bӏ thѭѫng 50 tên ÿӏch.
Tҥi Long Thành, trung ÿoàn 33 tұp kích diӋt gӑn 1 tiӇu ÿoàn lính Thái Lan tҥi Bàu Cӕi.
Trұn ÿánh này làm cho quân lính Thái Lan còn lҥi không dám bung ra càn quét. Ngày 25 tháng
9 năm 1969 trung ÿoàn 4 cùng vӟi lӵc lѭӧng vNJ trang huyӋn Long Thành phөc kích trên quӕc
lӝ 15 ÿoҥn Phѭӟc Thái phá hӫy 15 xe, diӋt nhiӅu sinh lӵc ÿӏch. Ӣ Rӯng Sác, trong năm 1969,
ÿoàn 10 ÿánh phá hӫy 29 tàu vұn tҧi quân sӵ cӥ lӟn cӫa ÿӏch, bҳn cháy, chìm hàng trăm tàu
chiӃn cӫa ÿӏch.
ĈӃn cuӕi năm 1969 ta ÿã phá lӓng, phá rã bӝ máy kèm kҽp cӫa ÿӏch ӣ nhӳng nѫi trӑng
ÿiӇm: Long Khánh, Long Thành. Tình hình chiӃn trѭӡng vүn còn diӉn biӃn phӭc tҥp.
IV.3. Cu͡c ÿ̭u tranh trong vùng ÿ͓ch:
Hӝi nghӏ lҫn thӭ 18 Ban chҩp hành Trung ѭѫng Ĉҧng (1970) ÿӅ ra chӫ trѭѫng: “Ĉҭy
mҥnh tiӃn công quân sӵ và tiӃn công chính trӏ kӃt hӧp vӟi ngoҥi giao. Vӯa tiӃn công ÿӏch, và ra
sӭc xây dӵng lӵc lѭӧng quân sӵ và chính trӏ cӫa ta ngày càng lӟn mҥnh, ÿӇ ÿánh bҥi chiӃn lѭӧc
“ViӋt Nam hóa chiӃn Tranh” cӫa ÿӃ quӕc Mӻ…(91[26])”.
Thӵc hiӋn chӫ trѭѫng cӫa Bӝ chӍ huy MiӅn, Bӝ tѭ lӋnh T7 mӣ chiӃn dӏch CD trên ÿӏa
bàn Bà Rӏa – Long Khánh, Biên Hòa, mà trӑng ÿiӇm là Long Khánh. Mөc tiêu cӫa chiӃn dӏch
nhҵm tiêu diӋt sinh lӵc ÿӏch, cӫng cӕ thӃ ÿӭng chân trên ÿӏa bàn ÿông bҳc Sài Gòn, hӛ trӧ ÿҳc
lӵc cho các lӵc lѭӧng vNJ trang ÿӏa phѭѫng ÿҭy mҥnh du kích chiӃn tranh phá lӓng, phá rã bӝ
máy kӅm kҽp cӫa ÿӏch ӣ mӝt sӕ xã ҩp vùng nông thôn chiӃn lѭӧc. Bӝ ÿӝi chӫ lӵc cӫa T7 gӗm
trung ÿoàn 4, trung ÿoàn 33 và tiӇu ÿoàn 6 ÿһc công, phӕi hӧp vӟi lӵc lѭӧng vNJ trang huyӋn
Xuân Lӝc, Cao su, ÿánh ÿӏch trên hai hѭӟng chính là quӕc lӝ 1 và liên tӍnh lӝ 2.
(89[24]) T͝ chͱc “Ph˱ͫng hoàng” do ng˱ͥi ÿͱng ÿ̯u m͟i c̭p làm chͯ t͓ch và c̫nh sát tr˱ͧng làm th˱ ký. M͟i tháng “ͮy
ban ph˱ͫng hoàng” c̭p t͑nh và quân ÿoàn h͕p m͡t l̯n ÿ͋ v̩ch ra k͇ ho̩ch ÿánh phá, bình ÿ͓nh mͣi.
(90[25]) Ba giai ÿo̩n cͯa k͇ ho̩ch bình ÿ͓nh là:
Giai ÿo̩n 1: “Bình ÿ͓nh ÿ̿c bi͏t Lê Lͫi” 10/1968 – 4/1969).
Giai ÿo̩n 2: “Bình ÿ͓nh phát tri͋n” (4/1969 – 7/1970).
Giai ÿo̩n 3: “Bình ÿ͓nh tͱ niên c͡ng ÿ͛ng” (7/1970 v͉ sau)
(91[26]) “Nhӳng sӵ kiӋn lӏch sӱ Ĉҧng”, t̵p III, tr. 498. Nxb. Thông tin lý lu̵n 1985.

21.2 Page 202

▲back to top


Tháng 5 – 1970, trung ÿoàn vây ép ÿӗn Bình Lӝc, diӋt gӑn 1 tiӇu ÿoàn thuӝc sѭ ÿoàn 18
ngөy ÿi cӭu viӋn và bҳt sӕng mӝt sӕ tù binh.
Trên tӍnh lӝ 3 trung ÿoàn 33 diӋt 2 ÿӗn cҩp trung ÿӝi ӣ Hàng Gòn và Bҧo Bình, sau ÿó
ÿánh thiӋt hҥi nһng 2 ÿҥi ÿӝi ÿӏch ÿi giҧi tӓa (92[27]).
Phӕi hӧp vӟi bӝ ÿӝi chӫ lӵc quân khu, du kích các ҩp Bҧo Vinh A, Bҧo Vinh B, Bҧo
Hòa, Bҧo LiӋt ÿӗng loҥt tiӃn công bӑn “Phѭӧng hoàng” và phòng vӋ dân sӵ, diӋt 2 tên ác ôn,
bҳt sӕng 8 tên phòng vӋ dân sӵ. Nhӳng hoҥt ÿӝng ÿó ÿã hӛ trӧ kӏp thӡi cho hàng trăm ÿӗng bào
cùng vӟi du kích phá banh trên 2000 mét rào gai ҩp chiӃn lѭӧc, rҧi nhiӅu truyӅn ÿѫn, thѭ cҧnh
cáo bӑn ác ôn, bӑn chúng khiӃp sӧ không dám lӝng hành càn quét bình ÿӏnh. Ӣ các xã ҩp: Suӕi
Chӗn, Tân Phong, Ngãi Giao, Cҭm Mӻ ÿӗng bào phá rã gҫn 100 phòng vӋ dân sӵ, diӋt 3 tên ác
ôn, mӣ rӝng quyӅn làm chӫ các ҩp trong vùng kiӇm soát cӫa ÿӏch.
Ӣ Biên Hòa tình hình diӉn biӃn phӭc tҥp. Mӝt sӕ cán bӝ hoҥt ÿӝng bí mұt bӏ lӝ, bӏ bҳt.
Phong trào ÿҩu tranh trong nӝi ô gһp nhiӅu khó khăn. Thӏ ӫy Biên Hòa chӫ trѭѫng cӫng cӕ xây
dӵng lӵc lѭӧng trong nӝi ô ÿã ÿҭy mҥnh công tác dân vұn. Tuyên truyӅn giác ngӝ mӝt sӕ ÿӗng
bào Hoa Nùng ӣ Bàu Hàm, Sông Thao, Gia KiӋm… làm cѫ sӣ tӕt cho ta, nhҩt là tích trӳ lѭѫng
thӵc, thӵc phҭm cung cҩp cho căn cӭ. Các lӵc lѭӧng vNJ trang U1 (Biên Hòa) hӛ trӧ nhân dân
phá lӓng thӃ kӅm kҽp cӫa ÿӏch diӋt ác ôn ӣ mӝt sӕ ҩp thuӝc ÿӏa bàn Trҧng Bom và Vƭnh Cӱu.
ChiӃn dӏch CD cӫa Ban cán sӵ T7 thu ÿѭӧc thҳng lӧi khҧ quan, ngăn chһn có hiӋu quҧ kӃ
hoҥch “bình ÿӏnh phát triӇn” cӫa ÿӏch ӣ Biên Hòa – Long Khánh, chuyӇn ÿѭӧc trên 100 ҩp lên
thӃ tranh chҩp vӟi ÿӏch ӣ nhiӅu mӭc ÿӝ. Ĉһc biӋt vùng Long Khánh, liên lӝ 2 ÿã giҧi phóng
ÿѭӧc 3 ҩp Bình Lӝc, Bҧo Bình, Suӕi Tre. ĈiӇm nәi bұt là lӵc lѭӧng chӫ lӵc T7 hӛ trӧ có hiӋu
quҧ cho bӝ ÿӝi huyӋn, du kích diӋt ác ôn, phá rã nhiӅu bӝ máy kӅm kҽp cӫa ÿӏch, xây dӵng
ÿѭӧc mӝt sӕ lӵc lѭӧng ngay trong vùng kiӇm soát cӫa chúng.
Vào năm 1971 trѭӟc khi triӋt thoái toàn bӝ quân sӵ Mӻ, quân chѭ hҫu vӅ nѭӟc, ÿӏch tә
chӭc mӝt sӕ cuӝc vàn quét lӟn ÿánh vào các căn cӭ quan trӑng cӫa ta ӣ Biên Hòa và Long
Khánh.
Tháng 1 năm 1971 hàng ngàn quân Mӻ, quân ngөy có xe tăng, pháo binh yӇm trӧ càn
quét khu vӵc núi Sóc Lu hòng tiêu diӋt cѫ quan TӍnh ӫy U1 Biên Hòa. TӍnh ÿӝi Biên Hòa ÿánh
lui hàng chөc lҫn phҧn kích cӫa ÿӏch trong suӕt mӝt ngày, loҥi khӓi vòng chiӃn ÿҩu hѫn 100 tên
ÿӏch bҧo vӋ cho thӏ ӫy rút lui khӓi căn cӭ an toàn.
Tháng 5 năm 1971 Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam quyӃt ÿӏnh bӕ trí lҥi chiӃn trѭӡng: Sáp
nhұp phân khu 5 và U1 (Biên Hòa) thành Phân khu Thӫ Biên; Các huyӋn Long Thành, Nhѫn
Trҥch và mӝt sӕ huyӋn cӫa Sài Gòn thành phân khu Bà Rӏa. Cҧ hai phân khu ÿӅu trӵc thuӝc
Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam.
Phân khu Thӫ Biên gӗm thӏ xã Biên Hòa, huyӋn Vƭnh Cӱu, huyӋn Trҧng Bom và mӝt sӕ
huyӋn thuӝc tӍnh Thӫ Dҫu Mӝt do ÿӗng chí NguyӉn Văn Trung Bí thѭ; NguyӉn Hӗng Lâm Tѭ
lӋnh; Phan Văn Trang phó Bí thѭ kiêm Bí thѭ Thӏ ӫy Biên Hòa. Lӵc lѭӧng vNJ trang phân khu
Thӫ Biên có tiӇu ÿoàn Phú Lӧi, 1 ÿӝi biӋt ÿӝng, 1 tiӇu ÿoàn pháo binh, hai tiӇu ÿoàn ÿһc công
cӫa (U1 cNJ) và các ÿҥi ÿӝi huyӋn.
Phân khu Bà Rӏa gӗm có các huyӋn Xuân Lӝc (gӗm cҧ huyӋn Ĉӏnh Quán), Long Thành,
Nhѫn Trҥch, Cao su, Thӫ Ĉӭc, Duyên Hҧi, Long Ĉҩt, Xuyên Mӝc, Châu Ĉӭc, các thӏ xã Long
Khánh, Bà Rӏa, VNJng Tàu. Bí thѭ phân khu ÿӗng chí Lê Ĉình Nhѫn, Trҫn Sѫn Tiêu, Tѭ lӋnh
(92[27]) Thͥi kǤ này các ÿ˯n v͓ chͯ l͹c c̭p t͑nh ho̿c quân khu ta th˱ͥng s͵ dͭng chi͇n thu̵t “vây ÿ͛n, di͏t vi͏n” – Dùng
l͹c l˱ͫng nh͗ vây ÿ͛n, l͹c l˱ͫng lͣn di͏t vi͏n. Nh˱ v̵y vͳa ÿͩ hao t͝n sinh l͹c mà v̳n giành th̷ng lͫi, trong lúc quân s͙ biên ch͇
cͯa ta ÿang còn thi͇u th͙n.

21.3 Page 203

▲back to top


phân khu, Phҥm Văn Hy, phó Bí thѭ. Các ÿѫn vӏ chӫ lӵc cӫa T7 ÿѭӧc biên chӃ vӅ phân khu Bà
Rӏa: Trung ÿoàn 33, trung ÿoàn 4, tiӇu ÿoàn 6 ÿһc công trӵc thuӝc phân khu Bà Rӏa. Trung
ÿoàn pháo 274 cӫa MiӅn bә sung cho mӛi phân khu 1 tiӇu ÿoàn.
Phân khu ӫy Thӫ Biên và Thӏ ӫy Biên Hòa ÿӅ ra chӫ trѭѫng cho thӡi kǤ này là tұp trung
cho công tác ÿô thӏ, bҵng mӑi cách phҧi xây dӵng, phát triӇn mҥnh mӁ các cѫ sӣ mұt trong nӝi
ô, bao gӗm cҧ công nhân và nông dân, chú trӑng xây dӵng cѫ sӣ trong lòng ÿӏch ӣ khu Long
Bình, quân ÿoàn 3, sân bay Biên Hòa, tòa hành chánh. Thӏ ӫy Biên Hòa chia ra ba khu vӵc
trӑng yӃu và phân công phө trách.
Công tác ÿô thӏ ÿѭӧc ÿһt lên hàng ÿҫu, Thӏ ӫy cӫng cӕ ÿѭӧc hai chi bӝ ӣ Bӱu Long và
chӧ Biên Hòa, tә chӭc thêm ÿѭӧc 34 cѫ sӣ mұt trong nӝi ô và vùng ven. Ӣ khu kӻ nghӋ Biên
Hòa, ta xây dӵng cѫ sӣ mұt trong 8 nhà máy. ĈӃn giӳa năm 1971 các xã phía nam Long Bình
nhѭ Phѭӟc Tân, Long Bình Tân, An Hòa, Long Hѭng ÿӅu có chi bӝ, xã ÿӝi và du kích.
Quán triӋt chӍ thӏ 01 cӫa Trung ѭѫng Cөc (tháng 4 năm 1971) phân khu ӫy Thӫ Biên và
Thӏ ӫy Biên Hòa chӫ trѭѫng phӕi hӧp chһt chӁ ba thӭ quân (bӝ ÿӝi chӫ lӵc, bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng
và dân quân du kích) ba lӵc lѭӧng (quân sӵ, chính trӏ và binh vұn) tác chiӃn trên các ÿӏa bàn
trӑng ÿiӇm, nhҵm phá lӓng, phá rã bӝ máy kӅm kҽp cӫa ÿӏch trên diӋn rӝng, tҥo thӃ làm chӫ
liên hoàn vùng căn cӭ, hành lang, mӣ nhiӅu “lõm” chính trӏ ven các thӏ trҩn, thӏ xã.
Nhҵm nӕi thông hành làng chiӃn lѭӧc Biên Hòa – Bà Rӏa – Long Khánh vӅ chiӃn khu Ĉ,
tháng 6 năm 1971, phân khu Bà Rӏa tұp trung lӵc lѭӧng ÿánh ÿӏch ӣ lӝ 2, loҥi khӓi vòng chiӃn
ÿҩu 1.873 tên ÿӏch.
Ӣ Ĉӏnh Quán, Xuân Lӝc, các lӵc lѭӧng vNJ trang ÿӏa phѭѫng ÿҭy mҥnh các hoҥt ÿӝng diӋt
ác ôn. Ta diӋt 14 tên ác ôn, phá rã hàng chөc toán phòng vӋ dân sӵ các ҩp tӯ Hѭng Lӝc ÿӃn ngã
ba Ông Ĉӗn (quӕc lӝ 1).
Hành lang tӯ chiӃn khu Ĉ xuӕng Long Thành, rӯng Sác ÿѭӧc nӕi thông (93[28]). Bӝ chӍ
huy quân sӵ MiӅn ÿã kӏp thӡi bә sung cho phân khu Bà Rӏa và Thӫ Biên 260 tân binh, 44 ÿһc
công thӫy. Ĉoàn hұu cҫn 814 (cӫa MiӅn) cùng vӟi ÿoàn hұu cҫn 500 (phân khu Bà Rӏa) ÿã tiӃp
tөc cҳm sâu lӵc lѭӧng ӣ Ĉӏnh Quán (quӕc lӝ 20), ÿông lӝ 2, Phѭӟc Thái (Long Thành), Long
Hӝi Mӻ (Long Ĉҩt)… Nhӳng khó khăn vӅ lѭѫng thӵc, thӵc phҭm, ÿѭӧc dҫn dҫn giҧm bӟt.
MNJi ÿҩu tranh chính trӏ, binh vұn ÿѭӧc ÿҭy mҥnh. Ta sӱ dөng nhiӅu phѭѫng thӭc, biӋn
pháp sáng tҥo ÿӇ phân hóa làm tan rã lӵc lѭӧng ÿӏch.
Ӣ khu vӵc Bình Sѫn (Long Thành) Ban cán sӵ Ĉҧng tә chӭc nhiӅu chӏ em biӃt tiӃng Thái
Lan tìm cách buôn bán, tiӃp xúc vӟi lính Thái Lan, mua thӵc phҭm, vӯa vұn ÿӝng, tuyên truyӅn
ÿӇ hҥn chӃ nhӳng hành ÿӝng tӝi ác cӫa chúng. Mӝt sӕ công nhân cao su hӑc tiӃng Anh ÿӇ làm
công tác binh vұn. Ӣ thӏ xã Long Khánh cѫ sӣ nӝi tuyӃn cӫa ta trong ÿҥi ÿӝi bҧo an sӕ 22 khôn
khéo thuyӃt phөc làm cho cҧ ÿҥi ÿӝi chӕng lӋnh hành quân.
Ӣ Biên Hòa chú trӑng xây dӵng cѫ sӣ “nӝi tuyӃn” trong các cѫ quan ÿҫu não cӫa ÿӏch. Ӣ
Bӝ tѭ lӋnh quân ÿoàn III ta xây dӵng anh NguyӉn Văn BӍnh, trѭӣng ÿài VTĈ, sѭ ÿoàn 18 có
anh NguyӉn Văn Ĉeo, ӣ sân bay Biên Hòa, cѫ sӣ nӝi tuyӃn là anh Trҫn Văn BӃn. Khu kho
Long Bình có anh Thành, biӋt ÿӝng quân có anh Úc, anh Mѭӧn, lӵc lѭӧng bҧo an có anh Xi,
Liên hiӋp nghiӋp ÿoàn tӍnh Biên Hòa có chӏ Lâm Thӏ Lai… Nhӳng cѫ sӣ trong lòng ÿӏch giúp
ta nҳm tình hình ÿӏch chính xác, ÿánh ÿӏch có hiӋu quҧ. Ta tә chӭc ÿѭӧc cѫ sӣ nҳm các nghiӋp
ÿoàn xe lô, xích lô, nghiӋp ÿoàn hӟt tóc, khuân vác. Trong Khu công nghiӋp Biên Hòa ta lãnh
(93[28]) Hành lang chi͇n l˱ͫc (ÿ˱ͥng giao liên) cͯa ta tͳ chi͇n khu Ĉ, v˱ͫt sông Ĉ͛ng Nai, c̷t ngang qua l͡ 20 ÿo̩n cây
s͙ 96 (Ĉ͓nh Quán) băng qua qu͙c l͡ 1 ÿo̩n sát núi Mây Tàu, qua l͡ 2 khu v͹c C̱m MͿ, vào vùng “Tam giác s̷t” l͡ 1, 15, l͡ 2 Long
Thành và ÿ͇n rͳng Sác.

21.4 Page 204

▲back to top


ÿҥo ÿҩu tranh ÿòi thành lұp các nghiӋp ÿoàn Cogido, Vicasa, Vikyno, Ethernic… tұp hӧp lӵc
lѭӧng công nhân ÿҩu tranh.
Ӣ khu kӻ nghӋ Biên Hòa, Ban công vұn Thӏ ӫy tә chӭc cuӝc mít–tinh lӟn nhân ngày 1 –
5 Quӕc tӃ lao ÿӝng, thu hút: 2.500 công nhân và 50 ngѭӡi lái xe lam, vӟi các biӇu ngӳ ÿòi dân
sinh dân chӫ, ÿòi tăng lѭѫng, giҧm giӡ làm cho công nhân. Cuӝc mít–tinh biӃn thành cuӝc tuҫn
hành hàng nghìn ngѭӡi kéo dài tӯ quұn Ĉӭc Tu ÿӃn phѭӡng Tân Mai, phong trào ÿҩu tranh
chính trӏ cӫa quҫn chúng nhân dân trong tӍnh phát triӇn mҥnh.
Chi bӝ xã Bӱu Long lãnh ÿҥo công nhân cӫa 18 cѫ sӣ xay ÿá khu vӵc Bӱu Long, Tân
Thành yêu sách ÿòi phө cҩp ÿӝc hҥi, ÿòi tăng lѭѫng; hình thӭc ÿҩu tranh ÿình công nhiӅu ngày
gây nhiӅu thiӋt hҥi cho các chӫ nhà máy. ĈӇ ÿҭy mҥnh phong trào ÿҩu tranh kӃt hӧp giӳa công
nhân, nông dân và tҥo thӃ hӧp pháp, Thӏ ӫy Biên Hòa chӍ ÿҥo cho các chi bӝ khu vӵc Bình Ĉa –
Tam HiӋp vұn ÿӝng thành lұp ÿѭӧc “nghiӋp ÿoàn nông dân Biên Hòa”.
Ngày 10 – 6 NghiӋp ÿoàn nông dân Biên Hòa ra mҳt nhân dân tҥi nhà hӝi Tam HiӋp ÿӅ
ra tôn chӍ, mөc ÿích mӝt sӕ yêu sách chính ÿáng vӅ quyӅn lӧi, ÿӡi sӕng nông dân, buӝc ÿӏch
phҧi chҩp thuұn.
Các cuӝc ÿҩu tranh chính trӏ cӫa nhân dân thӏ xã Long Khánh diӉn ra gay go, quyӃt liӋt.
Ngày 21 – 9 – 1971 tҥo ҩp Bҧo Bình A bӑn phòng vӋ dân sӵ bҳn chӃt 2 cô gái và làm bӏ thѭѫng
1 ngѭӡi khác. Thӏ ӫy Long Khánh lãnh ÿҥo nhân dân tә chӭc biӇu tình thu hút hàng ngàn ngѭӡi
tham gia. Ĉӏch huy ÿӝng cҧnh sát, quân cҧnh, hăm dӑa ÿàn áp nhѭng cuӕi cùng phҧi chҩp thuұn
các yêu sách cӫa ÿӗng bào, trӯng trӏ kҿ giӃt ngѭӡi và bӗi thѭӡng cho gia ÿình ngѭӡi bӏ giӃt.
Trò bҫu cӱ “ÿӝc diӉn” cӫa NguyӉn Văn ThiӋu tháng 10 năm 1971 là mөc tiêu ÿҩu tranh
ngày càng sôi nәi cӫa nhân dân.
Tҥi Long Thành ngày 16 – 9 – 1971 mӝt biӇu ngӳ lӟn vҳt ngang qua quӕc lӝ 51 “Ĉҧ ÿҧo
trò bҫu cӱ ÿӝc diӉn cӫa NguyӉn Văn ThiӋu”.
Ngày 23 – 9 – 1971 ӣ thӏ xã Long Khánh thѭӡng vө Thӏ ӫy trӵc tiӃp chӍ ÿҥo cuӝc biӇu
tình hѫn mӝt nghìn ngѭӡi. Ĉoàn biӇu tình kéo vӅ hѭӟng chùa Vƭnh Khánh hô vang các khҭu
hiӋu: “Ĉҧ ÿҧo ThiӋu – Hѭѫng – tay sai ÿӃ quӕc Mӻ “, “Bҫu cӱ ÿӝc diӉn là chà ÿҥp tӵ do dân
chӫ”. Ĉӏch dùng máy bay bҳn vào ÿoàn biӇu tình làm cho 2 ngѭӡi chӃt và hàng chөc ngѭӡi bӏ
thѭѫng. Bҩt chҩp sӵ ÿàn áp, cuӝc biӇu tình diӉn ra quyӃt liӋt, náo ÿӝng cҧ thӏ xã, lên án hành
ÿӝng giӃt ngѭӡi man rӧ cӫa ÿӏch. Tҥi Biên Hòa, Thi ӫy chӍ ÿҥo mӣ cuӝc vұn ÿӝng vҥch trҫn bӝ
mһt phҧn ÿӝng cӫa chính quyӅn Sài Gòn. Mӝt khӕi lѭӧng lӟn truyӅn ÿѫn, khҭu hiӋu ÿѭӧc
chuyӇn tӯ căn cӭ Hѭng Nghƭa, Hѭng Lӝc vào rҧi, dán khҳp nѫi trong thӏ xã Biên Hòa. Các cuӝc
mít–tinh, biӇu tình diӉn ra sôi nәi ӣ khu kӻ nghӋ Biên Hòa, khu chӧ Biên Hòa và các trѭӡng
hӑc. Ngày 3 – 10 – 1971 gҫn mӝt ngàn công nhân, nông dân, hӑc sinh biӇu tình chӕng trò hӅ
bҫu cӱ cӫa ThiӋu tӯ Tam HiӋp lên Biên Hòa. Ĉӏch ÿѭa lӵc lѭӧng cҧnh sát dã chiӃn ÿàn áp.
Cuӝc biӇu tình biӃn thành cuӝc ÿҩu tranh quyӃt liӋt vӟi ÿӏch
ĈӇ phӕi hӧp vӟi mNJi ÿҩu tranh chính trӏ, binh vұn, mNJi hoҥt ÿӝng quân sӵ cӫa ta cNJng
diӉn ra dӗn dұp và ÿҥt nhiӅu thҳng lӧi. Ngày 15 tháng 9 - 1971 trung ÿoàn 33 phөc kích diӋt
ÿӏch tҥi ÿѭӡng Hàm Hinh (Xuân Lӝc) diӋt 40 ÿӏch, phá hӫy 8 xe quân sӵ. Ĉêm 17 – 9 – 1971
tiӇu ÿoàn 6 ÿһc công tұp kích chi khu Ĉӏnh Quán diӋt 90 tên, trong ÿó có 6 cӕ vҩn Mӻ.
Cuӕi tháng 9 ÿҫu tháng 10 – 1971 pháo binh Biên Hòa pháo kích sân bay Biên Hòa và
Bӝ tѭ lӋnh quân ÿoàn 3 ngөy, phá hӫy mӝt sӕ máy bay, diӋt 107 tên ÿӏch.
Tҥi căn cӭ Hoàng DiӋu (Long Khánh) sáng 3 tháng 10 năm 1971, ÿӏch ÿang tұp trung
bҫu cӱ, trung ÿoàn 33 ta pháo kích dӗn dұp, diӋt 21 tên ÿӏch, phá tan cuӝc bҫu cӱ. Lӵc lѭӧng

21.5 Page 205

▲back to top


trinh sát cӫa phân khu Bà Rӏa tұp kích mӝt ÿҥi ÿӝi Mӻ tҥi Trà Tân (Bҳc lӝ 1) diӋt 35 tên, bҳn rѫi
1 máy bay.
Trên chiӃn trѭӡng Rӯng Sác, trong ba năm liӅn bӏ ÿӏch phҧn kích quyӃt liӋt, Ĉoàn 10 tuy
hy sinh trên 400 cán bӝ, chiӃn sƭ, nhѭng vүn kiên cѭӡng bám trө, tiӃn công liên tөc hoàn thành
mӑi chӍ tiêu tác chiӃn cҩp trên giao tӯng tháng, tӯng quý; liên tiӃp pháo kích vào nӝi ÿô Sài
Gòn ÿánh chìm tàu ÿӏch trên các bӃn cҧng. ChiӃn công nӕi tiӃp chiӃn công, trung ÿoàn 10 ÿһc
công Rӯng Sác ÿã ÿѭӧc Chính phӫ Cách mҥng Lâm thӡi Cӝng hòa miӅn Nam ViӋt Nam tuyên
dѭѫng danh hiӋu ÿѫn vӏ Anh hùng năm 1973.
Trҧi qua thӡi kǤ khó khăn ác liӋt, lӵc lѭӧng vNJ trang và nhân dân Biên Hòa – Long
Khánh – Bà Rӏa ÿã kiên cѭӡng chiӃn ÿҩu ÿánh tan các cuӝc hành quân, ngăn chһn âm mѭu bình
ÿӏnh, làm tan rã bӝ máy kӅm kҽp cӫa ÿӏch; cӫng cӕ và phát triӇn ba thӭ quân trên ba vùng chiӃn
lѭӧc, cùng toàn MiӅn chuyӇn sang thӡi kǤ tiӃn công chiӃn lѭӧc trên toàn chiӃn trѭӡng.
IV.4. Chi͇n d͓ch Nguy͍n Hu͏ 1972:
IV.4.1. Ti͇n công ÿ͓ch ÿ͉u kh̷p trên các ÿ͓a bàn:
Năm 1972 ngөy quân ngөy quyӅn gһp nhӳng khó khăn khi quân Mӻ và quân chѭ hҫu rút
vӅ nѭӟc. Chúng tăng cѭӡng bҳt lính, ÿôn quân. Tәng quân sӕ cӫa quân ngөy ÿã lên ÿӃn
1.093.000 tên, cao nhҩt so vӟi trѭӟc ÿây.
Tӯ tháng 10 năm 1971 Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam mӣ hӝi nghӏ lҫn thӭ 11 quán triӋt chӫ
trѭѫng cӫa Bӝ Chính trӏ Trung ѭѫng Ĉҧng mӣ cuӝc tiӃn công chiӃn lѭӧc năm 1972 trên toàn
chiӃn trѭӡng.
Trên chiӃn trѭӡng Biên Hòa – Bà Rӏa – Long Khánh ta chӫ trѭѫng phӕi hӧp ba thӭ quân
tiӃn công mҥnh quân ÿӏch trên các ÿӏa bàn tiêu diӋt sinh lӵc ÿӏch, giҧi phóng mӝt sӕ xã, ҩp, chi
khu, mӣ mҧng, mӣ vùng…
Ĉҫu năm 1972, Bӝ Tѭ lӋnh phân khu Bà Rӏa mӣ ÿӧt cao ÿiӇm 15 ngày, lҩy ÿӏa bàn
Xuyên Mӝc – Long Ĉҩt làm “ÿiӇm”, vùng Xuân Lӝc, Cao su là “diӋn 1”, vùng Long Thành là
“diӋn 2”.
Lӵc lѭӧng ÿӏa phѭѫng phӕi hӧp vӟi trung ÿoàn 33 ÿánh ÿӏch ӣ khu vӵc Cҭm Mӻ (Xuân
Lӝc), Ĉӏnh Quán gây cho ÿӏch nhiӅu thiӋt hҥi. Các chiӃn ÿoàn 52 và 48 thuӝc sѭ ÿoàn 18 ngөy
phҧi co lҥi phòng thӫ trong hұu cӭ.
Tҥi Long Thành, bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng phӕi hӧp vӟi trung ÿoàn 4 phөc kích ÿӏch ÿi càn quét
ӣ khu vӵc xã Phѭӟc Thái diӋt mӝt trung ÿӝi bҧo an, thu 4 súng, phá rã nhiӅu toán phòng vӋ dân
sӵ và bӝ máy kӅm kҽp cӫa ÿӏch.
Ӣ vùng Xuân Lӝc du kích, bӝ ÿӝi ÿӏa phѭѫng phӕi hӧp vӟi bӝ ÿӝi chӫ lӵc phân khu, diӋt
ác ôn, phá bӝ máy kӅm kҽp cӫa ÿӏch dӑc lӝ 20.
Phӕi hӧp vӟi phân khu Bà Rӏa, phân khu Thӫ Biên sӱ dөng lӵc lѭӧng bí mұt tұp kích phá
hӫy 2 kho ÿҥn cӫa ÿӏch ӣ Bình Ý, tҩn công lính bҧo an, dân vӋ Hѭng Nghƭa, tұp kích quân Mӻ
thuӝc lӳ 3 không vұn, diӋt 11 tên, cùng ÿӗng bào ÿҩu tranh chӕng càn quét ӫi phá rӯng và
nѭѫng rүy.
Trong thӏ xã Biên Hòa, các cuӝc ÿҩu tranh chính trӏ cӫa quҫn chúng nhân dân, nhҩt là
công nhân khu kӻ nghӋ, kho Long Bình, nhà máy xay ÿá Bӱu Long nә ra rҫm rӝ, buӝc ÿӏch
phҧi thӵc hiӋn mӝt sӕ yêu sách cӫa ÿӗng bào. Hàng trăm ÿӗng bào bao vây trө sӣ quұn Ĉӭc Tu
biӇu tình, bҳt trói 4 cҧnh sát ÿҩu tranh chӕng ÿӏch bҳt lính.

21.6 Page 206

▲back to top


Ngày 1 tháng 4 năm 1972 chiӃn dӏch NguyӉn HuӋ nә ra ӣ miӅn Ĉông Nam bӝ, hѭӟng
chính là Lӝc Ninh. Quân ta ÿánh chiӃm chi khu và quұn lӷ Lӝc Ninh, sau ÿó tiӃn công thӏ xã An
Lӝc (Bình Long).
Trong lúc ÿӏch bӏ cuӕn vào hѭӟng chính cӫa chiӃn dӏch NguyӉn HuӋ là Lӝc Ninh, Bӝ Tѭ
lӋnh phân khu Thӫ Biên và Bà Rӏa sӱ dөng ba thӭ quân, tiӃn công ÿӏch liên tөc, ÿánh phá bình
ÿӏnh cӫa chúng ӣ Ĉӭc Thҥnh và Xuyên Mӝc. Ta tҩn công ÿӗn Bҧo Chánh, diӋt 1 ÿҥi ÿӝi ÿӏch ӣ
ÿӗn Lҥc Sѫn và Trѭӡng Sѫn (Bҳc Xuân Lӝc), bӭc rút ÿӏch ӣ chӕt Gia Lào và tua Nam Hà.
Ĉӗng bào nәi dұy phá bӝ máy cӫa ÿӏch ӣ Túc Trѭng, BӃn Nôm, cây sӕ 116, xây dӵng nhiӅu cѫ
sӣ nӝi tuyӃn trong lӵc lѭӧng dân vӋ và phòng vӋ dân sӵ cӫa ÿӏch.
Ӣ Long Thành, Nhѫn Trҥch ta tiӃn công 16 bót ÿӏch và kho bom Thành Tuy Hҥ. Tә ÿһc
công nѭӟc huyӋn Nhѫn Trҥch do ÿӗng chí NguyӉn Văn QuyӃt chӍ huy ÿһt 5 khӕi thuӕc nә gҳn
kíp hҽn giӡ trong 10 dãy nhà kho, phá hӫy trên 40.000 tҩn bom ÿҥn các loҥi và hóa chҩt gây
thiӋt hҥi lӟn cho ÿӏch. Thҳng lӧi lӟn này, ÿӝi ÿһc công huyӋn Nhѫn Trҥch ÿѭӧc Chính phӫ
Cách mҥng lâm thӡi tһng thѭӣng Huân chѭѫng chiӃn công giҧi phóng hҥng nhì.
IV.4.2. Ĉánh phá kho tàng, h̵u cͱ sân bay ÿ͓ch:
ĈӇ kӏp thӡi ÿҭy mҥnh phong trào cách mҥng, tҥo ÿiӅu kiӋn giành thҳng lӧi trên mһt trұn
ÿҩu tranh ngoҥi giao ӣ Paris, tháng 10 – 1972, Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam quyӃt ÿӏnh bӕ trí lҥi
chiӃn trѭӡng. Khu ӫy miӅn Ĉông Nam bӝ ÿѭӧc lұp lҥi. Các phân khu Thӫ Biên, phân khu Bà
Rӏa ÿѭӧc giҧi thӇ, thành lұp lҥi tӍnh Biên Hòa và tӍnh Bà Rӏa – Long Khánh.
TӍnh Biên Hòa gӗm các huyӋn Long Thành, Nhѫn Trҥch, Vƭnh Cӱu, Thӕng Nhҩt (tӭc
huyӋn Trҧng Bom cNJ), Tân Uyên, Dƭ An và thӏ xã Biên Hòa. Ban chҩp hành TӍnh ӫy ÿѭӧc chӍ
ÿӏnh do ÿӗng chí NguyӉn Trӑng Cát làm Bí thѭ; NguyӉn Văn Thông phó Bí thѭ; Phan Văn
Trang phó Bí thѭ kiêm Bí thѭ Thӏ ӫy Biên Hòa; NguyӉn ViӋt Hoa tӍnh ÿӝi trѭӣng. ĈӃn tháng 6
– 1973, Trung ѭѫng Cөc lҥi tách tӍnh Biên Hòa thành hai bӝ phұn: Biên Hòa nông thôn do ÿӗng
chí NguyӉn Văn Thông quyӅn Bí thѭ; Biên Hòa ÿô thӏ gӑi là thành phӕ Biên Hòa do ÿӗng chí
Phan văn Trang bí thѭ trӵc thuӝc Khu ӫy MiӅn Ĉông.
TӍnh Bà Rӏa – Long Khánh gӗm các huyӋn Xuân Lӝc, Ĉӏnh Quán, Long Ĉҩt, Xuyên
Mӝc, Châu Dӭc, Duyên Hҧi, các thӏ xã Bà Rӏa, Long Khánh và VNJng Tàu. Ban chҩp hành TӍnh
ӫy ÿѭӧc Khu ӫy MiӅn Ĉông chӍ ÿӏnh do ÿӗng chí Phҥm Văn Hy bí thѭ, Phҥm Lҥc tӍnh ÿӝi
trѭӣng.
Ngày 3 tháng 6 năm 1972 Bӝ Tѭ lӋnh MiӅn quyӃt ÿӏnh thành lұp ÿoàn ÿһc công 113
(94[29]) có nhiӋm vө tiӃn công các căn cӭ quân sӵ, kho tàng hұu cӭ sân bay ÿӏch ӣ Biên Hòa.
Ĉҫu tháng 8 năm 1972 Bӝ Tѭ lӋnh miӅn Nam bӕ trí Trung ÿoàn 4 ÿӭng chân ӣ Long
Thành – Nhѫn Trҥch, trung ÿoàn 33 ÿӭng chân ӣ Trҧng Bom - Hӕ Nai. Ĉoàn ÿһc công 113
ÿánh kho tàng hұu cӭ ӣ Biên Hòa.
Ngày 10 tháng 9 năm 1972 cѫ sӣ nӝi tuyӃn cӫa Ban Binh vұn Trung ѭѫng Cөc ÿѭӧc
chuyӇn giao cho Thӏ ӫy Biên Hòa là H16 (95[30]) dùng mӝt quҧ mìn hҽn giӡ do công binh Biên
Hòa chӃ tҥo giҩu trong ÿӃ giày qua mҳt ÿӏch, gài vào mӝt trái bom trong kho bom tҥi sân bay.
Ba giӡ 45 phút ngày 11 – 9 – 1972, quҧ mìn nә, kích nә cҧ kho bom, lұp tӭc tӯ trұn ÿӏa pháo ӣ
dӕc Ông Hoàng, tiӇu ÿoàn pháo 174 nã ÿҥn dӗn dұp vào sân bay ÿӇ ÿánh lҥc hѭӟng ÿiӅu tra cӫa
(94[29]) Ĉoàn ÿ̿c công 113 do ÿ͛ng chí Nguy͍n Thanh Tùng làm ÿoàn truͧng và ÿ͛ng chí Mai Văn Tho̩n (Hai Tho̩n)
làm chính ͯy. Ĉoàn 113 ÿ˱ͫc thành l̵p t̩i su͙i Bà Hào chi͇n khu Ĉ g͛m 4 ti͋u ÿoàn: d9, d12 (d1, d2 Biên Hòa cNJ) và d23, d174
pháo binh. H̵u cͱ ti͉n ph˱˯ng cͯa ÿoàn ÿͱng chân t̩i căn cͱ Bùng Binh (Thi͏n Tân – Vƭnh C͵u).
(95[30]) H.16 là c˯ sͧ n͡i tuy͇n cͯa ta ͧ sân bay Ĉà N̽ng, khi vào t̵p hṷn ͧ sân bay Biên Hòa tình báo ta ÿã bàn giao
cho Th͓ ͯy Biên Hòa ÿ͋ ph͙i hͫp tác chi͇n ÿánh sân bay Biên Hòa.

21.7 Page 207

▲back to top


ÿӏch, bҧo vӋ nӝi tuyӃn. Ta phá hӫy 4 kho bom, 200 máy bay diӋt 24 sƭ quan Mӻ, 46 sƭ quan
ngөy và nhiӅu nhân viên kӻ thuұt, giһc lái. Sân bay Biên Hòa bӏ tê liӋt suӕt mӝt tuҫn lӉ .
Ba ngày sau, ÿoàn ÿһc công 113 ÿánh khu kho 53 Long Bình. 57 chiӃn sƭ chia làm 3 mNJi
ÿӝt nhұp ÿһt an toàn 108 khӕi thuӕc nә hҽn giӡ. Bӕn giӡ sáng ngày 14 tháng 9 các khӕi thuӕc
nә ÿӗng loҥt nә tung, phá hӫy 200 kho, 17 dãy nhà, thiêu hӫy 15.000 tҩn bom ÿҥn, xăng dҫu,
loҥi khӓi vùng chiӃn ÿҩu hѫn 300 tên ÿӏch.
Ĉêm 12 tháng 11 ÿoàn 113 pháo kích sân bay Biên Hòa phá hӫy 23 máy bay, hai kho
bom ÿҥn, diӋt gҫn 100 tên ÿӏch.
Ĉêm 14 tháng 12 ÿһc công 113 ÿӝt nhұp vào bãi ÿӇ xe ӣ cao ÿiӇm 53 tәng kho Long
Bình gài 61 quҧ mìn tiêu hӫy gҫn 200 xe quân sӵ.
Nhӳng trұn ÿánh vang dӝi ӣ tәng kho Long Bình và sân bay Biên Hòa thӇ hiӋn rõ khҧ
năng phӕi hӧp, hiӋp ÿӗng tác chiӃn giӳa ÿһc công MiӅn, cѫ sӣ nӝi tuyӃn và lӵc lѭӧng vNJ trang
tҥi chӛ gây thiӋt hҥi nһng nӅ cho ÿӏch.
Trên ÿoҥn quӕc lӝ 1 (Hӕ Nai - Trҧng Bom – Hѭng Lӝc) trung ÿoàn 33 phӕi hӧp vӟi lӵc
lѭӧng vNJ trang ÿӏa phѭѫng, du kích và nhân dân tiӃn hành thӵc hiӋn chӫ trѭѫng “mӣ mҧng, mӣ
vùng”. Ĉêm 3 tháng 10 trung ÿoàn 33 tұp kích diӋt ÿӗn Hѭng Lӝc, tiӇu ÿoàn 7 và bӝ ÿӝi huyӋn
ÿánh chiӃm giҧi phóng ҩp Hѭng Lӝc, bӭc hàng ÿӗn Lò Than – Sông Thao, làm chӫ trұn ÿӏa
pháo Sông Thao, diӋt 110 tên ÿӏch.
Ӣ huyӋn Xuân Lӝc ta liên tөc tiӃn công ÿӏch, vùng giҧi phóng ÿѭӧc nӟi rӝng, tҥo thӃ liên
hoàn ӣ hѭӟng ÿông thӏ xã Long Khánh.
Ta uy hiӃp mҥnh ÿѭӡng giao thông huyӃt mҥch vӅ Sài Gòn, tҥo thӃ chia cҳt và áp sát lӵc
lѭӧng vào 2 thӏ xã: Biên Hòa và Long Khánh.
Vӟi quyӃt tâm ÿánh ÿӏch chia lӱa vӟi hұu phѭѫng ÿang bӏ máy bay Mӻ ném bom bҳn
phá, ÿêm 11 – 11 – 1972, 4 chiӃn sƭ ÿһc công Ĉoàn 10 (ÿҥi ÿӝi C32) vӟi 16 khӕi thuӕc nә ÿӝt
nhұp kho bom Thành Tuy Hҥ phá hӫy toàn bӝ khu hóa chҩt và kho bom napal. TiӃp theo ÿêm
12 – 12, Ĉoàn ÿһc công Rӯng Sác vӟi 5 chiӃn sƭ lҥi ÿánh trұn thӭ hai. Các ÿӗng chí ém lҥi trong
kho 1 ngày ÿêm, ÿһt 25 khӕi thuӕc nә phá hӫy gҫn nhѭ toàn bӝ kho bom Thành Tuy Hҥ vӟi
60.000 quҧ bom, 106.000 mét khӕi ÿҥn pháo, ÿһc biӋt có 33.000 mét khӕi loҥi bom CBU. Ĉӝi
ÿһc công C32 Ĉoàn 10 ÿѭӧc Bӝ Tѭ lӋnh MiӅn tһng Huân chѭѫng quân công hҥng ba (96[31]).
Tӯ năm 1969 ÿӃn năm 1972, 4 năm kiên cѭӡng bám trө, vѭӧt lên gian khә, hy sinh ác
liӋt cӫa cuӝc chiӃn tranh, quân và dân Biên Hòa – Bà Rӏa – Long Khánh ÿã giӳ vӳng ÿѭӧc ÿӏa
bàn chiӃn lѭӧc cӵc kǤ quan trӑng – hѭӟng ÿông bҳc Sài Gòn. Cùng vӟi chӫ lӵc Quân khu và
MiӅn, ÿұp tan các cuӝc phҧn kích cӫa ÿӏch, tӯng bѭӟc ÿánh bҥi âm mѭu chiӃn thuұt cӫa ÿӏch.
Tӯ bӏ ÿӝng, ta chuyӇn sang thӃ chӫ ÿӝng phҧn công, mӣ rӝng vùng giҧi phóng, ÿӗng thӡi
tiӃn công hàng loҥt kho tàng, hұu cӭ, sân bay, tiêu diӋt sinh lӵc, phá hӫy phѭѫng tiӋn chiӃn
tranh, gây cho ÿӏch nhiӅu tәn thҩt, góp phҫn cùng vӟi toàn miӅn giành thҳng lӧi quyӃt ÿӏnh
trong cuӝc tiӃn công chiӃn dӏch NguyӉn HuӋ 1972.
V. CHӔNG ĈӎCH LҨN CHIӂM BÌNH ĈӎNH – THU HӖI MӢ RӜNG VÙNG GIҦI
PHÓNG:
V.1. Ĉ͓ch vi ph̩m Hi͏p ÿ͓nh Paris:
(96[31]) C̫ hai tr̵n ÿánh kho Thành Tuy H̩ ÿ͉u do ÿ͛ng chí Hai Quy͇t ÿ͡i tr˱ͧng C32 ch͑ huy và Ĉoàn tr˱ͧng kiêm chính
ͯy Lê Bá ˰ͣc tr͹c ti͇p ch͑ ÿ̩o t͝ chͱc.

21.8 Page 208

▲back to top


Cuӝc tiӃn công chiӃn lѭӧc năm 1972 cӫa quân và dân ӣ miӅn Nam thҳng lӧi cӝng vӟi
cuӝc ÿánh bҥi trұn tұp kích bҵng không quân cӫa ÿӃ quӕc Mӻ ӣ miӅn Bҳc có ý nghƭa quyӃt
ÿӏnh, buӝc ÿӏch phҧi ký hiӋp ÿӏnh Paris chҩm dӭt chiӃn tranh ӣ ViӋt Nam.
Ngày 27 tháng 1 năm 1973 HiӋp ÿӏnh Paris vӅ “chҩm dӭt chiӃn tranh, lұp lҥi hòa bình ӣ
ViӋt Nam” ÿѭӧc ký kӃt. ĈӃ quӕc Mӻ phҧi rút quân viӉn chinh và quân chѭ hҫu ra khӓi miӅn
Nam ViӋt Nam, chҩm dӭt chiӃn tranh xâm lѭӧc ViӋt Nam, chҩm dӭt can thiӋp vào nӝi bӝ cӫa
miӅn Nam ViӋt Nam; tôn trӑng quyӅn ÿӝc lұp dân tӝc, dân chӫ và thӕng nhҩt toàn vҽn lãnh thә
ViӋt Nam; thӯa nhұn thӵc tӃ ӣ miӅn Nam có 2 chính quyӅn, 2 quân ÿӝi, 2 vùng kiӇm soát và 3
lӵc lѭӧng chính trӏ.
M̿c dù có Hi͏p ÿ͓nh Paris nh˱ng ÿ͇ qu͙c MͿ v̳n ch˱a tͳ b͗ dã tâm xâm l˱ͫc n˱ͣc ta,
chúng ti͇p tͭc th͹c hi͏n âm m˱u kéo dài chi͇n tranh chia c̷t lâu dài ÿ̭t n˱ͣc ta b̹ng tri͋n
khai ͛ ̩t tăng vi͏n trͫ, vNJ khí ph˱˯ng ti͏n chi͇n tranh cho chính quy͉n Thi͏u tr˱ͣc khi tri͏t
thoái.
Chính quyӅn Sài Gòn ÿѭӧc Mӻ giúp sӭc triӇn khai hàng loҥt kӃ hoҥch phá hoҥi HiӋp
ÿӏnh hòa bình. Ĉҫu năm 1973 chúng tұp hӑp khҭn cҩp gҫn 550 sƭ quan tình bào bàn chѭѫng
trình ÿánh phá ӣ cѫ sӣ, ÿiӅu ÿӝng 40% cҧnh sát xuӕng huyӋn, xã. Bӝ tәng tham mѭu ngөy vҥch
các kӃ hoҥch “Hùng Vѭѫng 2” “Tràn ngұp lãnh thә” ÿӇ lҩn chiӃm vùng giҧi phóng.
Ngay ngày 28 tháng 1 năm 1973 quân ngөy mӣ nhiӅu cuӝc hành quân lҩn chiӃm vùng
giҧi phóng ӣ các vùng then chӕt nhѭ Cӱa ViӋt - Quҧng Trӏ, Tây Nguyên, Trung bӝ, Ĉông Nam
bӝ và ÿӗng bҵng sông Cӱu Long.
Trên ÿӏa bàn tӍnh Biên Hòa – Bà Rӏa – Long Khánh, chúng tұp trung lӵc lѭӧng vNJ trang
thӵc hiӋn lҩn chiӃm nhҵm xóa thӃ “da beo” trên các lӝ giao thông. Các liên ÿӝi bҧo an ÿѭӧc
nâng lên thành các tiӇu ÿoàn cѫ ÿӝng. Sѭ ÿoàn bӝ binh 18 là lӵc lѭӧng chӫ công hành quân lҩn
chiӃm trên các trөc lӝ giao thông quan trӑng.
Trên quӕc lӝ 1 ÿoҥn Dҫu Giây – Trҧng Bom, sáng 28 tháng 1 năm 1973 ÿӏch sӱ dөng 2
tiӇu ÿoàn bҧo an hành quân lҩn chiӃm, bҩt chҩp thiӋn chí hòa bình cӫa ta. Lӵc lѭӧng vNJ trang
tҥi huyӋn Trҧng Bom chiӃn ÿҩu kiên cѭӡng, ÿánh trҧ quyӃt liӋt giӳ vӳng vùng giҧi phóng. Ngày
hôm sau ÿӏch sӱ dөng cҧ ba tiӇu ÿoàn thuӝc chiӃn ÿoàn 43 sѭ 18 phӕi hӧp vӟi 1 chi ÿoàn, xe
bӑc thép cùng lӵc lѭӧng bҧo an, dân vӋ tiӃp tөc lҩn chiӃm. Bom ÿҥn ÿӏch tàn phá hҫu hӃt nhà
cӱa cӫa ÿӗng bào làm hàng trăm ngѭӡi chӃt và bӏ thѭѫng.
Ĉӏa bàn huyӋn Nhѫn Trҥch, du kích xã Phѭӟc An ngoan cѭӡng chiӃn ÿҩu suӕt ba ngày
liӅn giӳ vӳng vùng giҧi phóng.
Vùng Gia Ray – Xuân Lӝc, ÿӏch sӱ dөng hai tiӇu ÿoàn bҧo an lҩn chiӃm có phi pháo yӇm
trӧ. Ӣ ҩp Bҧo Vinh A, thӏ xã Long Khánh ÿӏch dùng tiӇu ÿoàn “Cӑp ÿen” và ÿҥi ÿӝi bҧo an
ÿánh phá. Chúng dùng lӵu ÿҥn cay, chҩt ÿӝc bҳn vào xóm ҩp, gây thiӋt hҥi cho ÿӗng bào.
ĈӃn tháng 2 năm 1973 chiӃn sӵ vүn nә ra quyӃt liӋt. Trên vùng lӝ 2 ÿӏch lҩn chiӃm vùng
giҧi phóng thuӝc huyӋn Cao su, Châu Ĉӭc.
Trên toàn tӍnh, ÿӏch mӣ 27 cuӝc hành quân càn quét cҩp tiӇu ÿoàn, trung ÿoàn và 139
cuӝc hành quân, giҧi tӓa, khai thông các quӕc lӝ 1, 15, 20… bҩt chҩp HiӋp ÿӏnh Paris ÿã ký kӃt.
V.2. Ch͙ng ÿ͓ch ḽn chi͇m, bình ÿ͓nh:
Ngày 2 tháng 3 năm 1973 Hӝi nghӏ quân sӵ miӅn Nam tҥi Bù Ĉӕp (Sông Bé), ÿҥi tѭӟng
Hoàng Văn Thái, Tѭ lӋnh Bӝ chӍ huy quân sӵ MiӅn ÿã triӇn khai chӍ thӏ 02 cӫa Trung ѭѫng Cөc
miӅn Nam kiên quyӃt ÿánh ÿӏch lҩn chiӃm vi phҥm hiӋp ÿӏnh, khôi phөc thӃ chӫ ÿӝng, tӯng
bѭӟc әn ÿӏnh ÿӡi sӕng nhân dân trong vùng giҧi phóng.

21.9 Page 209

▲back to top


Tháng 3 năm 1973 TӍnh ӫy Biên Hòa, Bà Rӏa – Long Khánh kiӇm ÿiӇm, ÿánh giá tình
hình sau hai tháng thi hành HiӋp ÿӏnh Paris, chӍ ÿҥo ÿӧt sinh hoҥt chính trӏ trong lӵc lѭӧng vNJ
trang, giáo dөc, vҥch trҫn bҧn chҩt ngoan cӕ, hiӃu chiӃn cӫa kҿ thù, nhӳng âm mѭu thӫ ÿoҥn
xҧo quyӋt cӫa chúng, tӯ ÿó phҧi nâng cao cҧnh giác, sҹn sàng chiӃn ÿҩu chӕng ÿӏch lҩn chiӃm,
vi phҥm HiӋp ÿӏnh. KӃt hӧp vӟi vNJ trang phҧi tә chӭc nhiӅu cuӝc mít–tinh, biӇu tình cӫa quҫn
chúng tӕ cáo âm mѭu kéo dài chiӃn tranh cӫa ÿӏch, ÿòi thi hành HiӋp ÿӏnh Paris.
Ĉӏch sӱ dөng nhiӅu thӫ ÿoҥn lҩn chiӃm ÿҩt, giҧi tӓa các trөc lӝ giao thông, ÿóng thêm
ÿӗn bót mӟi. Ĉӗng thӡi phân loҥi tӯng hӝ dân, khӫng bӕ các gia ÿình cách mҥng, tăng cѭӡng
ÿánh phá vùng cao su, căn cӭ cӫa ta.
Ĉӏch tăng cѭӡng thӵc hiӋn các kӃ hoҥch ÿánh phá phong tӓa hành lang, cӱa khҭu cӫa ta
ÿӇ triӋt phá nguӗn tiӃp tӃ cӫa ta. Tҥi xã Bàu Hàm, Hѭng Lӝc (Thӕng Nhҩt), xã Phѭӟc Thái
(Long Thành) và huyӋn Ĉӏnh Quán… chúng triӇn khai sѭ ÿoàn 18, biӋt kích luân phiên chӕt
giӳ.
Nhҵm әn ÿӏnh ÿӡi sӕng nhân dân, ÿӕi phó vӟi âm mѭu di dân cӫa ÿӏch, ta áp dөng nhiӅu
chính sách khuyӃn khích nhân dân bung vӅ ruӝng vѭӡn cNJ làm ăn. Bӝ ÿӝi giúp ÿӥ nhân dân cҩt
nhà, әn ÿӏnh cuӝc sӕng ӣ: Bàu Hàm, Phѭӟc Thái, Cҭm Mӻ, Bҧo Vinh, Ĉӏnh Quán… Chính
quyӅn cách mҥng ÿã cҩp: 17.000 ha ÿҩt cho nhân dân, ÿӗng bào bung ra vùng giҧi phóng làm
ăn ngày càng ÿông. ĈӃn ÿҫu mùa mѭa 1973 ӣ tӍnh Biên Hòa có 125 gia ÿình, tӍnh Bà Rӏa –
Long Khánh có 156 gia ÿình ra vùng giҧi phóng, gҫn 160.000 ngѭӡi bung ra làm ăn ӣ thӃ “2
chân” (vӯa có nhà ӣ vùng ÿӏch kiӇm soát, vӯa có nhà ӣ nѭѫng rүy, vùng giҧi phóng”.
Giӳa năm 1973 ta bӕ trí lҥi lӵc lѭӧng ÿӇ phù hӧp yêu cҫu tác chiӃn mӟi. Ӣ Long Khánh,
tiӇu ÿoàn 500 sát nhұp vӟi tiӇu ÿoàn 445, rút gӑn tiӇu ÿoàn 246 công binh, 634 ÿһc công thành
2 ÿҥi ÿӝi. Lӵc lѭӧng vNJ trang tӍnh Biên Hòa gӗm tiӇu ÿoàn 240, tiӇu ÿoàn 6 ÿһc công, ÿҥi ÿӝi
27 công binh. Lӵc lѭӧng biӋt ÿӝng Biên Hòa, lӵc lѭӧng vNJ trang Quân khu có trung ÿoàn 4,
trung ÿoàn 33 hoҥt ÿӝng ÿӝc lұp.
Mùa mѭa năm 1973, ÿӏch tăng cѭӡng lӵc lѭӧng lҩn chiӃm khu vӵc: ÿѭӡng sҳt Long
Khánh, cao su vùng lӝ 2.
Tҥi long Khánh ÿӏch tăng cѭӡng tiӇu ÿoàn 64 biӋt ÿӝng quân và mӝt tiӇu ÿoàn bҧo an tӯ
Bình Dѭѫng lên khôi phөc ÿѭӡng sҳt. Trong hai tháng ÿҥi ÿӝi công binh tӍnh phӕi hӧp ÿӝi biӋt
ÿӝng, ÿӝi trinh sát vNJ trang thӏ xã Long Khánh, K8 Xuân Lӝc phӕi hӧp vӟi du kích ÿánh 22
trұn, diӋt 176 tên ÿӏch, bҳn cháy 5 ÿҫu máy, 12 toa xe lӱa, phá tan kӃ hoҥch cӫa ÿӏch.
Ӣ Long Thành, tên Hai Tҩn nguyên Bí thѭ huyӋn ӫy ra ÿҫu hàng làm tay sai giһc, chӍ
ÿӏch ÿánh phá rã 8 chi bӝ mұt trong toàn huyӋn, bҳt ÿi 113 cán bӝ trong ÿó có 16 ÿҧng viên.
Phong trào cách mҥng tiӃp tөc gһp khó khăn.
Sau HiӋp ÿӏnh Paris, trên chiӃn trѭӡng Biên Hòa – Bà Rӏa – Long Khánh, ÿӏch phá hoҥi
HiӋp Ĉӏnh, ÿѭa quân càn quét vùng giҧi phóng cӫa ta trѭӟc ngày 27 tháng 1 năm 1973. Tình
hình diӉn biӃn phӭc tҥp.
Tháng 7 – 1973 Nghӏ quyӃt 21 Ban chҩp hành Trung ѭѫng Ĉҧng, Nghӏ quyӃt 12 cӫa
Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam (tháng 2 – 1974) ÿã chӍ rõ lӵc lѭӧng vNJ trang cҫn phҧi có chuyӇn
biӃn mӟi trong hành ÿӝng; tiӃn công ÿӏch liên tөc khi ÿӏch ra sӭc phá hoҥi HiӋp ÿӏnh. Con
ÿѭӡng cách mҥng cӫa miӅn Nam chӍ duy nhҩt là con ÿѭӡng sӱ dөng “bҥo lӵc cách mҥng”. Nghӏ
quyӃt nêu rõ: Dù phát tri͋n theo kh̫ năng nào, con ÿ˱ͥng cách m̩ng mi͉n Nam v̳n là con
ÿ˱ͥng b̩o l͹c cách m̩ng. B̭t k͋ trong tình hình nào ta cNJng ph̫i n̷m vͷng thͥi c˯, giͷ vͷng
ÿ˱ͥng l͙i chi͇n l˱ͫc ti͇n công và ch͑ ÿ̩o linh ho̩t ÿ͋ ÿ˱a cách m̩ng mi͉n Nam ti͇n lên…

21.10 Page 210

▲back to top


kiên quy͇t ph̫n công, ti͇n công, giͷ vͷng và phát tri͋n th͇ chͯ ÿ͡ng v͉ m͕i m̿t cͯa ta, ÿánh
b̩i cu͡c hành quân ḽn chi͇m cͯa ÿ͓ch…
HuyӋn ӫy Long Thành – Nhѫn Trҥch ÿã phát ÿӝng phong trào: “Tiêu diӋt bình ÿӏnh áo
ÿen”, tұp trung tҩn công ÿánh phá bӑn càn quét. Ngày 5 – 10 du kích xã Phѭӟc Thӑ diӋt 5 tên
bình ÿӏnh và 2 phòng vӋ dân sӵ khi chúng sөc sҥo ҩp Cái Vҥn. Du kích xã Phѭӟc Khánh phөc
kích diӋt bӑn “biӋt kích thӫ ÿô” tӯ hѭӟng Sài Gòn, bҳn hӓng 6 xuӗng ÿӏch, diӋt 37 tên, thu 32
súng.
Ĉӝi ÿһc công thuӝc trung ÿoàn 116 thuӝc Bӝ chӍ huy miӅn Nam ÿӝt nhұp trѭӡng thiӃt
giáp, thám báo ӣ Long Thành phá sұp 2 dãy nhà kho vӟi hàng trăm tҩn bom ÿҥn, diӋt 2 trung
ÿӝi ÿӏch.
Ӣ Nhѫn Trҥch, ÿӝi du kích thӏ trҩn phөc kích ÿánh ÿoàn bình ÿӏnh tӯ Phѭӟc An vӅ diӋt 6
tên, bҳt sӕng 1 thiӃu úy, thu 8 súng. Tҥi Phѭӟc Thái tiӇu ÿoàn 2 thuӝc trung ÿoàn 4, du kích bao
vây ÿoàn bình ÿӏnh tҥi ҩp Thái ThiӋn diӋt 7 tên. Tҥi Phѭӟc Tân, ÿҥi ÿӝi 2 tiӇu ÿoàn 240, phӕi
hӧp vӟi bӝ ÿӝi huyӋn tiӃn công ÿoàn xe ӫi ÿӏch, bҳt 3 xe, diӋt 1 trung ÿӝi lính.
Ngày 3 tháng 12 năm 1973 ÿoàn 10 Rӯng Sác vӟi 8 dNJng sƭ tӯ bàn ÿҥp huyӋn Nhѫn
Trҥch tiӃn công kho xăng Nhà Bè, phá hӫy 72 bӗn xăng trên hai trăm triӋu lít. Sӭc nә cӫa kho
xăng còn làm hѭ hҥi hai nhà máy phát ÿiӋn (loҥi nhӓ) và 1 tàu vұn tҧi có sӭc chӭa, 12 ngàn tҩn
ÿұu tҥi cҧng.
Ngày 15 tháng 10 năm 1973 Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam quyӃt ÿӏnh thành lұp tӍnh Tân
Phú - tӍnh căn cӭ cách mҥng - gӗm huyӋn Phú Giáo, Tân Uyên (cӫa tӍnh Thӫ Dҫu Mӝt) và hai
huyӋn Ĉӏnh Quán, Ĉӝc Lұp. Ban chҩp hành TӍnh ӫy do ÿӗng chí NguyӉn Văn Luông Bí thѭ;
TӍnh ÿӝi trѭӣng ÿӗng chí Võ Chҳc.
TӍnh ӫy Biên Hòa tăng cѭӡng cán bӝ cho huyӋn Thӕng Nhҩt, ÿҭy mҥnh công tác tuyên
truyӅn, xây dӵng cѫ sӣ trong ÿӗng bào Thiên Chúa giáo. Ĉҫu năm 1974 ta xây dӵng ÿѭӧc 60
cѫ sӣ cách mҥng, 39 nòng cӕt, tҥo nên nhӳng “lõm” chính trӏ ӣ các ҩp: Bùi Chu, Bҳc Hòa,
Thanh Hóa, NgNJ Phúc, Tân Bҳc, Kҿ Sһt… (Hӕ Nai). Chính nhӳng cѫ sӣ này ÿã giúp ngành hұu
cҫn Biên Hòa giҧi quyӃt vҩn ÿӅ tài chính, lѭѫng thӵc, thӵc phҭm.
Sau khi bӕ trí lҥi chiӃn trѭӡng, TӍnh ӫy Biên Hòa, Long Khánh ÿӅ ra nhӳng chӫ trѭѫng
kӃ hoҥch mùa khô 1973 – 1974 nhҵm ÿánh ÿӏch thu hӗi lҥi vùng giҧi phóng, ÿánh vào hұu cӭ,
kho tàng… làm suy yӃu ÿӏch.
V.3. Thu h͛i và mͧ r͡ng vùng gi̫i phóng:
Tháng 7 năm 1974, quân và dân toàn tӍnh náo nӭc chuҭn bӏ cho mùa khô phҧn công, tiӃn
công ÿӏch giành lҥi thӃ chӫ ÿӝng chiӃn trѭӡng. Trên ÿӏa bàn Biên Hòa, Long Khánh, Khu ӫy,
Bӝ tѭ lӋnh Quân khu miӅn Ĉông chӫ trѭѫng mӣ chiӃn dӏch lӝ 2 thu hӗi vùng giҧi phóng bӏ ÿӏch
lҩn chiӃm, tiêu diӋt 1 bӝ phұn quan trӑng sinh lӵc ÿӏch, ÿҭy mҥnh chiӃn tranh du kích ӣ vùng
sâu, vùng tranh chҩp, mӣ rӝng quyӅn làm chӫ cho nhân dân.
VӅ phía ÿӏch, chúng tăng cѭӡng lӵc lѭӧng và tұp trung ÿҥi bӝ phұn cӫa sѭ ÿoàn 18 càn
quét hai khu vӵc: Cây Gáo – Bàu Hàm thuӝc tӍnh Biên Hòa và Long Ĉҩt, Xuyên Mӝc thuӝc
tӍnh Bà Rӏa – Long Khánh.
Khu vӵc Bàu Hàm, Cây Gáo (Trҧng Bom) ÿӏch tұp trung hai tiӇu ÿoàn thuӝc chiӃn ÿoàn
48 (sѭ ÿoàn 18) ÿánh phá các cӱa khҭu và căn cӭ ta. Lӵc lѭӧng vNJ trang ta ÿánh trҧ quyӃt liӋt,
loҥi khӓi vòng chiӃn ÿҩu trên 400 tên ÿӏch chһn ÿӭng các cuӝc hành quân càn quét cӫa chúng.

22 Pages 211-220

▲back to top


22.1 Page 211

▲back to top


Ĉӏch sӱ dөng hai chiӃn ÿoàn 43 và 48 thuӝc sѭ ÿoàn 18 ÿánh chiӃm hai xã Long Tân –
Long Phѭӟc (Long Ĉҩt) vӟi ý ÿӗ “giăng bүy” thu hút ÿѫn vӏ chӫ lӵc cҩp quân khu ta ÿӇ tiêu
diӋt.
Quân khu 7 vӯa chuҭn bӏ lӵc lѭӧng cho chiӃn dӏch lӝ 2, vӯa tăng viӋn cho Long Tân –
Long Phѭӟc ÿӇ giӳ cho ÿѭӧc vùng giҧi phóng, kӅm chân quân chӫ lӵc ÿӏch, thu hút sӵ chú ý
cӫa chúng trѭӟc khi chiӃn dӏch lӝ 2 mӣ màn.
Ngày 25 tháng 3 năm 1974 trên ÿӏa bàn các huyӋn Thӕng Nhҩt, Vƭnh Cӱu, Long Thành,
Xuân Lӝc… tiӃng súng tiӃn công ÿӏch cӫa các lӵc lѭӧng vNJ trang ta ÿӗng loҥt nә ra làm cho
ÿӏch vô cùng bӕi rӕi. Hai chiӃn ÿoàn ÿӏch 43 và 48 thuӝc sѭ 18 ngөy ӣ Long Tân – Long Phѭӟc
(Bà Rӏa) vӝi vã rút vӅ Long ĈiӅn ÿӇ chuҭn bӏ ÿӕi phó tình hình, các chiӃn ÿoàn bҧo an cNJng
hoҧng sӧ rút khӓi mһt trұn Long Tân.
Ngày 26 tháng 3 năm 1974 chiӃn dӏch lӝ 2 mӣ màn. Sӣ chӍ huy chiӃn dӏch lӝ 2 ÿһt tҥi
mӝt cánh rӯng cao su phía ÿông xã Cҭm Mӻ (Xuân Lӝc) Bӝ chӍ huy chiӃn dӏch gӗm ÿҥi tá Lê
Văn Ngӑc – Tѭ lӋnh quân khu làm chӍ huy trѭӣng. Ĉӗng chí Phҥm Băn Hy, Bí thѭ TӍnh ӫy Bà
Rӏa – Long Khánh chính ӫy và ÿӗng chí Phҥm Lҥc tӍnh ÿӝi trѭӣng chӍ huy phó.
KӃ hoҥch ÿѭӧc chuҭn bӏ trѭӟc chu ÿáo. Phѭѫng án 1, tiӇu ÿoàn 18 ÿһc công ÿҧm nhiӋm
tұp kích chiӃm ÿӗn Kim Long, sau ÿó bàn giao trұn ÿӏa lҥi cho trung ÿoàn 33 chӕt giӳ. Hai giӡ
sáng 26 tháng3, tiӇu ÿoàn 18 ÿһc công ÿang bí mұt cҳt hàng rào bãi mìn thì bӏ ÿӏch phát hiӋn.
Tình thӃ buӝc ta phҧi chuyӇn sang ÿánh “cѭӡng tұp”, nên không phát huy ÿѭӧc sӭc mҥnh.
ChiӃn sӵ xҧy ra quyӃt liӋt. Ta chiӃm ÿѭӧc mӝt sӕ vӏ trí quan trӑng nhѭng không chiӃm ÿѭӧc
toàn bӝ ÿӗn Kim Long.
Bӝ chӍ huy chiӃn dӏch chuyӇn sang thӵc hiӋn phѭѫng án 2 vây ép, bӭc hàng, bӭc rút ÿӗn
ÿӏch. Ba ngày ÿҫu ta vây ép không chһt, ÿӏch bә sung – chi viӋn thêm, nên ta thay ÿәi phѭѫng
án tác chiӃn: cҳt ÿӭt hai ÿҫu, cô lұp 2 tiӇu ÿoàn bҧo an 372 và 324 ӣ giӳa. Thӵc hiӋn phѭѫng án
này, mӝt tiӇu ÿoàn cӫa trung ÿoàn 4 cùng du kích xã Cҭm Mӻ ÿánh chiӃm các bót dân vӋ, bҧo
an và chӕt chһn hѭӟng bҳc Kim Long. Hai tiӇu ÿoàn cӫa trung ÿoàn 33 cùng bӝ ÿӝi huyӋn Châu
Ĉӭc chӕt chһn hѭӟng nam Kim Long, mӝt tiӇu ÿoàn cӫa trung ÿoàn 33 và 1 tiӇu ÿoàn cӫa trung
ÿoàn 4 trӵc tiӃp công kích ÿiӇm là ÿӗn Kim Long và Tҫm Bó.
Sau 7 ngày vây chһt, công kích mҥnh ta chiӃm ÿѭӧc các ÿӗn Mѭӡi Tѭӣng, Bà Cùi, Rô
Be. Tiêu diӋt nhiӅu sinh lӵc ÿӏch, cô lұp không cho chúng chi viӋn, ӭng cӭu.
ChiӃn ÿoàn 43 và 48 sѭ 18 ÿӏch tӯ Long Ĉҩt vӅ Long Khánh giҧi tӓa lӝ 2 bӏ ta chһn ÿánh
thiӋt hҥi nһng.
ChiӃn dӏch lӝ 2 kӃt thúc, ta diӋt 890 tên ÿӏch, bҳt sӕng 37 tù binh, có 1 trung tá, 6 cҩp úy,
thu trên 200 súng và 20 máy thông tin, bҳn cháy 17 máy bay và 16 xe tăng, giҧi phóng lӝ 2, bӭc
rút 12 ÿӗn bót. Vùng giҧi phóng Bà Rӏa – Long Khánh – Biên Hòa ÿѭӧc nӕi liӅn.
Phӕi hӧp vӟi chiӃn dӏch lӝ 2, ӣ Biên Hòa, TӍnh ӫy tăng cѭӡng chӍ ÿҥo ÿánh mҥnh ÿӏch ӣ
vùng ven thӏ xã ÿҩu tranh chính trӏ ÿѭӧc ÿҭy mҥnh.
Trên ÿ͓a bàn huy͏n Long Thành, Nh˯n Tr̩ch l͹c l˱ͫng vNJ trang huy͏n cùng du kích phá
hͯy 3 tr̩m ra ÿa ÿ͓ch ͧ Phú Hͷu và Cát Lái, gài mìn ch͙ng ÿ͓ch ͯi phá rͳng, t̵p kích hàng
lo̩t các tr̩m ki͋m soát cͯa ÿ͓ch ÿ͋ t̩o ÿi͉u ki͏n cho v̵n chuy͋n trên 1000 ṱn l˱˯ng th͹c ͧ
các c͵a kẖu ÿ˱a v͉ h̵u cͱ an toàn.
Phát huy thҳng lӧi chiӃn dӏch lӝ 2, Bӝ chӍ huy chiӃn dӏch tiӃp tөc mӣ ÿӧt hoҥt ÿӝng mùa
mѭa năm 1974, vӟi yêu cҫu: Giҧi phóng mӝt sӕ ҩp nҵm sâu trong vùng căn cӭ Bà Rӏa – Long

22.2 Page 212

▲back to top


Khánh, giҧi tán các khu “Dinh ÿiӅn” cӫa ÿӏch ӣ các khu vӵc phía Nam lӝ 1 nhҵm mӣ rӝng ÿӏa
bàn ÿӭng chân, áp sát, uy hiӃp thӏ xã Long Khánh tӯ hѭӟng nam.
HuyӋn ӫy Xuân Lӝc và Thӏ ӫy Long Khánh tұp trung lӵc lѭӧng thӵc hiӋn các trұn ÿánh
nghi binh thu hút ÿӏch.
Ngày 18 tháng 5, du kích ҩp Nam Hà và trinh sát huyӋn ÿӝi cҧi trang tiӃn công ÿӏch khi
chúng tә chӭc ÿá bóng, diӋt 76 tên ÿӏch, bҳt sӕng ba tên, thu 44 súng và máy thông tin. Trұn cҧi
trang tiӃn công ÿӏch giӳa ban ngày giành thҳng lӧi, có tác ÿӝng tâm lý lӟn làm cho bӑn bҧo an,
dân vӋ quanh vùng lo sӧ.
Trên quӕc lӝ 1 du kích phӕi hӧp huyӋn ÿӝi diӋt 2 tua ӣ Bình Phú, giҧi tán 2 khu tұp trung
dân cӫa ÿӏch. Phong trào du kích chiӃn tranh ÿѭӧc ÿҭy mҥnh.
CNJng thӡi ÿiӇm này, hѭӟng BӃn Cát (Thӫ Dҫu Mӝt) bӝ ÿӝi chӫ lӵc MiӅn mӣ nhiӅu cuӝc
tiӃn công tiêu diӋt mӝt sӕ ÿӗn bót quan trӑng cӫa ÿӏch trên quӕc lӝ 13. Sѭ ÿoàn 18 ngөy buӝc
phҧi tăng cѭӡng lӵc lѭӧng. Chӟp thӡi cѫ, Bӝ chӍ huy chiӃn dӏch ÿiӅu trung ÿoàn 4 tӯ lӝ 2 lên lӝ
1 cùng lӵc lѭӧng vNJ trang Xuân Lӝc thӵc hiӋn “cao ÿiӇm tháng 5”. Ĉӗng thӡi Bӝ chӍ huy cNJng
ÿiӅu tiӇu ÿoàn 18 ÿһc công xuӕng hӛ trӧ cho huyӋn Long Ĉҩt, vӯa ÿӇ căng kéo thu hút sӵ ÿӕi
phó cӫa ÿӏch. Giӳa lúc ÿӏch bӏ căng kéo ÿӕi phó ӣ nhiӅu nѫi thì ngày 24 tháng 5 năm 1974 ta
tiӃn công ÿӏch làm chӫ ÿӗn bót và giҧi phóng ҩp Bҧo Bình 2 làm chӫ ҩp Bҧo Bình 1 ÿѭӧc mӝt
ngày. Ta tiӃp tөc vây ép ҩp Bҧo Bình 3 bҿ gãy các cuӝc phҧn kích cӫa ÿӏch chi viӋn giҧi phóng
ÿѭӧc ҩp 2 và ҩp 3 xã Bҧo Bình.
Ĉӝi biӋt ÿӝng, ÿӝi trinh sát vNJ trang Long Khánh liên tөc tұp kích các căn cӭ ÿӏch trong
nӝi ô diӋt 122 tên. Cѫ sӣ nӝi tuyӃn cӫa ta trong sѭ ÿoàn 18 ngөy ÿһt mìn phá nә tung 1 kho ÿҥn
diӋt 27 tên ÿӏch.
Sau thҳng lӧi ÿӧt hoҥt ÿӝng “cao ÿiӇm tháng 5”, Bӝ chӍ huy chiӃn dӏch chӫ trѭѫng mӣ
tiӃp các ÿӧt ÿánh ÿӏch trong suӕt mùa mѭa tҥo ÿiӅu kiӋn thuұn lӧi cho mùa khô 1974 – 1975 mà
mөc tiêu trӑng ÿiӇm là quӕc lӝ 1 và ÿӏa bàn Xuân Lӝc.
Tӯ mһt trұn lӝ 2 trung ÿoàn 33 ÿѭӧc ÿiӅu vӅ ÿӭng chân ӣ lӝ 1. Ĉêm 10 tháng 6 ÿһc công
trung ÿoàn 33 ÿánh chiӃm chӕt ҩp Bia diӋt 1 trung ÿӝi ÿӏch; cùng du kích Xuân lӝc phөc kích
trên quӕc lӝ 1 diӋt gӑn 2 ÿҥi ÿӝi ÿӏch trên ÿѭӡng hành quân giҧi tӓa thu 45 súng các loҥi.
Trѭӟc tình hình quӕc lӝ 1 bӏ uy hiӃp, ÿӏch phҧi ÿiӅu ÿӝng chiӃn ÿoàn 8 sѭ ÿoàn 5 và tiӇu
ÿoàn 32 thuӝc liên ÿoàn 7 biӋt ÿӝng ÿӃn giҧi tӓa lӝ 1.
Ta chiӃn ÿҩu liên tөc mӝt tuҫn lӉ, bҿ gãy hҫu hӃt các ÿӧt hành quân ÿӏch, diӋt nhiӅu sinh
lӵc, phá hӫy nhiӅu phѭѫng tiӋn chiӃn tranh, phá bӝ máy kӅm kҽp cӫa ÿӏch ӣ “khu dinh ÿiӅn”
An Lӝc, ÿӗng bào trӣ vӅ quê cNJ làm ăn sinh sӕng.
Quӕc lӝ 1 bӏ uy hiӃp, ÿӏch tăng cѭӡng lӵc lѭӧng liên ÿoàn biӋt kích sӕ 81 và các lӵc
lѭӧng bҧo an liên tөc lҩn chiӃm vùng giҧi phóng. Ta phӕi hӧp chiӃn ÿҩu chһt chӁ, ÿánh lui ÿӏch,
giӳ vӳng vùng giҧi phóng Bҧo Bình và nhiӅu vӏ trí then chӕt trên quӕc lӝ 1 mӣ thêm 8 “lõm”
giҧi phóng quanh vùng ven thӏ xã Long Khánh. Ta còn xây dӵng thêm 105 cѫ sӣ cách mҥng.
Ĉӏa bàn Biên Hòa ÿҫu tháng 7 năm 1974, cѫ sӣ mұt ÿã lãnh ÿҥo hàng ngàn công nhân ӣ
hãng giҩy Cogido, hãng thép Vicasa, các nhà máy sҧn xuҩt xà bông, cá hӝp… ÿҩu tranh vӟi
ÿӏch phҧn ÿӕi cuӝc bҫu cӱ dân biӇu; trên 2.000 quҫn chúng nhân dân ӣ Tam HiӋp – Tân Mai
biӇu tình chӕng bҫu cӱ và ÿòi quyӅn dân sinh dân chӫ. Thӏ ӫy Biên Hòa chӍ ÿҥo xây dӵng cѫ sӣ
nӝi tuyӃn trong lòng ÿӏch tҥi sân bay Biên Hòa, ӣ Bӝ tѭ lӋnh quân ÿoàn 3 ngөy, ӣ Tòa hành
chính tӍnh Biên Hòa thӏ ӫy tә chӭc ÿѭӧc cѫ sӣ làm nhân viên thѭ ký.

22.3 Page 213

▲back to top


Phӕi hӧp vӟi các cuӝc ÿҩu tranh chính trӏ, ngày 10 tháng 8 ÿҥi ÿӝi pháo binh Biên Hòa
pháo kích phá hӫy 5 máy bay F5 ӣ sân bay Biên Hòa. Ĉêm 26 tháng 8 ÿoàn ÿһc công 113 MiӅn
tұp kích trung tâm huҩn luyӋn biӋt kích Nѭӟc Trong (Long Thành) diӋt 200 tên ÿӏch, trong ÿó
có 2 trung tá, 3 thiӃu tá.
Trên các quӕc lӝ 15, 1, 20 và tӍnh 24, 17, 19… ta tiӃn công diӋt nhiӅu xe và binh lính
ÿӏch.
Tҥi thӏ xã Biên Hòa, ÿêm 7 tháng 10 năm 1974 ba ÿӗng chí ÿһc công thuӝc ÿoàn 113 là:
Thѭӣng, Thông, Thѭӡng xuҩt phát tӯ bӃn sông Tân Ĉӏnh (Vƭnh Cӱu) dìu ngҫm 700 kg thuӕc nә
dѭӟi sông ÿӇ ÿánh cҫu Mӟi (cҫu Hóa An). Ĉӏch canh phòng rҩt nghiêm ngһt. Cách cҫu vài chөc
mét, ÿӏch phát hiӋn. Hӝi ý chӟp nhoáng ÿӗng chí Thѭӣng nәi lên mһt nѭӟc thu hút sӵ chú ý cӫa
ÿӏch. Ĉӗng chí Thông và Thѭӡng dӕc toàn lӵc ÿҭy khӕi thuӕc nә ÿӃn chân cҫu và giұt ngòi nә.
Cҫu Mӟi sұp mӝt nhӏp ӣ giӳa, làm cho ÿӏch hӃt sӭc hoang mang. Tә ÿһc công hy sinh 2 ngѭӡi.
TiӇu ÿoàn 9 ÿoàn ÿһc công 113 xây dӵng ӣ rӯng Bùng Binh xã ThiӋn Tân cách Biên Hòa
3 km vӅ hѭӟng Bҳc mӝt hӋ thӕng ÿӏa ÿҥo dài 450 mét. Tӯ căn cӭ Bùng Binh tiӇu ÿoàn 9 ÿoàn
ÿһc công 113 tұp kích diӋt gӑn 1 ÿҥi ÿӝi bҧo an ӣ ÿӗn Cây khô, du kích bӝ ÿӝi huyӋn phá sұp
cҫu Rҥch Khô, tiӃn công ÿӏch ӣ bót cҫu Rҥch Ĉông.
Tҥi tӍnh Tân Phú, tӍnh căn cӭ cách mҥng, tháng 10 – 1974, Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam
ÿiӅu chӍnh lҥi chiӃn trѭӡng, cҳt hai huyӋn Phú Giáo và Tân Uyên vӅ tӍnh Thӫ Dҫu Mӝt. TӍnh
căn cӭ Tân Phú còn hai huyӋn Ĉӏnh Quán và Ĉӝc Lұp. Ĉӗng chí Võ Tҩn Vӏnh ÿѭӧc cӱ làm Bí
thѭ TӍnh ӫy thay ÿӗng chí NguyӉn Văn Luông (Sáu Phát). Quân khu ÿiӅu tiӇu ÿoàn 18 ÿһc
công, tiӇu ÿoàn 2 trung ÿoàn 4 cùng 1 ÿҥi ÿӝi súng cao xҥ thuӝc tiӇu ÿoàn 24 (quân khu) ÿánh
mҥnh ÿӏch ӣ lӝ 20 mӣ rӝng ÿӏa bàn bҳc Ĉӏnh Quán. TiӇu ÿoàn 18 ÿһc công bí mұt tұp kích ÿӏch
ӣ ÿӗn Ĉa Kai xã Phѭѫng Lâm, loҥi khӓi vòng chiӃn ÿҩu 78 tên, phá hӫy hoàn toàn trұn ÿӏa
pháo cӫa ÿӏch. TiӇu ÿoàn 2 phөc kích chһn ÿánh lӵc lѭӧng ÿӏch ӭng cӭu cho Ĉa Kai, diӋt gӑn
mӝt trung ÿӝi, thu 24 súng và 2 máy thông tin, chia cҳt lӝ 20 tӯ hѭӟng Lâm Ĉӗng, uy hiӃp chi
khu Ĉӏnh Quán, tҥo thuұn lӧi cho giҧi phóng Ĉӏnh Quán trong chiӃn cuӝc mùa khô 1974 –
1975.
Mùa khô 1973 – 1974 và mùa mѭa 1974, ta tiӃn công ÿӏch liên tөc giành thӃ chӫ ÿӝng
chiӃn trѭӡng; phát triӇn ÿѭӧc thӃ ÿӭng chân trên các ÿӏa bàn trӑng yӃu - nӕi thông hành lang tӯ
chiӃn khu Ĉ xuӕng Biên hòa bà Rӏa, Long Khánh; tiêu diӋt nhiӅu sinh lӵc ÿӏch, phá rã bӝ máy
ÿӏch trên các vùng tranh chҩp.
VI. THAM GIA CHIӂN CUӜC MÙA KHÔ 1974 – 1975 GIҦI PHÓNG TOÀN TӌNH:
VI.1. Chi͇n d͓ch l͡ 3 - Mͧ r͡ng ÿ͓a bàn Ĉông B̷c Xuân L͡c:
Cөc diӋn chiӃn trѭӡng miӅn Nam tӯ mùa khô 1974 – 1975 có nhiӅu thay ÿәi. Trên chiӃn
trѭӡng miӅn Ĉông Nam bӝ ÿӏch mҩt 2.373 ÿӗn bót. Vùng giҧi phóng mӣ rӝng tӯ Lӝc Ninh –
Bình Long ÿӃn BӃn Cát – Tây Ninh, Bà Rӏa – Long Khánh – Biên Hòa – Sài Gòn.
Năm 1974 tҥi Hӝi nghӏ Bӝ Chính trӏ Trung ѭѫng Ĉҧng, ÿӗng chí Lê Duҭn – Bí thѭ thӭ
nhҩt Trung ѭѫng Ĉҧng kӃt luұn:… Ĉ͡ng viên nhͷng n͝ l͹c cao nh̭t cͯa toàn Ĉ̫ng, toàn dân
ͧ c̫ hai mi͉n, mͧ cu͡c ti͇n công và n͝i d̵y cu͙i cùng, ÿ˱a chi͇n tranh cách m̩ng phát tri͋n
ÿ͇n mͱc cao nh̭t. Tiêu di͏t và làm tan rã toàn b͡ quân ngͭy, ÿánh chi͇m Sài Gòn cNJng nh˱
các thành th͓ khác… Gi̫i phóng hoàn toàn mi͉n Nam, hoàn thành cu͡c cách m̩ng dân t͡c,
dân chͯ nhân dân trong c̫ n˱ͣc, th͙ng nh̭t n˱ͣc nhà… T̩o m͕i ÿi͉u ki͏n ÿ͋ ÿánh m̩nh,
th̷ng nhanh và th̷ng tri͏t ÿ͋ trong 2 năm 1975 – 1976 (97[32]).
(97[32]) Lê Du̱n – Thѭ vào Nam – Nxb.S͹ Th̵t 1985; tr. 368 – 369.

22.4 Page 214

▲back to top


Thӵc hiӋn chӫ trѭѫng cӫa Ĉҧng, Trung ѭѫng Cөc, Bӝ chӍ huy MiӅn, Bӝ tѭ lӋnh quân khu
7, tӍnh ӫy Biên Hòa – Bà Rӏa – Long Khánh xác ÿӏnh mөc tiêu: tұp trung lӵc lѭӧng ba thӭ quân,
mӣ rӝng ÿӏa bàn ÿông bҳc thӏ xã Long Khánh, ÿánh rã bӝ máy cӫa ÿӏch và giҧi phóng xã ҩp
quanh các thӏ xã Long Khánh – Bà Rӏa – Biên Hòa chuҭn bӏ ÿiӅu kiӋn bѭӟc vào cuӝc tәng tiӃn
công và nәi dұy.
Tháng 11 năm 1974 Bӝ ChӍ huy MiӅn ra quyӃt ÿӏnh thành lұp sѭ ÿoàn 6 bӝ binh trӵc
thuӝc quân khu 7 (98[33]) hoҥt ÿӝng phía bҳc lӝ 1. Ĉӗng thӡi Bӝ ChӍ huy MiӅn tә chӭc lӵc lѭӧng
ÿһc công 429 lҥi thành sѭ ÿoàn 2 ÿһc công (thay Ĉoàn 27). Sѭ ÿoàn gӗm 7 trung ÿoàn ÿһc công
ÿánh bӝ, ÿһc công nѭӟc, 1 trung ÿoàn cѫ ÿӝng sâu xuӕng vùng ven ÿô, bao quanh Sài Gòn –
Gia Ĉӏnh chuҭn bӏ cho phѭѫng án tәng công kích - tәng khӣi nghƭa. Riêng phía ÿông có ba
trung ÿoàn 10, 113, 116 vӯa ÿӝc lұp tác chiӃn, vӯa phӕi thuӝc cho ÿӏa phѭѫng. Sѭ ÿoàn 2 ÿһc
công do ÿӗng chí NguyӉn Văn Mây sѭ trѭӣng, Lê Bá Ѭӟc chính ӫy.
Trong khi các lӵc lѭӧng vNJ trang ÿӏa phѭѫng tiӃn công ÿӏch dӗn dұp ӣ nhiӅu nѫi thì rҥng
sáng ngày 24 tháng 12 năm 1974 chiӃn dӏch lӝ 3 cӫa quân khu bҳt ÿҫu mӣ màn. Hai trung ÿoàn
bӝ binh cӫa sѭ ÿoàn 6 cùng lӵc lѭӧng vNJ trang ÿӏa phѭѫng tiӃn công làm chӫ hai chi khu: Hoài
Ĉӭc và Tánh Linh. Ta chһt ÿӭt mӝt “mҳt xích” quan trӑng trong hӋ thӕng phòng thӫ phía bҳc
Xuân Lӝc uy hiӃp thӏ xã Long Khánh tӯ hѭӟng bҳc.
Phӕi hӧp vӟi chiӃn dӏch lӝ 3 ÿӝi biӋt ÿӝng thӏ xã Long Khánh và du kích trӵc tiӃp tiӃn
công ÿӏch ӣ nӝi ô thӏ xã. Ngày 2 tháng 1 năm 1975 chiӃn sƭ biӋt ÿӝng NguyӉn Phú HuǤnh trong
mӝt ngày ba lҫn tiӃn công ÿӏch ӣ các quán ăn và ÿѭӡng Hӗng Thұp Tӵ diӋt và làm bӏ thѭѫng
hàng chөc tên ÿӏch. Tiêu biӇu cho lӵc lѭӧng biӋt ÿӝng Long Khánh là nӳ biӋt ÿӝng Hӗ Thӏ
Hѭѫng. Ngày 18 tháng 1 năm 1975 Hӗ Thӏ Hѭѫng cùng NguyӉn Thӏ Thұn nhұn nhiӋm vө ÿánh
quán ăn ViӉn Ĉông. Chӫ quán ViӉn Ĉông là mӝt tên an ninh quân ÿӝi ngөy. Cҧnh sát ÿһc biӋt
thѭӡng lui tӟi tҥi ÿây. Phѭѫng án tác chiӃn ÿѭӧc tұp dѭӧt tӹ mӻ. Khi ÿӃn sát mөc tiêu, biӃt mìn
hҽn giӡ sҳp nә, Hѭѫng bҧo Thұn ÿӭng ngoài. Cô ôm mìn lao vào quán cho mìn nә (99[34]) làm
mҧng tѭӡng quán ăn sұp và mӝt sӕ tên ÿӏch bӏ thѭѫng. Hӗ Thӏ Hѭѫng anh dNJng hy sinh. Hӗ Thӏ
Hѭѫng ÿã nêu mӝt tҩm gѭѫng sáng ngӡi cӫa ngѭӡi biӋt ÿӝng trinh sát vNJ trang mѭu trí dNJng
cҧm. Vӟi nhiӅu chiӃn công xuҩt sҳc Hӗ Thӏ Hѭѫng ÿѭӧc Chính phӫ Cách mҥng lâm thӡi Cӝng
hòa miӅn Nam ViӋt Nam phong tһng danh hiӋu Anh hùng lӵc lѭӧng vNJ trang nhân dân.
Trѭӟc sӭc tiӃn công liên tөc cӫa ta, tiӇu khu Long Khánh và Bӝ tѭ lӋnh sѭ ÿoàn 18 lo sӧ
tăng cѭӡng bӕ trí phòng thӫ thӏ xã Long Khánh. Ngày 6 tháng giêng năm 1975 ta giҧi phóng thӏ
xã Phѭӟc Long. Bӏ mҩt mӝt tӍnh ӣ phía bҳc Sài Gòn mà vүn không có sӵ “phҧn ӭng thiӃt thӵc”
nào cӫa Mӻ, ngөy quân, ngөy quyӅn hoang mang lo sӧ.
Ngày 17 tháng 3 năm 1975 giai ÿoҥn 2 cӫa chiӃn dӏch lӝ 3 bҳt ÿҫu. Ta ÿӗng loҥt chiӃm
ngã ba Ông Ĉӗn, núi Chӭa Chan, ÿӗi 52, vӟi lӕi ÿánh hiӋp ÿӗng tác chiӃn chһt chӁ, giӳa ÿһc
công vӟi bӝ binh, sau 1 ngày chiӃn ÿҩu ta ÿã diӋt toàn bӝ ÿӏch ӣ Ĉӗi 52. Ngày 18 tháng 3 tiӇu
ÿoàn 9 trung ÿoàn 33 ÿã làm chӫ yӃu khu quân sӵ Gia Ray, giҧi phóng ҩp Gia Ray và cҳt ÿӭt lӝ
3. K8 Xuân Lӝc và tiӇu ÿoàn 3 trung ÿoàn 4 cùng lӵc lѭӧng du kích tiӃn công ÿӏch ӣ các ҩp:
Suӕi Cát, LӅu Xanh, Mai Thӑ Bích, Bình Phú… ta hoàn toàn làm chӫ cҳt ÿӭt ÿoҥn quӕc lӝ 1
dài trên 5 km, diӋt quân cӭu viӋn. TiӇu khu Long Khánh ÿã ÿiӅu 2 tiӇu ÿoàn bҧo an sӕ 332 và
324 ӭng cӭu bӏ các lӵc lѭӧng ta chһn ÿánh diӋt 2 ÿҥi ÿӝi. Sau 4 ngày ÿêm chiӃn ÿҩu (tӯ 17 ÿӃn
21 tháng 3) ta quét sҥch ÿӏch ӣ các mөc tiêu trӑng ÿiӇm, giҧi phóng tӍnh lӝ 3 tӯ Trà Tân ÿӃn ngã
ba Ông Ĉӗn, ÿӃn căn cӭ 5 giáp Bình Thuұn, làm chӫ các xã ҩp trên quӕc lӝ 1.
(98[33]) S˱ ÿoàn do ÿ͛ng chí Ĉ̿ng Ng͕c SͿ làm t˱ l͏nh tr˱ͧng. Ĉ͛ng chí Nguy͍n Ĉăng Mai làm chính ͯy, l͹c l˱ͫng g͛m
có trung ÿoàn 4 trung ÿoàn 33 (b͡ binh) – ba ti͋u ÿoàn ÿ̿c công: d18, d19, d20 và 3 ti͋u ÿoàn pháo binh: d22, d23, d24.
(99[34]) Thͥi kǤ này bi͏t ÿ͡ng Long Khánh th˱ͥng s͵ dͭng lo̩i kíp mìn MY8 lo̩i này th˱ͥng n͝ ch̵m tͳ 30 phút ÿ͇n 1 giͥ
tͳ lúc b̷t ÿ̯u g̷n kíp. Ĉòi h͗i ng˱ͥi s͵ dͭng ph̫i tính toán thͥi gian th̵t chu̱n xác.

22.5 Page 215

▲back to top


Ngày 17 ÿӃn 20 tháng 3 lӵc lѭӧng vNJ trang tӍnh Tân Phú kӃt hӧp mӝt bӝ phұn sѭ ÿoàn 7
ÿánh chiӃm chi khu Ĉӏnh Quán, giҧi phóng quӕc lӝ 20 tӯ Lâm Ĉӗng ÿӃn cҫu La Ngà.
Ĉӏch ÿang phҧi dӕc toàn bӝ lӵc lѭӧng chӕng ÿӥ trên mһt trұn tӍnh lӝ 3, quӕc lӝ 1 và quӕc
lӝ 20. Tranh thӫ thӡi cѫ thӏ ӫy Long Khánh chӫ trѭѫng: giҧi phóng 4 ҩp phía bҳc thӏ xã Long
Khánh. Ta tiӃn công ÿӏch ӣ Bҧo Vinh B rӗi ÿӃn Bình Lӝc, thӭ tӵ phá tӯng “mҳt xích” tiӃn tӟi
dӭt ÿiӇm toàn bӝ. Cán bӝ binh vұn vұn ÿӝng các gia ÿình binh lính ngөy, kêu gӑi con em hӑ trӣ
vӅ vӟi nhân dân. Cuӕi tháng 3 năm 1975 các ҩp Bình Lӝc, Bҧo Vinh A, Bҧo Vinh B, Suӕi Chӗn
hoàn toàn giҧi phóng. Cӱa ngõ phía bҳc thӏ xã Long Khánh ÿã mӣ: Chuҭn bӏ cho sѭ ÿoàn 341
tiӃn công vào thӏ xã Long Khánh.
ĈӇ chuҭn bӏ cho cuӝc tәng công kích, Bӝ chӍ huy MiӅn tә chӭc mһt trұn cánh ÿông gӗm
3 trung ÿoàn ÿһc công 10, 113, 116, 3 ÿѫn vӏ biӋt ÿӝng, tiӇu ÿoàn ÿӏa phѭѫng Thӫ Ĉӭc do ÿӗng
chí Tӕng ViӃt Dѭѫng sѭ phó sѭ 2 làm chӍ huy trѭӣng, ÿӗng chí Lê Bá Ѭӟc chính ӫy. Ĉây là
nhӳng ÿѫn vӏ sӁ phӕi thuӝc cho quân ÿoàn 4 và quân ÿoàn 2 có nhiӋm vө ÿánh chiӃm các cây
cҫu, giӳ cӱa mӣ trong chiӃn dӏch Hӗ Chí Minh lӏch sӱ.
VI.2. Chi͇n d͓ch Xuân L͡c gi̫i phóng th͓ xã Long Khánh:
Cuӝc tiӃn công chiӃn lѭӧc ÿӇ giҧi phóng miӅn Nam ÿѭӧc khӣi ÿҫu bҵng trұn ÿӝt phá
Buôn Ma Thuӝt ngày 4 tháng 3 năm 1975 trong chiӃn dӏch Tây Nguyên. Chѭa ÿҫy mӝt tháng
vӟi sӭc tiӃn công ”Thҫn tӕc” ta ÿã quét sҥch ÿӏch tӯ Quҧng Trӏ ÿӃn Phan Rang.
Trѭӟc tình thӃ nguy ngұp ngày 28 tháng 3 năm 1975 Uây En, Tham mѭu trѭӣng lөc quân
Mӻ vӝi vã cùng vӟi Cao Văn Viên, Tәng tham mѭu trѭӣng quân ngөy ra Xuân lӝc khҧo sát
chiӃn trѭӡng, hình thành “Bӭc tѭӡng thép Xuân Lӝc” – phòng tuyӃn sӕ mӝt nҵm trong 3 hѭӟng
phòng ngӵ trӑng yӃu cӫa Sài Gòn. Chuҭn tѭӟng Lê Minh Ĉҧo tѭ lӋnh sѭ ÿoàn 18 và ÿҥi tá
Phҥm Văn Phúc tӍnh trѭӣng Long Khánh ÿѭӧc giao nhiӋm vө “Tӱ thӫ” Xuân Lӝc.
Ĉҫu tháng 4 năm 1975 quân ngөy ӣ Long Khánh có sѭ ÿoàn 18 gӗm 3 chiӃn ÿoàn: ChiӃn
ÿoàn 43 và 48 ÿóng tҥi hұu cӭ hѭӟng ÿông thӏ xã Long Khánh. ChiӃn ÿoàn 52 ÿóng ӣ KiӋm
Tân (lӝ 20). Trung ÿoàn thiӃt giáp sӕ 5 có trên 100 xe tăng và thiӃt giáp, 9 tiӇu ÿoàn bҧo an và 3
ÿҥi ÿӝi biӋt lұp trӵc thuӝc tiӇu khu Long Khánh; cùng các lӵc lѭӧng cҧnh sát và bӝ máy kӅm
kҽp khác chӕt giӳ nhiӅu ÿiӇm quan trӑng trong thӏ xã.
Ngày 31 tháng 3 năm 1975 tҥi thӫ ÿô Hà Nӝi, Bӝ Chính trӏ Trung ѭѫng Ĉҧng hӑp và
quyӃt ÿӏnh: “N̷m vͷng thͥi c˯ chi͇n l˱ͫc h˯n nͷa, vͣi t˱ t˱ͧng ch͑ ÿ̩o th̯n t͙c, táo b̩o, b̭t
ngͥ ch̷c th̷ng, th͹c hi͏n t͝ng công kích, t͝ng khͧi nghƭa trong thͥi gian sͣm nh̭t. T͙t nh̭t
là trong tháng 4 năm 1975 không th͋ ÿ͋ ch̵m”.
Thӵc hiӋn chӫ trѭѫng cӫa Bӝ Chính trӏ Trung ѭѫng Ĉҧng, Quân ӫy Trung ѭѫng, Bӝ chӍ
huy MiӅn quyӃt ÿӏnh mӣ chiӃn dӏch Xuân Lӝc ÿұp tan tuyӃn phòng thӫ cӫa ÿӏch ӣ phía ÿông
Sài Gòn.
Sӣ chӍ huy quân ÿoàn 4 ÿһt tҥi bҳc sông La Ngà – sӣ chӍ huy tiӅn phѭѫng ÿһt tҥi ҩp Bҧo
Vinh. Ngày 4 tháng 4 – 1975 nhiӋm vө tác chiӃn cӫa tӯng ÿѫn vӏ ÿѭӧc triӇn khai. Sѭ ÿoàn bӝ
binh sӕ 7 tăng cѭӡng 12 xe tăng (T59) 3 khҭu pháo 85 ly (bҳn thҷng) 2 khҭu cӕi 160 ly, 12
khҭu cao xҥ (37 – 57 ly) có pháo cӫa quân ÿoàn chi viӋn ÿánh chiӃm hұu cӭ sѭ ÿoàn 18. Sѭ
ÿoàn bӝ binh 341 tӯ hѭӟng bҳc ÿánh chiӃm ty cҧnh sát, khu cӕ vҩn Mӻ, dinh tӍnh trѭӣng (toàn
bӝ các mөc tiêu trung tâm thӏ xã). Sѭ ÿoàn bӝ binh sӕ 6 (quân khu 7) có nhiӋm vө tiêu diӋt ÿӏch
tӯ ҩp Hѭng Lӝc ÿӃn ÿèo Mҽ bӗng con - chһn ÿánh ÿӏch chi viӋn tӯ phía Biên Hòa.
TiӇu ÿoàn 445 tӍnh Bà Rӏa – Long Khánh, ÿҥi ÿӝi 41, ÿҥi ÿӝi 34 (huyӋn Châu Ĉӭc) ÿҥi
ÿӝi 207 huyӋn Cao su, K8 huyӋn Xuân lӝc, ÿӝi biӋt ÿӝng, ÿӝi trinh sát vNJ trang Long Khánh…

22.6 Page 216

▲back to top


phӕi hӧp, căng kéo chia cҳt ÿӏch, dүn ÿѭӡng cho bӝ ÿӝi chӫ lӵc … tiӃn công phía nam Xuân
Lӝc (100[35]).
Tҥi sӣ chӍ huy quân ÿoàn ngày N – 1 (8 – 4) các sѭ ÿoàn chӫ lӵc ÿã tұp kӃt cách thӏ xã
Long Khánh tӯ 4 ÿӃn 10 km. Ĉêm mùng 8 – 4 – 1975, xe pháo cӫa quân ÿoàn cùng lӵc lѭӧng
vNJ trang ÿӏa phѭѫng, tiӃn quân nhѭ vNJ bҧo hӧp thành trұn ÿánh mang tҫm vóc lӏch sӱ.
Năm giӡ 30 sáng mông 9 – 4 – 1975 pháo chiӃn dӏch 130 ly (pháo tҫm xa cӫa quân ÿӝi
nhân dân ViӋt Nam) ӣ tӑa ÿӝ 17 – 5507 (Túc Trѭng - Bҧo Vinh) gҫm vang báo hiӋu trұn tiӃn
công tuyӃn phòng thӫ Xuân Lӝc mӣ màn. Sau hѫn mӝt tiӃng ÿӗng hӗ pháo cҩp tұp vào các mөc
tiêu trong thӏ xã Long Khánh, Xuân Lӝc, phía ta chuyӇn làn bҳn chӃ áp pháo ÿӏch ӣ Núi Thӏ, hӛ
trӧ xe tăng, bӝ binh ӣ các hѭӟng ÿӗng loҥt tiӃn công. Ngay phút ÿҫu tiên, cӝt ăng-ten trong tiӇu
khu Long Khánh bӏ gөc ÿә, các kho ÿҥn nә tung.
MNJi hѭӟng bҳc các chiӃn sƭ biӋt ÿӝng Long Khánh nhanh nhҽn hѭӟng dүn sѭ ÿoàn 341
ÿánh chiӃm các mөc tiêu ӣ trung tâm thӏ xã. Ĉӏch chӕng trҧ quyӃt liӋt, nhѭng vӟi khí thӃ tiӃn
công mҥnh mӁ, ÿӃn 7 giӡ 45, chiӃn sƭ NguyӉn Thanh Sѫn, tiӇu ÿoàn 5 trung ÿoàn 116, sѭ 7 cҳm
cӡ trên dinh tӍnh trѭӣng Long Khánh.
Hѭӟng ÿông thӏ xã do ÿӏa hình quá trӕng trҧi, ÿӏch dùng xe tăng phҧn kích dӳ dӝi, sѭ
ÿoàn 7 bӏ thѭѫng vong nһng, ÿӃn chiӅu tӕi vүn không chӑc thӫng ÿѭӧc phòng tuyӃn cӫa hұu cӭ
sѭ ÿoàn 18.
Hѭӟng tây sѭ ÿoàn 6 cùng du kích, ÿánh chiӃm ҩp Trҫn Hѭng Ĉҥo, ÿèo Mҽ bӗng con, ҩp
Hѭng Lӝc, hoàn thành nhiӋm vө ÿѭӧc phân công, giҧi phóng quӕc lӝ 1 ÿoҥn trên 10 km.
Hѭӟng nam tiӇu ÿoàn 445 phӕi hӧp vӟi tiӇu ÿoàn 9 trung ÿoàn 209 sѭ ÿoàn 7 ÿánh viӋn
binh ÿӏch tӯ Suӕi Cát, tiêu hao nһng 2 tiӇu ÿoàn ÿӏch, bҳt sӕng tù binh, giҧi phóng ҩp Bҧo Toàn.
Sau mӝt ngày ÿӗng loҥt tiӃn công, ÿӏch bӏ thiӋt hҥi nһng nӅ. HӋ thӕng bӕ phòng ӣ Xuân
Lӝc bӏ phá vӥ. Cӡ giҧi phóng tung bay trên các tòa nhà: dinh tӍnh trѭӣng, khu cӕ vҩn Mӻ, ty
cҧnh sát, trө sӣ tình báo CIA. Hұu cӭ sѭ ÿoàn 18 bӏ chӑc thӫng mӝt mҧng.
Ĉӏch phát hiӋn ra ý ÿӗ chiӃn thuұt cӫa ta, chúng lұp tӭc ÿiӅu chӍnh lӵc lѭӧng ÿiӅu tiӇu
ÿoàn 1 chiӃn ÿoàn 48 tӯ Tân Phong vӅ, tiӇu ÿoàn 3 chiӃn ÿoàn 48 chӕt tҥi Tân Phong. ChiӃn
ÿoàn 52 tӯ Túc Trѭng vӅ KiӋm Tân, tiӇu ÿoàn 2 chiӃn ÿoàn 52 vӅ tiӃp ӭng cho thӏ xã. TiӇu
ÿoàn 1 chiӃn ÿoàn 52 giҧi tӓa ҩp Trҫn Hѭng Ĉҥo, các tiӇu ÿoàn bҧo an ÿѭӧc chҩn chӍnh, tăng
cѭӡng phòng thӫ hѭӟng ÿông thӏ xã. Bӝ chӍ huy sѭ ÿoàn 18 di chuyӇn vӅ hѭӟng ÿông Tân
Phong, tiӇu khu trѭӣng Long Khánh chuyӇn vӅ Núi Thӏ, phi pháo tăng cѭӡng ÿánh phá hұu
phѭѫng ta ӣ mNJi tiӃn công hѭӟng ÿông.
Ngày 10 tháng 4 tiӇu ÿoàn 7 trung ÿoàn 33 cùng du kích ҩp Trҫn Hѭng Ĉҥo tiӃn công
làm chӫ phân chi khu quân sӵ Dҫu Giây.
Hѭӟng bҳc sѭ ÿoàn 341 cùng biӋt ÿӝng thӏ xã ÿánh ÿӏch ӣ khu vӵc nhà nhà thӡ, ÿӏch
chiӃm lҥi ngã tѭ ÿѭӡng sҳt.
Hѭӟng nam tiӇu ÿoàn 445 ÿҥi ÿӝi 41 và K8 Xuân lӝc tiӃp tөc, chia cҳt ÿánh ÿӏch ӣ Tân
Phong, Suӕi Cát. Ĉӝi nӳ pháo binh Xuân Lӝc liên tөc pháo kích vào chӍ huy sӣ hành quân cӫa
ÿӏch.
ChiӃn sӵ xҧy ra vô cùng ác liӋt ӣ trung tâm thӏ xã. Ĉӏch giãn bӝ binh ra và dùng phi pháo
oanh kích hӫy diӋt các mөc tiêu ta ÿã chiӃm ÿѭӧc. Các loҥi máy bay AD6, A7, F5A liên tөc
ném bom, bҳn hӓa tiӉn dùng loҥi máy bay vұn tҧi C130 rҧi bom tӑa ÿӝ. Các con ÿѭӡng Phan
(100[35]) Ngày 6 và 7 tháng 4 các l͹c l˱ͫng vNJ trang Bà R͓a – Long Khánh ÿã ÿánh tiêu hao n̿ng 2 ti͋u ÿoàn ͧ Bình Phú -
B̫o Toàn, chi͇m ÿ˱ͫc ̭p B̫o Hòa, hình thành th͇ tr̵n trên qu͙c l͡ 1 kh͙ng ch͇ ÿ͓ch c˯ ÿ͡ng v͉ th͓ xã.

22.7 Page 217

▲back to top


Thanh Giҧn, Hӗng Thұp Tӵ, ÿoҥn cua heo… nhà cӱa bӏ ÿánh phá tan hoang. Ta kӏp thӡi sѫ tán
trên 2.000 dân ra hѭӟng Bình Lӝc, Bàu Sen.
Ngày 11 tháng 4 quân ÿoàn 3 ngөy tăng viӋn cho Xuân Lӝc 1 chiӃn ÿoàn bӝ binh 3 thiӃt
ÿoàn, nhѭng lӵc lѭӧng này bӏ ta chһn ÿӭng tҥi Hѭng Lӝc.
Ngày 12 tháng 4, mNJi hѭӟng tây ta làm chӫ hoàn toàn ngã ba Dҫu Giây và ÿánh bұt hҫu
hӃt các ÿӧt phҧn kích tӯ hѭӟng nam lên chi viӋn cho thӏ xã.
MNJi hѭӟng ÿông và bҳc chiӃn sӵ ngày càng quyӃt liӋt. Ĉӏch tăng cѭӡng phi pháo oanh
tҥc các mөc tiêu ta ÿã chiӃm và ÿánh vào phía sau ÿӝi hình tiӃn công cӫa ta. Trên 70 khҭu pháo
và 50 phi vө oanh kích vào ÿӝi hình ta. Ĉһc biӋt 14 giӡ chiӅu 12 tháng 4 ÿӏch ném 2 quҧ bom
CBU xuӕng cách thӏ xã 800 mét vӅ hѭӟng bҳc. Ĉây là loҥi bom hѫi ngҥt (giӃt ngѭӡi bҵng bӭc
xҥ ÿӕt cháy oxy). Thѭѫng vong mNJi bҳc cӫa ta lên ÿӃn 1.100 ngѭӡi trong ngày. ChiӅu 12 tháng
4, hàng trăm lҫn chiӃc máy bay lên thҷng ÿә lӳ ÿoàn 1 dù xuӕng nam Tân Phong, ngөy quyӅn
Sài Gòn sӱ dөng át chӫ vào chiӃn trѭӡng Xuân Lӝc.
Trѭӟc tình huӕng nghiêm trӑng ÿӗng chí Hoàng Cҫm trӵc tiӃp xuӕng Xuân Lӝc nҳm tình
hình và chӍ ÿҥo thay ÿәi phѭѫng án tác chiӃn: Tҥm thӡi rút lӵc lѭӧng chӫ lӵc ra khӓi trung tâm
thӏ xã ÿӇ cӫng cӕ; sӱ dөng lӵc lѭӧng dӵ bӏ mҥnh bҩt ngӡ tiӃn công ÿӏch tiêu diӋt chiӃn ÿoàn
52/18 tҥi KiӋm Tân và Dҫu Giây, chiӃm cao ÿiӇm Núi Thӏ, tách Xuân Lӝc khӓi sӵ chi viӋn tӯ
hѭӟng tây. Xuân Lӝc bӏ cô lұp sӁ hoang mang, ta tung lӵc lѭӧng ÿánh ÿӏch bұt khӓi Xuân Lӝc.
Rҥng sáng 15 tháng 4 trung ÿoàn 33 và lӵc lѭӧng du kích tiêu diӋt 1 tiӇu ÿoàn cӫa chiӃn
ÿoàn 52 và 1 chi ÿoàn xe bӑc thép tҥi ngã ba Dҫu Giây, chiӃm Núi Thӏ. Trung ÿoàn 4 diӋt gӑn 2
tiӇu ÿoàn bӝ binh, 1 tiӇu ÿoàn pháo binh, 1 chi ÿoàn xe bӑc thép thu 12 khҭu pháo, bҳt sӕng
hàng trăm tù binh, giҧi phóng chi khu KiӋm Tân. ChiӃn ÿoàn 52 sѭ 18 bӏ ÿánh tan.
ĈӇ cӭu vãn tình thӃ, ngày 16 tháng 4, Tѭ lӋnh quân ÿoàn 3 ngөy vӝi vã thành lұp Bӝ chӍ
huy tiӅn phѭѫng ӣ Trҧng Bom.
Phӕi hӧp vӟi bӝ ÿӝi chӫ lӵc, HuyӋn ӫy huyӋn Cao su thӵc hiӋn chӫ trѭѫng: Tranh thӫ
thӡi cѫ, du kích tӵ vӋ khҭn trѭѫng hӛ trӧ công nhân chiӃn ÿҩu và nәi dұy giҧi phóng các sӣ, ҩp
Cao su. Ngày 16 tháng 4 tӵ vӋ, du kích phӕi hӧp vӟi công nhân nәi dұy giҧi phóng sӣ cao su
Bình Lӝc.
Ngày 19 tháng 4 giҧi phóng ҩp Suӕi Tre.
Ngày 20 tháng 4 giҧi phóng Cӕc Rang và An Lӝc… Trѭӟc khí thӃ tiӃn công và nәi dұy
mҥnh mӁ cӫa tӵ vӋ, du kích và công nhân, bӑn chӫ sӣ chҥy vӅ Sài Gòn. Toàn bӝ tài sҧn, vұt tѭ
máy móc cӫa các sӣ cao su ÿѭӧc công nhân quҧn lý giӳ gìn chu ÿáo.
Sau mӝt tuҫn lӉ chuyӇn phѭѫng án tác chiӃn, ta ÿánh quӷ chiӃn ÿoàn 52 và chiӃn ÿoàn 8
ngөy. Quân ÿӏch ӣ Long Khánh không còn hy vӑng sӵ cӭu viӋn cӫa Bӝ tѭ lӋnh quân ÿoàn 3 và
Sài Gòn. Cùng vӟi thӡi gian này tuyӃn phòng thӫ Phan Rang bӏ phá vӥ. Ĉҥi quân ta tӯ miӅn
Trung thҫn tӕc tiӃn vào Nam bӝ. Tinh thҫn binh sƭ ngөy ӣ Long Khánh hoang mang cӵc ÿӝ.
Ngày 18 tháng 4, quân ÿoàn 3 phҧi dùng máy bay lên thҷng bӕc mӝt bӝ phұn tӯ Xuân Lӝc vӅ
Trҧng Bom ÿӇ cӫng cӕ tuyӃn phòng thӫ mӟi.
Bӝ chӍ huy chiӃn dӏch quyӃt ÿӏnh: “tiӃn công dӭt ÿiӇm, giҧi phóng Xuân Lӝc”. Ngày 18
và 19 tháng 4 năm 1975, pháo ÿӏch tұp trung bҳn ӣ hѭӟng tây thӏ xã. Bӝ chӍ huy nhұn ÿӏnh:
“ÿӏch ÿã bҳn pháo nghi binh, có khҧ năng tháo chҥy vӅ 2 hѭӟng: theo ÿѭӡng sӕ 2 vӅ Vҥn KiӃp
– Bà Rӏa, hoһc theo hѭӟng nam Sӣ Ông QuӃ vӅ Nѭӟc Trong (Long Thành) hoһc Trҧng
Bom…”, ra mӋnh lӋnh triӇn khai ÿánh ÿӏch tháo chҥy hѭӟng nam Xuân Lӝc.

22.8 Page 218

▲back to top


Mӝt giӡ sáng 21 tháng 4 năm 1975 quân ta mӣ ÿӧt tiӃn công cuӕi cùng vào Xuân Lӝc,
nhѭng toàn bӝ sѭ ÿoàn 18 và tiӇu khu Long Khánh ÿã rút chҥy khӓi Xuân Lӝc tӯ 10 giӡ ÿêm 20
tháng 4. Trên hѭӟng liên tӍnh lӝ sӕ 2, ÿҥi ÿӝi 41 chұn ÿánh tàn quân ÿӏch bҳt sӕng hàng trăm
tên, trong ÿó có ÿҥi tá Phҥm Văn Phúc tӍnh trѭӣng tӍnh Long Khánh.
Tám giӡ sáng ngày 21 tháng 4 năm 1975, ngөy quân, ngөy quyӅn ӣ thӏ xã Long Khánh
tháo chҥy và tan rã hoàn toàn. TuyӃn phòng thӫ cuӕi cùng cӫa ÿӏch ӣ Xuân Lӝc bӏ ÿұp tan - cӱa
ngõ tiӃn quân vào Sài Gòn cӫa ÿҥi quân ta ÿѭӧc mӣ.
Trong lúc chiӃn dӏch Xuân Lӝc ÿang diӉn ra ác liӋt, Bӝ ChӍ huy MiӅn ÿã chӍ ÿҥo mһt trұn
cánh ÿông triӇn khai các trung ÿoàn ÿһc công, biӋt ÿӝng thӑc sâu áp sát ÿӇ ÿánh chiӃm ÿҫu cҫu
ӣ quân ÿoàn 3 ngөy, ÿánh chiӃm Bӝ tѭ lӋnh hҧi quân ngөy, chiӃm giӳ cҫu Sài Gòn ÿҧm bҧo cho
quân ÿoàn tiӃn vào dinh Ĉӝc Lұp. Các ÿѫn vӏ chҩp hành và thӵc hiӋn ÿúng ý ÿӗ chӍ ÿҥo.
VI.3. Tham gia chi͇n d͓ch H͛ Chí Minh, gi̫i phóng toàn t͑nh:
Sau sӵ thҩt bҥi ӣ Xuân Lӝc, ngày 23 tháng 4 tәng thӕng Mӻ tuyên bӕ: “cuӝc chiӃn tranh
ӣ ViӋt Nam ÿã chҩm dӭt ÿӕi vӟi ngѭӡi Mӻ…” NguyӉn Văn ThiӋu vӝi vã công bӕ tӯ chӭc tәng
thӕng chuӗn sang Mӻ. Trҫn Văn Hѭѫng lên thay, sau ÿó, ngày 28 – 4 – 1975, Dѭѫng Văn Minh
thay Hѭѫng làm tәng thӕng ViӋt Nam Cӝng hòa.
Ĉӏch vá víu 5 sѭ ÿoàn chӫ lӵc tan rã tӯ miӅn Trung và Xuân Lӝc vӅ chӕt giӳ vòng cung:
Biên Hòa – Long Bình – Tây Ninh – Long An.
Ӣ Biên Hòa, sѭ ÿoàn 18 sau khi tháo chҥy khӓi Xuân Lӝc, nhѭng cӫng cӕ lҥi thành 3
chiӃn ÿoàn án ngӳ quӕc lӝ 1. Tàn quân bҧo an Xuân Lӝc chҥy vӅ kӃt hӧp vӟi bҧo an thӏ xã Biên
Hòa thành 2 liên ÿoàn 933 và 318, cùng vӟi lӳ ÿoàn 468 thӫy quân lөc chiӃn án ngӳ quӕc lӝ 15.
Lӳ ÿoàn 3 kӷ binh và lӳ ÿoàn 258 thӫy quân lөc chiӃn chӕt giӳ khu vӵc Biên Hòa – Long Bình.
Hai lӳ ÿoàn dù ÿҧm nhiӋm giӳ các cҫu: Ĉӗng Nai, Rҥch ChiӃc, cҫu GӅnh, cҫu Hóa An… và
tuyӃn ngoҥi vi Sài Gòn.
Bӝ Chính trӏ Trung ѭѫng Ĉҧng Cӝng sҧn ViӋt Nam quyӃt ÿӏnh chiӃn dӏch giҧi phóng Sài
Gòn – Gia Ĉӏnh mang tên là: CHIӂN DӎCH HӖ CHÍ MINH (101[36]).
Lӵc lѭӧng quân chӫ lӵc ta tham gia chiӃn dӏch Hӗ Chí Minh tѭѫng ÿѭѫng 5 quân ÿoàn
và tiӃn vào Sài Gòn tӯ 4 hѭӟng:
- Hѭӟng bҳc tӯ Bình Dѭѫng (theo quӕc lӝ 13) do quân ÿoàn 1 ÿҧm nhiӋm.
- Hѭӟng ÿông – ÿông bҳc tӯ Biên Hòa theo quӕc lӝ 1 và 15 do quân ÿoàn 4 và quân ÿoàn
2 ÿҧm nhiӋm.
- Hѭӟng tây bҳc tӯ Tây Ninh do quân ÿoàn 3 ÿҧm nhiӋm.
- Hѭӟng tây nam – Long An do ÿoàn 232 ÿҧm nhiӋm.
ĈӇ chuҭn bӏ cho chiӃn dӏch cuӕi cùng quét sҥch quân thù, tӯ ngày 9 – 4, ÿӗng chí Phan
Văn Trang, Bí thѭ Thành ӫy Biên Hòa vào nӝi thành triӇn khai kӃ hoҥch chuҭn bӏ phát ÿӝng
quҫn chúng nәi dұy, thành lұp 10 Ӫy ban khӣi nghƭa trong nӝi ngoҥi thành phӕ. Ngày 16 tháng
4, Thành ӫy Biên Hòa ra nghӏ quyӃt vӅ “Tәng công kích và nәi dұy ӣ thӏ xã Biên Hòa”.
ChiӃn dӏch Hӗ Chí Minh trên ÿӏa bàn Biên Hòa hình thành hai mNJi tiӃn công cӫa 2 quân
ÿoàn chӫ lӵc. Quân ÿoàn 4 tiӃn vào Sài Gòn – Gia Ĉӏnh theo quӕc lӝ 1 và xa lӝ Biên Hòa.
Quân ÿoàn 2 sau khi ÿұp tan tuyӃn phòng thӫ ӣ Phan Rang vào ÿӃn Xuân Lӝc, tiӃn công vào
Sài Gòn – Gia Ĉӏnh theo hai mNJi là quӕc lӝ 15 và bӃn phà Cát Lái. Sѭ ÿoàn 2 ÿһc công (mӟi
(101[36])Quy͇t ÿ͓nh tͳ ngày 16 – 4 – 1975.

22.9 Page 219

▲back to top


ÿѭӧc thành lұp) có nhiӋm vө ÿánh chiӃm các cҫu Ĉӗng Nai trên xa lӝ, cҫu Rҥch ChiӃc, cҫu
Gành, cҫu Rҥch Cát và quӕc lӝ 1 ÿҧm bҧo cho ÿҥi quân ta tiӃn vӅ Sài Gòn ÿѭӧc thuұn lӧi.
Ngày 26 tháng 4 năm 1975 chi͇n d͓ch l͓ch s͵ mang tên chͯ t͓ch H͛ Chí Minh b̷t ÿ̯u.
Tҥi Biên Hòa trұn ÿӏa pháo tҫm xa 130 ly ӣ HiӃu Liêm (chiӃn khu Ĉ) nã ÿҥn dӗn dұp vào
các căn cӭ sân bay Biên Hòa, các sѭ ÿoàn bӝ binh ÿӗng loҥt tҩn công. Sѭ ÿoàn 6 tiӃn công yӃu
khu Trҧng Bom. Sѭ ÿoàn 7 tiӃn công các căn cӭ ÿӏch dӑc lӝ 1 ÿӃn Hӕ Nai. Lӵc lѭӧng vNJ trang
huyӋn Thӕng Nhҩt và nhân dân nәi dұy giҧi phóng toàn huyӋn vào ngày 27 – 4 – 1975.
Ngay tӯ 17 giӡ ngày 26 tháng 4 ÿҥn pháo 130 ly cӫa ta trùm lên căn cӭ Nѭӟc Trong
(Long Thành ). Pháo vӯa ngѭng, bӝ binh xe tăng ta tӯ nhiӅu hѭӟng tiӃn công mãnh liӋt. Sѭ
ÿoàn 304 Quân ÿoàn 2 ÿánh chiӃm căn cӭ Nѭӟc Trong. Sѭ ÿoàn 325 Quân ÿoàn 2 tiӃn vào chi
khu Long Thành. Lӵc lѭӧng vNJ trang ÿӏa phѭѫng tiӇu ÿoàn 240 Biên Hòa phӕi hӧp vӟi quân
chӫ lӵc ÿánh phân khu Phѭӟc ThiӅn.
Ĉêm 26 rҥng 27 – 4 tiӇu ÿoàn thuӝc trung ÿoàn ÿһc công 116 ÿánh chiӃm khu trung tâm
tәng kho Long Bình, cөm bӕ phòng BӃn Gӛ, tiӃn chiӃm và chӕt giӳ cҫu Ĉӗng Nai. Ĉêm 27
rҥng 28 tiӇu ÿoàn 174 và tiӇu ÿoàn 23 ÿánh chiӃm cҫu Hóa An (cҫu Mӟi), cҫu Gành, cҫu Rҥch
Cát…
Ngày 27 tháng 4 sѭ ÿoàn 6 và sѭ ÿoàn 7 Quân ÿoàn 4 quét sҥch ÿӏch ӣ ngã ba Dҫu Giây,
trұn ÿӏa pháo Sông Thao, tiӃn lên tiêu diӋt ÿӏch và làm chӫ chi khu Trҧng Bom, Bàu Cá; sѭ
ÿoàn 325 Quân ÿoàn 2 làm chӫ chi khu Long Thành.
Ngày 27 tháng 4 sân bay quân sӵ Biên Hòa hoàn toàn bӏ tê liӋt.
Ngày 28 tháng 4 hѭӟng Biên Hòa sѭ ÿoàn 6, sѭ ÿoàn 7 ÿánh các cөm quân ÿӏch dӑc theo
quӕc lӝ 1 tӯ Suӕi ĈӍa, Trà Cә và truy kích ÿӏch vӅ căn cӭ ӣ Hӕ Nai. Tám giӡ 30 phút trung
tѭӟng NguyӉn Văn Toàn tѭ lӋnh quân ÿoàn 3 ÿӃn Long Bình giao nhiӋm vө “tӱ thӫ” cho tѭӟng
Lê Minh Ĉҧo tѭ lӋnh sѭ ÿoàn 18 rӗi lên máy bay chuӗn thҷng. Các tѭӟng tá trong Bӝ tѭ lӋnh
quân ÿoàn 3 cNJng cuӕn gói chuӗn vӅ Sài Gòn. Sӣ chӍ huy quân ÿoàn 3 chӍ còn viên thiӃu tá
quҧn trӏ hành chánh quân ÿoàn tiӃp tөc “tӱ thӫ”.
Hai giӡ sáng ngày 26 tháng 4 tiӇu ÿoàn 9 trung ÿoàn ÿһc công 113 tұp kích căn cӭ thiӃt
ÿoàn 15 tҥi Hóc Bà Thӭc bҳt sӕng tên chӍ huy. Sѭ ÿoàn 6 phát triӇn ra ga Long Lҥc. Sѭ ÿoàn 6
cùng sѭ ÿoàn 7 tiӃn quân vӅ Hӕ Nai trѭӟc sӵ chӕng cӵ ÿiên cuӗng cӫa ÿӏch.
Tҥi khu kӻ nghӋ Biên Hòa, Ӫy ban khӣi nghƭa cӫa Thành ӫy Biên Hòa phát lӋnh ÿánh
ÿӏch. Lұp tӭc cѫ sӣ mұt trong 17 nhà máy lãnh ÿҥo tӵ vӋ và công nhân nәi dұy. Trên 200 công
nhân và nông dân khu vӵc Bình Ĉa, Tam HiӋp cùng nәi dұy hӛ trӧ cѫ sӣ mұt ӣ khu kӻ nghӋ.
Cӡ giҧi phóng ÿѭӧc kéo lên trung tâm SONADEZI và các nhà máy. Cѫ sӣ nӝi tuyӃn cӫa Thành
ӫy Biên Hòa lái 2 chiӃc xe thiӃt giáp M113 cӫa ÿӏch ÿҫy ҳp súng ÿҥn, dүn ÿҫu ÿoàn ngѭӡi tiӃp
tөc truy kích tàn quân ÿӏch trong khu kӻ nghӋ, bҳt sӕng tên Lành cҧnh sát trѭӣng khu kӻ nghӋ,
thu toàn bӝ hӗ sѫ. ĈӃn chiӅu 29 tháng 4, hҫu hӃt các nhà máy Khu kӻ nghӋ Biên Hòa và mӝt sӕ
ҩp lân cұn hoàn toàn giҧi phóng.
Sau hѫn mӝt ngày liên tөc tiӃn công, ÿӃn 11 giӡ ngày 29 tháng 4 sѭ ÿoàn 304 làm chӫ
căn cӭ ngã ba Thái Lan, quét sҥch ÿӏch tӯ căn cӭ Nѭӟc Trong ÿӃn tәng kho Long Bình, phát
triӇn vӅ xa lӝ Biên Hòa. Sѭ ÿoàn 325 ÿã làm chӫ chi khu Nhѫn Trҥch và tiӃp tөc tiӃn công
Thành Tuy Hҥ, chiӃm ÿѭӧc ÿӗi Bình Phú, ÿһt trұn ÿӏa pháo 130 ly. Ĉêm 29 tháng 4 tҥi ÿӗi Bình
Phú pháo binh ta nã ÿҥn dӗn dұp vào sân bay Tân Sѫn Nhҩt. ĈӃn chiӅu 29 tháng 4 toàn bӝ ÿӏch
ӣ Long Thành – Nhѫn Trҥch bӏ quét sҥch, sѭ ÿoàn 325 tұp kӃt ӣ bӃn phà Cát Lái, nѫi ÿây
HuyӋn ӫy Nhѫn Trҥch ÿã chuҭn bӏ trên 100 ghe thuyӅn sҹn sàng ÿѭa lӵc lѭӧng quân ÿoàn 2
tiӃn vào Sài Gòn.

22.10 Page 220

▲back to top


Sáng 30 tháng 4 tӯ Long Thành, Nhѫn Trҥch - lӳ ÿoàn tăng 203 ÿӃn cҫu Ĉӗng Nai.
Trung ÿoàn ÿһc công 116 sau 3 ngày ÿӃm ÿánh chiӃm giӳ cҫu ÿã lên xe tăng dүn ÿѭӡng cho lӳ
ÿoàn 203 hành quân vào ÿánh chiӃm dinh Ĉӝc Lұp. Sѭ ÿoàn 325 (quân ÿoàn 2) dùng xuӗng,
ghe máy, ghe chèo tay… ào ҥt vѭӧt sông - tҥi bӃn phà Cát Lái cùng tiӃn vào Sài Gòn.
15 giӡ ngày 29 – 4 – 1975, tù nhân trong nhà tù Tân HiӋp nәi dұy phá khám ra quӕc lӝ 1
vӅ hѭӟng Trҧng Bom. ĈӃn tӕi ngày 29 – 4 ÿoàn ÿӃn Bӝ chӍ huy tiӅn phѭѫng Mһt trұn Biên
Hòa, ÿѭӧc ÿѭa vӅ chӍ huy sӣ sѭ ÿoàn 6 tҥi nhà thӡ Bҳc Hòa (Hӕ Nai). Pháo ÿӏch vүn còn bҳn
xӕi xҧ dӑc quӕc lӝ 1. Bӝ phұn tiӃp nhұn ÿѭa tù nhân vӅ hѭӟng Gia KiӋm. Lӵc lѭӧng ta tiӃp tөc
tiӃn công. 6 giӡ sáng ngày 30 – 4 – 1975, Bӝ Tѭ lӋnh sѭ ÿoàn 6 ÿӃn ngã ba Kҿ Sһt, cùng lúc
ÿài phát thanh Sài Gòn thông tin tәng thӕng ngөy Dѭѫng Văn Minh ÿҫu hàng. Quân ÿoàn 4
nhanh chóng triӇn khai lӵc lѭӧng tiӃn vӅ Sài Gòn. Sѭ ÿoàn 6 tiӃp quҧn sân bay Biên Hòa, tәng
kho Long Bình.
6 giӡ sáng 30 – 4 – 1975, ÿҧng viên mұt Trѭѫng Thӏ Sáu (chi bӝ Ĉҧng chӧ Biên Hòa )
ÿѭӧc anh Muӝn, cѫ sӣ nӝi tuyӃn bҧo vӋ ÿã hҥ cӡ ba que thѭӧng cӡ Tә quӕc ӣ Tòa hành chánh
tӍnh Biên Hòa.
10 giӡ 30 phút sáng 30 – 4 – 1975, Ӫy ban Quân quҧn thành phӕ Biên Hòa, trung ÿoàn 5
tiӃn vào tiӃp quҧn Tòa hành chánh Biên Hòa trong tiӃng reo hò, hoan hô cӫa hàng ngàn quҫn
chúng trong thành phӕ Biên Hòa.
Lӏch sӱ ÿã lұp lҥi mӝt cách kǤ diӋu. Ba mѭѫi năm trѭӟc (26 – 8 – 1945), nhân dân Biên
Hòa ÿã chiӃm Tòa bӕ giành chính quyӅn trong cách mҥng tháng Tám. Ba mѭѫi năm sau, mӝt
lҫn nӳa quân dân Biên Hòa cҳm cӡ ӣ Tòa hành chánh, hoàn thành nhiӋm vө giҧi phóng quê
hѭѫng, cùng cҧ nѭӟc bѭӟc vào kӹ nguyên ÿӝc lұp thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc và ÿi lên xây dӵng chӫ
nghƭa xã hӝi.

23 Pages 221-230

▲back to top


23.1 Page 221

▲back to top


23.2 Page 222

▲back to top


23.3 Page 223

▲back to top


23.4 Page 224

▲back to top


23.5 Page 225

▲back to top


CHѬѪNG VII
THӠI Kǣ XÂY DӴNG
VÀ BҦO Vӊ TӘ QUӔC
XÃ HӜI CHӪ NGHƬA
I. THӠI Kǣ KHÔI PHӨC VÀ PHÁT TRIӆN (1975 – 1985):
I.1. Ti͇p qu̫n vùng gi̫i phóng, ͝n ÿ͓nh tình hình ÿͥi s͙ng và s̫n xṷt:
Sau ngày giҧi phóng 30-4-1975, ÿӏa bàn Ĉӗng Nai bao gӗm các tӍnh Biên Hòa, Bà Rӏa –
Long Khánh, Tân Phú, thành phӕ Biên Hòa vӟi dân sӕ trên 1 triӋu ngѭӡi. Cuӝc chiӃn tranh 30
năm thҳng lӧi hoàn toàn. Quân dân Ĉӗng Nai bѭӟc vào thӡi kǤ mӟi: tiӃp quҧn vùng giҧi phóng,
әn ÿӏnh ÿӡi sӕng, tӯng bѭӟc khҳc phөc hұu quҧ chiӃn tranh, tiӃn tӟi thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc ÿi lên
chӫ nghƭa xã hӝi.

23.6 Page 226

▲back to top


Ngày 5-5-1975, Khu ӫy miӅn Ĉông do ÿӗng chí Lê Quang Chӳ làm bí thѭ; Ӫy ban nhân
dân cách mҥng miӅn Ĉông do ÿӗng chí NguyӉn Văn Hòa làm chӫ tӏch ÿã vӅ ÿӭng chân ӣ thành
phӕ Biên Hòa ÿӇ lãnh ÿҥo viӋc әn ÿӏnh tình hình vùng mӟi tiӃp quҧn.
Ӫy ban quân quҧn các tӍnh, thành ÿѭӧc thành lұp:
- Ӫy ban quân quҧn tӍnh Biên Hòa: ÿ/c Võ Văn Lѭӧng phө trách.
- Ӫy ban quân quҧn thành phӕ Biên Hòa: ÿ/c Lê Ĉình Nhѫn phө trách.
- Ӫy ban quân quҧn tӍnh Bà Rӏa – Long Khánh: ÿ/c Phҥm Lҥc phө trách.
- Ӫy ban quân quҧn thành phӕ VNJng Tàu: ÿ/c Phҥm Văn Hy phө trách.
- Ӫy ban quân quҧn tӍnh Tân Phú: ÿ/c Võ Tҩn Vӏnh phө trách.
Công tác tiӃp quҧn ÿѭӧc tiӃn hành nhanh chóng theo nguyên tҳc: Khu ӫy, Ӫy ban nhân
dân cách mҥng Khu, các ÿѫn vӏ cӫa khu tiӃp quҧn các cѫ quan, ÿѫn vӏ cӫa ngөy quân, ngөy
quyӅn cҩp quân khu; các Ӫy ban quân quҧn tӍnh, thành phӕ, huyӋn tiӃp quҧn các cѫ quan cҩp
tӍnh, quұn. Các căn cӭ quân sӵ, kho tàng do các ÿѫn vӏ chӫ lӵc quân khu tiӃp quҧn (nhѭ sân bay
Biên Hòa, kho Long Bình, các căn cӭ Vҥn KiӃp, Nѭӟc Trong, Thành Tuy Hҥ…).
Ban công vұn Khu ӫy, tiӇu ban công nghiӋp khu ÿѭӧc giao nhiӋm vө tiӃp quҧn khu kӻ
nghӋ Biên Hòa. Khu kӻ nghӋ Biên Hòa có 94 công ty, xí nghiӋp, nhà máy cӫa tѭ bҧn nѭӟc
ngoài, tѭ bҧn trong nѭӟc ÿã ÿѭӧc tiӃp quҧn nhanh gӑn, thӇ hiӋn ý thӭc làm chӫ cӫa ÿӝi ngNJ
công nhân. Các cѫ sӣ sҧn xuҩt ÿiӋn, nѭӟc ӣ Biên Hòa, Long Khánh, Bà Rӏa, VNJng Tàu ÿѭӧc
tiӃp quҧn trong tình trҥng tӕt. Trong vòng mӝt tuҫn lӉ các cѫ sӣ ÿã vұn hành cung cҩp ÿiӋn
nѭӟc cho nhân dân.
Tҩt cҧ công chӭc, viên chӭc chӃ ÿӝ cNJ, nhҩt là cӣ các ngành kinh tӃ, y tӃ, giáo dөc ÿѭӧc
các Ӫy ban quân quҧn kêu gӑi ra ÿăng ký làm viӋc lҥi sau mӛi ÿӧt sinh hoҥt chính trӏ tӯ hai ÿӃn
ba ngày.
Tình hình Biên Hòa, Long Khánh, Tân Phú sau giҧi phóng rҩt phӭc tҥp. Do chiӃn tranh
hàng trăm ngàn ÿӗng bào tӯ nông thôn chҥy vӅ các thӏ xã, thӏ trҩn. Sau hѫn 20 năm dѭӟi chӃ ÿӝ
chӫ nghƭa thӵc dân mӟi cӫa Mӻ, nӅn văn hóa thӵc dân mӟi ÿӇ lҥi nhӳng tӋ nҥn xã hӝi rҩt ÿáng
quan tâm. Theo báo cáo cӫa Khu ӫy, toàn miӅn Ĉông có 20.000 tӝi phҥm hình sӵ, 3.000 lѭu
manh chuyên nghiӋp, 20.000 gái mҥi dâm, 3.500 ÿӕi tѭӧng xì ke, ma túy do chӃ ÿӝ cNJ ÿӇ lҥi.
Sau giҧi phóng lӵc lѭӧng cách mҥng còn mӓng, ÿӇ thӵc hiӋn tӕt nhiӋm vө, các Ӫy ban
quân quҧn phát ÿӝng phong trào quҫn chúng tham gia bҧo vӋ chính quyӅn cách mҥng, an ninh
chính trӏ, trұt tӵ, an toàn xã hӝi, tuyên truyӅn chính sách 10 ÿiӇm cӫa Mһt trұn dân tӝc giҧi
phóng, chính sách hòa hӧp dân tӝc cӫa chính phӫ Cӝng hòa miӅn Nam ViӋt Nam, kêu gӑi ngөy
quân ngөy quyӅn giao nӝp vNJ khí, tӏch thu các loҥi văn hóa phҭm ÿӝc hҥi ÿӗi trөy ÿăng ký trình
diӋn, kêu gӑi quҫn chúng thu gom vNJ khí, chiӃn lӧi phҭm cӫa ÿӏch giao nӝp cho Ӫy ban quân
quҧn.
Qua 3 ÿӧt ÿăng ký (tӯ tháng 5 – 1975), các tӍnh Biên Hòa, Bà Rӏa – Long Khánh, Tân
Phú ÿã có 28.100 công chӭc, binh lính, sƭ quan các loҥi ra trình diӋn và ÿѭӧc cҩp giҩy chӭng
nhұn. Sau 4 ngày hӑc tұp (do cán bӝ binh vұn làm giҧng viên) vӅ âm mѭu ÿӃ quӕc Mӻ, vӅ chính
sách hòa hӧp hóa giҧi dân tӝc, hҫu hӃt binh lính Sài Gòn ÿӅu ÿѭӧc cҩp giҩy công nhұn quyӅn
công dân. Sӕ sƭ quan chӃ ÿӝ cNJ tӯ thiӃu úy trӣ lên ÿѭӧc chuyӇn vӅ khu ÿӇ hӑc cҧi tҥo tұp trung
theo chính sách cӫa chính quyӅn cách mҥng. Ĉѭӧc quҫn chúng phát hiӋn, lӵc lѭӧng an ninh ÿã
phá vӥ nhiӅu tә chӭc tình báo do ÿӏch cài lҥi. Các lӵc lѭӧng vNJ trang, an ninh, tӵ vӋ… phát
ÿӝng quҫn chúng truy bҳt nhiӅu tên tӝi phҥm hình sӵ, bӑn lѭu manh chuyên nghiӋp, gái mҥi
dâm, xì ke, ma túy, góp phҫn làm trong sҥch ÿӏa bàn, bҧo vӋ tài sҧn nhân dân.

23.7 Page 227

▲back to top


Sau ngày giҧi phóng, tình trҥng thiӃu lѭѫng thӵc diӉn ra khá gay gҳt. Mӝt mһt Khu ӫy,
Ӫy ban nhân dân Khu xin Trung ѭѫng chi viӋn 35.000 tҩn lѭѫng thӵc, mһt khác phát ÿӝng
phong trào khai hoang, phөc hóa, trӗng các loҥi cây lѭѫng thӵc ÿӇ cӭu ÿói.
Lӵc lѭӧng vNJ trang ÿã tháo gӥ, thu gom trên 20 tҩn bom, mìn, hàng chөc ngàn quҧ lӵu
ÿҥn ÿӏch gài trong chiӃn tranh, giҧi phóng, phөc hóa trên 17.000 hécta ÿҩt trӗng trӑt canh tác.
Hàng trăm ngàn quҫn chúng ÿã tham gia phong trào làm thӫy lӧi, ÿào vét 33 kênh mѭѫng
dài 74,7 km, ÿào, vét các hӗ chӭa nѭӟc tѭӟi tiêu cho 5.390 hecta ruӝng làm 2 vө, xҧ rӱa phèn
cho ruӝng, tҥo ÿiӅu kiӋn tăng vө lúa trong năm. Phong trào sôi nәi ӣ Vƭnh Cӱu, Xuân Lӝc,
Long Thành, Nhѫn Trҥch, thành phӕ Biên Hòa… ĈӃn tháng 9-1975, riêng thành phӕ Biên Hòa
ÿã gieo cҩy ÿѭӧc 10.000 ha lúa. Giҧi quyӃt nҥn thҩt nghiӋp trѭӟc mҳt, giҧm áp lӵc dân sӕ ӣ
thành phӕ, thӏ xã, Ӫy ban quân quҧn các tӍnh ÿã hӛ trӧ phѭѫng tiӋn, kinh phí, cây giӕng… ÿѭa
ÿѭӧc 200.000 lao ÿӝng tӯ thành phӕ vӅ quê cNJ lұp nghiӋp. Hѫn 40.000 nhân dân thành phӕ
Biên Hòa, thành phӕ VNJng Tàu ÿã ÿi xây dӵng vùng kinh tӃ mӟi ӣ khu vӵc Xuyên Mӝc, liên
tӍnh lӝ sӕ 2, tây lӝ 5, ÿông tây lӝ 1.
Trong năm 1975, trên ÿӏa bàn (Biên Hòa, Bà Rӏa – Long Khánh, Tân Phú) ÿã gieo trӗng
ÿѭӧc 108.850 ha cây lѭѫng thӵc (trong ÿó có 60.963 ha lúa).
Ĉӗng Nai là tӍnh có nhiӅu ÿӗn ÿiӅn cao su cӫa các công ty tѭ bҧn Pháp, Ӫy ban nhân dân
cách mҥng ÿã chӍ ÿҥo tӏch thu, quӕc hӳu hóa (vӟi ÿӗn ÿiӅn trên 500 hecta), Công ty cao su miӅn
Ĉông tiӃp quҧn, khai thác ÿӇ әn ÿӏnh ÿӡi sӕng công nhân. Các ÿӗn ÿiӅn tѭ nhân (dѭӟi 500 ha)
ÿѭӧc phép hoҥt ÿӝng trӣ lҥi dѭӟi sӵ giám sát cӫa nhà nѭӟc ÿӇ giҧi quyӃt viӋc làm cho công
nhân. Và ÿӃn ngày 2-6-1976, Công ty quӕc doanh cao su Ĉӗng Nai ra ÿӡi gӗm 31.934 hecta vӟi
trên 6.000 công nhân.
Ngày 21-6-1975, Khu ӫy thành lұp Ban Công nghiӋp ÿӇ quҧn lý, ÿiӅu hành, lұp dӵ án
khôi phөc Khu kӻ nghӋ Biên Hòa. Cuӕi tháng 6-1975, Ban công nghiӋp ÿã cҩp giҩy phép cho
49 nhà máy, xí nghiӋp, trong ÿó có 38 nhà máy hoҥt ÿӝng vӟi 6.925 công nhân. Các chӃ ÿӝ
lѭѫng bәng, ÿãi ngӝ giӳ nguyên nhѭ trѭӟc. Tháng 12-1975, theo chӍ ÿҥo cӫa Trung ѭѫng, Ӫy
ban quân quҧn thành phӕ Biên Hòa ÿã bàn giao 40 nhà máy cho các Bӝ liên quan.
Bӝ phұn văn hóa thông tin văn nghӋ kháng chiӃn nҵm trong Ban Tuyên huҩn – nay ÿѭӧc
tách ra thành các ty văn hóa thông tin trӵc thuӝc các Ӫy ban quân quҧn tӍnh. Các ty văn hóa
thông tin các tӍnh Biên Hòa, Bà Rӏa – Long Khánh, Tân Phú ÿã xây dӵng trên 10 ÿӝi thông tin
cә ÿӝng ÿi sâu xuӕng các huyӋn, xã tuyên truyӅn chính sách mӟi cӫa cách mҥng, phát ÿӝng
phong trào thu gom các loҥi văn hóa phҭm có tính chҩt phҧn ÿӝng, ÿӗi trөy do chӃ ÿӝ cNJ ÿӇ lҥi
(sách, báo, băng tӯ). Nhà in Biên Hòa khi chuyӇn ra thành lұp nhà in Cӡ Giҧi phóng. Ĉài phát
thanh giҧi phóng Biên Hòa, báo Ĉӗng Nai ÿѭӧc thành lұp ÿѭa thông tin ÿӃn quҫn chúng, góp
phҫn әn ÿӏnh tѭ tѭӣng nhân dân, giҧi thích ÿѭӡng lӕi, chính sách chӫ trѭѫng cӫa cách mҥng.
Sӣ giáo dөc miӅn Ĉông, Ban giáo dөc các tӍnh Biên Hòa, Bà Rӏa – Long Khánh, Tân Phú
ÿã tә chӭc 9 lӟp sinh hoҥt dân chӫ cho 3.747 giáo viên, tұp huҩn nghiӋp vө, ÿӏnh hѭӟng chѭѫng
trình, nӝi dung giҧng dҥy mӟi cho 3.292 giáo viên, khôi phөc 30 trѭӡng trung hӑc công lұp, 20
trѭӡng trung hӑc tѭ thөc, 35 trѭӡng dân lұp tѭ thөc, chuҭn bӏ khai giҧng năm hӑc ÿҫu tiên sau
ngày giҧi phóng, (riêng thành phӕ Biên Hòa xây dӵng ÿѭӧc 95 phòng hӑc cҩp 1).
Ngày 21-9-1975, theo chӍ ÿҥo cӫa Bӝ giáo dөc, ÿã tә chӭc kǤ thi tӕt nghiӋp cҩp III (tú
tài) ÿҫu tiên dѭӟi chính quyӅn cách mҥng niên kháo 1974-1975. Tәng cӝng có 3.199 hӑc sinh
ÿăng ký thi tӕt nghiӋp.
Ngày 19-10-1975, năm hӑc dѭӟi chӃ ÿӝ cách mҥng ÿѭӧc tә chӭc trӑng thӇ.

23.8 Page 228

▲back to top


CҨP
I
II
III
T.cӝng
Sӕ trѭӡng
406
84
490
Sӕ phòng
1.687
618
2.305
Sӕ hӑc sinh
146.910
31.184
10.890
189.614
Sӕ giáo viên
3.408
971
351
4.730
I.2. Khôi phͭc kinh t͇:
Thӵc hiӋn Nghӏ quyӃt 24 Ban chҩp hành Trung ѭѫng Ĉҧng, tháng 9-1975, Khu ӫy miӅn
Ĉông và Ӫy ban nhân dân cách mҥng miӅn Ĉông ÿã chӍ ÿҥo Ӫy ban quân quҧn các tӍnh Biên
Hòa, Bà Rӏa – Long Khánh, Tân Phú, thành phӕ Biên Hòa, VNJng Tàu thӵc hiӋn 2 nhiӋm vө
trӑng tâm, cҩp bách: Khôi phөc và phát triӇn công thѭѫng nghiӋp, bài trӯ tѭ sҧn mҥi bҧn lNJng
ÿoҥn ÿҫu cѫ tích trӳ, phá rӕi thӏ trѭӡng.
Rҥng sáng ngày 11-9-1975, toàn bӝ tài sҧn, hàng hóa cӫa 7 ÿӕi tѭӧng tѭ sҧn mҥi bҧn ӣ
thành phӕ Biên Hòa ÿӅu bӏ niêm phong, kiӇm kê. Các ÿӕi tѭӧng ÿѭӧc giáo dөc cҧi tҥo.
Ӫy ban quân quҧn ӣ Biên Hòa ÿã triӇn khai chiӃn dӏch thu ÿәi tiӅn vào ngày 22-9-1975.
Tӹ lӋ thu ÿәi 500 ÿӗng tiӅn miӅn Nam bҵng 1 ÿӗng tiӅn ngân hàng.
- Sӕ tiӅn (Sài Gòn) thu vào: 21.776.649.327 ÿӗng.
(Riêng thành phӕ Biên Hòa thu: 10.313.667.576 ÿӗng).
- Sӕ tiӅn ngân hàng qui ÿәi phát ra: 28.405.309 ÿӗng.
(Thành phӕ Biên Hòa phát ra: 13.683.529 ÿӗng).
- Sӕ tiӅn còn lҥi chuyӇn vào Ngân hàng Nhà nѭӟc.
Cuӕi năm 1975, tình hình kinh tӃ, xã hӝi trong tӍnh tѭѫng ÿӕi әn ÿӏnh, các Ӫy ban quân
quҧn tӍnh, huyӋn, thành phӕ ÿã hoàn thành nhiӋm vө chuyӇn thành Ӫy ban nhân dân ÿӇ thӵc
hiӋn nhiӋm vө quҧn lý Nhà nѭӟc, chӍ ÿҥo công cuӝc tiӃp tөc khҳc phөc hұu quҧ chiӃn tranh,
khôi phөc và phát triӇn kinh tӃ, văn hóa, xã hӝi, giӳ vӳng an ninh chính trӏ, chuҭn bӏ hiӋp
thѭѫng chính trӏ hai miӅn Nam - Bҳc, tiӃn tӟi tәng tuyӇn cӱ thӕng nhҩt ÿҩt nѭӟc.
I.3. Nhͷng Ĉ̩i h͡i ÿ̩i bi͋u Ĉ̫ng b͡:
Ngày 29-9-1975, Hӝi nghӏ Ban chҩp hành Trung ѭѫng Ĉҧng lҫn thӭ 24 ÿã ra nghӏ quyӃt
“VӅ nhiӋm vө cӫa cách mҥng ViӋt nam trong giai ÿoҥn mӟi” trong ÿó nhҩn mҥnh “nhiӋm vө
hàng ÿҫu trong cҧ nѭӟc là hoàn thành sӵ nghiӋp thӕng nhҩt nѭӟc nhà, ÿѭa cҧ nѭӟc tiӃn nhanh,
tiӃn mҥnh, tiӃn vӳng chҳc lên chӫ nghƭa xã hӝi”. Ĉҫu tháng 1-1976, Trung ѭѫng quyӃt ÿӏnh
thành lұp tӍnh Ĉӗng Nai trên cѫ sӣ sáp nhұp các tӍnh Biên Hòa, Bà Rӏa – Long Khánh, Tân Phú.
TӍnh Ĉӗng Nai có diӋn tích 8.360 km2, giáp các tӍnh Sông Bé, Thuұn Hҧi, Lâm Ĉӗng và
thành phӕ Hӗ Chí Minh, gӗm có thành phӕ Biên Hòa – là trung tâm chính trӏ, kinh tӃ, văn hóa,
xã hӝi cӫa tӍnh, các huyӋn: Vƭnh Cӱu, Thӕng Nhҩt, Long Thành, Long Ĉҩt, Châu Thành, Xuân
lӝc, Tân Phú, Duyên Hҧi, thӏ xã VNJng Tàu. Dân sӕ toàn tӍnh 1.223.683 ngѭӡi gӗm nhiӅu dân
tӝc, trong ÿó dân tӝc kinh chiӃm tӍ lӋ 92%.
TӍnh ӫy lâm thӡi Ĉӗng Nai ÿѭӧc Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam chӍ ÿӏnh ÿӗng chí Lê
Quang Chӳ làm Bí thѭ; Phҥm Văn Hy phó Bí thѭ thѭӡng trӵc; NguyӉn Văn Trung phó Bí thѭ
Chӫ tӏch Ӫy ban nhân dân tӍnh; NguyӉn Văn Hòa Ӫy viên thѭӡng vө phó Chӫ tӏch Ӫy ban nhân
dân tӍnh (102[1]).
(102[1]) Ban th˱ͥng vͭ T͑nh ͯy g͛m các ÿ͛ng chí: Lê Quang Chͷ, Ph̩m Văn Hy, Nguy͍n Văn Trung, Lê Quang Thành, Lê
Minh Hà, Nguy͍n Văn Hòa, Nguy͍n Ĉăng Mai, Nguy͍n Hoàng Vân, Nguy͍n Th͓ B̩ch Tuy͇t, Phan Văn Trang, Lê Minh Nguy͏n.

23.9 Page 229

▲back to top


ViӋc thӵc hiӋn hai kӃ hoҥch 5 năm (1976-1985) cӫa Ĉӗng Nai dӵa trên cѫ sӣ thӵc hiӋn
nghӏ quyӃt ÿҥi hӝi Ĉҧng toàn quӕc lҫn thӭ IV và thӭ V và các kӃ hoҥch Nhà nѭӟc ÿѭӧc cө thӇ
hóa trong các Nghӏ quyӃt ÿҥi hӝi ÿҥi biӇu Ĉҧng bӝ lҫn thӭ I, II, III, và các chѭѫng trình kinh tӃ
xã hӝi cӫa tӍnh ÿӅ ra.
I.3.1. Ĉ̩i h͡i ÿ̩i bi͋u Ĉ̫ng b͡ Ĉ͛ng Nai l̯n thͱ I
Ĉҥi hӝi ÿҥi biӇu Ĉҧng bӝ Ĉӗng Nai lҫn thӭ I tiӃn hành tӯ ngày 11 ÿӃn 21-11-1976 tҥi
thành phӕ Biên Hòa. Tham dӵ có 420 ÿҥi biӇu chính thӭc ÿҥi diӋn cho 6.810 ÿҧng viên cӫa 17
ÿҧng bӝ huyӋn, thành phӕ, 7 ÿҧng bӝ trӵc thuӝc và 509 chi ÿҧng bӝ cѫ sӣ. Ĉҥi hӝi ÿã bҫu ra
Ban chҩp hành TӍnh ӫy nhiӋm kǤ I (1976-1985) gӗm 41 ngѭӡi (có 2 dӵ khuyӃt). Bí thѭ TӍnh ӫy
ÿӗng chí Lê Quang Chӳ (103[2]). Ĉҥi hӝi bҫu 13 ÿӗng chí ÿҥi biӇu ÿi dӵ Ĉҥi hӝi ÿҥi biӇu toàn
quӕc lҫn thӭ IV cӫa Ĉҧng ӣ Hà Nӝi.
Tӯ ngày 6 ÿӃn 10-4-1977, TӍnh ӫy Ĉӗng Nai triӋu tұp ÿҥi hӝi ÿҥi biӇu Ĉҧng bӝ tӍnh lҫn
thӭ I vòng 2. Trên cѫ sӣ Nghӏ quyӃt Ĉҥi hӝi toàn quӕc lҫn thӭ IV, ÿҥi hӝi ÿӅ ra phѭѫng hѭӟng
nhiӋm vө hai năm 1977-1978 nhѭ sau: “Năm vͷng chuyên chính vô s̫n, phát huy quy͉n làm
chͯ t̵p th͋ cͯa nhân dân lao ÿ͡ng, ti͇n hành ÿ͛ng thͥi ba cu͡c cách m̩ng. Trung tâm tr˱ͣc
m̷t là ÿ̱y m̩nh s̫n xṷt nông nghi͏p toàn di͏n, ÿ̿c bi͏t là s̫n xṷt l˱˯ng th͹c; c̫i thi͏n m͡t
b˱ͣc công tác l˱u thông phân ph͙i; nâng cao ÿͥi s͙ng văn hóa; giͷ vͷng an ninh chính tr͓,
tr̵t t͹ xã h͡i, c̫i ti͇n t͝ chͱc ch͑ ÿ̩o th͹c hi͏n; chăm lo xây d͹ng cͯng c͙ Ĉ̫ng, chính quy͉n,
các t͝ chͱc qu̯n chúng ͧ c˯ sͧ nh̹m c̫i thi͏n m͡t b˱ͣc ÿͥi s͙ng v̵t ch̭t và tinh th̯n cͯa
qu̯n chúng, t̩o ra nhͷng ÿi͉u ki͏n c̯n thi͇t làm c˯ sͧ ti͇n nhanh ti͇n m̩nh ti͇n vͷng ch̷c
trong hai năm k͇ ti͇p, cùng c̫ n˱ͣc th͹c hi͏n th̷ng lͫi ngh͓ quy͇t ÿ̩i h͡i IV, hoàn thành
ph˱˯ng h˱ͣng, nhi͏m vͭ mͭc tiêu, k͇ ho̩ch Nhà n˱ͣc 5 năm l̯n thͱ hai” (104[3]).
Nghӏ quyӃt ÿҥi hӝi còn ÿӅ ra kӃ hoҥch, bѭӟc ÿi và biӋn pháp thӵc hiӋn trên tҩt cҧ các lƭnh
vӵc công, nông, ngѭ nghiӋp, tài chính, thѭѫng nghiӋp, giao thông vұn tҧi, ngân hàng, an ninh,
quӕc phòng…
I.3.2. Ĉ̩i h͡i ÿ̩i bi͋u Ĉ̫ng b͡ Ĉ͛ng Nai l̯n thͱ II:
Ĉҥi hӝi ÿҥi biӇu Ĉҧng bӝ lҫn thӭ hai tiӃn hành tӯ ngày 10 ÿӃn 12-7-1979 tҥi thành phӕ
Biên Hòa. Tham gia ÿҥi hӝi có 401 ÿҥi biӇu ÿҥi diӋn cho trên 8.000 ÿҧng viên trong toàn tӍnh.
Ĉҥi hӝi ÿã kiӇm ÿiӇm viӋc thӵc hiӋn nghӏ quyӃt ÿҥi hӝi ÿҧng bӝ lҫn thӭ I và ÿӅ ra 6 mөc
tiêu chӫ yӃu:
1- Ra sͱc ͝n ÿ͓nh và ÿ̫m b̫o ÿͥi s͙ng nhân dân, ÿ̫m b̫o cho m͕i ng˱ͥi có công ăn
vi͏c làm.
2- Làm tròn nghƭa vͭ vͣi ti͉n tuy͇n lͣn, ÿáp ͱng yêu c̯u cͯa ti͉n tuy͇n lͣn.
3- Tăng c˱ͥng qu͙c phòng và an ninh chính tr͓, b̫o v͏ T͝ qu͙c, k͓p thͥi ngăn ch̵n m͕i
âm m˱u hành ÿ͡ng phá r͙i, b̩o lo̩n, s̽n sàng chi͇n ÿ̭u và chi͇n th̷ng trong m͕i tình hu͙ng.
4- Hoàn thành c˯ b̫n công cu͡c c̫i t̩o xã h͡i chͯ nghƭa ÿ͙i vͣi ngành công, nông,
th˱˯ng, lâm, ng˱ nghi͏p, k͇t hͫp ch̿t chͅ t͝ chͱc l̩i s̫n xṷt, phát tri͋n ÿ˱ͫc s̫n xṷt, phͭc
vͭ ÿͥi s͙ng qu̯n chúng, tăng thu nh̵p cho nhân dân.
Các t͑nh ͯy viên: Nguy͍n Văn Siêu, Nguy͍n Th͓ Minh, Phan Ĉình Công, Võ Văn Vân, Nguy͍n Hoàng Nam, Lê Văn Ng͕c,
Nguy͍n H̫i, Nguy͍n Văn Thông, Lê Ĉình Nghi͏p, Hoàng Vƭnh Phú, Nguy͍n Văn Nguyên, H͛ SͿ Hành, VNJ H͛ng Phô, Lê Văn Vi͏t,
Tr̯n Văn Thi, Thái Văn Thái, Nguy͍n Lan, Nguy͍n Văn Nghi͏p, Nguy͍n Hoan, Lê Ĉͱc Sanh, Võ Ṱn V͓nh.
(103[2]) Ban Th˱ͥng vͭ T͑nh ͯy g͛m 13 ÿ͛ng chí: Lê Quang Chͷ, Hoàng Vƭnh Phú, Nguy͍n Th͓ Minh, Nguy͍n Văn Thông,
Nguy͍n Văn Trung, Lê Quang Thành, Lê Minh Hà, Nguy͍n Văn Hòa, Nguy͍n Ĉăng Mai, Nguy͍n Hoàng Vân, Nguy͍n Th͓ B̩ch
Tuy͇t, Lê Minh Nguy͏n, Nguy͍n Hoan.
(104[3]) Trích Nghӏ quyӃt Ĉҥi hӝi ÿҥi biӇu Ĉҧng bӝ lҫn thӭ I (vòng 2). L˱u Văn phòng T͑nh ͯy Ĉ͛ng Nai.

23.10 Page 230

▲back to top


5- Ti͇p tͭc xây d͹ng c˯ sͧ v̵t ch̭t kͿ thu̵t nh̹m phát huy các th͇ m̩nh cͯa ÿ͓a
ph˱˯ng, ÿáp ͱng yêu c̯u tr˱ͣc m̷t ÿ͛ng thͥi chu̱n b͓ cho nhͷng năm tͣi. ˰u tiên phͭc vͭ
cho s̫n xṷt nông nghi͏p và ch͇ bi͇n l˱˯ng th͹c th͹c pẖm.
6- Ra sͱc xây d͹ng c˯ sͧ g̷n li͉n vͣi xây d͹ng c̭p huy͏n, ki͏n toàn c̭p t͑nh, ÿ̫m b̫o
phát huy vai trò Ĉ̫ng lãnh ÿ̩o, qu̯n chúng làm chͯ t̵p th͋, c̫i ti͇n m͡t b˱ͣc v͉ qu̫n lý và t͝
chͱc kinh t͇, qu̫n lý ÿͥi s͙ng nhân dân, ch͙ng m͕i bi͋u hi͏n tham ô, móc ngo̿c, c͵a quy͉n.
Ĉҥi hӝi ÿã bҫu ra Ban chҩp hành khóa II gӗm 45 ngѭӡi (2 dӵ khuyӃt). Ĉӗng chí Lê
Quang Chӳ ÿѭӧc bҫu lҥi làm Bí thѭ TӍnh ӫy (105[4]).
I.3.3. Ĉ̩i h͡i ÿ̩i bi͋u Ĉ̫ng b͡ Ĉ͛ng Nai l̯n thͱ III:
Ĉҥi hӝi tiӃn hành hai vòng: Vòng 1 tӯ 4-1 ÿӃn 16-1-1982; vòng 2 tӯ 24 ÿӃn 28-1-1983.
NhiӋm vө ÿҥi hӝi là kiӇm ÿiӇm viӋc thӵc hiӋn nghӏ quyӃt Ĉҥi hӝi lҫn thӭ II, ÿӅ ra phѭѫng
hѭӟng nhiӋm vө nhҵm thӵc hiӋn thҳng lӧi nghӏ quyӃt Ĉҥi hӝi toàn quӕc lҫn thӭ V. Tham dӵ ÿҥi
hӝi có 421 ÿҥi biӇu ÿҥi diӋn cho gҫn 7.000 ÿҧng viên cӫa 16 Ĉҧng bӝ trӵc thuӝc tӍnh.
Ban chҩp hành TӍnh ӫy Ĉӗng Nai khóa III ÿѭӧc ÿҥi hӝi bҫu ra gӗm có 46 ÿӗng chí (có 1
dӵ khuyӃt). Ĉӗng chí Lê Quang Chӳ ÿѭӧc bҫu lҥi Bí thѭ TӍnh ӫy.
Ĉҥi hӝi ÿҥi biӇu Ĉҧng bӝ lҫn thӭ III vүn chѭa xác ÿӏnh nông nghiӋp là mөc tiêu hàng ÿҫu
cӫa tӍnh; ÿӗng thӡi ÿӅ ra nhiӋm vө cө thӇ cӫa tӍnh trong hai năm 1983-1985 trên các lƭnh vӵc
công, nông nghiӋp, lâm nghiӋp, thӫy sҧn, giao thông, bѭu ÿiӋn, xây dӵng cѫ bҧn, tài chính, an
ninh, quӕc phòng, văn hóa, xã hӝi; công tác Ĉҧng, Nhà nѭӟc, ÿoàn thӇ nhҵm kӃt thúc thҳng lӧi
kӃ hoҥch Nhà nѭӟc 5 năm lҫn thӭ hai (1981-1985).
I.4. Nhͷng thành t͹u c˯ b̫n 10 năm 1976-1985:
I.4.1. Lƭnh v͹c nông nghi͏p:
* Xây dӵng cѫ sӣ vұt chҩt:
Ngay tӯ năm 1976, viӋc xây dӵng cѫ sӣ vұt chҩt trong nông nghiӋp ÿã ÿѭӧc chú trӑng
vӟi phong trào làm thӫy lӧi. Trong 10 năm (1976-1985) tӍnh ÿҫu tѭ 600 triӋu (30% ÿҫu tѭ xây
dӵng cѫ bҧn toàn tӍnh) ÿӇ xây dӵng cѫ sӣ vұt chҩt trong nông nghiӋp. Riêng năm 1985, tӍnh xây
dӵng 27 trҥm thí nghiӋm kӻ thuұt trӗng trӑt, trҥi chuyên giӕng, trҥm khí tѭӧng thӫy văn, trҥi
chăn nuôi heo, bò sӳa… ĈӃn năm 1985, ÿã xây dӵng ÿѭӧc 36 công trình thӫy nông, 11 trҥm
bѫm ÿiӋn vӟi năng lӵc tѭӟi 12.335 ha và 113 công trình tiӇu thӫy nông ÿҧm bҧo tѭӟi tiêu 9.561
ha. ViӋc xây dӵng cѫ sӣ vұt chҩt cho ngành nông nghiӋp góp phҫn quan trӑng ÿӇ phát triӇn
nông nghiӋp.
* Xây dӵng quan hӋ sҧn xuҩt mӟi trong nông nghiӋp và hӧp tác hóa nông nghiӋp:
Tӯ năm 1976, tӍnh thӵc hiӋn viӋc xây dӵng quan hӋ sҧn xuҩt mӟi trong nông nghiӋp.
Trong năm 1977, tӍnh ÿã tӏch thu, trѭng thu và vұn ÿӝng hiӃn 28.600 ha ruӝng ÿҩt cӫa 1.811 ÿӕi
tѭӧng; ÿã chia lҥi 15.000 ha cho 16.771 hӝ nông dân nghèo.
VӅ hӧp tác hóa nông nghiӋp, thông qua các ÿoàn thӇ, nhҩt là Hӝi Nông dân tӍnh ÿҭy
mҥnh công tác tuyên truyӅn vӅ làm ăn tұp thӇ trong nông dân. ĈӃn 1979, tӍnh xây dӵng ÿѭӧc
2.747 tә vҫn ÿәi công, 174 tә hӧp sҧn xuҩt, 18 tұp ÿoàn sҧn xuҩt và 2 hӧp tác xã nông nghiӋp.
Trong phong trào làm ăn tұp thӇ, xuҩt hiӋn mô hình Hѭng Lӝc (huyӋn Thӕng Nhҩt), hӧp tác xã
ÿҫu tiên thӵc hiӋn “khoán” (chui) ÿã kích thích tinh thҫn sҧn xuҩt cӫa nông dân. Khi có chӍ thӏ
(105[4]) Ban th˱ͥng vͭ T͑nh ͯy g͛m 15 ÿ͛ng chí: Lê Quang Chͷ, Nguy͍n Th͓ B̩ch Tuy͇t, Ph̩m Văn Hy, Nguy͍n Văn
Trung, Lê Minh Hà, Nguy͍n Ĉăng Mai, Nguy͍n Hoàng Vân, Nguy͍n Th͓ Minh, Hoàng Vƭnh Phú, Nguy͍n Hoan, Nguy͍n Văn Thông,
Lê T˱ Huy͉n, HuǤnh Ng͕c Ĉ̭u, Lê Minh Nguy͏n, Võ Văn L˱ͫng

24 Pages 231-240

▲back to top


24.1 Page 231

▲back to top


100 vӅ khoán sҧn phҭm ÿӃn nhóm và ngѭӡi lao ÿӝng, phong trào hӧp tác hóa nông nghiӋp phát
triӇn mҥnh hѫn.
ĈӃn năm 1981, Ban Bí thѭ Trung ѭѫng Ĉҧng ra chӍ thӏ 100 vӅ khoán sҧn phҭm ÿӃn
nhóm và ngѭӡi lao ÿӝng, phong trào hӧp tác hóa nông nghiӋp có ÿiӅu kiӋn phát triӇn hѫn. Cuӕi
năm 1985, Ĉӗng Nai xây dӵng ÿѭӧc 30 nông trѭӡng quӕc doanh. Toàn tӍnh có 22 hӧp tác xã,
1.793 tұp ÿoàn sҧn xuҩt vӟi 103.281 hӝ và 70.802 ha ÿҩt canh tác (vӟi hѫn 60% hӝ và 56 %
diӋn tich canh tác vào làm ăn tұp thӇ). DiӋn tích gieo trӗng cӫa các hӧp tác xã, tұp ÿoàn sҧn
xuҩt chiӃm tӹ trӑng 22%; sҧn lѭӧng tӯ 36.806 tҩn lên 145.992 tҩn. NhiӅu ÿiӇn hình tiên tiӃn
xuҩt hiӋn trong phong trào hӧp tác hóa nông nghiӋp nhѭ: hӧp tác xã Gò Me (phѭӡng Thӕng
Nhҩt, Biên Hòa), hӧp tác xã Ĉӭc Long (huyӋn Thӕng Nhҩt), hӧp tác xã HiӋp Hòa (Biên Hòa),
tұp ÿoàn sҧn xuҩt QuyӃt Thҳng (Châu Thành)…
* Tăng sҧn lѭӧng lѭѫng thӵc và diӋn tích cây công nghiӋp:
Ngoҥi trӯ năm 1978 do thiên tai, mҩt mùa, nhӳng năm còn lҥi, nông nghiӋp chiӃm tӍ
trӑng khá lӟn trong cѫ cҩu kinh tӃ (70-72%), cây lѭѫng thӵc ÿѭӧc xác ÿӏnh là chӫ lӵc. DiӋn
tích, sҧn lѭӧng hàng năm ÿӅu tăng (sҧn lѭӧng năm 1985 tăng hѫn 2 lҫn năm 1976, năng suҩt lúa
năm 1985 tăng gҫn 2 lҫn năm 1976). Tӯ năm 1981 vӟi chӍ thӏ 100 cӫa Ban bí thѭ vӅ khoán sҧn
phҭm ÿӃn nhóm và ngѭӡi lao ÿӝng, chӍ thӏ 10 Ban bí thѭ (thѭӡng gӑi khoán 10) năm 1983, có
chú trӑng ÿӃn kinh tӃ hӝ gia ÿình ÿã góp phҫn thúc ÿҭy công tác cҧi tҥo, xây dӵng và phát triӇn
sҧn xuҩt nông nghiӋp. Cѫ cҩu trong nông nghiӋp thay ÿәi theo hѭӟng chuyên canh.
NhiӅu giӕng lúa ngҳn ngày ÿѭӧc ÿѭa vào sҧn xuҩt có hiӋu quҧ nhѭ giӕng 3A, 8A-32,
MTL, L9, 3B, 4B, 6B… hӋ sӕ sӱ dөng ÿҩt tăng lên. Tӯ năm 1981 tӍnh ÿã hình thành ÿѭӧc vùng
lúa cao sҧn. Tӯ mӝt tӍnh phҧi xin chi viӋn lѭѫng thӵc, ÿӃn 1983, Ĉӗng Nai ÿã ÿӫ khҧ năng tӵ
túc và có ÿóng góp cho Trung ѭѫng.
Cây công nghiӋp ngҳn ngày và dài ngày là thӃ mҥnh cӫa Ĉӗng Nai. TӍnh ÿã xây dӵng
ÿѭӧc vùng chuyên canh phát triӇn diӋn tích, sҧn lѭӧng, có tӍ suҩt hàng hóa lӟn (nhѭ thuӕc lá,
ÿұu nành ӣ Ĉӏnh Quán, cà phê ӣ Xuân Lӝc, lúa ӣ Long Thành, Nhѫn Trҥch).
Cây công nghiӋp có giá trӏ kinh tӃ cao là cao su và cà phê. Cây cao su tӯ 31.914 ha/năm
1976 phát triӇn lên 57.622 ha/năm 1985. Sҧn lѭӧng mӫ cao su tӯ 19.152 tҩn/năm 1976 lên
21.243 tҩn/năm 1985.
Vӟi cây cà phê, tӯ năm 1980, tӍnh ÿã xҩy dӵng mӝt sӕ nông trѭӡng nhѭng hiӋu quҧ thҩp.
DiӋn tích cây cà phê cá thӇ vүn chiӃm tӯ 80-90% tәng diӋn tích.
Trong cѫ cҩu nông nghiӋp, chăn nuôi ÿѭӧc chú trӑng. Sӕ lѭӧng heo, bò trâu tăng tӯ 1,5
lҫn ÿӃn hai lҫn so vӟi năm 1976.
I.4.2. Thành t͹u trên lƭnh v͹c công nghi͏p:
Ĉҫu năm 1976, sau khi bàn giao khu kӻ nghӋ Biên Hòa cho Trung ѭѫng, Ĉӗng Nai ÿѭӧc
phân cҩp quҧn lý 46 xí nghiӋp, hҫu hӃt thuӝc dҥng sӱa chӳa thiӃt bӏ, sҧn xuҩt vұt liӋu xây dӵng
(tҩm lӧp), hóa chҩt, chӃ biӃn gӛ… thiӃt bӏ lҥc hұu, chӍ có mӝt cѫ sӣ công nghiӋp ÿúng nghƭa
duy nhҩt là nhà máy gӛ Tân Mai. Trong 10 năm (1976-1985), tӯng bѭӟc thӵc hiӋn cҧi tҥo và
khôi phөc sҧn xuҩt, tӍnh tұp trung cho ngành cѫ khí chӃ biӃn nông – lâm sҧn; ÿҫu tѭ thiӃt bӏ cho
nhà máy cѫ khí, nhà máy chӃ biӃn cao su, dӋt Thӕng Nhҩt, xí nghiӋp bao bì, phân bón Nhà
nông, gӕm Mӻ nghӋ, Gҥch 3-2. xi măng Bình Hòa.
Tӯ 46 xí nghiӋp năm 1976, ÿӃn 1982, Ĉӗng Nai có 130 xí nghiӋp, có 92 xí nghiӋp quӕc
doanh và công tѭ hӧp doanh, tăng gҩp 2 lҫn năm 1976; 4.051 cѫ sӣ tiӇu thӫ công nghiӋp. Giá trӏ

24.2 Page 232

▲back to top


tәng sҧn lѭӧng công nghiӋp năm 1985 tăng gҩp 6 lҫn năm 1976. Giá trӏ tәng sҧn lѭӧng tiӇu thӫ
công nghiӋp tăng gҩp 4 lҫn.
Trong ÿiӅu kiӋn cѫ chӃ bao cҩp, các xí nghiӋp chѭa tӵ chӫ, chѭa năng ÿӝng. Tӯ khi có
Nghӏ ÿӏnh 25/CP cӫa Hӝi ÿӗng Chính phӫ giao quyӅn chӫ ÿӝng cho cѫ sӣ sҧn xuҩt, phát triӇn
các hình thӭc liên kӃt, liên doanh giӳa các cѫ sӣ. Các xí nghiӋp bҳt ÿҫu năng nә, tìm kiӃm vұt
tѭ nguyên liӋu ÿӇ sҧn xuҩt và tìm thӏ trѭӡng tiêu thө.
Tính ÿӃn năm 1985, công nghiӋp ÿӏa phѭѫng có 5 ngành sҧn xuҩt (106[5]) vӟi 56 loҥi sҧn
phҭm:
BҦNG TӘNG GIÁ TRӎ SҦN LѬӦNG CÔNG NGHIӊP
TRÊN ĈӎA BÀN ĈӖNG NAI (Trung ѭѫng + ÿӏa phѭѫng)
(Ĉѫn vӏ tính ngàn ÿӗng)
Tәng
sӕ
1976 1980
1981 1982 1983 1984 1985
729.790 2.839.188 3.165.154 3.404.578 3.468.917 3.947.963 4.324.963
Quӕc
doanh
CTHD
Ĉӏa
phѭѫng
TTCN
527.422
460.289
202.368
2.262.042
1.063.028
577.146
2.612.200 2.718.057 2.809.849 3.237.587
1.042.711 1.255.486 1.293.030 1.577.956 1.797.049
552.954 686.521 659.068 710.376 936.256
Nhìn chung trong 10 năm (1976-1980) sҧn xuҩt công nghiӋp bѭӟc ÿҫu ÿã phөc vө cho
nông nghiӋp, xuҩt khҭu và cho tiêu dùng; sҧn lѭӧng hàng xuҩt khҭu năm 1984 là 344,9 triӋu
tăng gҩp 2,4 lҫn năm 1976 (142,6 triӋu), nhҩt là vұt liӋu xây dӵng (hàng năm tăng 35%). Trình
ÿӝ tay nghӅ cӫa công nhân ÿѭӧc nâng lên.
I.4.3. Lƭnh v͹c xây d͹ng c˯ b̫n:
Ngành xây dӵng cѫ bҧn phát triӇn nhanh, góp phҫn khôi phөc kinh tӃ, xây dӵng cѫ sӣ vұt
chҩt kӻ thuұt cho tӍnh. Vӕn ÿҫu tѭ cho xây dӵng trên ÿӏa bàn tӍnh (cҧ Trung ѭѫng + ÿӏa
phѭѫng) trong 10 năm là 4,43 tӹ ÿӗng. Trong ÿó: Ѭu tiên cho nông nghiӋp nhѭ trҥi thӵc
nghiӋm giӕng HiӋp Hòa, trҥi bò sӳa An Phѭӟc, trҥi heo Phú Sѫn, Bàu Cá, trҥi bҧo vӋ thӵc vұt,
nhà máy phân bón Nhà Nông, công nghiӋp chӃ biӃn nông, hҧi sҧn, vұt liӋu…
+ Khu vӵc sӵ nghiӋp văn hóa, giáo dөc, y tӃ, thӇ dөc thӇ thao, xã hӝi, lao ÿӝng: chiӃm tӍ
trӑng 20,8% (1976-1980) và 35,5% (1980-1985).
+ Công trình nhà ӣ cӫa cán bӝ công nhân viên vӟi mӝt sӕ khu ӣ tұp thӇ lӟn ÿã hoàn thành
và ÿѭa vào sӱ dөng nhѭ nhà tұp thӇ khu kӻ nghӋ Biên Hòa, khu 3 ty, khu nhà Phúc Hҧi…
ĈӇ thӵc hiӋn các công trình trên, tӍnh huy ÿӝng các nguӗn vӕn trung ѭѫng, ÿӏa phѭѫng
(vӕn tín dөng, vӕn ngân sách, vӕn sә sӕ kiӃn thiӃt, vӕn huy ÿӝng trong dân).
+ Tә chӭc lӵc lѭӧng xây dӵng cѫ bҧn quӕc doanh: TiӃn hành cҧi tҥo lӵc lѭӧng xây dӵng
tѭ nhân, ÿăng ký hành nghӅ cho 8 nhà thҫu vӟi gҫn 500 công nhân. Trong 10 năm, tӍnh tә chӭc
(106[5]) Nh˱: s͵a chͷa máy móc thi͇t b͓, s̫n xṷt ÿi͏n, ÿi͏n t͵, s̫n xṷt s̫n pẖm kim lo̩i, hóa ch̭t, v̵t li͏u xây d͹ng,
ch͇ bi͇n lâm s̫n, xenlulô gi̭y , sành sͱ thͯy tinh, ch͇ bi͇n l˱˯ng th͹c, khai thác th͹c pẖm, d͏t, may m̿c, da và s̫n pẖm tͳ da, in
và các ngành khác.

24.3 Page 233

▲back to top


ÿѭӧc 2 xí nghiӋp xây lҳp, 1 công ty xây dӵng dân dөng tӍnh, 8 xí nghiӋp xây lҳp huyӋn, 4 xí
nghiӋp xây lҳp ngành, thành lұp phân viӋn thiӃt kӃ ÿӇ quҧn lý thiӃt kӃ các công trình xây dӵng
vӟi sӕ lѭӧng công nhân tӯ 934 ÿӃn 1.118 công nhân.
I.4.4. Lƭnh v͹c giao thông v̵n t̫i:
Tháng 8 – 1976, Ty giao thông vұn tҧi Ĉӗng Nai ÿѭӧc thành lұp, quҧn lý hӋ thӕng ÿѭӡng
bӝ gӗm 1.256 km, ÿѭӡng sҳt 90 km, ÿѭӡng sông 474 km. Phѭѫng tiӋn giao thông vұn tҧi vӟi
2.987 ô tô vұn tҧi, 556 ô tô chӣ khách (trӑng tҧi tәng cӝng 12.760 tҩn và 19.233 chӛ ngӗi). Tuy
nhiên hӋ thӕng ÿѭӡng giao thông không ÿӗng bӝ. Ngoài ÿѭӡng giao thông trung ѭѫng (quӕc lӝ
1, 20, 15), liên tӍnh lӝ (24, 16, 23, 2…), phҫn lӟn phҫn nӝi hҥt xҩu (254 km ÿѭӡng cҩp 4 và 31
km ÿѭӡng cҩp 5).
Trong 10 năm 1976-1985, ngành ÿã mӣ mӝt sӕ tuyӃn ÿѭӡng liên tӍnh nhѭ tӯ Biên Hòa ÿi
Hà Nӝi, Quҧng Nam Ĉà Nҹng, Thuұn Hҧi, Phú Khánh, Nghƭa Bình, Lâm Ĉӗng, TiӅn Giang,
Sông Bé… ÿáp ӭng mӝt phҫn nhu cҫu sinh hoҥt và phát triӇn kinh tӃ.
ViӋc cҧi tҥo quan hӋ sҧn xuҩt, tә chӭc mҥng lѭӟi giao thông ÿѭӧc tiӃn hành. ĈӃn cuӕi
năm 1984, tӍnh có 42 ÿѫn vӏ vұn tҧi chuyên nghiӋp ÿѭӡng bӝ, trong ÿó có 18 ÿѫn vӏ quӕc
doanh, công tѭ hӧp doanh vӟi 1.015 ô tô vұn tҧi, 1.116 ô tô chӣ khách, 14 tàu kéo, 12 xà lan…
Trong 10 năm, ngành giao thông vұn tҧi ÿã luân chuyӇn 4,4 tӹ lѭӧt khách/km và 556,4 triӋu
tҩn/km.
I.4.5 Th˱˯ng nghi͏p:
Năm 1976, ty thѭѫng nghiӋp tӍnh Ĉӗng Nai ÿѭӧc thành lұp. Bӝ máy kinh doanh thѭѫng
nghiӋp cӫa tӍnh gӗm công ty thѭѫng nghiӋp cҩp II, cҩp III (9 công ty), 9 công ty lѭѫng thӵc và
8 công ty chuyên doanh (nhѭ Công ty Rau quҧ, công nghӋ phҭm…) cùng hӋ thӕng hӧp tác xã
mua bán, các trҥm kinh doanh hӧp tác xã mua bán ӣ huyӋn, thành phӕ.
Trong 10 năm, ngành thѭѫng nghiӋp xây dӵng 372 hӧp tác xã mua bán ӣ các xã, phѭӡng,
trҥm kinh doanh hӧp tác xã tӍnh và 7 trҥm kinh doanh hӧp tác xã huyӋn, thành phӕ. Lao ÿӝng
trong danh sách cӫa ngành thѭѫng nghiӋp tӯ 2.456 ngѭӡi (1977) tăng lên 5.819 ngѭӡi (cuӕi
1984). Cҧi tҥo thѭѫng nghiӋp, thu hҽp thӏ trѭӡng tӵ do tӯ 96% năm 1976 giҧm xuӕng 80% năm
1980 và 62,3% năm 1984.
Ngành thѭѫng nghiӋp tӍnh hoҥt ÿӝng vӟi cѫ chӃ bao cҩp. NhiӋm vө chӭc năng cӫa
thѭѫng nghiӋp quӕc doanh là ÿҧm bҧo cҩp ÿӫ mӝt sӕ mһt hàng tiêu dùng cҫn thiӃt cán bӝ, công
nhân viên, lӵc lѭӧng vNJ trang biên chӃ Nhà nѭӟc (nhѭ gҥo, muӕi, ÿѭӡng, nѭӟc mҳm, xà bông,
thuӕc lá…) vӟi giá thҩp hѫn giá thӏ trѭӡng tӵ do. Hai là thu mua hàng nông nghiӋp, công
nghiӋp ÿӇ làm nghƭa vө vӟi Trung ѭѫng (nhѭ thu mua lúa, cà phê, mì, bҳp…) Ba là thông qua
hӋ thӕng cӱa hàng, hӧp tác xã tiêu dùng, mua bán phөc vө nhân dân. Các mһt hàng do thѭѫng
nghiӋp quӕc doanh, hӧp tác xã bán lҿ gӗm 28 loҥi (107[6]). Nhѭng tәng mӭc bán lҿ chӍ ÿáp ӭng
30% ÿӃn 40% nhu cҫu nhân dân.
ĈӇ tҥo nguӗn hàng, thѭѫng nghiӋp thӵc hiӋn viӋc hӧp ÿӗng hai chiӅu vӟi nông dân (ӭng
phân bón, xăng dҫu, thu sҧn phҭm theo giá thӓa thuұn; ký kӃt hӧp ÿӗng tiêu thө vӟi các xí
nghiӋp quӕc doanh, tiӇu thӫ công nghiӋp); liên doanh liên kӃt các tӍnh bҥn tҥo nguӗn hàng…;
(107[6]) Th͓t lͫn, th͓t trâu, th͓t gà v͓t, trͱng gà v͓t, cá t˱˯i n˱ͣc lͫ, cá t˱˯i n˱ͣc m̿n, rau qu̫, mu͙i, n˱ͣc m̷m, ÿ˱ͥng
m̵t, mͩ n˱ͣc, d̯u ăn, sͷa h͡p, ÿ̵u phͭ, chè, thu͙c lá, v̫i, v̫i màn, chăn sͫi, n͛i soong nhôm, xà bông, diêm, xe ÿ̩p, l͙p xe ÿ̩p,
gi̭y vi͇t vͩ h͕c sinh, cͯi, than, d̯u h͗a.

24.4 Page 234

▲back to top


thu mua giao hàng xuҩt khҭu cho trung ѭѫng và ÿҭy mҥnh xuҩt khҭu trӵc tiӃp ӣ ÿӏa phѭѫng
(108[7]).
I.4.6. Công tác giáo dͭc ÿào t̩o công nhân kͿ thu̵t:
Trong 10 năm xây dӵng và phát triӇn, sӕ lѭӧng lӟp phә thông cѫ sӣ tăng 1,6 lҫn, sӕ hӑc
sinh tăng 1,61 lҫn.
Tә chӭc ngành giáo dөc bao gӗm Ty giáo dөc (sau là Sӣ giáo dөc). Các huyӋn có các
phòng giáo dөc. Ngoài các trѭӡng phә thông trung hӑc (cҩp III) và chuyên nghiӋp, Trung hӑc
sѭ phҥm, còn mӝt sӕ trѭӡng thuӝc bӝ nhѭ: Cao ÿҷng Sѭ phҥm, Trang trí mӻ thuұt, các trѭӡng
do các cѫ sӣ khác quҧn lý nhѭ trѭӡng Trung hӑc y tӃ (Sӣ y tӃ), Trѭӡng trung hӑc kinh tӃ (Ӫy
ban tӍnh), Trѭӡng Ĉҧng tӍnh (TӍnh ӫy)…
Công tác xóa mù chӳ ÿѭӧc ÿҭy mҥnh, phong trào hӑc bә túc văn hóa ÿѭӧc chú trӑng phát
triӇn trong các cѫ quan, ÿѫn vӏ ban ngành nhҵm nâng cao trình ÿӝ cán bӝ.
Trong 10 năm (1976-1985), tӍnh xây dӵng 14 trѭӡng chuyên nghiӋp, ÿào tҥo mӛi năm
2.000 công nhân, cán bӝ các ngành.
HӋ thӕng trѭӡng mүu giáo, cҩp I, II, III ÿѭӧc xây dӵng và phát triӇn. Tӯng xã (126 xã
phѭӡng) ÿӅu có trѭӡng cҩp I, II, III; huyӋn có 1 ÿӃn 3 trѭӡng cҩp III. Trong 10 năm, xây dӵng
mӟi ÿѭӧc gҫn 2.000 phòng hӑc, ÿóng mӟi 20.000 bӝ bàn ghӃ. Xây dӵng 60 thѭ viӋn trong các
nhà trѭӡng.
I.4.7. Lƭnh v͹c Y t͇:
Trong 10 năm, ngành y tӃ tiӃn hành cҧi tҥo các cѫ sӣ bӋnh viӋn cNJ, xây dӵng nhiӅu bӋnh
viӋn mӟi (nhѭ bӋnh viӋn Lao, Nhi, Khu công nghiӋp…), mӣ rӝng mҥng lѭӟi y tӃ xã phѭӡng
(mӛi xã phѭӡng ÿӅu có trҥm xá y tӃ và nhà hӝ sinh). Ĉi ÿôi công tác xây dӵng ÿӝi ngNJ y bác sƭ,
dѭӧc sƭ, y tá, cán bӝ y tӃ, ÿҭy mҥnh công tác chӳa bӋnh ÿi ÿôi vӟi phòng chӕng ÿӏch bӋnh,
chăm sóc sӭc khӓe ban ÿҫu, thӵc hiӋn kӃ hoҥch sinh ÿҿ có kӃ hoҥch, phát triӇn mҥng lѭӟi nhà
trҿ. Nhӡ vұy ÿã ÿҭy lùi mӝt sӕ bӋnh xã hӝi, ngăn chұn dұp tҳt kӏp thӡi mӝt sӕ bӋnh dӏch mӟi
phát sinh. Cѫ sӣ bӋnh viӋn tӯ 6 năm 1976 tăng lên 25 cѫ sӣ năm 1985. Trҥm y tӃ, hӝ sinh tӯ 20
cѫ sӣ năm 1980 tăng lên 135 năm 1985. Sӕ lѭӧng bác sƭ, y sƭ, y tá, hӝ sinh tӯ 1.441 ngѭӡi/1976
tăng lên 14.587 ngѭӡi năm 1985. Sӕ dѭӧc sƭ, dѭӧc tá, cán bӝ ÿông y tӯ 124 ngѭӡi/1976 tăng
lên 1.624 ngѭӡi năm 1985.
I.4.8. Lƭnh v͹c Văn hóa:
Trong 10 năm qua, tӍnh ÿã xây dӵng ÿѭӧc mӝt mҥng lѭӟi thiӃt chӃ văn hóa ÿҧm bҧo cho
các hoҥt ÿӝng: cѫ sӣ văn hóa thông tin, ÿài phát thanh, sӣ thӇ dөc thӇ thao. HuyӋn, thành có
phòng văn hóa thông tin, phòng thӇ dөc thӇ thao, phòng truyӅn thanh, nhà văn hóa. Các thiӃt
chӃ bên dѭӟi gӗm thѭ viӋn, phòng ÿӑc sách, ÿӝi thông tin lѭu ÿӝng, các ÿoàn nghӋ thuұt, ÿӝi
chiӃu bóng lѭu ÿӝng. Vӟi mӝt thiӃt chӃ nhѭ vұy, cӝng vӟi cѫ chӃ bao cҩp cӫa nhà nѭӟc, ngành
văn hóa ÿã ÿi vào hoҥt ÿӝng khá tӕt phөc vө cho cuӝc sӕng văn hóa tinh thҫn nhân dân và mӝt
sӕ nhu cҫu thông tin thiӃt yӃu.
1.4.9. B̫o v͏ biên giͣi Tây Nam:
Ngày sau ngày miӅn Nam hoàn toàn giҧi phóng, quân Khѫme ÿӓ ÿã thӵc hiӋn cuӝc chiӃn
tranh xâm lѭӧc ӣ biên giӟi Tây Nam Tә quӕc.
(108[7]) Giao hàng xṷt kẖu cho Trung ˱˯ng: Ván ép, ván sàn, cán ch͝i, cao su, cà phê, s̷n lát, g͙m mͿ ngh͏, s˯n mài,
chu͙i, h̫i s̫n, bao bì g͟, bao bì carton, ÿá quý, qu̩t tr̯n.
Hàng xṷt kẖu tr͹c ti͇p: S˯n mài, ÿ̵u xanh, ÿ̵u ph͡ng, s̷n lát, mây buông ÿan, cao su, cà phê, b̷p, m͹c t˱˯i, vi cá t˱˯i,
cá t˱˯i, ván sàn, bao bì g͟, ÿ͛ m͡c, g͙m mͿ ngh͏, ÿá ,mͿ ngh͏.

24.5 Page 235

▲back to top


Ĉӗng Nai trӣ thành mӝt hұu phѭѫng trӵc tiӃp. Theo sӵ chӍ ÿҥo cӫa Trung ѭѫng, ngày 23-
5-1978, Thѭӡng vө 2 TӍnh ӫy Ĉӗng Nai – Sông Bé ÿã hӑp liên tӏch thӕng nhҩt nhiӋm vө bҧo vӋ
tuyӃn biên giӟi.
TӍnh Ĉӗng Nai thành lұp Bӝ chӍ huy quân sӵ thӕng nhҩt ӣ cҩp tӍnh và huyӋn. Bí thѭ TӍnh
ӫy làm chính ӫy. Chính ӫy Bӝ chӍ huy quân sӵ làm ChӍ huy trѭӣng.
Ĉҫu tháng 6-1978, “tiӇu ÿoàn Ĉӗng Nai I” ÿѭӧc thành lұp và nòng cӕt cӫa ÿѫn vӏ là tiӇu
ÿoàn anh hùng 445 có tăng cѭӡng. Ngày 8-6-1976, làm lӉ xuҩt phát hành quân lên biên giӟi.
TiӇu ÿoàn ÿѭӧc phӕi thuӝc vào trung ÿoàn 4 hoҥt ÿӝng trên hѭӟng tay – tây bҳc Bù Ĉӕp (tѭ cҫu
Trҳng ÿӃn ngã ba ÿѭӡng 10 giáp Sông Măng), vӟi nhiӋm vө ngăn chһn tiêu diӋt lӵc lѭӧng Pôn
Pӕt lҩn chiӃm biên giӟi.
Tӯ tháng 8-1978, tӍnh tiӃp tөc thành lұp các tiӇu ÿoàn Ĉӗng Nai 2, 3, 4, quân sӕ 1.200
cán bӝ chiӃn sƭ chiӃn ÿҩu bҧo vӋ tuyӃn biên giӟi ӣ Sông Bé, góp phҫn giӳ vӳng biên cѭѫng cӫa
Tә quӕc.
Ngày 11-10-1978, Ӫy ban nhân dân tӍnh thành lұp “công trѭӡng 15” gӗm 4 ÿҥi ÿӝi thanh
niên xung phong quân sӕ 800 ngѭӡi, xây dӵng thành công tuyӃn phòng thӫ biên giӟi dài 15 km
ӣ Sông Bé (hoàn thành ngày 12-1-1979).
Trong sӵ nghiӋp bҧo vӋ biên giӟi Tә quӕc ӣ Tây Nam, tӍnh Ĉӗng Nai ÿã có chiӃn sƭ Bùi
Văn Bình ÿѭӧc tuyên dѭѫng Anh hùng lӵc lѭӧng vNJ trang nhân dân.
II. TӌNH ĈӖNG NAI THӠI Kǣ ĈӘI MӞI (1986 – 1997):
Tӯ 15 ÿӃn 18-12-1986, Ĉҥi hӝi ÿҥi biӇu toàn quӕc cӫa Ĉҧng lҫn thӭ VI ÿѭӧc tә chӭc tҥi
thӫ ÿô Hà Nӝi. Ĉҥi hӝi lҫn VI là “Ĉ̩i h͡i nhìn th̻ng vào s͹ th̵t, ÿánh giá ÿúng s͹ th̵t, nói rõ
s͹ th̵t”. Trên cѫ sӣ ÿánh giá ÿúng nhӳng thành tӵu và thiӃu sót cӫa Ĉҧng trong sӵ nghiӋp lãnh
ÿҥo ÿҩt nѭӟc xây dӵng chӫ nghƭa xã hӝi, ÿҥi hӝi ÿã ÿӅ ra ÿѭӡng lӕi ÿәi mӟi toàn diӋn, mà cѫ
bҧn là ÿәi mӟi tѭ duy, ÿәi mӟi kinh tӃ, mӣ ra mӝt bѭӟc ngoһt quan trӑng sӵ nghiӋp xây dӵng
và bҧo vӋ Tә quӕc ViӋt Nam xã hӝi chӫ nghƭa. Ĉҥi hӝi nhҩn mҥnh bài hӑc “lҩy dân làm gӕc” và
phѭѫng châm vұn ÿӝng quҫn chúng “Dân biӃt, dân bàn, dân làm, dân kiӇm thӵc tiӉn cách
mҥng”, Ĉҥi hӝi VI nêu lên 4 bài hӑc kinh nghiӋm: Mӝt là trong toàn bӝ hoҥt ÿӝng cӫa mình,
Ĉҧng phҧi quán triӋt tѭ tѭӣng lҩy dân làm gӕc, xây dӵng và phát huy quyӅn làm chӫ tұp thӇ cӫa
nhân dân. Hai là, Ĉҧng phҧi luôn luôn xuҩt phát tӯ thӵc tӃ, tôn trӑng và hành ÿӝng theo quy
luұt. Ba là, phҧi biӃt kӃt hӧp sӭc mҥnh dân tӝc vӟi sӭc mҥnh thӡi ÿҥi trong ÿiӅu kiӋn mӟi. Bӕn
là, phҧi chăm lo xây dӵng Ĉҧng ngang tҫm vӟi mӝt Ĉҧng cҫm quyӅn, lãnh ÿҥo nhân dân tiӃn
hành cuӝc cách mҥng xã hӝi chӫ nghƭa.
Ĉҥi hӝi ÿҥi biӇu toàn quӕc cӫa Ĉҧng lҫn thӭ VI ÿã tҥo ÿѭӧc miӅn tin trong toàn Ĉҧng,
toàn dân, ÿӗng thӡi mӣ ra cho ÿҩt nѭӟc mӝt thӡi kǤ phát triӇn mӟi.
II.1. Các ÿ̩i h͡i ÿ̩i bi͋u Ĉ̫ng b͡ Ĉ͛ng Nai thͥi kǤ ÿ͝i mͣi:
II.1.1. Ĉ̩i h͡i ÿ̩i bi͋u Ĉ̫ng b͡ Ĉ͛ng Nai l̯n thͱ IV:
Ĉҥi hӝi ÿҥi biӇu Ĉҧng bӝ Ĉӗng Nai lҫn thӭ IV ÿѭӧc tә chӭc tҥi thành phӕ Biên Hòa tӯ
20 ÿӃn 26-10-1986 vӟi 448 ÿҥi biӇu ÿҥi diӋn cho trên 12.000 ÿҧng viên toàn tӍnh.
Ĉҥi hӝi ÿã ÿánh giá, phân tích ÿúng thӵc chҩt nhӳng thành tӵ khinh tӃ, văn hóa, xã hӝi,
an ninh quӕc phòng trong 5 năm (1981-1986), nghiêm khҳc tӵ phê bình và phê bình, chӍ rõ
nhӳng yӃu kém, khuyӃt ÿiӇm và nguyên nhân cӫa nó. Ĉҥi hӝi khҷng ÿӏnh phҧi ÿәi mӟi tѭ duy,
nhҩt là tѭ duy kinh tӃ; ÿәi mӟi công tác tә chӭc và công tác cán bӝ; ÿәi mӟi phong cách lãnh
ÿҥo và lӅ lӕi làm viӋc. Muӕn vұy phҧi kiên quyӃt khҳc phөc bӋnh chӫ quan, duy ý chí, lӕi suy
nghƭ và hành ÿӝng giҧn ÿѫn, nóng vӝi.

24.6 Page 236

▲back to top


Ĉҥi hӝi ÿҥi biӇu Ĉҧng bӝ lҫn thӭ IV ÿã ÿӅ ra phѭѫng hѭӟng, nhiӋm vө, mөc tiêu kinh tӃ,
xã hӝi cӫa tӍnh nhӳng năm 1986-1990:
“…Phát tri͋n m̩nh mͅ n͉n kinh t͇ t͑nh Ĉ͛ng Nai theo c˯ c̭u công – nông nghi͏p hͫp
lý; phát tri͋n nông nghi͏p m͡t cách toàn di͏n, ḽy nông nghi͏p làm m̿t tr̵n hàng ÿ̯u, l˱˯ng
th͹c là tr͕ng tâm theo h˱ͣng ÿi lên s̫n xṷt lͣn xã h͡i chͯ nghƭa. Phát huy các mNJi nh͕n:
Công nghi͏p ch͇ bi͇n, nông s̫n xṷt kẖu và công nghi͏p s̫n xṷt v̵t li͏u xây d͹ng, gi̫i
quy͇t tích c͹c có hi͏u qu̫ thi͇t th͹c ba ch˱˯ng trình lͣn v͉ l˱˯ng th͹c th͹c pẖm, hàng tiêu
dùng thi͇t y͇u và hàng xṷt kẖu. Ti͇p tͭc nhi͏m vͭ c̫i t̩o xã h͡i chͯ nghƭa và cͯng c͙ quan
h͏ s̫n xṷt mͣi; xây d͹ng c˯ ch͇ qu̫n lý mͣi, nh̭t là qu̫n lý kinh t͇ mͣi, phát huy quy͉n chͯ
ÿ͡ng s̫n xṷt, kinh doanh ͧ c˯ sͧ, xây d͹ng Ĉ̫ng b͡ vͷng m̩nh m͕i m̿t” (109[8]).
Ĉҥi hӝi bҫu ra Ban chҩp hành TӍnh ӫy gӗm 46 ӫy viên chính thӭc, 13 ӫy viên dӵ khuyӃt,
Ban thѭӡng vө TӍnh ӫy gӗm 13 ÿӗng chí (110[9]).
II.1.2. Ĉ̩i h͡i ÿ̩i bi͋u Ĉ̫ng b͡ Ĉ͛ng Nai l̯n thͱ V:
Ĉҥi hӝi tiӃn hành hai vòng. Ӣ vòng mӝt ÿҥi hӝi góp ý cho các văn kiӋn toàn quӕc lҫn thӭ
VII. Ĉҥi hӝi ÿҥi biӇu Ĉҧng bӝ Ĉӗng Nai lҫn thӭ V vòng 2 tә chӭc tҥi thành phӕ Biên Hòa tӯ
28-10-1991 ÿӃn 01-11-1991. Tham dӵ ÿҥi hӝi có 228 ÿҥi biӇu cӫa 15 ÿҧng bӝ trӵc thuӝc ÿҥi
diӋn cho 14.650 ÿҧng viên toàn tӍnh (111[10]).
Ĉҥi hӝi ÿánh giá viӋc thӵc hiӋn nghӏ quyӃt ÿҥi hӝi Ĉҧng bӝ tӍnh lҫn thӭ IV: “B˱ͣc ÿ̯u
t̩o ÿ˱ͫc s͹ chuy͋n bi͇n tích c͹c v͉ kinh t͇, xã h͡i, hình thành ÿ˱ͫc n͉n s̫n xṷt hàng hóa
nhi͉u thành ph̯n, v̵n ÿ͡ng theo c˯ ch͇ th͓ tr˱ͥng có s͹ qu̫n lý cͯa Nhà n˱ͣc; ͝n ÿ͓nh chính
tr͓; giͷ vͷng an ninh qu͙c phòng; phát huy dân chͯ xã h͡i chͯ nghƭa; nâng cao năng l͹c lãnh
ÿ̩o và sͱc chi͇n ÿ̭u cͯa Ĉ̫ng b͡, th͹c hi͏n các mͭc tiêu nhi͏m vͭ theo ngh͓ quy͇t Ĉ̩i h͡i VI
toàn qu͙c cͯa Ĉ̫ng và ÿ̩i h͡i IV cͯa Ĉ̫ng b͡” (112[11]). Căn cӭ vào tiӅm năng thӃ mҥnh cӫa
Ĉӗng Nai, ÿҥi hӝi xác ÿӏnh cѫ cҩu cӫa tӍnh là công nghiêp - dӏch vө - nông nghiӋp.
Ĉҥi hӝi ÿã ÿӅ ra 4 mөc tiêu phát triӇn 5 năm 1991 – 1995:
1- Әn ÿӏnh và phát triӇn sҧn xuҩt công nghiӋp, nông nghiӋp, dӏch vө, phát triӇn công
nghiӋp chӃ biӃn; mӣ rӝng kinh tӃ ÿӕi ngoҥi và khu vӵc trӑng ÿiӇm kinh tӃ phía Nam nhҵm tăng
sҧn phҭm xã hӝi bình quân 10%/năm; thu nhұp bình quân ÿҫu ngѭӡi ÿӃn 1999 ÿҥt 350
USD/ngѭӡi/năm.
2- Thӵc hành tiӃt kiӋm, chӕng tham nhNJng, lãng phí, әn ÿӏnh ÿӡi sӕng vұt chҩt, tinh thҫn
cho dân, xây dӵng nông thôn mӟi, tӯng bѭӟc giҧi quyӃt lao ÿӝng, giҧm tӹ lӋ dân sӕ ÿӃn năm
1995 xuӕng dѭӟi 2%.
3- Thӵc hiӋn dân chӫ xã hӝi chӫ nghƭa, xây dӵng khӕi ÿoàn kӃt toàn dân; tiӃp tөc ÿәi mӟi
nӝi dung phѭѫng thӭc lãnh ÿҥo cӫa Ĉҧng, Nhà nѭӟc, Mһt trұn, các ÿoàn thӇ quҫn chúng xã hӝi.
4- Tăng cѭӡng quӕc phòng, giӳ vӳng an ninh, ÿҧm bҧo trұt tӵ trӏ an, an toàn xã hӝi, thӵc
hiӋn nghiêm kӹ cѭѫng, pháp luұt, әn ÿӏnh tình hình chính trong tӍnh.
(109[8]) Trích Nghӏ quyӃt Ĉҥi hӝi ÿҥi biӇu Ĉҧng bӝ Ĉӗng Nai lҫn IV. Tài li͏u l˱u phòng Nghiên cͱu L͓ch s͵ Ĉ̫ng Ĉ͛ng
Nai.
(110[9]) Ban th˱ͥng vͭ g͛m: Ph̩m Văn Hy, Bí th˱; Nguy͍n Th͓ Ng͕c Liên, phó Bí th˱, Lê Thành Ba, phó Bí th˱; các ͯy
viên th˱ͥng vͭ: Ph̩m Văn Nà, Hoàng Vƭnh Phú, Nguy͍n Văn Thông, Võ Văn L˱ͫng, Nguy͍n Văn Ĉ͡ng, Tr̯n Ĉ͏, Lê Ĉình Nghi͏p,
HuǤnh Văn Bình, Nguy͍n Thanh Tùng, Tr̯n Th͓ Minh Hoàng, Phan Văn Trang, Ph̩m Th͓ S˯n, Võ Minh Quang, Tr̯n Văn C˱ͥng,
Nguy͍n Vi͏t Nhân, Nguy͍n Lan.
(111[10]) Tr˱ͣc khi ti͇n hành vòng 2 ÿ̩i h͡i, ngày 25-9-1991, Trung ˱˯ng ra quy͇t ÿ͓nh s͙ 64 thành l̵p t͑nh Bà R͓a – VNJng
Tàu. Các huy͏n Long Ĉ̭t, Châu Thành, Xuyên M͡c cͯa Ĉ͛ng Nai vͣi 3.047 ÿ̫ng viên và 152 c˯ sͧ Ĉ̫ng chuy͋n v͉ t͑nh Bà R͓a –
VNJng Tàu.
(112[11]) Trích Nghӏ quyӃt Ĉҥi hӝi Ĉҧng bӝ Ĉӗng Nai lҫn thӭ V. Tài li͏u l˱u Phòng Nghiên cͱu L͓ch s͵ Ĉ̫ng t͑nh Ĉ͛ng
Nai.

24.7 Page 237

▲back to top


Ban chҩp hành TӍnh ӫy khóa 5 gӗm 47 ӫy viên. Ban thѭӡng vө gӗm 13 ÿӗng chí (113[12]).
II.2. Nhͷng thành t͹u c˯ b̫n 10 năm ÿ͝i mͣi :
Mѭӡi năm ÿәi mӟi, vӟi hai kӃ hoҥch 5 năm (1986 – 1990, 1991 – 1995), là mӝt bѭӟc
chuyӇn rҩt quan trӑng vӅ kinh tӃ, văn hóa, xã hӝi cӫa tӍnh Ĉӗng Nai trong sӵ nghiӋp công
nghiӋp hóa - hiӋn ÿҥi hóa. Do sӵ chuyӇn ÿәi cѫ cҩu quҧn lý tӯ tұp trung bao cҩp sang cѫ chӃ thӏ
trѭӡng, trình ÿӝ quҧn lý cӫa bӝ máy Nhà nѭӟc không theo kӏp yêu cҫu ÿәi mӟi; hành lang pháp
luұt chѭa ÿҫy ÿӫ và chһt chӁ… cӝng vӟi tác ÿӝng cӫa tình hình ӣ Liên Xô và Ĉông Âu, thӏ
trѭӡng truyӅn thӕng không còn, tӕc ÿӝ phát triӇn kinh tӃ chұm lҥi, nhiӅu ÿѫn vӏ quӕc doanh bӏ
thua lӛ phҧi giҧi thӇ, sҳp xӃp lҥi. Tӯ năm 1990 trӣ ÿi, cѫ chӃ mӟi bҳt ÿҫu phát huy tác dөng tích
cӵc, cӝng thêm chính sách mӟi cӫa Nhà nѭӟc huy ÿӝng tӕi ÿa mӑi nguӗn lӵc, mӑi thành phҫn
kinh tӃ tҥo nhӳng chuyӇn biӃn phát triӇn tích cӵc.
Trong kӃ hoҥch 5 năm (1986-1990), tӕc ÿӝ tăng trѭӣng kinh tӃ bình quân cӫa tӍnh là
2,7%.
KӃ hoҥch 5 năm 1991-1995, kinh tӃ Ĉӗng Nai bѭӟc vào thӡi kǤ phát triӇn tѭѫng ÿӕi әn
ÿӏnh, tӕc ÿӝ tăng trѭӣng kinh tӃ khá cao. Nhӳng thành tӵu cӫa Ĉӗng Nai trong 10 năm ÿәi mӟi,
là nӅn tҧng, ÿӝng lӵc ÿӇ Ĉӗng Nai khҷng ÿӏnh ÿѭӧc vӏ trí là mӝt tӍnh trong khu vӵc tam giác
ÿӝng lӵc cӫa miӅn Ĉông Nam bӝ.
II.2.1. Th͹c hi͏n chuy͋n d͓ch c˯ c̭u n͉n kinh t͇ Ĉ͛ng Nai:
Cѫ cҩu kinh tӃ bao gӗm cѫ cҩu ngành, cѫ cҩu vùng, cѫ cҩu thành phҫn kinh tӃ. Trong 10
năm (1986-1995) sӵ chuyӇn dӏch cѫ cҩu kinh tӃ ӣ Ĉӗng Nai khá rõ nét và chuyӇn biӃn theo
hѭӟng tích cӵc phù hӧp vӟi viӋc thӵc hiӋn công nghiӋp hóa - hiӋn ÿҥi hóa.
Trong 10 năm tӹ trӑng ӣ khu vӵc công nghiӋp và du lӏch không ngӯng tăng lên, tӹ trӑng
khu vӵc nông – lâm – ngѭ nghiӋp giҧm ÿi mӝt cách tѭѫng ӭng, nhѭng vүn duy trì ÿѭӧc tӕc ÿӝ
tăng trѭӣng cӫa tҩt cҧ các ngành kinh tӃ.
Tӹ trӑng khu vӵc nông - lâm – ngѭ nghiӋp tӯ 57%/năm 1985 ÿã giҧm xuӕng còn
37,2%/năm 1995. Tѭѫng ӭng tӹ trӑng khu vӵc công nghiӋp ÿã tăng tӯ 18,1%/năm 1985 lên
36,5%/năm 1995. Tӹ trӑng ngành du lӏch thѭѫng mҥi tӯ 24,5%/năm 1985 tăng lên 30,8%/năm
1995.
Trong tӯng ngành kinh tӃ cNJng diӉn ra sӵ chuyӇn dӏch cѫ cҩu. Trong nông nghiӋp, tӹ
trӑng ngành chăn nuôi tăng tӯ 11,2%/năm 1985 lên 19,3% /năm 1995. Ngành trӗng trӑt, giá trӏ
sҧn lѭӧng cây công nghiӋp lâu năm cNJng tăng lên trong tәng giá trӏ sҧn lѭӧng toàn ngành nông
nghiӋp (tӯ 12,2%/năm 1985 tăng lên 18,4%/năm 1995). Xét trên góc ÿӝ cѫ cҩu vùng, sӵ chuyӇn
dӏch cѫ cҩu thӇ hiӋn ӣ chӛ tӍnh ÿã hình thành mӝt sӕ vùng chuyên canh cây công nghiӋp nhѭ
cao su (42,5 ngàn ha), cà phê (17.000 ha), ÿiӅu (28.000 ha), mía (9.900 ha)… Trong lƭnh vӵc
công nghiӋp, tӍnh ÿã hình thành ÿѭӧc nhӳng ÿiӇm công nghiӋp lӟn nhѭ Thӕng Nhҩt, Long
Thành, Long Khánh, Nhѫn Trҥch, Biên Hòa 1, Biên Hòa 2, Gò Dҫu, Thành Tuy Hҥ, Hӕ Nai,
Sông Mây…
Sӵ chuyӇn dӏch cѫ cҩu kinh tӃ ÿó là do tӍnh ÿã có nhӳng biӋn pháp, giҧi pháp thúc ÿҭy
các ngành công nghiӋp, thѭѫng mҥi dӏch vө phát triӇn; viӋc ÿҭy mҥnh thâm canh, ÿѭa khoa hӑc
công nghӋ vào nông nghiӋp. Và ÿһc biӋt do chӫ trѭѫng phát triӇn các thành phҫn kinh tӃ, ÿa
dҥng hóa hình thӭc sӣ hӳu ÿѭӧc vұn dөng thích hӧp ӣ Ĉӗng Nai.
(113[12]) Ĉ͛ng chí Phan Văn Trang làm Bí th˱, hai phó Bí th˱ là HuǤnh Văn Bình, Tr̯n Th͓ Minh Hoàng; các ͯy viên
th˱ͥng vͭ: Tràn Công Khánh, Ph̩m Ĉi͉n S˯n, Lê Hoàng Quân, Ĉ̿ng Văn Ti͇p, Lê Ĉình Nghi͏p, Lâm Hi͇u Trung, Tr̯n B͵u Hi͉n,
Nguy͍n Thanh Tùng, Nguy͍n Ĉình Th̷ng.

24.8 Page 238

▲back to top


II.2.2 Nông nghi͏p:
VӅ nông nghiӋp trong mѭӡi năm (1986-1995) bình quân tăng trѭӣng 6,9%. Sҧn lѭӧng
lѭѫng thӵc tӯ 276.513 tҩn/năm tăng lên 556,164 tҩn/năm 1995. Bình quân lѭѫng thӵc ÿҫu
ngѭӡi tăng tӯ 253,9 kí lô gam/1985 lên 292 kí lô gam/1995. Ĉây là mӝt thҳng lӧi lӟn cӫa tӍnh
vì trѭӟc ÿây ta thѭӡng xuyên thiӃu lѭѫng thӵc.
Trong chăn nuôi, ÿàn gia cҫm (gà vӏt) ÿӅu tăng hàng năm, ÿàn heo tăng 22%/1995 so
1992. Các nghӅ nuôi cá bè phát triӇn ӣ La Ngà (Tân Phú), Tân Mai (Biên Hòa), Vƭnh Cӱu, vӏt
ÿàn ӣ Long Thành, Nhѫn Trҥch…
Sҧn lѭӧng lѭѫng thӵc, vұt nuôi phát triӇn thӇ hiӋn nӛ lӵc rҩt cao cӫa nông dân Ĉӗng Nai
trong ÿó có sӵ hӛ trӧ ÿҳc lӵc cӫa ngành nông nghiӋp. Ĉó là viӋc ÿәi mӟi cѫ chӃ quҧn lý trong
nông nghiӋp, sӱ dөng tiӃn bӝ khoa hӑc công nghӋ trong nông nghiӋp, tăng vө, thay ÿәi cѫ cҩu
vө mùa, vӯa phát triӇn cây lúa vӯa phát triӇn cây màu lѭѫng thӵc, thay ÿәi giӕng mӟi…
Trong lâm nghiӋp, nhӡ chѭѫng trình 327, viӋc phӫ xanh ÿҩt trӕng ÿӗi trӑc ÿѭӧc phát
triӇn. Trong kӃ hoҥch 5 năm (1991-1995) ngành lâm nghiӋp trӗng ÿѭӧc 32.639 ha rӯng, trong
ÿó có 5.017 ha rӯng phòng hӝ.
Các chѭѫng trình cho vay tín dөng, các chѭѫng trình mөc tiêu 327, 773 (vӅ rӯng và giao
ÿҩt rӯng cho nông dân), quӻ xóa ÿói giҧm nghèo, quӻ quӕc gia giҧi quyӃt viӋc làm… Chѭѫng
trình công nghiӋp hóa nông thôn ÿã (trong ÿó có ÿiӋn vӅ nông thôn) có tác dөng tích cӵc, năng
suҩt các loҥi cây lѭѫng thӵc ÿӅu tăng, gҳn ÿѭӧc nguyên liӋu vӟi chӃ biӃn.
II.2.3. Công nghi͏p, ti͋u thͯ công nghi͏p:
Tӯ năm 1986, vӟi ÿѭӡng lӕi ÿәi mӟi, ÿa dҥng hóa các thành phҫn kinh tӃ, ÿa dҥng hóa sӣ
hӳu, ngành công nghiӋp, tiӇu thӫ nghiӋp tӍnh có nhӳng bѭӟc phát triӇn vӳng chҳc, nhӳng thành
tӵu cѫ bҧn:
+ Mӭc tăng trѭӣng cao liên tөc trong tӯng kӃ hoҥch 5 năm: giai ÿoҥn 1986-1990 tăng
trѭӣng 6,3%; giai ÿoҥn 1991-1995 tăng trѭӣng 32,3%.
+ Ngành công nghiӋp ngày càng chiӃm vӏ trí quan trӑng trong cѫ cҩu kinh tӃ Ĉӗng Nai,
tҥo ra nhiӅu công ăn viӋc làm (năm 1995 lên 68.000 lao ÿӝng); tăng giá trӏ nông lâm sҧn; cung
cҩp nhiӅu sҧn phҭm công vө phөc vө tiêu dùng và xuҩt khҭu, thúc ÿҭy chuyӇn dӏch cѫ cҩu và
tăng trѭӣng kinh tӃ. Tӹ trӑng giá trӏ gia tăng do ngành công nghiӋp tҥo ra ngày càng cao so vӟi
tәng sҧn phҭm: năm 1991 chiӃm 24,1% ÿӃn 1995 chiӃm 33,4%.
+ Phát huy ÿѭӧc sӭc mҥnh cӫa các thành phҫn kinh tӃ ngoài quӕc doanh, cùng vӟi công
nghiӋp quӕc doanh tҥo nên mӝt tәng thӇ phát triӇn khá hài hòa. Công nghiӋp ngoài quӕc doanh
tӯ 2.101 cѫ sӣ phát triӇn lên 4.785 cѫ sӣ. Giá trӏ tәng sҧn lѭӧng tăng tӯ 3,7% (1986-1991) lên
25% (1991-1995).
+ Trong 10 năm phát triӇn, ngành công nghiӋp Ĉӗng Nai tӯng bѭӟc khҷng ÿӏnh ÿѭӧc thӃ
mҥnh, xác lұp ÿѭӧc nhӳng ngành mNJi nhӑn phù hӧp vӟi tiӅm năng ÿӏa phѭѫng, tҥo tiӅn ÿӅ ÿҭy
mҥnh công nghiӋp hóa - hiӋn ÿҥi hóa nhѭ: ĈiӋn, luyӋn kim, kӻ thuұt ÿiӋn, ÿiӋn tӱ, hóa chҩt, vұt
liӋu xây dӵng, giҩy, chӃ biӃn gӛ, chӃ biӃn lѭѫng thӵc, da giày, may mһc…
+ Hình thành ÿѭӧc nhӳng khu công nghiӋp lӟn trên ÿӏa bàn, thu hút ÿѭӧc vӕn, kӻ thuұt
ÿҫu tѭ cӫa nѭӟc ngoài, giҧi quyӃt ÿѭӧc nhiӅu lao ÿông. NӃu năm 1989, Ĉӗng Nai mӟi có 2 dӵ
án liên doanh vӟi nѭӟc ngoài thì ÿӃn năm 1995, toàn tӍnh ÿã có 143 dӵ án ÿҫu tѭ nѭӟc ngoài
ÿѭӧc cҩp phép hoҥt ÿӝng vӟi tәng vӕn là 2 tӹ 314 triӋu 879 ngàn USD, thu hút trên 30.000 lao

24.9 Page 239

▲back to top


ÿӝng. Ĉӗng Nai ÿã quy hoҥch ÿѭӧc 17 khu công nghiӋp và ÿã ÿѭӧc Chính phӫ phê duyӋt 10
khu vӟi 2.159 hecta (114[13]).
II.2.4. Xṷt nh̵p kẖu:
Ngoài thӏ trѭӡng truyӅn thӕng (Liên Xô và Ĉông Âu cNJ), tӍnh mӣ thêm ÿѭӧc thӏ trѭӡng
mӟi ӣ khu vӵc Ĉông Nam Á, Mӻ, Nhұt… Trѭӟc năm 1986, chӍ có mӝt ÿѫn vӏ xuҩt khҭu, ÿӃn
năm 1991 tăng lên 14 và năm 1995 tăng lên 37 ÿѫn vӏ. Kim ngҥch xuҩt khҭu năm 1995 ÿҥt
134,2 triӋu USD.
Tӯ năm 1986, thӵc hiӋn cѫ chӃ thӏ trѭӡng, thѭѫng nghiӋp quӕc doanh và tұp thӇ lúng
túng trong phѭѫng thӭc hoҥt ÿӝng, bӏ thu hҽp. Tӯ năm 1991, thѭѫng nghiӋp quӕc doanh và tұp
thӇ vѭѫn lên hӝi nhұp vào nӅn kinh tӃ thӏ trѭӡng. Tәng mӭc bán lҿ hàng hóa thӏ trѭӡng bình
quân tăng 32,8%. Thѭѫng nghiӋp quӕc doanh, hӧp tác xã có mӭc bán lҿ chiӃm tӹ trӑng bình
quân 28%.
II.2.5. Tài chính - ti͉n t͏:
Năm năm 1986-1990, hoҥt ÿӝng tài chính - tiӅn tӋ cӫa tӍnh gһp nhiӅu khó khăn, trong
tình hình cҧ nѭӟc gһp khӫng hoҧng kinh tӃ, lҥm phát tăng vӑt, giá cҧ không әn ÿӏnh, ÿӗng tiӅn
nhà nѭӟc mҩt giá. Nhѭng tӯ năm 1990 trӣ ÿi, xu thӇ әn ÿӏnh, cân ÿӕi ngày mӝt phát triӇn. Thu,
chi ngân sách tӍnh hàng năm ÿӅu tăng, bình quân trong 5 năm (1986-1990) tăng 52,2% (vӟi thu)
và 58,2% (vӟi chi). Tӹ lӋ huy ÿӝng vào ngân sách hàng năm tăng 9,5%/1991; 10,8%/1992;
17,5%/1993; 15,1%/1994; 14%/1995. Nguӗn vӕn bình quân tăng 31,1%, trong ÿó nguӗn huy
ÿӝng tӯ ÿӏa phѭѫng tăng 41%, ÿáp ӭng ÿѭӧc yêu cҫu vӕn cho sҧn xuҩt.
II.2.6. Văn hóa, xã h͡i,y t͇, giáo dͭc:
Vӟi chӫ trѭѫng chiӃn lѭӧc phát triӇn nӅn kinh tӃ nhiӅu thành phҫn, trong 5 năm 1986-
1990, tӍnh ÿã giҧi quyӃt viӋc làm cho 113.631 lao ÿӝng. Trong 5 năm 1991-1995, bình quân
hàng năm tӍnh giҧi quyӃt tӯ 40.000-50.000 lao ÿӝng có viӋc làm, nhӡ sӵ phát triӇn cӫa công
nghiӋp có vӕn nѭӟc ngoài, viӋc phát triӇn các doanh nghiӋp có quy mô vӯa và nhӓ. Tuy nhiên
trѭӟc tӕc ÿӝ ÿô thӏ hóa, công nghiӋp hóa, viӋc cung ӭng và ÿào tҥo lao ÿӝng ӣ Ĉӗng Nai còn
nhiӅu hҥn chӃ cҧ vӅ sӕ lѭӧng và chҩt lѭӧng tay nghӅ, trình ÿӝ chuyên môn. Mһt khác ÿô thӏ hóa
làm tăng lѭӧng nhân khҭu ӣ ÿô thӏ ÿһt ra nhiӅu vҩn ÿӅ phӭc tҥp vӅ ăn, ӣ, ÿi lҥi, sinh hoҥt và cҧ
các tӋ nҥn xã hӝi cҫn phҧi nghiên cӭu và giҧi quyӃt.
Chѭѫng trình kӃ hoҥch hóa gia ÿình có nguӗn tài trӧ nѭӟc ngoài ÿҥt nhӳng kӃt quҧ khá,
công tác kӃ hoҥch hóa ÿi liӅn vӟi công tác vұn ÿӝng quҫn chúng xây dӵng nӃp sӕng văn hóa tӯ
các cѫ quan nhà nѭӟc ra toàn dân ÿѭӧc ÿҭy mҥnh. TӍ lӋ tăng dân sӕ tӵ nhiên tӯ 2,4% trong 5
năm 1986-1990, giám xuӕng 2,3% (năm 1991), 1,97% (năm 1995).
VӅ chính sách xã hӝi, do hұu quҧ chiӃn tranh kéo dài, ÿӃn năm 1995, tӍnh quҧn lý 7.426
gia ÿình liӋt sƭ, 798 gia ÿình có công vӟi cách mҥng, 4.239 thѭѫng bӋnh binh, 264 bà mҽ ViӋt
Nam anh hùng (trong ÿó có 103 bà mҽ còn sӕng). Nhӳng phong trào quҫn chúng nhѭ “xóa ÿói
giҧm nghèo”, “xã hӝi hóa”, viӋc thӵc hiӋn chính sách xã hӝi nhѭ ÿӅn ѫn ÿáp nghƭa, sә vàng tình
nghƭa, nhà tình nghƭa, giúp nhau làm kinh tӃ gia ÿình… ÿã góp phҫn cùng nhà nѭӟc thӵc hiӋn
tӕt hѫn chính sách xã hӝi.
ĈӃn nay, tӍnh xây dӵng ÿѭӧc 906 (1990-1995) nhà tình nghƭa (1986-1990) xây ÿѭӧc 371
nhà), 913 sә tiӃt kiӋm vӟi 1,45 tӹ ÿӗng, 103 bà mҽ ViӋt Nam Anh hùng cӫa tӍnh ÿѭӧc phөng
(114[13]) 11 khu công nghi͏p: Biên Hòa 1 (thành l̵p tͳ 1963) di͏n tích 382 ha; Biên Hòa II (1993) di͏n tích 400 ha; khu
công nghi͏p AMATA (700 ha); Tuy H̩ (Nh˯n Tr̩ch) 2.800 ha; Gò D̯u (Long Thành) 236 ha; Sông Mây (Th͙ng Nh̭t) 850 ha; H͙
Nai (Th͙ng Nh̭t) 570 ha; Th̩nh Phú (Vƭnh C͵u) 250 ha; An Ph˱ͣc (Long Thành) 800 ha; Long Khánh 100ha; Tam Ph˱ͣc (Long
Thành ) 380 ha

24.10 Page 240

▲back to top


dѭӥng suӕt ÿӡi. Phong trào xóa ÿói giҧm nghèo phát triӇn tӯ 1993 ÿã huy ÿӝng ÿѭӧc 18,9 tӹ ÿã
cho 12.175 hӝ vay 17,7 tӹ ÿӗng. Ngân hàng nông nghiӋp ÿã cho hӝ nông dân nghèo vay vӕn 6,3
tӹ vӟi lãi suҩt ѭu ÿãi 1,2%/ tháng ÿӇ giúp hӑ có ÿiӅu kiӋn sҧn xuҩt phát triӇn ÿӡi sӕng.
Trong 10 năm, ÿӡi sӕng nhân dân tӯng bѭӟc ÿѭӧc cҧi thiӋn. Mӭc tiêu dùng trong dân
hàng năm tăng 8,3%.
Ngành y tӃ có nhiӅu tiӃn bӝ trong công tác phòng chӕng, ÿiӅu trӏ và chăm sóc sӭc khӓe
ban ÿҫu cho nhân dân. Trong 5 năm 1990-1995, tӍnh xây dӵng thêm 2 bӋnh viӋn, 35 trҥm xá
vӟi 512 giѭӡng. Nhѭ vұy ÿӃn nay, 163 xã phѭӡng có trҥm xá y tӃ, 200 tә y hӑc dân tӝc.
Tính ÿӃn 1995, toàn tӍnh có 15 bӋnh viӋn ÿa khoa, chuyên khoa, bӋnh viӋn huyӋn, 11
phòng khám khu vӵc, 1 trҥm vӋ sinh phòng dӏch, 163 trҥm y tӃ xã phѭӡng, 16 phòng chuҭn trӏ y
hӑc dân tӝc (200 tә), vӟi tәng sӕ 3.225 giѭӡng bӋnh, 2.991 y bác sƭ, dѭӧc sƭ, y tá, cán bӝ y tӃ.
Công tác văn hóa – thông tin, thӇ thao phát triӇn rӝng trong quҫn chúng. Phong trào xây
dӵng nӃp sӕng văn hóa mӟi phát triӇn tӯ cѫ quan, nhà nѭӟc xuӕng ÿӃn xã phѭӡng. VӅ thiӃt chӃ
văn hóa, năm 1995 có 9 thѭ viӋn vӟi sӕ ÿҫu sách 245.000. Sӕ sách xuҩt bҧn tăng lên 490.000
bҧn năm 1995. Báo, tҥp chí xuҩt bҧn tăng lên 4.200.000 bҧn các loҥi. Tuy nhiên vӅ chiӃu bóng
ӣ các rҥp, sӕ buәi chiӃu tӯ 16.856 buәi năm 1990, liên tөc giҧm xuӕng ÿӃn 1995 chӍ còn 300
buәi. ĈӃn năm 1995, tӍnh chӍ còn 2 ÿѫn vӏ văn nghӋ chuyên nghiӋp, sӕ buәi biӇu diӉn 227
buәi/1995 so vӟi 2.250 buәi/1990. Tuy nhiên, phong trào văn nghӋ quҫn chúng tӯ 1990 ÿӃn
1995 vүn duy trì và giành nhiӅu giҧi trong phong trào văn nghӋ quҫn chúng trong khu vӵc.
Hàng năm trong các ngày lӉ tӃt ÿӅu có tә chӭc triӇn lãm mӻ thuұt, ҧnh, hӝi hoa xuân… Phong
trào thӇ dөc thӇ thao quҫn chúng, tӯ 1990 phát triӇn rӝng trong lӟp thanh thiӃu niên và ngѭӡi
cao tuәi. Ngành thӇ dөc thӇ thao ÿѭӧc nguӗn tài trӧ tӯ các doanh nghiӋp hàng năm tә chӭc các
cuӝc thi chҥy viӋt dã, xe ÿҥp tay cҫm ngang, ÿua thuyӅn truyӅn thӕng trên sông Ĉӗng Nai, ÿua
mô tô… thu hút khá ÿông quҫn chúng tham gia. Vӟi thӇ thao chuyên nghiӋp, Ĉӗng Nai ÿóng
góp nhiӅu vұn ÿӝng viên có bҵng cҩp quӕc gia nhѭ cӡ vua (Hoàng Thanh Trang), Ĉӛ Thu Thҧo
(taewondo), Trҫn Xuân Hҧi (thӇ hình)…
Tӯ năm 1986, tӍnh bҳt ÿҫu thӵc hiӋn chѭѫng trình xã hӝi hóa giáo dөc. Tӯ năm 1990, vӟi
tӕc ÿӝ ÿô thӏ hóa và công nghiӋp hóa, dân sӕ Ĉӗng Nai tăng nhanh, sӕ lѭӧng hӑc sinh các cҩp
mӛi năm mӝt tăng gây nhiӅu khó khăn cho ngành trong viӋc tăng cѭӡng cѫ sӣ vұt chҩt, ÿào tҥo
giáo viên… Dӵa vào ngân sách nhà nѭӟc (chiӃm 30%/ hàng năm) và vӕn xã hӝi hóa, tӯ 1986-
1995, ngành ÿã duy trì ÿѭӧc chҩt lѭӧng dҥy và hӑc. Hӑc sinh bӓ hӑc giҧm 1,35%. Tính ÿӃn ÿҫu
1995 toàn tӍnh có 159/163 xã phѭӡng ÿѭӧc công nhұn xóa mù và phә cұp tiӇu hӑc. Toàn tӍnh
hiӋn nay có 16.387 giáo viên các cҩp, so ÿӏnh mӭc cӫa Bӝ còn thiӃu 2.500 giáo viên.
BҦNG TӘNG HӦP Vӄ GIÁO DӨC TOÀN TӌNH (1990-1995)
(CҦ 3 CҨP I, II, III)
Năm
1990
1991
1995
Trѭӡng
438
426
541
Lӟp
8.387
8.564
11.301
Phòng hӑc Hӑc sinh
4.870
311.613
4.687
328.291
6.501
411.212
Giáo viên
9.859
9.528
10.705
II.2.7. An ninh qu͙c phòng:

25 Pages 241-250

▲back to top


25.1 Page 241

▲back to top


Tӯ năm 1989 ÿӃn năm 1992, Công an Ĉӗng Nai ÿã phá vӥ hàng chөc vө án nhen nhóm
phҧn cách mҥng tiêu biӇu nhѭ các tә chӭc: Ĉҧng nhân dân ViӋt Nam (1991), Mһt trұn dân chӫ
trung lұp phi liên kӃt (1992), Mһt trұn liên minh dân chӫ dân quân phөc quӕc (11-1992). Trong
10 năm 1986-1995, Công an Ĉӗng Nai ÿã bҳt 2.403 ÿӕi tѭӧng phҥm pháp hình sӵ, phҧn ÿӝng,
phҥm án kinh tӃ…, kêu gӑi hàng trăm ÿӕi tѭӧng ra ÿҫu thú… Trên lƭnh vӵc an ninh kinh tӃ,
năm 1995, Công an Ĉӗng Nai ÿѭӧc nhân dân giúp ÿӥ phá vӥ tә chӭc làm bҥc giҧ liên tӍnh,
tham gia giҧi quyӃt viӋc ngѭӡi nѭӟc ngoài có hành vi nhөc mҥ công dân, vi phҥm pháp luұt
ViӋt Nam. Ba ÿѫn vӏ ÿѭӧc Quӕc hӝi tһng danh hiӋu Anh hùng lӵc lѭӧng vNJ trang: trҥi K4,
Phòng cҧnh sát hình sӵ, Công an thành phӕ Biên Hòa, và mӝt cá nhân ÿѭӧc tһng danh hiӋu Anh
hùng lӵc lѭӧng vNJ trang (ÿҥi tá HuǤnh Tҩn Minh).
Trên lƭnh vӵc quӕc phòng, các lӵc lѭӧng quân ÿӝi ÿӏa phѭѫng ÿã hoàn thành tӕt nghƭa vө
quӕc tӃ ӣ Kampuchia (1989). Công tác quân sӵ ÿӏa phѭѫng luôn ÿҥt chӍ tiêu, hàng năm ÿӅu
thӵc hiӋn tuyӇn quân theo luұt nghƭa vө ÿҥt 100% chӍ tiêu trên giao. Lӵc lѭӧng dân quân tӵ vӋ
ÿѭӧc xây dӵng khҳp các ÿѫn vӏ sҧn xuҩt quӕc doanh và xã phѭӡng; nhҩt là vӟi Công ty cao su
Ĉӗng Nai, mӛi nông trѭӡng ÿӅu xây dӵng 1 tiӇu ÿoàn dân quân tӵ vӋ ÿѭӧc huҩn luyӋn trang bӏ
ÿӇ bҧo vӋ nông trѭӡng sҹn sàng chiӃn ÿҩu. Công tác quân dӵ bӏ tiӃn hành hàng năm ÿҥt yêu
cҫu. Ĉһc biӋt phong trào an ninh quӕc phòng toàn dân vӟi sӵ kӃt hӧp chһt chӁ các lӵc lѭӧng vNJ
trang, công an, Mһt trұn và các ÿoàn thӇ xuӕng tӯng ÿӏa bàn khu phӕ, xã ҩp ÿã góp phҫn to lӟn
giӳ vӳng an ninh chính trӏ xã hӝi, tҥo ÿiӅu kiӋn cho kinh tӃ phát triӇn vӳng chҳc.
TÀI LIӊU THAM KHҦO
Ch˱˯ng I:
TiӃng ViӋt
1- Bùi Chí Hoàng:
- Ĉi͉u tra thám sát ÿ͓a ÿi͋m kh̫o c͝ h͕c Bà Què (Thu̵n H̫i),
NPHMVHCK, 1982, 137-139.
- Ĉ͓a ÿi͋m kh̫o c͝ h͕c Ĉ͛i Phòng Không và KͿ thu̵t ch͇ tác vòng tay ÿá Ĉ͛ng Nai, KCH, 4, 1988,
26-31.
- B˱ng B̩c - m͡t công c˱ͧng ch͇ t̩o vòng tay ÿá ͧ Ĉông Nam B͡, KCH, 3, 1992, 14-21.
- Ĉ̿c ÿi͋m phân b͙ cͯa các ÿ͓a ÿi͋m kh̫o c͝ h͕c mi͉n Ĉông Nam B͡, KHXH 14, IV, 1992, 366-70.
- B͙i c̫nh kinh t͇ xã h͡i thͥi ti͉n s͵ Ĉông Nam B͡, KHXH, 17/III, 1993,137-141.
- Giai ÿo̩n h̵u kǤ ÿ͛ng – s˯ kǤ s̷t mi͉n Ĉông Nam B͡, LAPTS, Tp.HCM, 1994
2- Bùi Chí Hoàng, Phҥm Quang Sѫn, HuǤnh Bá Thành, NguyӉn Văn Nhұm,
Ho̩t ÿ͡ng kh̫o c͝ h͕c năm 1990 ͧ Tây Ninh, NPHMVKCH, 1990, 15.
3- Bùi Kim Sѫn, VNJ Minh Thuұn, NguyӉn Giang Hҧi, Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Hai b͡ ÿàn ÿá mͣi phát
hi͏n ͧ Khánh S˯n (Phú Khánh), NPHMVKCH, 1987, 105-107.
4- Bùi ThiӃt, Ĉ͓a danh văn hóa Vi͏t Nam (ÿ͓a danh kh̫o c͝ h͕c), Hà Nӝi, 1996.
5- Cao Xuân Phә:

25.2 Page 242

▲back to top


- Nhͷng nh̵n ÿ͓nh lͣn hi͏n nay v͉ kh̫o c͝ h͕c Ĉông Nam Á, KCH, 17, 1976, 117.
- Nhͷng nh̵n thͱc lͣn cͯa th͇ giͣi v͉ thͥi ti͉n s͵ ͧ Ĉông Nam Á, KCH, I, 1977, 82-87.
6- Chӱ Văn Tҫn:
- Thͥi ÿ̩i ÿá cNJ ͧ Nam và Ĉông Nam Á cͯa P.I. Borissovsky, KCH, 11/12, 1971, 35-43.
- Nghƭa Bình mùa ÿi͉n dã 1978, NPHMVKCH, 1978, 193-195.
- V͉ văn hóa Sa HuǤnh, KCH, 1, 52-60.
- M˱ͥi năm nghiên cͱu kh̫o c͝ h͕c thͥi ÿ̩i kim khí ͧ Vi͏t Nam, KCH, 4, 1978, 17-19.
- Cây lúa và ngh͉ tr͛ng lúa x˱a ͧ Vi͏t Nam, KCH, 1, 1980, 43-51.
- V̭n ÿ͉ nông nghi͏p sͣm ͧ Vi͏t Nam và Ĉông Nam Á, KCH, 3, 1988, 29-41.
- 20 năm sau phát hi͏n Long Th̩nh, m͡t l̯n nͷa nhìn l̩i Sa HuǤnh, KCH, 1, 1997, 11-37.
7- DiӋp Ĉình Hoa:
- Kh̫o sát l̩i các di tích kh̫o c͝ ͧ Ĉ͛ng Nai, NPHMVKCH, 1977, 86-88.
- Ĉ͛ ÿ͛ng thau ͧ D͙c Chùa (Sông Bé) qua phân tích quang ph͝,
NPHMVKCH, 1977, 106-108.
- M͡t vài suy nghƭ v͉ ÿ͛ g͙m Ĉông S˯n, KCH, 3, 1977, 57-71.
- Ng˱ͥi Vi͏t c͝ ph˱˯ng Nam vào bu͝i bình minh ͧ thͥi kǤ d͹ng n˱ͣc,
KCH, 1, 1978, 61-69 (189:8-19).
- V͉ nhͷng hi͏n v̵t kim lo̩i ͧ bu͝i ÿ̯u thͥi ÿ̩i ÿ͛ng thau Vi͏t Nam,
KCH, 2, 1978, 10-20.
- Nghiên cͱu v͉ g͙m c͝ ͧ các t͑nh phía Nam, KCH, 3, 1978, 31-42.
- N͉n văn minh nông nghi͏p cͯa c˱ dân thͥi ÿ̩i ÿ͛ ÿ͛ng và s˯ kǤ thͥi ÿ̩i ÿ͛ s̷t ͧ mi͉n Ĉông Nam
b͡, DTH, 3, 1978, 1-13.
- Văn minh Ĉông S˯n Vi͏t Nam – văn minh tr͛ng lúa n˱ͣc cͯa ng˱ͥi Vi͏t c͝ trong b͙i c̫nh Ĉông
Nam Á (ÿӅ cѭѫng), Thông báo H͡i ngh͓ khoa h͕c Ĉông Nam Á l̯n I, Hà Nӝi, 1978.
- Vài c̫m nghƭ qua mùa ÿi͉n dã 1979 ͧ mi͉n Ĉông Nam b͡,
NPHMVKCH, 1979, 140-142.
- Tính h͏ th͙ng cͯa n͉n văn minh Ĉông S˯n và v̭n ÿ͉ ÿ͓a t̯ng h͕c,
NPHMVKCH, 1980, 91-98.
- G͙m c͝ hang Om phum (Lào), NOHMVKCH, 1980, 101-103.
- V͉ thành ph̯n hóa h͕c cͯa m͡t s͙ ÿ͛ g͙m c͝ ͧ các t͑nh phía Nam,
NPHMVKCH, 1980, 109-110.
- S͹ phát sinh và phát tri͋n ngh͉ tr͛ng lúa n˱ͣc ͧ ng˱ͥi Vi͏t c͝, KCH, 3, 1980, 18-27.
- Thành ph̯n hóa h͕c cͯa m͡t s͙ ÿ͛ g͙m c͝ liên quan ÿ͇n cái g͕i là văn hóa Sa HuǤnh,
NPHMVKCH, 1981, 125-127.
- Suy nghƭ v͉ Sa HuǤnh, TBKH, VBTLSVN, 1, 1983, 51-53.
8- DiӋp Ĉình Hoa, Lã Xuân Ĉӏnh, Ng˱ͥi gò B͛ng Thanh Hóa cách ÿây 4.000 năm, NPHMVKCH,
1981, 68-71.
9- DiӋp Ĉình Hoa, Trӏnh LӋ Thѭ:

25.3 Page 243

▲back to top


- Nghiên cͱu m͡t s͙ ÿ͛ g͙m c͝ mi͉n Ĉông Nam B͡ b̹ng ph˱˯ng pháp R˯nghen, NPHMVKCH, 1980,
106-108.
- Nghiên cͱu g͙m c͝ bu͝i ÿ̯u thͥi ÿ̩i ÿ͛ng thau b̹ng ph˱˯ng pháp R˯nghen, NPHMVKCH, 124-
125.
10- Dѭѫng Thanh HiӋt, Nghiên cͱu ÿá làm ÿàn huy͏n An S˯n (Thuұn Hҧi), NPHMVKCH, 1981,
144-147 (KHXH, 21, 111, 167-170).
11- Duy Nãi: Ĉ͉ c˱˯ng báo cáo khoa h͕c công trình “Phͭc ch͇ và ch͇ tác ÿàn ÿá Vi͏t Nam”, KHXH,
21, 1994, 111, 120-125.
12- Ĉһng Nghiêm Vҥn, DiӋp Ĉình Hoa, M̭y suy nghƭ v͉ ÿàn ÿá, NCNT, 1, 1987, 63-69.
13- Ĉһng Văn Thҳng:
- Nhͷng di tích thͥi ÿ̩i kim khí Tp.HCM, LAPTS, Tp. HCM, 1992
- Kh̫o sát di tích Gi͛ng Ph͏t (C̯n Giͥ - Tp.HCM), KCH, 1, 1994, 2-8.
14- Ĉһng Văn Thҳng, Hà Văn Lâm, Nhͷng chi͇c cu͙c ÿá ͧ B̫o tàng L͓ch s͵ Tp.HCM,
NPHMVKCH, 1984, 129-130.
15- Ĉһng Văn Thҳng, Phҥm Hӳu Mӻ, Ĉi͉u tra thám sát di ch͑ Gò Cát (Tp.HCM), NPHMVKCH,
1985, 120-121.
16- Ĉһng Văn Thҳng, VNJ Quӕc HiӅn, Khai qu̵t di tích Gi͛ng Cá V͛, (C̯n Giͥ, Tp.HCM), KCH, 2,
1995, 3-18.
17- Ĉào Linh Côn:
- Khai qu̵t d͙c Chùa ÿͫt 1 (Sông Bé), NPHMVKCH, 1977, 100-103.
- Khai qu̵t d͙c Chùa ÿͫt 1 (Sông Bé), KCH, 4, 1977, 29-31, (189: 50-54).
- Ĉi͉u tra L͡c Ninh (Sông Bé), NPHMVKCH, 1980, 123-125.
18- Ĉào Linh Côn, NguyӉn Duy TǤ, Ĉ͓a ÿi͋m kh̫o c͝ h͕c D͙c Chùa, Hà N͡i, 1993.
19- Ĉào Quý Cҧnh, NguyӉn Trung ChiӃn, “Li͉m Gò Mun” công cͭ hay vNJ khí?, KCH, 3, 1989, 36-
41.
20- Ĉӛ Bá NghiӋp - Phҥm Ĉӭc Mҥnh:
- Nhͷng phát hi͏n kh̫o c͝ h͕c cͯa nhân dân Ĉ͛ng Nai, NPHMVKCH,
1979, 137-140.
- Nhͷng phát hi͏n kh̫o c͝ h͕c mͣi nh̭t ͧ Ĉ͛ng Nai, TTKHKTĈN, 1, 1983, 6-8.
- V͉ nhóm qua ÿ͛ng mͣi phát hi͏n ͧ Long Giao (Ĉ͛ng Nai),
VHOEVCVHCOĈBSCL, 1984, 142-152.
21- Ĉӛ Bá NghiӋp, Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Phҥm Quӕc Quân, VNJ Quӕc HiӅn,
Ĉi͉u tra kh̫o c͝ h͕c vùng Xuân L͡c (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1979, 133-137.
22- Ĉӛ Bá NghiӋp, Phҥm Quang Sѫn, Ĉi͉u tra chͷa cháy kh̫o c͝ h͕c ͧ khu lòng h͛ Tr͓ An (Ĉ͛ng
Nai), NPHMVKCH, 145-148.
23- Ĉӛ Văn Ninh, Bàn v͉ hai chi͇c d̯m ÿá ͧ Draixi (Ĉ̷c L̷c), KCH, 4, 1977, 8-11.
24- Hà Văn Phùng:
- V̭n ÿ͉ luy͏n kim và ch͇ tác kim lo̩i thͥi kǤ d͹ng n˱ͣc ÿ̯u tiên, KCH, 3, 1981, 44-55.
- Văn hóa Gò Mun ͧ Vi͏t Nam – Hà N͡i, 1996.
25- Hà Văn Tҩn:

25.4 Page 244

▲back to top


- Văn hóa B̷c S˯n vͣi m͡t truy͉n th͙ng, m͡t bình tuy͇n,
NHVTTTVBTLSVNVVHBS, Hà Nӝi, 1969, 182-206.
- Núi Ĉ͕ và m͡t s͙ v̭n ÿ͉ v͉ thͥi ÿ̩i ÿ͛ ÿá cNJ ͧ Vi͏t Nam và Ĉông Nam Á - Nhͷng di tích cͯa con
ng˱ͥi thͥi t͙i c͝ trên ÿ̭t Vi͏t Nam, Hà Nӝi,
1973, 195-233.
- Ĉóng góp vào l͓ch s͵ m͡t ki͋u khuyên tai, KCH, 15, 1974, 19-32.
- Suy nghƭ v͉ Ĉông Nam Á thͥi c͝ qua các niên ÿ̩i cácbon phóng x̩ và nhi͏t huǤnh quang, TBKH, Sӱ
hӑc, VIII (vӅ lӏch sӱ Ĉông Nam Á), Hà Nӝi, 1975, 5-21.
- Khai qu̵t di ch͑ Bãi Phôi Ph͙i (Ngh͏ Tƭnh), NPHMVKCH, 1976, 119-122.
- V͉ tên g͕i “Văn hóa Ph˱ͣc Tân”, NPHMVKCH, 1977, 98-100.
- S˯ l˱ͫc l͓ch s͵ xã h͡i nguyên thͯy Vi͏t Nam, Tp.HCM,1977.
- Khuyên tai hai ÿ̯u thú ͧ Ĉông Nam Á và các n˯i khác, NPHMVKCH, 1978, 196-198.
- Ngh͏ Tƭnh trong thͥi ti͉n s͵ và s˯ s͵, KCH, 2, 1978, 21-29.
- V͉ mô hình C.Gornam và niên ÿ̩i xṷt hi͏n nông nghi͏p tr͛ng lúa ͧ Ĉông Nam Á, KCH, 2, 1980, 4-
10.
- Tͳ Bàu Tró ÿ͇n Sa HuǤnh, NPHMVKCH, 1980, 142-144.
- Les nouvelles recherches sur le prehistoroque protohistprique au Vietnam, BEFEO, 1980, 68.
- Les boucles dõoréilles bicéphales à Sa Huynh, Ĉong Son et dans lõAsie du Sud – Est – Cahiers
dõétudes Vietnamiennes, Université de Paris, VII, 4, 1980, 62-70.
- Suy nghƭ v͉ Sa HuǤnh và tͳ Sa HuǤnh, TBKH, 1, 45-50.
- Mi͉n Nam Vi͏t Nam trong b͙i c̫nh ti͉n s͵ Ĉông Nam Á, KCH, 3, 1985, 5-10.
- Ĉ͓a hình nhͷng di tích thͥi ÿ̩i kim khí ͧ Vi͏t Nam, KCH, 4, 1987, 31-35.
- M͡t s͙ v̭n ÿ͉ ti͉n s͵ Camphuchia, KCH, ½, 1988, 48-54.
- Yazhang in Vietnam, ACSCNG, 1994, 451-454.
- Lͥi khai m̩c H͡i ngh͓ thông báo kh̫o c͝ h͕c l̯n thͱ 31, NPHMVKCH, 1996.
- Cb, V͉ kh̫o c͝ h͕c ti͉n s͵ Ĉông Nam Á, Hà Nӝi, 1983.
- Cb, Văn hóa Ĉông S˯n ͧ Vi͏t Nam, Hà Nӝi, 1996.
26- Hà Văn Tҩn, Trӏnh Dѭѫng:
- Khuyên tai hai ÿ̯u thú ͧ Xuân An (Ngh͏ Tƭnh), NPHMVKCH, 1976, 301-302.
- Khuyên tai hai ÿ̯u thú và quan h͏ Ĉông S˯n – Sa HuǤnh, KCH, 4, 1977, 62-67.
27- Hӗ Khҳc Bӱu, Ĉinh Văn Hҥnh, Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Nhͷng di v̵t ÿá ti͉n s͵ - s˯ s͵ mͣi phát hi͏n
ͧ Bà R͓a – VNJng Tàu, NPHMVKCH, 1993, 74-75.
28- Hoàng Văn Dѭ, Ĉһng Hӳu Lѭu, Th̩ch anh – nguyên li͏u ch͇ tác công cͭ cͯa ng˱ͥi ti͉n s͵,
KCH, 2, 1979, 25-30.
29- Hoàng Xuân Chinh:
- Ho̩t ÿ͡ng kh̫o c͝ h͕c năm 1977, NPHMVKCH, 1977, 5-11.
- Thͥi ÿ̩i ÿá ͧ các t͑nh phía Nam, KCH, 1, 1978, 29-34 (189: 25-31).
- Ho̩t ÿ͡ng kh̫o c͝ h͕c năm 1978, NPHMVKCH, 1978, 11.
- Ĉông Nam Á, m͡t khu v͹c văn hóa ÿá cu͡i – Thông báo HNKH Ĉông Nam Á l̯n I, Hà Nӝi, 1978.

25.5 Page 245

▲back to top


- Ho̩t ÿ͡ng kh̫o c͝ h͕c năm 1979, NPHMVKCH, 1979, 4-10.
- Ho̩t ÿ͡ng kh̫o c͝ h͕c năm 1980, NPHMVKCH, 1980, 69.
- M͡t rìu tay trong văn hóa S˯n Vi, KCH, 2, 1981, 15-18.
- Ho̩t ÿ͡ng kh̫o c͝ h͕c năm 1982, NPHMVKCH, 1982, 15-18.
- Ĉông Nam B͡ - m͡t trung tâm văn hóa thͥi ÿ̩i kim khí – VHOEVCHCoĈBSCL, 1984, 93-98.
- Văn hóa Óc Eo – Văn hóa ngh͏ thu̵t, 2/3, 1984, 47-49.
- Ho̩t ÿ͡ng kh̫o c͝ năm 1984, NPHMVKCH, 1984, 4-11.
- Ho̩t ÿ͡ng kh̫o c͝ năm 1986, NPHMVKCH, 7, 1986.
- Văn hóa Ĉông S˯n và các trung tâm văn hóa thͥi ÿ̩i kim khí ͧ Vi͏t Nam, KCH, 3, 1979, 40-48.
- The Dong Son culture and cultural centres in the Metal Age in Vietnam, AP, 1984, 55-65.
31- Hoàng Xuân Chinh, NguyӉn Khҳc Sӱ:
- Ĉi͉u tra kh̫o c͝ h͕c ͧ m͡t s͙ vùng gi̫i phóng Tây Nguyên, KCH, 17, 1976, 15-16.
- Ĉ͓a ÿi͋m h̵u kǤ ÿá mͣi C̯u S̷t, KCH, 4, 1977, 12-18.
32- Hoàng Xuân Chinh, NguyӉn Khҳc Sӱ, Phҥm Quang Sѫn, Khai qu̵t ÿ͓a ÿi͋m h̵u kǤ ÿá mͣi
C̯u S̷t (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1977, 82-84.
33- Hoàng Xuân Chinh, NguyӉn Lân Cѭӡng, M˱ͥi năm nghiên cͱu kh̫o c͝ h͕c thͥi ÿ̩i ÿá cNJ ͧ
Vi͏t Nam, KCH, 4, 1978, 12-14.
34- Hoàng Xuân Chinh, NguyӉn Văn Bình, Ĉi͉u tra kh̫o c͝ h͕c thͥi ÿ̩i ÿã cNJ ͧ Ĉ͛ng Nai, Sông
Bé, NPHMVKCH, 1978, 32-44.
35- HuǤnh Trung - Phҥm Ĉӭc Mҥnh, K͇t qu̫ giám ÿ͓nh th̩ch h͕c cͯa ÿ͓a ÿi͋m kh̫o c͝ h͕c B˱ng
B̩c (Bà R͓a – VNJng Tàu) qua kính hi͋n vi phân c͹c, NPHMVKCH, 1995, 181-185.
36- Lâm Mӻ Dung, Trҫn Quӕc Vѭӧng, Trҫn Minh Trí, K͇t qu̫ kh̫o sát kh̫o c͝ h͕c ÿ͓a ÿi͋m Ĉ͛i
Tr̫ng Quân (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1966.
37- Lê Trung, NguyӉn Văn Hiên, M͡t nhóm hi͏n v̵t ÿá ͧ Biên Hòa, KCH, 18, 1976, 54-60.
38- Lê Trung Khá:
- V͉ ÿá cNJ vùng Xuân L͡c (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1976, 42-45.
- Nhͷng công cͭ ÿá cNJ mͣi phát hi͏n ͧ mi͉n Ĉông Nam B͡, NPHKCHOMN, 1978, 23-50.
- Công cͭ ÿá cNJ mͣi phát hi͏n ͧ mi͉n Ĉông Nam B͡, NPHMVKCH, 1978, 29-32.
- Di c͙t ng˱ͥi c͝ ͧ An S˯n (Long An), NPHMVKCH, 1978, 236-140.
- Qu̯n th͋ ÿ͡ng v̵t ͧ Bình Ĉa (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 132-133.
- M͡t s͙ nh̵n ÿ͓nh v͉ con ng˱ͥi và qu̯n ÿ͡ng v̵t thͥi ti͉n s͵ và s˯ s͵ ͧ Ĉông D˱˯ng, NPHMVKCH,
31-34.
- Nghiên cͱu qu̯n ÿ͡ng v̵t ͧ hai di ch͑ kh̫o c͝ h͕c An S˯n và R̩ch Núi, KCH, 4, 3-12.
- Sài Gòn thͥi ti͉n s͵ - Ĉ͓a chí văn hóa Tp.HCM, 13-77.
39- Lê Trung Khá, NguyӉn Vҥn Thuұn, di tích thͥi ÿ̩i ÿá cNJ Gò Trá (Nghƭa Bình), NPHMVKCH,
1979, 21-22.
40- Lê Cҭm Tú, M̭y ý ki͇n v͉ công trình “Phͭc ch͇ và ch͇ tác ÿàn ÿá”, KHXK, 21, III, 1994, 148-
149.
41- Lê Xuân DiӋm:
- Ho̩t ÿ͡ng kh̫o c͝ h͕c mi͉n Nam Vi͏t Nam, NPHMVKCH, 1976, 16-22.

25.6 Page 246

▲back to top


- Nhͷng khuôn ÿúc ÿ͛ng c͝ ͧ vùng sông Ĉ͛ng Nai, KCH, 4, 1977, 44-48.
- Khái quát nhͷng phát hi͏n mͣi cͯa kh̫o c͝ h͕c ͧ mi͉n Nam, NPHKCHOMN, 1978, 6-13.
- Khai qu̵t An S˯n (Ĉͱc Hòa – Long An), NPHKCHOMN, 1978, 51-80.
- Khai qu̵t di tích An S˯n (Long An), NPHMVKCH, 1978, 231-233.
- Di tích kh̫o c͝ h͕c H˱ng Th͓nh (Th͙ng Nh̭t - Ĉ͛ng Nai), NPHKCHOMN, 1978, 166-178.
- Di tích kh̫o c͝ H˱ng Th͓nh (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1978, 213-215.
- Ho̩t ÿ͡ng kh̫o c͝ h͕c ͧ các t͑nh phía Nam năm 1979, NPHMVKCH, 1979, 12-16.
- Quan h͏ văn hóa truy͉n th͙ng Vi͏t Nam – Campuchia trong thͥi kǤ ti͉n s͵ và s˯ s͵, HNKHVQHVN
– CPCTLS, Tp.HCM, 1980, 7-14.
- Kh̫o c͝ h͕c thͥi ti͉n s͵ và s˯ s͵ mi͉n Nam - S͵ h͕c, 2: Nhͷng v̭n ÿ͉ khoa h͕c l͓ch s͵ ngày nay,
1981, 160-168.
- Vài nét v͉ con ÿ˱ͥng phát tri͋n kinh t͇ - văn hóa trong bu͝i ÿ̯u l͓ch s͵ cͯa vùng ÿ͛ng b̹ng sông
C͵u Long, Hà Nӝi, 1982, 41-50.
- V͉ các văn hóa c͝ ͧ ÿ͛ng b̹ng sông C͵u Long, VHOEVCVHCOĈBSCL, 1984, 43-59.
- Vài nét v͉ con ÿ˱ͥng phát tri͋n – văn hóa trong bu͝i ÿ̯u l͓ch s͵ cͯa ÿ͛ng b̹ng sông C͵u Long -
M̭y ÿ̿c ÿi͋m văn hóa ÿ͛ng b̹ng sông C͵u Long, ViӋn Văn hóa, Hà Nӝi, 40-52, (Nhà xuҩt bҧn tәng
hӧp Hұu Giang 1987, 40-52) Hà Nӝi, 1984, 40-52.
- Ĉàn ÿá - m͡t nh̩c cͭ c͝ ͧ ÿ͛ng b̹ng Nam b͡, KCH, I, 1985, 29-36 (1984. KHXH, 21, III, 171-180).
- KͿ thu̵t và ngh͏ thu̵t làm ÿàn, KCH, 3, 1985, 11-23.
- Thành t͹u cͯa Ban Kh̫o c͝ h͕c cͯa các t͑nh phía Nam m˱ͥi năm qua, KCH, 4, 1985, 46-65.
- Tͳ nhͷng phát hi͏n mͣi v͉ kh̫o c͝ h͕c ͧ l˱u v͹c sông Ĉ͛ng Nai, NPHMVKCH, 1986, 203-204.
- Nh̵n thͱc v͉ văn hóa c͝ Ĉ͛ng Nai, KCH, I, III, 1989, 66-92
- Some, remark on the Bronze culture in the Lower Basin of the Dong Nai River – Ancient Cultures of
South China and Neighbouring Regions. The Chinese Unversity of Hong Kong, 1994, 455-470.
- The post – Neolithic Culture in the Lower Basin of the Dong Nai River Southern Vietnam Gallery.
The University of Hong Kong, 1955, 41-48.
42- Lê Xuân DiӋm, NguyӉn Văn Long, Ĉàn ÿá Bình Ĉa, Ĉӗng Nai, 1983.
43- Lê Xuân DiӋm, Phҥm Quang Sѫn, Bùi Chí Hoàng (Bùi Phú Mӻ, NguyӉn Văn Long, Phҥm
Ĉӭc Mҥnh, Ĉӛ Bá NghiӋp, Lѭu Văn Du), Kh̫o c͝ Ĉ͛ng Nai thͥi ti͉n s͵, Ĉӗng Nai, 1991.
44- Lѭ Nhҩt VNJ, V͉ vi͏c ch͇ tác ÿàn ÿá Vi͏t Nam, KHXK, 21, III, 1944, 141-142.
45- Lѭѫng Ninh:
- V͉ m͡t phong tͭc chôn c̭t ÿi͋n hình cͯa c˱ dân Sa HuǤnh, KCH, 3, 1981, 56-61.
- Văn hóa c͝ ÿ͛ng b̹ng sông C͵u Long trong quan h͏ khu v͹c và t͡c ng˱ͥi, VHOEVCVHCĈBSCL,
1984, 247-259.
- K͇t qu̫ b˱ͣc ÿ̯u cͯa công tác nghiên cͱu Nam B͡, KCH, 4, 1996, 60-66.
46- Lѭu Ánh TuyӃt, M͡ c͹ th̩ch Hàng Gòn (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1982, 150-152.
47- Lѭu Trҫn Tiêu, Nh̵n thͱc v͉ kh̫o c͝ h͕c ÿ͛ng b̹ng sông C͵u Long tͳ nhͷng t˱ li͏u cͯa Vi͏n
B̫o tàng L͓ch s͵ Vi͏t Nam, VHOEVCVHCOĈBCL, 1984, 159-165.
48- Lѭu Văn Du, Phát hi͏n di tích B˱ng B̩c (Châu Thành - Ĉ͛ng Nai), Ĉӗng Nai, 1984, 10.

25.7 Page 247

▲back to top


49- Lѭu Văn Du, NguyӉn Giang Hҧi, Trͧ l̩i Ĉ͛ng Nai mùa ÿi͉n dã 1991, NPHMVKCH, 1991, 19-
21.
50- Ngô Ĉông Hҧi, V͉ vi͏c phͭc ch͇ ÿàn ÿá c͝ và làm ÿàn ÿá mͣi, KHXH, 21, III, 1994, 138-140.
51- Ngô Ĉӭc Thӏnh:
- M͡t s͙ dͭng cͭ thu ho̩ch lúa c͝ nh̭t, TBKHTBKH, 1986, 8-13.
- V͉ các công cͭ g̿t thͥi ÿ̩i ÿá và kim khí ͧ Vi͏t Nam và Ĉông Nam Á, KCH, 2, 1988, 21-30.
52- Ngô Sӻ Hӗng:
- Bình Châu (Nghƭa Bình) d̩ng di tích mͣi thͥi ÿ̩i ÿ͛ng ven bi͋n mi͉n Trung, KCH, I, 1980, 68-74.
- M͡ vò ͧ Vi͏t Nam – t˱ li͏u và nh̵n thͱc, KCH, 3, 1988, 42-58.
- Les traditions de la culture de Sa Huynh au Vietnam, EV, 2 (120), 1996, 37-47.
- Traditions of Sa Huynh culture in VietNam, VS, 31, 1996.
53- Ngô Sӻ Hӗng, Phҥm Quӕc Quân, M͡ vò Ĉông Nam Á, TBKH, 1994, 58-7.
54- Ngô ThӃ Phong:
- Some archaeological questions of Norther Vietnamese Areas in relation to Austronesian origins, AP,
XXV, I, 1988, 147-152.
- G͙m bôi nh͹a cây - m͡t hi͏n t˱ͫng ÿáng l˱u ý trong kͿ thu̵t g͙m c͝ truy͉n ͧ Vi͏t Nam và Ĉông
Nam Á, NPHMVKCH, 1994, 207-209.
- Giai ÿo̩n ÿá mͣi – s˯ kǤ kim khí ͧ Vi͏t Nam và Ĉông Nam Á, LAPTS, Hà Nӝi, 1996.
55- Ngô ThӃ Phong, NguyӉn ViӋt, Suy nghƭ v͉ nông cͭ thu ho̩ch thͥi Hùng V˱˯ng, NPHMVKCH,
1978, 274-276.
56- NguyӉn Công Bҵng, Trӏnh Căn, Quang Văn Cұy, VNJ Quӕc HiӅn, Phҥm Văn Hoán, Ngô ThӃ
Phong, Văn hóa Xóm C͛n vͣi ti͉n s͵ và s˯ s͵ Khánh Hòa, Nha Trang, 1993.
57- NguyӉn Công Bình:
- V͉ h͡i ngh͓ thông báo k͇t qu̫ kh̫o c͝ h͕c ͧ mi͉n Nam năm 1976 – 1978, NPHKCHOMN, 1978, 1-
3.
- Lͥi k͇t thúc h͡i ngh͓, VHOEVCVHCOĈBCL, 1984, 34-42.
58- NguyӉn Công Bình, Lê Xuân DiӋm, Kh̫o c͝ h͕c mi͉n Nam sau ba năm gi̫i phóng, KCH, 4,
1978, 23-24.
59- NguyӉn Công Bình, Lê Xuân DiӋm, Mҥc Ĉѭӡng, Văn hóa và c˱ dân ÿ͛ng b̹ng sông C͵u Long,
Hà Nӝi, 1983.
60- NguyӉn Duy TǤ:
- Ĉ͓a ÿi͋m kh̫o c͝ h͕c Ĉa Cai (Thu̵n H̫i), NPHMVKCH, 1982, 140-142.
- G͙m “sͳng bò” là gì?, NPHMVKCH, 1986, 222.
- K͇t qu̫ phân tích quang ph͝ nhͷng chi͇c rìu ÿ͛ng ͧ Hi͏p Hòa (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1987,
111-112.
- Nhͷng nghiên cͱu mͣi v͉ văn hóa Sa HuǤnh ͧ Vi͏t Nam, KHXH, 11, 1, 1992, 43-48.
61- NguyӉn Duy TǤ, Bùi Chí Hoàng, Khai qu̵t ÿàn ÿá trên ÿ͑nh D͙c G̩o (Phú Khánh),
NPHMVKCH, 1981, 137-139 (1994. KHXH, 21, 160-161).
62- NguyӉn Ĉәng Chi, V͉ m͡t hi͏n v̵t thu͡c thͥi ÿá cNJ tìm th̭y ͧ Xuân l͡c, NPHMVKCH, 1976, 46-
47.

25.8 Page 248

▲back to top


63- NguyӉn Ĉӭc Thҳng, Ĉ̿c ÿi͋m th̩ch h͕c cͯa các công cͭ b̹ng ÿá qua các di ch͑ kh̫o c͝ ÿã phát
hi͏n ͧ Ĉ͛ng Nai, TTKHKTĈN, 2, 1986, 17-19.
64- NguyӉn Giang Hҧi:
- Di ch͑ Cái Lăng (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1996.
- Di ch͑ kh̫o c͝ h͕c R̩ch Lá (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1996.
- Ngh͉ luy͏n kim ÿ͛ng ͧ mi͉n Ĉông Nam B͡ trong thͥi ÿ̩i ÿ͛ng - s̷t sͣm Vi͏t nam, LAPTS, Hà Nӝi,
1996.
65- NguyӉn Giang Hҧi, Phҥm Ĉӭc Mҥnh:
- Tͳ khuôn ÿúc ÿ͛ng B˱ng B̩c (Ĉ͛ng Nai), suy nghƭ v͉ khuôn ÿúc thͥi c͝ ͧ Vi͏t Nam, NPHMVKCH,
1987, 103-105.
- Thêm vài phát hi͏n kh̫o c͝ h͕c ͧ Ĉ͛ng Nai, NPHMVKCH, 1993, 109-110.
- Phân tích thành ph̯n hͫp kim m͡t s͙ ÿ͛ ÿ͛ng Ĉông Nam B͡, NPHMVKCH, 1996.
66- NguyӉn Khҳc Sӱ:
- Kh̫o c͝ h͕c ÿá cNJ Vi͏t Nam – thành t͹u, v̭n ÿ͉ và tri͋n v͕ng, KCH, 4, 1993, 38-39.
- Các di tích kh̫o c͝ h͕c ti͉n s͵ - giá tr͓ - th͹c tr̩ng - lͥi bình, NCĈNA, 3, 1996, 26-32.
67- NguyӉn Kim Dung:
- Các trung tâm ch͇ tác ÿá trong thͥi ÿ̩i ÿ͛ng thau Vi͏t Nam, KCH, 2, 1994, 59-71.
- Công c˱ͧng và kͿ thu̵t ch͇ tác ÿ͛ trang sͱc b̹ng ÿá thͥi ÿ̩i ÿ͛ng thau ͧ Vi͏t Nam, Hà Nӝi, 1996.
- Tͳ m͡t s͙ công cͭ ÿá có ḓu v͇t th͝ hoàng ͧ di ch͑ Bình Ĉa (Ĉ͛ng Nai), suy nghƭ v͉ tính ÿa chͱc
năng cͯa công cͭ ÿá ti͉n s͵ Ĉông Nam B͡, NPHMVKCH, 1996.
68- NguyӉn Kim Dung, Trӏnh Căn, Ĉһng Văn Thҳng, VNJ Quӕc HiӅn, NguyӉn Thӏ Hұu, Ĉ͛ trang
sͱc trong các m͡ chum ͧ C̯n Giͥ (Tp.HCM), KCH, 2, 1995, 27-44.
69- NguyӉn Kim Dung, Trӏnh Sinh, VNJ Quӕc HiӅn, K͇t qu̫ phân tích quang ph͝ m̳u ÿ͛ng ͧ di ch͑
Gi͛ng Cá V͛, NPHMVKCH, 1994, 184-185.
70- NguyӉn Lân Cѭӡng:
- Nghiên cͱu nhͷng di c͙t ng˱ͥi c͝ tìm th̭y ͧ hai ÿ͓a ÿi͋m Gi͛ng Ph͏t, Gi͛ng Cá V͛, huy͏n C̯n Giͥ
(Tp.HCM), KCH, 2, 1995, 20-26.
- Ĉ̿c ÿi͋m nhân chͯng c˱ dân văn hóa Ĉông S˯n ͧ Vi͏t Nam, Hà Nӝi, 1996.
71- NguyӉn Mҥnh Lӧi, Th͵ tìm n˱ͣc H͛ Tôn, NPHMVKCH, 1977, 119-121.
72- NguyӉn Mҥnh Lӧi, Ĉӛ Bá NghiӋp, Khai qu̵t Su͙i Ch͛n (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1978, 223-
227.
73- NguyӉn Mҥnh Lӧi, Ĉӛ Bá NghiӋp, NguyӉn Văn Long, Khai qu̵t di tích kh̫o c͝ Su͙i Ch͛n
(Xuân L͡c - Ĉ͛ng Nai), NPHKCHOMN, 1978, 179-195.
74- NguyӉn Quang QuyӅn, Báo cáo k͇t qu̫ nghiên cͱu các di c͙t ͧ Long An (M͡c Hóa và An S˯n),
NPHMVKCH, 1990, 116-118.
75- NguyӉn Thanh Châu, Dѭѫng Thanh HiӋt, Báo cáo ÿ͓a ch̭t v͉ ÿàn ÿá Bình Ĉa (Ĉ͛ng Nai),
NPHMVKCH, 1980, 133-136.
76- NguyӉn Thành Mӻ - NguyӉn Văn Hҧo, Di ch͑ Sen Mô no rôm, NPHMVKCH, 1982, 131-132.
77- NguyӉn Thành Trai, Di tích Bình Châu trong hay bên văn hóa Sa HuǤnh?, KCH, 2, 1985, 39-48.
78- NguyӉn Thӏ Hұu, Di tích m͡ chum mi͉n Ĉông Nam B͡ - nhͷng phát hi͏n mͣi t̩i C̯n Giͥ
(Tp.HCM), LATPS, Tp.HCM, 1996.

25.9 Page 249

▲back to top


79- NguyӉn Thӏ Hұu, Phҥm Quang Sѫn, Lѭu Ánh TuyӃt, Ĉi͉u tra và ÿào thám sát di ch͑ kh̫o c͝
h͕c Gò Me (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1982, 153-155.
80- NguyӉn Trung ChiӃn – Ĉào Quý Cҧnh, L˱ͩi cu͙c ÿá mͣi phát hi͏n ͧ QuǤnh Nghƭa (Ngh͏ Tƭnh),
NPHMVKCH, 1981, 134.
81- NguyӉn Trung Ĉӛ, Di tích thành ÿ̭t hình tròn ͧ L͡c Ninh (Sông Bé), VHOEVCVHĈBCL, 1984,
136-141.
82- NguyӉn Trѭӡng KǤ:
- B˱ͣc ÿ̯u tìm hi͋u ngh͉ thͯy tinh ͧ n˱ͣc ta, KCH, 1, 1983, 47-64.
- Trͧ l̩i v̭n ÿ͉ thͯy tinh c͝ ͧ Vi͏t Nam, KCH, 1990, 71-79.
- Ĉ͛ thͯy tinh c͝ ͧ Vi͏t Nam, Hà Nӝi, 1996.
83- NguyӉn Văn Ĉoàn, VNJ Quӕc HiӅn, Di ch͑ Cái Lăng (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1995, 232-233.
84- NguyӉn Văn Hҧo:
- Rìu và bôn có vai trong văn hóa H̩ Long, KCH, 3, 1978, 18-27.
- M˱ͥi năm nghiên cͱu kh̫o c͝ h͕c thͥi ÿ̩i ÿá mͣi ͧ Vi͏t Nam, KCH, 4, 1978, 14-17.
85- NguyӉn Văn Long:
- Phát hi͏n ÿ͓a ÿi͋m kh̫o c͝ h͕c D͙c Chùa (Sông Bé), NPHMVKCH, 1976, 130-132.
- Di ch͑ Gò Ĉá (hay Gò Chùa) ͧ MͿ l͡c (Sông Bé), NPHMVKCH, 1977, 84-86.
- Khai qu̵t di tích Bình Ĉa (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1980, 126-130.
- Nhͷng công trình ÿ̭t ÿ̷p c͝ hình tròn phía B̷c Sông Bé, KCH, 1, 1986, 26-32..
86- NguyӉn Văn Long, Ĉӛ Bá NghiӋp, Di ch͑ Cái V̩n (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1977, 179-180.
87- NguyӉn Văn Long, Lê Công Tâm, Ĉi͉u tra kh̫o c͝ h͕c vùng lòng h͛ thͯy ÿi͏n Tr͓ An (Ĉ͛ng
Nai), NPHMVKCH, 1986, 213-318.
88- NguyӉn Văn Long, Lê Trung Khá:
- V͇t tích ÿá cNJ mͣi phát hi͏n ͧ Ĉ͛ng Nai, Sông Bé, NPHMVKCH, 1997, 28-30.
- V͉ nhͷng hi͏n v̵t thͥi ÿá cNJ mͣi tìm th̭y ÿ˱ͫc ͧ V˱ͥn DNJ (Sông Bé) và Gia Tân (Ĉ͛ng Nai), KCH,
4, 1977, 4-7 (189: 32-34).
89- NguyӉn Văn Long, Lѭu Văn Du, NguyӉn Hӗng Ân, Phát hi͏n di tích kh̫o c͝ h͕c Xã l͡ 25
(Th͙ng Nh̭t - Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1993, 157.
90- NguyӉn Văn Long, Phҥm Quang Sѫn, Ĉi͉u tra thám sát di tích kh̫o c͝ V͓nh Bà KǤ (Sông Bé),
NPHMVKCH, 1982, 143-145.
91- NguyӉn Văn Lý, M͡t s͙ nh̵n xét b˱ͣc ÿ̯u qua ÿͫt khai qu̵t di ch͑ kh̫o c͝ h͕c B˱ng B̩c,
TTKHKTĈN, 3, 1986, 17-20.
92- NguyӉn ViӋt, B˱ͣc ÿ̯u nghiên cͱu ph˱˯ng thͱc g̿t lúa thͥi Hùng V˱˯ng, KCH, 2, 1980, 13-30.
93- NguyӉn Xuân HiӇn, Ngh͉ tr͛ng lúa c͝ ͧ Óc Eo, VHOEVCVHĈBCL, 1984, 239-246.
94- NISMURA MARANARI, 1995. Nh̵n xét s˯ b͡ v͉ ÿ͛ g͙m thͥi ÿ̩i ÿá mͣi và kim khí ͧ Ĉ͛ng
Nai, Long An, NPHMVKCH, 91-95.
95- NISMURA MARANARI, Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Bùi Phát DiӋm, Vѭѫng Thu Hӗng, 1996. Ĉi͉u tra
thám sát l̯n 1 ͧ t͑nh Long An, NPHMVKCH.
96- Phҥm Ĉӭc Mҥnh:
- Ĉi͉u tra Gò Ĉá (Sông Bé), KCH, 4, 1977, 22-28 (189: 43-49).

25.10 Page 250

▲back to top


- Phát hi͏n công cͭ ÿá cNJ ͧ Bình Xuân (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1979, 20.
- Nhͷng hi͏n v̵t mang ḓu ̭n Hòa Bình - B̷c S˯n ͧ Su͙i Ch͛n (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1979, 52-
54.
- Văn hóa D͙c Chùa – giai ÿo̩n phát tri͋n cao cͯa trung tâm kim khí Ĉông Nam B͡,
VHOEVCVHCOĈBCL, 1984, 106-121.
- Qua ÿ͛ng Long Giao – s˱u t̵p vNJ khí ÿ̿c s̷c cͯa ng˱ͥi c͝ Ĉ͛ng Nai, TTKHKTĈN, 4, 1984, 18-22
- Qua ÿ͛ng Long Giao (Ĉ͛ng Nai), KCH, 1, 1985, 37-68.
- Th͵ bàn v͉ s͹ phân công lao ÿ͡ng và chuyên môn hóa cͯa các ngành thͯ công c˯ b̫n trong giai
ÿo̩n ÿ͛ng phát tri͋n ͧ Ĉông Nam B͡, NPHMVKCH, 1985, 92-97.
- V͉ không gian văn hóa Sa HuǤnh, NPHMVKCH, 1985, 126-129.
- Thám sát ÿ͓a ÿi͋m B˱ng B̩c ͧ huy͏n Châu Thành (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1985, 118-119.
- B˱ng B̩c – di tích kh̫o c͝ h͕c mͣi l̩ vͳa phát hi͏n ͧ Châu Thành (Ĉ͛ng Nai), TTKHKTĈN, 2,
1985, 29-32.
- Suy nghƭ v͉ “không gian văn hóa” cͯa Sa HuǤnh và v͉ Sa HuǤnh, KCH, 3, 1985, 31-46.
- Ĉ͛ g͙m ͧ Su͙i Linh (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1986, 205-209.
- Phát hi͏n kh̫o c͝ h͕c ͧ Cù Lao Ph͙ (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1987, 108-109.
- Cͭm di tích Thu̵n H̫i trong h͏ th͙ng Sa HuǤnh, KCH, 2, 1987, 36-47.
- Nhͷng di tích kh̫o c͝ h͕c nguyên thͯy ͧ mi͉n Ĉông Nam B͡ (Vi͏t Nam) trong Thiên niên kͽ II – I
tr,CN (chͷ Nga), LATPS Leningrad, Liên Xô, 1991.
- L͓ch s͵ nghiên cͱu kh̫o c͝ h͕c thͥi ti͉n s͵ Ĉông Nam B͡, KHXH, 13/III, 1992,
47-52.
- G͙m tô màu ͧ Ĉông Nam B͡, KHXH, 14/IV, 1992, 71-77.
- G͙m màu trong văn hóa ti͉n s͵ Ĉ͛ng Nai (Vi͏t Nam) và trong bình di͏n r͡ng h˯n, NCĈNA, 3/12,
1993, 34-42.
- Research Summary, SAAIN, issue 3, Michigan USA, 1993, 10-11.
- Research Summary, SAAIN, issue 5, Michigan USA, 1993, 13-14.
- M͡t t˱ͫng thú b̹ng ÿ͛ng thau mͣi l̩ tìm th̭y ͧ Long Giao (Xuân L͡c), TTKHCNVMT, 2, 1994, 24-
26.
- Ti͉n s͵ Ĉông Nam B͡ (Vi͏t Nam) - m͡t th͇ kͽ khám phá và thành qu̫, NCLS, 6 (277), 1994, 12 -20.
- Giao l˱u và h͡i tͭ, thành t͙ cͯa b̫n s̷c văn hóa c͝ ͧ Vi͏t Nam trong thͥi ÿ̩i kim khí, KCH, 4,
1994, 17-27.
- V͉ s˱u t̵p công cͭ lao ÿ͡ng và vNJ khí thͥi ti͉n s͵ ͧ mi͉n Ĉông Nam B͡, KHXH, 21/III, 1994, 83-88.
- Ho̩t ÿ͡ng cͯa trung tâm nghiên cͱu kh̫o c͝ h͕c mi͉n Nam 1994-1995, NPHMVKCH, 1995, 26-29.
- Phát hi͏n mͣi v͉ ÿ͛ ÿá S˯n Vi ͧ Lâm Ĉ͛ng, NPHMVKCH, 1995, 82.
- Nhͷng công cͭ cu͡i ghè ÿ̯u tiên thu͡c h̵u kǤ ÿá cNJ cͯa Nam Tây Nguyên, KCH, 4, 1995, 15-25.
- S͹ phát tri͋n cͯa phͱc h͏ văn hóa c͝ trong thͥi gian và trong không gian, KHXH, 24/II, 1995, 109-
116.
- V͉ khuynh h˱ͣng ho̩t ÿ͡ng kinh t͇ nôngnghi͏p tr͛ng lúa – rau cͯ nguyên thͯy ͧ mi͉n Ĉông Nam
B͡, KHXH, 26, IV, 1995, 107-116.

26 Pages 251-260

▲back to top


26.1 Page 251

▲back to top


- Trung tâm nghiên cͱu kh̫o c͝ h͕c – hai m˱˯i năm xây d͹ng và ho̩t ÿ͡ng, VKHXHTTPHCM
20NXDVPT, 1995, 37-45.
- Di tích kh̫o c͝ h͕c B˱ng B̩c (Bà R͓a – VNJng Tàu), Hà Nӝi, 1996.
- Ho̩t ÿ͡ng cͯa Trung tâm nghiên cͱu kh̫o c͝ h͕c trong mùa ÿi͉n dã 1995 – 1996, NPHMVKCH,
1996.
- V͉ s˱u t̵p công cͭ ÿá ti͉n s͵ tàng trͷ t̩i B̫o tàng Lâm Ĉ͛ng, NPHMVKCH, 1996.
- Nhͷng thu ho̩ch mͣi cͯa Trung tâm nghiên cͱu kh̫o c͝ h͕c trong mùa ÿi͉n dã 1995 – 1996 ͧ mi͉n
Nam, KHXH, 31/1, 1997, 57-61.
- Recherches archéologiques dans le Sud – Le Temps des découvertes: Centre de recherches
archéologiques – Des cativités prometteuses - Saigon Eco, 58, Mai, 1996, 8-10.
- Découverte importante des lithophones de Loc Ninh - Saigon Eco 67, 1997, 24-25.
- La préhistoire et la protohistorie du Nam Bo oriental, EV, 2 (120), 1996, 65-110.
- Protohistory and Prehistory of Easten Part of Nam Bo – Past and modern, perceptions, VS, 2 (120),
1996, 63-119.
97- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Bùi Chí Hoàng, Cͭm di tích m͡ vò ͧ mi͉n Ĉông Nam B͡,
VHOEVCHCOĈBCL, 1984, 122-135.
98- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Hӗ Khҳc Bӱu, V͉ nhͷng hi͏n v̵t thͥi c͝ s˱u t̯m ͧ di tích kh̫o c͝ h͕a B˱ng
B̩c (Bà R͓a – VNJng Tàu), NPHMVKCH, 1994, 438-439.
99- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Hӗ Khҳc Bӱu, Phҥm Quang Minh, Ĉi͉u tra B˱ng Th˯m (Bà R͓a – VNJng
Tàu), NPHMVKCH, 1994, 157-159.
100- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Lѭu Văn Du, Khai qu̵t di tích c͹ th̩ch II Hàng Gòn (Ĉ͛ng Nai),
NPHMVKCH, 1996.
101- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, NguyӉn Giang Hҧi, Di ch͑ kh̫o c͝ h͕c B˱ng B̩c - nh̵n thͱc mͣi, KCH, 3,
1996, 10-20.
102- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, NguyӉn Hӗng Ân, NguyӉn Giang Hҧi, Ghi chú v͉ ÿ͛ ÿá và ÿ͛ ÿ͛ng thu th̵p
ͧ Ĉ͛ng Nai trong mùa ÿi͉n dã, 1995-1996, NPHMVKCH, 1996.
103- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, NguyӉn Hӗng Ân, Trҫn Thӏ Diêm, Nhͷng di v̵t ti͉n s͵ mͣi phát hi͏n ͧ
Ĉ͛ng Nai, NPHMVKCH, 1994, 205.
104- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, NguyӉn Minh HiӅn, Lѭu Văn Du, Nhͷng s˱u t̵p di v̵t phong ki͇n ͧ Long
Thành và Biên Hòa (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1984, 233-236.
105- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, NguyӉn Văn Long, Hӗng, Trí, Ân, Thӏnh, Lӝc, Ti͇p tͭc khai qu̵t Bình Ĉa
(Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1993, 104-106.
106- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Phҥm Chí Thân, Hӗ Khҳc Sӱu, Phҥm Quang Minh, Trͧ l̩i B˱ng B̩c (Bà
R͓a – VNJng Tàu), NPHMVKCH, 1994, 159-161.
107- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Trҫn Thanh Ĉào:
- M̭y nh̵n xét v͉ s˱u t̵p binh khí mNJi nh͕n b̹ng ÿá ͧ Ĉông Nam B͡ trong thͥi ÿ̩i ÿ͛ng thau,
NPHMVKCH, 1994, 191-198.
- Nhͷng binh khí mNJi nh͕n b̹ng ÿá ÿ͡c ÿáo ͧ mi͉n Ĉông Nam B͡ thͥi ÿ̩i kim khí, KHXH, 23/1,
1995, 77-81.
108- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, TuyӃt Nga, Phát hi͏n nhͷng ÿ͛ ÿ͛ng ͧ Long Giao (Ĉ͛ng Nai), TCTTĈN, 1,
1995, 12.
109- Phҥm Hùng:

26.2 Page 252

▲back to top


- K͇t qu̫ kh̫o sát ÿ͓a ch̭t, ÿ͓a m̩o các di tích kh̫o c͝ h͕c ͧ mi͉n Ĉông Nam B͡, NPHKCHOMN
1978, 15-22 (189: 20-24).
- Kh̫o sát ÿ͓a ch̭t, ÿ͓a m̩o các di tích kh̫o c͝ h͕c ͧ mi͉n Ĉông Nam B͡, NPHMVKCH, 73-77.
110- Phҥm Huy Thông:
- Kh̫o c͝ h͕c mi͉n Nam sau chi͇n th̷ng, KCH, 18, 1976, 5-8.
- Lͥi b͇ m̩c H͡i ngh͓, NPHMVKCH, 1976, 413-424.
- Ĉi͋m l̩i nhͷng v̭n ÿ͉ m̭u ch͙t cͯa thͥi ÿ̩i ÿá ͧ Vi͏t Nam ÿang chͥ gͩ m͙i, KCH, 1, 1977, 7-16.
- Nhͷng thành t͹u ÿ̯u tiên cͯa kh̫o c͝ h͕c ͧ các t͑nh phía Nam, KCH, 4, 1977, 1-3 (189: 5-7).
- Lͥi k͇t thúc H͡i ngh͓, NPHMVKCH, 1977, 267-174.
- M͡t l̯m nͷa cùng nhau ra sͱc tìm hi͋u văn minh và l͓ch s͵ thͥi Vua Hùng, KCH, 1, 1978, 1-4.
- M˱ͥi năm xây d͹ng và phát tri͋n ngành kh̫o c͝ h͕c, KCH, 4, 1978, 3-11.
- Lͥi k͇t thúc H͡i ngh͓, NPHMVKCH, 1978, 385-392.
- Vi͇t thêm sau H͡i ngh͓, NPHMVKCH, 1979, 273-276.
- Lͥi k͇t thúc H͡i ngh͓, NPHMVKCH, 1980, 234-242.
- Kh̫o c͝ h͕c ͧ các t͑nh phía Nam m˱ͥi năm sau ngày gi̫i phóng, KCH, 3, 1985, 1-4.
- Cb. Tr͙ng ÿ͛ng Ĉông S˯n ͧ Vi͏t Nam, Hà Nӝi, 1990.
111- Phҥm Lý Hѭѫng:
- V̭n ÿ͉ văn hóa g͙m màu và g͙m màu Vi͏t Nam, KCH, 2, 1982,01-13.
- Phân tích quang ph͝ m̳u g͙m ͧ m͡t s͙ di tích kh̫o c͝ mi͉n Nam Vi͏t Nam, NPHMVKCH, 1994,
185-187.
- Ho̩t ÿ͡ng kh̫o c͝ h͕c năm 1996, NPHMVKCH, 1996.
112- Phҥm Minh HiӅn:
- Tính ÿ͡c ÿáo cͯa ng˱ͥi Vi͏t c͝ qua vi͏c s͵ dͭng ÿ͛ g͙m, DTH, 3, 1993, 32-41.
- Ĉi͉u tra dân t͡c - kh̫o c͝ h͕c xã Hòa H˱ng (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1993, 110.
- Văn hóa Ĉông S˯n, tính th͙ng nh̭t và ÿa d̩ng, Hà Nӝi, 1996.
113- Phҥm Quang Sѫn:
- Phát hi͏n di tích Bình L͡c (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1976, 127-129.
- Ĉi͉u tra và ÿào thám sát các ÿ͓a ÿi͋m kh̫o c͝ h͕c d͕c sông Ĉ͛ng Nai, NPHMVKCH, 1977, 76-78.
- B˱ͣc ÿ̯u tìm hi͋u các giai ÿo̩n thu͡c thͥi ÿ̩i ÿá mͣi và ÿ͛ng ͧ l˱u v͹c sông Ĉ͛ng Nai (qua nhͷng
hi͏n v̵t b̹ng ÿá), NPHMVKCH, 1977, 95-98.
- B˱ͣc ÿ̯u tìm hi͋u s͹ phát tri͋n văn hóa h̵u kǤ ÿá mͣi – s˯ kǤ ÿ͛ng ͧ l˱u v͹c sông Ĉ͛ng Nai, KCH,
1, 1978, 35-40 (189: 35-42).
- Khai qu̵t kh̫o c͝ h͕c di tích R̩ch Núi (C̯n Giu͡c – Long An), NPHKCHOMN, 1978, 97-124.
- M͡t s͙ ÿ̿c tr˱ng văn hóa ÿá mͣi ͧ Nam B͡, VHOEVCHCOĈBCL, 1984, 99-103.
- Niên ÿ̩i cͯa di tích kh̫o c͝ h͕c B˱ng B̩c, TTKHKTĈN, 2, 1986, 22-23.
114- Phҥm Quang Sѫn, Lê Công Tâm, Khai qu̵t di tích Su͙i Linh (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1986,
218-221.
115- Phҥm Quang Sѫn, NguyӉn Văn Long, Các di tích kh̫o c͝ h͕c khu v͹c lòng h͛ Tr͓ An, KHXH,
1/11, 1989, 74-77.

26.3 Page 253

▲back to top


116- Phҥm Quang Sѫn, Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Ĉi͉u tra Bàu Hòe (Thu̵n H̫i), NPHMVKCH, 1979, 149-
151.
117- Phҥm Quang Sѫn, Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Bùi Chí Hoàng, Lê Công Tâm, Ĉӛ Bá NghiӋp, Lѭu
Văn Du, Lê Phú Vinh, Ĉӛ Trung, Nhͷng phát hi͏n kh̫o c͝ h͕c mͣi ͧ Ĉ͛ng Nai trong nhͷng năm
1983-1984, NPHMVKCH, 1984, 120-129.
118- Phҥm Quang Sѫn, Trӏnh Dѭѫng, Ĉào Linh Côn, Ĉi͉u tra di ch͑ NDII ͧ khu kinh t͇ mͣi Lê
Minh Xuân (Tp.HCM), NPHMVKCH, 1977, 92-93.
119- Phҥm Thӏ Ninh:
- Thͥi ÿ̩i ÿ͛ ÿá ͧ Lào trong khung c̫nh Ĉông D˱˯ng, KCH, 2, 1986, 66-74.
- G͙m văn hóa Bàu Tró, ÿ̿c tr˱ng và v͓ trí cͯa nó trong ph͝ h͏ g͙m c͝ mi͉n Trung, KCH, 3, 1991,
17-23.
- Ph̫i chăng khuyên tai hai ÿ̯u thú là bi͋u t˱ͫng cͯa con v̵t thiêng sao la và quang khem,
NPHMVKCH, 1994, 211.
120- Phҥm Văn Hoán, NguyӉn Công Bҵng, NguyӉn Lan Phѭѫng, Ĉ͛ g͙m tô màu ͧ di ch͑ Xóm
C͛n, NPHMVKCH, 1993, 134-135.
121- Phҥm Văn Kính:
- Kh̫o sát Cái V̩n, NPHMVKCH, 1977, 90-92.
- Khai qu̵t ÿ͓a ÿi͋m b͇n ÿò (Tp.HCM), NPHMVKCH, 1977, 89-91.
- Th͵ s̷p x͇p các văn hóa h̵u kǤ ÿá mͣi – s˯ kǤ ÿ͛ng ͧ các t͑nh phía Nam, KCH, 1, 1978, 41-45.
- Văn hóa Sa HuǤnh qua nhӳng phát hiӋn mӟi, KCH, 1, 1978, 46-51.
122- Phan Ĉình Phùng, Quang Văn Cұy, Phát hi͏n ÿàn ÿá Tuy An, t͑nh Phú Yên, NPHMVKCH,
1992, 105.
123- Phan Huy Lê, Trҫn Quӕc Vѭӧng, Hà Văn Tҩn, Lѭѫng Ninh, L͓ch s͵ Vi͏t Nam, 1, Hà Nӝi,
1984.
124- Phan Thành Nam, V͉ công trình th͋ nghi͏m “Phͭc ch͇ và ch͇ tác ÿàn ÿá Vi͏t Nam”, KHXH,
21/III, 1994, 156.
125- Phan Văn Dӕp, T͡c ng˱ͥi Ra – glai và v̭n ÿ͉ chͯ nhân ÿàn ÿá, DTH 4, 1981, 69-71.
126- Quang Văn Cұy, Khai qu̵t di ch͑ kh̫o c͝ h͕c Gò Ma V˱˯ng (Nghƭa Bình), NPHMVKCH,
1977, 110-113.
127- SCHLETTEF. Hi͏n t˱ͫng l͓ch s͵ thͥi ÿ̩i ÿá mͣi, KCH, 18, 1976, 74-83.
128- Sӣ Văn hóa Thông tin An Giang:
- S˯ ÿ͛ các di tích văn hóa c͝ ͧ Ĉông Nam B͡, VHOEVCVHCOĈBCL, 1984, 92.
- Hình minh h͕a, VHOEVCVHCOĈBCL. Long Xuyên, 1984.
129- ThӃ Viên, Phát bi͋u cͯa chͯ nhi͏m ÿ͉ tài t̩i bu͝i nghi͏m thu công trình: “Phͭc ch͇ và ch͇ tác
ÿàn ÿá Vi͏t Nam”, KHXH, 21/III, 1994, 126-127.
130- Tô VNJ, Phͭc ch͇ và ch͇ tác ÿàn ÿá Vi͏t Nam, KHXH, 21/III, 1994, 128-133.
131- Trҫn KǤ Phѭѫng, Hӗ Xuân Tӏnh, V͉ v̵t trang sͱc 2 ÿ̯u thú trong văn hóa Sa HuǤnh, KCH, 3,
1987, 54-56.
132- Trҫn Quӕc Vѭӧng, Cb.Nhͷng di tích thͥi ti͉n s͵ ͧ Qu̫ng Nam Ĉà N̽ng, Quҧng Nam Ĉà Nҹng,
1985.
133- Trҫn Quӕc Vѭӧng, Chӱ Văn Tҫn, T͝ng k͇t cͯa Ti͋u ban thͥi ÿ̩i kim khí, NPHMVKCH, 1986,
492.

26.4 Page 254

▲back to top


134- Trҫn Quӕc Vѭӧng, Hà Văn Tҩn, DiӋp Ĉình Hoa, C˯ sͧ Kh̫o c͝ h͕c, Hà Nӝi, 1978.
135- Trҫn Quӕc Vѭӧng, Lâm Mӻ Dung, NguyӉn Ĉăng HiӋp Phӕ, K͇t qu̫ kh̫o sát kh̫o c͝
h͕chuy͏n Nh˯n Tr̩ch (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1996.
136- Trҫn Quӕc Vѭӧng, Lâm Mӻ Dung, Phҥm Ĉӭc Mҥnh, NguyӉn Giang Hҧi, Lѭu Văn Du, Trͧ
ll̩i Cái V̩n (Long Thành - Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1996.
137- Trҫn Trӑng Ĉăng Ĉàn, Phͭc ch͇ và ch͇ tác thành công ÿàn ÿá Vi͏t Nam, mi͉n vui lͣn, ý nghƭa
lͣn, KHXH, 21/III, 1994, 134-137.
138- Trҫn Văn Khê, Tôi g̿p l̩i ÿàn ÿá Khánh S˯n, Tұp san Khoa hӑc Xã hӝi, Paris, 1981, 8, 12.
139- Trӏnh Căn, Công tác kh̫o sát và khai qu̵t cͯa Vi͏n B̫o tàng L͓ch s͵ Vi͏t nam tͳ năm 78 trͧ v͉
tr˱ͣc – 20 năm ho̩t ÿ͡ng cͯa Vi͏n B̫o tàng L͓ch s͵ Vi͏t Nam, Hà Nӝi, 1978, 31-35.
140- Trӏnh Căn, NguyӉn Thӏ Hұu, Trӣ lҥi vӟi cà ràng, NPHMVKCH, 1994, 163.
141- Trӏnh Căn, NguyӉn Văn KӍnh, Khai qu̵t khu m͡ chum Tam MͿ (Qu̫ng Nam – Ĉà N̽ng),
KCH, 4, 1977, 49-57.
142- Trӏnh Sinh:
- Tͳ vòng ÿá ÿ͇n vòng ÿ͛ng, KCH, 3, 1977, 56.
- Khuyên tai t˱ͫng dê ͧ Ĉ̩i Lãnh (Qu̫ng Nam – Ĉà N̽ng), NPHMVKCH, 1980, 153-154.
- Ch͇ tác kim lo̩i c͝ ͧ B̷c Vi͏t Nam vào Thiên niên kͽ II – II tr.CN (chͷ Nga), LAPTS, Moscow.
143- Trӏnh Sinh, NguyӉn Giang Hҧi:
- Vài nh̵n xét v͉ hͫp kim ÿ͛ng thau ͧ D͙c Chùa, NPHMVKCH, 1996.
- Có m͡t “dòng ch̫y” kͿ thu̵t ÿúc ÿ͛ng, NPHMVKCH, 1996.
144- Trѭѫng Hoàng Châu:
- Khai qu̵t di ch͑ Bàu Trám (Qu̫ng Nam – Ĉà N̽ng), NPHMVKCH, 1979, 158-159.
- Nghiên cͱu v͉ ÿ͓a ÿi͋m kh̫o c͝ h͕c Ĉ̩i Lãnh, TBHK, 1, 1983, 60-64.
- V͉ giá tr͓ nghiên cͱu khoa h͕c cͯa di tích Bàu Trám, KCH, 2, 1983, 55-61.
- Di tích kh̫o c͝ h͕c Gò V̹ng (Qu̫ng Nam – Ĉà N̽ng), TBKH, 2, 1984, 60-65.
145- Ty Văn hóa – Thông tin Phú Khánh, Nhͷng phát hi͏n mͣi v͉ ÿàn ÿá Khánh S˯n, Nha Trang,
1990, 9.
146- Ty Văn hóa – Thông tin Sông Bé, Kh̫o c͝ Sông Bé, 1982, 21.
147- Văn Trӑng:
- Công cu͡c b̫o v͏ các di tích kh̫o c͝ h͕c trong giai ÿo̩n ch͙ng MͿ cͱu n˱ͣc và xây d͹ng chͯ nghƭa
xã h͡i ͧ n˱ͣc Vi͏t Nam Dân chͯ C͡ng hòa, KCH, 20, 1976, 85-89.
- Nhͷng thành t͹u ho̩ch lͣn cͯa mùa ÿi͉n dã 1978 ͧ mi͉n Nam ÿ̭t n˱ͣc, NPHKCHOMN, 1978,
254-287.
148- ViӋn Bҧo tàng Lӏch sӱ ViӋt Nam:
- Nhͷng di tích cͯa con ng˱ͥi thͥi t͙i c͝ trên ÿ̭t Vi͏t Nam, Hà Nӝi, 1973, (phҫn: Các di tích thӡi ÿҥi
ÿá cNJ ӣ ViӋt Nam).
- Văn hóa Hoa L͡c, Hà Nӝi, 1977. (phҫn: Lӡi giӟi thiӋu: TruyӅn thӕng văn hóa nguyên thӫy và văn
hóa Hoa Lӝc).
- Th̯n Sa, nhͷng di tích cͯa con ng˱ͥi thͥi ÿ̩i ÿ͛ ÿá, Hà Nӝi, 1981.
149- ViӋn Khҧo cә hӑc:

26.5 Page 255

▲back to top


- B̫n ÿ͛ phát hi͏n các ÿ͓a ÿi͋m kh̫o c͝ h͕c chính thͥi ÿ̩i ÿá cNJ ͧ Nam và Ĉông Nam Á, KCH, 11/12,
1971, 36 (in lҥi: P. I. Boriscovsky: Thӡi ÿҥi ÿá cNJ ӣ Nam và Ĉông Nam Á).
- B̫n ÿ͛ kh̫o c͝ h͕c l˱u v͹c sông Ĉ͛ng Nai, KCH, 4, 1977.
- B̫n ÿ͛ kh̫o c͝ h͕c văn hóa Sa HuǤnh, KCH, 4, 1977.
- Tình hình th̫o lu̵n ͧ Ti͋u ban thͥi ÿ̩i kim khí, NPHMVKCH, 1982, 284-288.
150- ViӋn Khoa hӑc Xã hӝi tҥi Thành phӕ Hӗ Chí Minh:
- S˯ ÿ͛ v͓ trí kh̫o c͝ h͕c vùng h̩ l˱u sông Ĉ͛ng Nai, NPHKCHOMN, 14, 1978.
- S˯ ÿ͛ ÿ͓a ÿi͋m ÿá cNJ phát hi͏n nhͷng năm 1976-1978, NPHKCHOMN, 45.
- S˯ ÿ͛ v͓ trí di tích văn hóa Sa HuǤnh, NPHKCHOMN, 1978, 220.
- Ĉi͋m ho̩t ÿ͡ng kh̫o c͝ h͕c mi͉n Nam (1977-1978), NPHKCHOMN, 1978, 288-298.
151- ViӋn Thông tin Khoa hӑc Xã hӝi, Thành t͹u kh̫o c͝ h͕c Vi͏t Nam (1945-1980), Hà Nӝi, 1981.
152- Võ Sƭ Khҧi:
- Kh̫o c͝ h͕c và văn minh Phù Nam, KCH, 1, 1978, 70-77.
- Ĉ̭t Gia Ĉ͓nh th͇ kͽ 7 ÿ͇n th͇ kͽ 16 - Ĉ͓a chí Văn hóa Tp.HCM, Tp.HCM, 1987, 81-124.
153- VNJ Công Quý:
- Văn hóa Sa HuǤnh, Hà Nӝi, 1991.
- Kh̫o c͝ h͕c ti͉n s͵ và s˯ s͵ Thái Lan – Tìm hi͋u l͓ch s͵ - văn hóa Thái Lan, Hà Nӝi, 1994, 7-39.
154- VNJ Công Quý, Vѭѫng Văn Hòa, M͡t vài nét kh̫o c͝ h͕c ti͉n s͵ Campuchia – Tìm hi͋u l͓ch s͵
- văn hóa Camphuchia, Hà Nӝi, 1981, 11-34.
155- VNJ Ngӑc Bình, NguyӉn Khҳc Sӱ, Ĉào Huy QuyӅn, Bùi Văn Liêm, Ti͉n s͵ Gia Lai, Pleiku,
1995.
156- VNJ Quӕc HiӅn:
- Khai qu̵t di ch͑ Cái V̩n (Ĉ͛ng Nai), NPHMVKCH, 1978, 206-208.
- Ho̩t ÿ͡ng nghiên cͱu, s˱u t̯m cͯa Vi͏n B̫o tàng L͓ch s͵ Vi͏t Nam ͧ mi͉n Nam sau ngày gi̫i
phóng – 20 năm ho̩t ÿ͡ng cͯa Vi͏n B̫o tàng L͓ch s͵ Vi͏t Nam, Hà Nӝi, 1978, 92-96.
- Di ch͑ Xóm C͛n (Phú Khánh), TBKH, 1, 1983, 39-43.
- “G͙m sͳng bò”, TBKH, 2, 1984, 54-59.
- Di ch͑ B͇n Ĉò (Tp.HCM), TBKH, 1991, 37-60.
- Di ch͑ Cái V̩n (Ĉ͛ng Nai), TBKH, 1991, 61-79.
- Di ch͑ Su͙i Ch͛n (Ĉ͛ng Nai), TBKH, (khai quұt lҫn thӭ hai), TBKH, 1991, 126-138.
- Văn hóa Xóm C͛n và giá tr͓ cͯa nó trong thͥi ÿ̩i kim khí ven bi͋n mi͉n Trung, LAPTS, Hà Nӝi,
1996.
157- VNJ Quӕc HiӅn, Ĉӛ Bá NghiӋp, NguyӉn Văn Long, Khai qu̵t di tích kh̫o c͝ Cái V̩n (Long
Thành - Ĉ͛ng Nai), NPHKCHOMN, 1978, 155-165.
158- VNJ Quӕc HiӅn, Phҥm Quӕc Quân, Lѭu Thành Mӻ, Khai qu̵t di ch͑ Su͙i Ch͛n ÿͫt II (Ĉ͛ng
Nai), NPHMVKCH, 1979, 132-133.
159- VNJ ThӃ Long, V͉ m͡t t˱ͫng thú b̹ng ÿ͛ng mͣi tìm th̭y ÿ˱ͫc ͧ D͙c Chùa, KCH, 4, 1977, 41-
43.
160- Ӫy ban Khoa hӑc Xã hӝi ViӋt Nam, L͓ch s͵ Vi͏t Nam, I, Hà Nӝi, 1971.
TiӃng nѭӟc ngoài:

26.6 Page 256

▲back to top


1- AYMONIER E, Le Cambodge l: le Royanme actuel, Paris, 1901.
2- BARTHÈRE F, Sur quelques gisements de la province de Bien Hoa, MSAP, 1 (1), 1911.
3- BARTHÈRE F. – REPELIN J. Notes pour servir à lõétude du préhistorique indochinois – MSAP, 2
(1), 1911.
4- BAYARD D. T. Excavation at Non Nok Tha, Northern Thai Lan 1968, AP, XIII, 1970.
5- BELLWOOD P.
- Problems in economic and socia Archaeology, Lodon, 1976.
- Manõs conquest of Pacific. The Prehistory of Southeast Asia and Okeania. Auckland – Sydney –
London. Collin, 1978.
6- BORISKOVSKY P.I.
- Regional report Democratic Republic of Vietnam, AP, IV (1-2), 1963.
- Quá khͱ nguyên thͯy ͧ Vi͏t Nam (chͷ Nga), Moscow – Leningrad, 1966.
- Thͥi ÿ̩i ÿá cNJ ͧ Vi͏t Nam, KCH, 11/12, 1972, 43-46.
- M͡t s͙ ý ki͇n v͉ thͥi ÿ̩i ÿá cNJ ͧ Vi͏t Nam, KCH, 1, 1977, 17-19.
7- BOUCHPT J.
- Le fouilles (de Xuan Loc), BSEI, ns, II (2), 1927, 155-156; Saigon.
- Fouilles à Xuan Loc, BSEI, ns, II (3), 1927, 219-220.
- Quelques notes en marge de la découverte de Xuan Loc, BSEI, ns, IV (2), 1929, 114-124.
8- CARTAILHAC E. LõAge de la pierre en Indochine. Matériaux pour lõhistoire primitive et
naturelle de lõHome, 22e année 5 (3). Toulouse, 1888.
9- COLLANI M. Origine et évolution du couteau de moissoneur – Congr, of Prehistorians of the Far
East, Singapore, 1940.
10- CORRE A.
- Note annexe sur des instrument en pierre polie et en bronze trouvés aux environsde Saigon par M.
Jugant, photographe à lõarsenal - Excursions et Reconnaissances 1, 1879, 84-116.
- Recherches relative à lõÂge de la pierre polie et du bronze en Indo-Chine, Excursions et
Reconnaissances 2, 167-190, 3, 161-184, 1880.
11- FONTAINE H.:
- Decouverte dõuone nouvelle Station Néolithique dans la province de Bien Hoa, AGV, 13 (2), 197O,
89-101.
- Renseignements nouveau sur la céramique du champ de jarres funéraires de Dau Giay, BSEI, ns, 46,
3, 1971, 323-337.
- Enquête sur la Néolithique du Bassin inférieur du Dong Nai, AGV, 14, 1971, 47-116.
- Nouveau champ de jarras dans la province de Long Khanh, BSEI, ns, 47, 3, 387-486.
- Deuxième note sur le “Néolithique” du Bassin inférieur du Dong Nai, carbone 14 et préhistoire
Vietnamese, AGV, 15, 1972, 123-129.
- Rémarque sur la province de Quang Duc, AGV, 15, 1972, 137-138.
- Note sur la découverte de perles au site de Dau Giay, BSEI, ns, 43, 1972, 619-620.
- Nouvelles Récoltes dõobjets prehstorques, BSEI, 4, 1975, 75-140.
12- FONTAINE H. – DELIBRAIS G.:

26.7 Page 257

▲back to top


- Ancient marins levels of the Quaternary in Vietnam. Translation of “par W.Meacham – Jour. Hong
Kong.Arch.Scc., IV, 1973, 29-33”.
- Niveaux marins pendant le Quatermaire du Vietnam, AGV, 17, 1974, 34-44.
13- FONTAINE H – Hoàng Thӏ Thân, Nouvelle note sur le champ de jarres funéraires du Phu Hoa,
avec une rémarque sur la crémation au Vietnam, BSEI, ns, 50, 1, 1975, 7-74.
14- FOX R. The Tabon Caves. Manilla, 1, 1970.
15- FRAISSE A. Stations néolithiques et préankoriennes dans la province Cholon. Lõ1Asie nouvelle
illustrée, 59, 1938.
16- GASPADONE H. The megalithic tomb of Xuan Loc (Cochichina), Journal of Greater India Soc,
Caicutta, IV, 1, 1955.
17- GORMAN C.F. Excavations at Spirit Cave, North Thailand: some interim interpretations, AP, 13,
1970.
18- GROSLIER B.P. Indochine, carrefour des Arts, Paris, 1961.
19- GROSSIN D. Note sur une fouille faite dans lõlle Cu Lao Rua, près de Bien Hoa, BEFEO, 2 (3),
1902.
20- HAMY E.T. LõÂge de la pierre dans lõarrondisement de Bien Hoa, BMHN, III, 1897, 48-52.
21- HEINE GELDERN R.VON Rechearch in Southeast Asia: Problems and Suggestions – American
Anthropogist, 48, 1946.
22- HIGHAM C.F.W:
- Initial model formation in terra Incognita – Clarke D.L. (ed). Models in Archaeology, London, 1972.
- The Archaeology of mainland Southearst Asia from 10.000 BC to the Fall of Angkor, Cambridge
University Press, 1989.
- The Bronze Age of Southeast Asia – Cambridge University Press, 1996.
23- Hoàng Minh, Les secondes fouilles du site archéologique de Binh Da, Saigon Eco, 1996, 58, 12.
24- Hoàng My, Bung Bac – reconstitution dõun village antique sur les marains du litoral du Nambo
oriental, Saigon Eco, 58, 1996.
25- HOLBÉ T.V:
- Station préhistorique de My Loc (province de Bien Hoa, Sud Vietnam) – LõHomme, revue francaise
dõanthropologie, 12, 1889, 108-112. Paris.
- Quelques most sur le préhistorique Indochinois à propos des objets recueillis par M.H. pirey, BAVH,
1, 1915, 43-54.
26- HUARD P. – SAURIN E. (et NguyӉn Xuân Nghiêm - NguyӉn Văn Ĉӭc), Estat actuel de la
cranologie Indochinoire (craniometris préhistorique et actuelles, cephalometris du Vivant) – Bull. Ser,
Géo. LõIndochine, 25, 1, 104, Hà Nӝi, 1936.
27- JAMMES L. LõAge de la pierre polie au Cambodge dõaprès de recentes descouvertes – Bull. De
Géog. Hist. et descriptive, 1891.
28- JORDIN A. Fouiiles dans lõile de Tortue à Bien Hoa – Bull. De la Société préhistorique francaise,
1913, 65-68, Paris.
29- LAFONT P.B. LõAgriculture sur brulis chez les protoin dochinois des hauts plateaux du Centre
VietNam – Cahiers dõOutre mer, 20, 1968, 37-48.
30- LAMB A. Some observations on stone and glass beads in early – Southeast Asia – Journal of the
Malaysian Branch og the Royal Asiatia Society, 1965, 38.

26.8 Page 258

▲back to top


31- LEJARDE J. Une Fachette en pierre trouvée au Sud Vietnam – Bull. Soc. Préh. Fr. LVII, Paris,
1960, 572.
32- LI CHI. The beginning of Chinese Civilization. Three lectures illustrated with finds at Anyang.
Washington Press, 1968.
33- LOOFS H.W.:
- Sur Frage des mégalitthen – tumb in Sudostlichen. Hunterindien. Anthorpos, 1961, 56.
- Ti͉n s͵ và s˯ s͵ Ĉông Nam Á, KCH, 1, 1981, 73-77.
- 34- MALLERET L.:
- LõArchéologie du delta du Mékong, Paris, II, 1959-1963, 4 tomes.
- Ouvrages circulaires en terre dans lõIndochine méridionale, BEFEO, XLIV, 1963, 409-434.
35- MANSUY H. stations préhistoriques de Samrongsen et Long Prao (Cambodge), Hanoi, 1902.
36- MASSON V.M. Nhͷng văn minh ÿ̯u tiên (chͷ nga), Leningrad, 1989.
37- MOUGEOT A. Des haches de pierre polie trouvées à Lac An, BSEI, 8, 1887, 60-61.
38- PARMENTIER H. Vestiges Mégalithiques à Xuan Loc, BEFEO, 28 (3-4), 1929, 479-485.
39- PATTE E. Quelques points de comparaison fournis par la Chine protohistorique, BEFEO, 31,
1932, 25-28.
40- PAVIE A. Mission Pavie Indichine 1879 – 18. Études diverses III. Récherches sur lõhistoire
Naturelle de lõIndochine Orientale. Eruest Leroux. Paris, 1904, 549p.
41- SAURIN E.:
- Station préhistoriques à Hang Gon près Xuan Loc (Sud Vietnam), BEFEO 551, 2, 1963, 433-451.
- La station préhistoriques de Hang Gon près Xuan Loc (Vietnam), AP, VI, 1-2, 1963, 163-168.
- Un site archéologique à Dau Giay (province de Long Khanh, Sud Vietnam), BIRA, IV, 1-2, 1966, 90-
104.
- Cambodge, Laos, Vietnam, AP, IX, 1966, 32-35.
- Nouvelles observations préhistoriques à lõEst de Saigon, BSEI, ns, 43, 1, 1968, 1-17.
- Présente de Zircons dans les basaltes de Xuan Loc (Sud Vietnam) – Compterendu. Som. Seances Soc.
Geol. France, Paris, 1968, 281-282.
- La paléolithique des environs de Xuan Loc (Sud Vietnam), BSEI, XIVI, I, 1974, 49-70.
- La champ de jarres de Hang Gon près Xuan Loc (Sud Vietnam), BEFEO, IX, 1973, 329-357.
42- SYLVESTRER J. LõEmpire dõAnnam et le peuple anamite, Paris, 1889, 283.
43- Thanh Hoàng, Le tambour de bronze de Dong Son découvert à Song Be, Saigon Eco, 59, Juin,
1996, 26-27.
44- VERNEAU R. Les Âges de la pierre et du bronze dans Ise pays de Bahnars, des Sodangs de
Reungaos dans lõarrondisment se Bien Hoa – Mission pavie, Etudes diverses, 3, Paris, Leroux, 1904,
27-40.
45- WALES H. G. Q Prehistory and religion in Southae Asia. London, 1957.
Chӳ viӃt tҳt
ACSCNG. Ancient Culture of South China and Neighbouring Regions. The Chinese University of
Hong Kong. 1944. Hong Kong

26.9 Page 259

▲back to top


AGV.
Archiver géologique du Vietnam. Saigon
AP.
Asian Perspectiver. Hong Kong
BAVH. Bulletin des Amis du vieux Hué. Hué
BEFEO Bulletin de lõÉcole francaise d;Extrême – Orient, Hanoi, Paris
BMHN Bulletin du Musée. Histoire Natitional. Paris
BSEI
Bulletin de la Sociéte des Études indochinoises
Cb.
Chӫ biên
DTH
Dân tӝc hӑc, Hà Nӝi
EV
Études Vietnamiennes, Hà Nӝi
HNKHVQHVN – CPCTLS. Hӝi nghӏ khoa hӑc vӅ quan hӋ ViӋt Nam – Campuchia trong lӏch sӱ,
Thành phӕ Hӗ Chí Minh, 1980.
KHC.
Khҧo cә hӑc, Hà Nӝi
KCSB.
Khҧo cә Sông Bé. Bình Dѭѫng
KHXH. Khoa hӑc xã hӝi. Thành phӕ Hӗ Chí Minh
LAPTS. Luұn án phó tiӃn sƭ
MSAP. Mémoire de la Société dõArchéologie de la province de Marseille. Marseille
NCĈNA Nghiên cӭu Ĉông Nam Á, Hà Nӝi
NCLS
Nghiên cӭu lӏch sӱ, Hà Nӝi
NCNT
Nghiên cӭu nghӋ thuұt
NHVTTTVBTLSVNVVHBS Nhӳng hiӋn vұt tàng trӳ tҥi ViӋn Bҧo tàng Lӏch sӱ ViӋt Nam vӅ văn
hóa Bҳc Sѫn, Hà Nӝi, 1969
NPHKCHOMN Nhӳng phát hiӋn khҧo cә hӑc ӣ miӅn Nam. Thành phӕ Hӗ Chí Minh
NPHMVKCH
Nhӳng phát hiӋn mӟi vӅ khҧo cә hӑc. Hà Nӝi
N.s.
Mouvelle série
SAAIN Southearst Asian Archaeology International Mewsletter, Michigan Saigon
ECO.Magazine dõInformation Économique, Sociale et Culturelle du Vietnam, Thành phӕ Hӗ Chí
Minh
TBKHTĈHTHHN. Thông báo khoa hӑc Trѭӡng Ĉҥi hӑc Tәng hӧp Hà Nӝi
TBKHVBTLSVN. Thông báo khoa hӑc ViӋn Bҧo tàng Lӏch sӱ ViӋt Nam
TCTTĈN
Tҥp chí thông tin Ĉӗng Nai
TTKHCNVMT Thông tin khoa hӑc, Công nghӋ và Môi trѭӡng. Biên Hòa
TTKHKTĈN.
Thông tin khoa hӑc - kӻ thuұt Ĉӗng Nai, Biên Hòa
VHOEVCVHCOĈBCL. Văn hóa Óc Eo và các văn hóa khác ӣ ÿӗng bҵng Cӱu Long. Long Xuyên
VKHXHTTPHCM20NXDVPT. ViӋn Khoa hӑc Xã hӝi tҥi Thành phӕ Hӗ Chí Minh – 20 năm xây
dӵng và phát triӇn. Thành phӕ Hӗ Chí Minh
VS.
Vietnamese Studies, Hà Nӝi
*
*
*

26.10 Page 260

▲back to top


Ch˱˯ng II:
TIӂNG VIӊT
1- Bình Nguyên Lӝc, Vi͏c mãi nô d˱ͣi vòm trͥi Ĉông Ph͙ và chͯ ÿ̭t th̵t cͯa vùng Ĉ͛ng Nai, Tұp
san sӱ ÿӏa, sӕ 19-20, Sài Gòn 1970.
2- Cao Xuân Phә, Óc Eo trong s͹ phát tri͋n th˱˯ng m̩i ͧ Ĉông Nam Á, VHOE VCVV OĈBSCL –
Long Xuyên 1984.
3- Châu Ĉҥi Quan, Chân L̩p phong th͝ ký, (Lê Hѭѫng dӏch), Sài Gòn, 1973.
4- DiӋp Ĉình Hoa, Kh̫o sát l̩i các di tích kh̫o c͝ ͧ Ĉ͛ng Nai, NPHMKCHVN, 1977.
- N͉n văn minh nông nghi͏p cͯa c˱ dân thͥi ÿ̩i ÿ͛ ÿ͛ng và s˯ kǤ thͥi ÿ̩i ÿ͛ s̷t ͧ Ĉông Nam B͡,
DTH, sô3, 1987.
5- Dohamid – Dorohem, Dân tӝc Chăm sӱ lѭӧc, Sài Gòn, 1965.
6- Ĉào Linh Côn, Khai qu̵t di tích m͡ táng thu͡c văn hóa Óc Eo ͧ N͉n Chùa (Tân H͡i) ÿͫt 2,
NPHM KCHVN, 1983, tr 197-201.
V͉ nhͷng hi͏n v̵t văn hóa Óc Eo thu th̵p tͳ 1975 ÿ͇n nay, HNKH VHOE VCVHC OĈBSCL
(TTBCVTL), 1983.
7- Ĉình DNJng, Gӕm cә dѭӟi lòng sông Ĉӗng Nai, KHPT TP.HCM, 1996, phө san sӕ 313.
8- Ĉình DNJng - Ĉӛ Quyên, Phát hi͏n ba t˱ͫng ÿá c͝ ͧ sông Ĉ͛ng Nai, KHTP TP,HCM, 1993.
9- Ĉinh Thӏ Nga, Hӗ Thӏ Thanh Bình, Lê Ĉình Phөng, Trͧ l̩i khu di tích Cát Tiên (Lâm Ĉ͛ng),
NPHM KHCVN, 1994.
10- Ĉӛ Bá NghiӋp, Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Nhͷng phát hi͏n kh̫o c͝ h͕c cͯa nhân dân Ĉ͛ng Nai. NPHM
KCHVN, 1979.
- V͉ nhóm qua ÿ͛ng mͣi phát hi͏n ͧ Long Giao (Ĉ͛ng Nai). VHOE VCVHC OĈBSCL, 1984.
- Nhͷng phát hi͏n kh̫o c͝ h͕c mͣi nh̭t ͧ Ĉ͛ng Nai, TT KHKT ĈN, sӕ 2 – 1984.
- Phát hi͏n kh̫o c͝ h͕c ͧ Long Giao (Ĉ͛ng Nai), NPHM KCHVN, 1984.
11- Ĉӛ Bá NghiӋp, Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Phҥm Quӕc Dân, Vi Quӕc HiӅn, Ĉi͉u tra kh̫o c͝ h͕c vùng
Xuân L͡c (Ĉ͛ng Nai), NPHM KCHVN, 1979.
12- Ĉӛ Bá NghiӋp, Trҫn Thӏ Diêm, Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Nhͷng di v̵t kh̫o c͝ h͕c l͓ch s͵ mͣi phát
hi͏n ͧ Ĉ͛ng Nai. NPHM KCHVN, 1993, tr 158-159.
13- Ĉӛ Bá NghiӋp, Võ Sƭ Khҧi, T˱ͫng c͝ b̹ng ÿá ͧ lòng sông Ĉ͛ng Nai (Ĉ͛ng Nai), NPHM
KCHVN, 1997.
14- Ĉӛ Ĉình Truұt, Th͵ nhìn v͉ Óc Eo, Ĉa Huai và Champa. TTCMV TTVH CDTVN VKHXH TP
HCM, 1987.
15- Hà Văn Tҩn, Óc Eo: nhͷng y͇u t͙ n͡i sinh và ngo̩i sinh, VHOE VCVH OĈBSCL, 1984.
- Mi͉n Nam Vi͏t Nam trong b͙i c̫nh ti͉n s͵ Ĉông Nam Á, KCH, sӕ 1 – 1985.
16- Hoàng Xuân Chinh, Văn hóa Óc Eo, VHNT, sӕ 2, 3 – 1984.
- Ĉông Nam B͡, m͡t trung tâm văn hóa thͥi ÿ̩i kim khí, VHOE VCVHC OĈBSCL.
- Suy nghƭ v͉ Cát tiên sau mùa ÿi͉n dã ÿ̯u tiên, NPHM KCHVN, 1995.
17- Hoàng Xuân Chinh, Bùi Văn TiӃn, Văn hóa Ĉông S˯n và các trung tâm văn hóa trong thͥi ÿ̩i
kim khí ͧ Vi͏t Nam, KCH, sӕ 3 – 1979.
18- Lê Hѭѫng, S͵ li͏u Phù Nam, Sài Gòn, NguyӋt NhiӅu, 1974.

27 Pages 261-270

▲back to top


27.1 Page 261

▲back to top


19- Lê Trung, Trӏnh Thӏ Hòa, Nhӳng hiӋn vұt văn hóa Óc Eo tàng trӳ tҥiBҧo tàng Lӏch sӱ ViӋt Nam
– Tp.Hӗ Chí Minh, VHOE VCVHC OĈBSCL, 1984.
20- Lê Trung Khá, Di c͙t ng˱ͥi ͧ Gi͛ng Cá Trăng (C̯n Giͥ, Tp. H͛ Chí Minh), NPHM KCHVN,
1981.
- M͡t s͙ nh̵n ÿ͓nh v͉ con ng˱ͥi và qu̯n ÿ͡ng v̵t thͥi ti͉n s͵ và s˯ s͵ ͧ Ĉông Ph˱˯ng, NPHM
KCHVN, 1983.
21- Lê Xuân DiӋm, Phác h͕a ÿôi nét v͉ con ÿ˱ͥng phát tri͋n kinh t͇, văn hóa trong bu͝i ÿ̯u l͓ch s͵
cͯa vùng ÿ͛ng b̹ng sông C͵u Long, MSVĈ VHXH OĈBSCL, 1982.
- Ĉàn ÿá - m͡t nh̩c cͭ ͧ ÿ͛ng b̹ng Nam b͡, KCH, sӕ 1 – 1985.
- Thành t͹u cͯa ban kh̫o c͝ h͕c ͧ các t͑nh phía Nam m˱ͥi năm qua, KCH, sӕ 4 – 1985.
22- Lê Xuân DiӋm, Ĉào Linh Côn, Võ Sƭ Khҧi, Văn hóa Óc Eo - nhͷng khám phá mͣi, 1995.
23- Lê Xuân DiӋm, Phҥm Quang Sѫn, Bùi Chí Hoàng, Kh̫o c͝ Ĉ͛ng Nai - thͥi ti͉n s͵, 1994.
24- Lê Xuân DiӋm, Võ Sƭ Khҧi, Kh̫o c͝ h͕c vͣi vi͏c nghiên cͱu Phù Nam, NPHM KCHVN, 1977.
25- Lѭѫng Ninh, N˱ͣc Chí tôn - m͡t qu͙c gia c͝ ͧ mi͉n Tây sông H̵u, KCH, sӕ 1 – 1981.
- V͉ nhͷng công trình ÿ̭t tròn, VHOE VCVHC OĈBSCL, 1984.
- Văn hóa ͧ ÿ͛ng b̹ng sông C͵u Long trong quan h͏ khu v͹c và t͡c ng˱ͥi (Long Xuyên), VHOE
VCVHC OĈBSCL, 1984
- Óc Eo và Phù Nam, KCH, sӕ 1 – 1987.
26- Lѭѫng Văn Lӵu, Biên Hòa s͵ l˱ͫc, Q.1 Trҩn Biên cә kính, Sài Gòn, 1971.
27- Lѭu Ánh TuyӃt, M͡ c͹ th̩ch Hàng Gòn (Ĉ͛ng Nai), NPHM KCHVN, 1978.
28- Lѭu Văn Du, Di tích Bàu Sen: m͡t phát hi͏n mͣi v͉ văn hóa kh̫o c͝ thͥi s˯ s͵ ͧ Ĉ͛ng Nai,
TTKCH&MT, sӕ 1 – 1996.
- Phát hi͏n t˱ͫng ÿá ͧ xã Vƭnh Tân, huy͏n Vƭnh C͵u, TTKHCN&MT, sӕ 10 – 1995.
- Kh̫o c͝ h͕c Ĉ͛ng Nai: mùa khai qu̵t 1995 – 1996, Sông Phӕ, tháng 9 – 1996.
- Khai qu̵t di tích Gò Chiêu Liêu ͧ Long Thành (Ĉ͛ng Nai), TTKHCN&MT, sӕ 38, 1996.
29- NguyӉn Mҥnh Lӧi, Ĉӛ Bá NghiӋp, NguyӉn Văn Long, Khai qu̵t di tích kh̫o c͝ h͕c Su͙i Ch͛n
(Xuân L͡c, Ĉ͛ng Nai), NPHM KCHVN, 1978.
30- NguyӉn TiӃn Ĉông, Lê Ĉình Phөng và cӝng tác viên, Khai qu̵t khu di tích Cát Tiên (Lâm
Ĉ͛ng), NPHM KCHVN, 1995.
31- NguyӉn Văn Long, Khai qu̵t di tích Bình Ĉa (Ĉ͛ng Nai), NPHM KCHVN, 1981.
- Báo cáo k͇t qu̫ ÿi͉u tra kh̫o c͝ h͕c trong lòng h͛ thͯy ÿi͏n Tr͓ An (Ĉ͛ng Nai), TL KHXH. Tp
HCM, 1986.
- Ĉi͉u tra di tích kh̫o c͝ trong khu v͹c Lâm tr˱ͥng Vƭnh An, xã Phú Lý, huy͏n Tân Phú (Ĉ͛ng Nai),
NPHM KCHVN, 1987.
- Báo cáo khai qu̵t di tích kh̫o c͝ R̩ch Ĉông, xã H͙ Nai, huy͏n Th͙ng Nh̭t, t͑nh Ĉ͛ng Nai, TL
KHXH Tp.HCM, 1992.
- Ĉ͓a ÿi͋m kh̫o c͝ h͕c R̩ch Ĉông - m͡t di tích văn hóa Óc Eo ͧ mi͉n Ĉông Nam b͡, KCH sӕ 2 –
1993.
32- NguyӉn Văn Long, Lê Công Tâm, Phát hi͏n kh̫o c͝ h͕c vùng lòng h͛ thͯy ÿi͏n Tr͓ An (Ĉ͛ng
Nai), NPHM KCHVN, 1986.

27.2 Page 262

▲back to top


33- NguyӉn Văn Long, Lѭu Văn Du, NguyӉn Hӗng Ân, Phát hi͏n di tích kh̫o c͝ ͧ xã l͡ 25 (Th͙ng
Nh̭t - Ĉ͛ng Nai), NPHM KCHVN, 1993.
34- NguyӉn Văn Long, Lѭu Văn Du, Khai qu̵t chͷa cháy di tích kh̫o c͝ h͕c Bàu Sen, xã Vƭnh Tân,
huy͏n Vƭnh C͵u, t͑nh Ĉ͛ng Nai, NPHM KCHVN, 1995.
35- NguyӉn Văn Long, Ĉӛ Bá NghiӋp, Khai qu̵t chͷa cháy di tích kh̫o c͝ h͕c Su͙i C̫, NPHM
KCHVN, 1995.
36- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, thám sát ÿ͓a ÿi͋m B˱ng B̩c ͧ huy͏n Châu Thành (Ĉ͛ng Nai), NPHM
KCHVN, 1985.
- Qua ÿ͛ng Long Giao, KCH sӕ 5 – 1985.
- Giao l˱u và h͡i tͭ - thành t͙ cͯa b̫n s̷c văn hóa c͝ ͧ Vi͏t Nam trong thͥi ÿ̩i kim khí, KCH sӕ 4 –
1994.
37- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Lѭu Văn Du, NguyӉn Hӗng Ân, M͡t pho t˱ͫng th̯n Ganesa b̹ng ÿ͛ng mͣi
s˱u t̯m ÿ˱ͫc ͧ Biên Hòa - Ĉ͛ng Nai, NPHM KCHVN, 1984.
38- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, NguyӉn Minh HiӅn, Lѭu Văn Du, Nhͷng s˱u t̵p di v̵t phong ki͇n ͧ Long
Thành và Biên Hòa - Ĉ͛ng Nai, NPHM KCHVN, 1984.
39- Phҥm Ĉӭc Mҥnh, Trҫn Thӏ Diêm, V͉ s˱u t̵p t˱ͫng ÿá ÿ̿c s̷c thͥi s˯ s͵ tàng trͷ t̩i B̫o tàng
Ĉông Nai, TTKHNC&MT ĈN, 1995.
40- Phҥm Hùng, V͉ các gò n͝i ͧ C̯n Giͥ (Tp.HCM), NPHM KCHVN, 1978.
- Kh̫o sát ÿ͓a ch̭t, ÿ͓a m̩o các di tích kh̫o c͝ ͧ mi͉n Ĉông Nam b͡, NPHM KCHVN, 1978.
41- Phҥm Hùng, NguyӉn Ngӑc, Ĉ̿c ÿi͋m c͝ ÿ͓a lý vùng ÿ͛ng b̹ng sông C͵u Long thͥi Holoxen,
NPHM KCHVN, 1981.
42- Tҥ Chí Ĉҥi Tѭӡng, V͓ trí Ĉ̩i Vi͏t, Chiêm Thành, Phù Nam trong l͓ch s͵ Vi͏t Nam, Sӱ Ĉӏa, sӕ 4 –
1996.
43- Trҫn Hӗng Liên, V͉ pho t˱ͫng Thích Ca b̹ng ÿá d˱ͣi ÿáy sông Ĉ͛ng Nai, KCH, sӕ 4 – 1994.
44- Trҫn Thӏ Lý, Ĉiêu kh̷c t˱ͫng tròn Ĉông Nam Á Ngh͏ thu̵t Ĉông Nam Á, Hà Nӝi, 1993.
- T˱ͫng tròn Campuchia, Hà Nӝi, 1991.
45- Trҫn ViӋt ĈiӇu, Tͳ gò Óc Eo ÿ͇n vàm B͇n Nghé, VHNS, 1960.
46- Trӏnh Căn, Chu VӋ, Ĉào Công Lãng, Chi͇c bàn mài cͯa ng˱ͥi Chăm, NPHM KCHVN, 1992.
47- Võ Sƭ Khҧi, Di tích kh̫o c͝ h͕c C̯n Giͥ (Tp.HCM), NPHM KCHVN, 1978.
- T˱ͫng Ph̵t b̹ng ÿ͛ng ͧ Óc Eo (An Giang), NPHM KCHVN, 1981.
- S͹ phân b͙ các di ch͑ d̩ng Óc Eo ͧ vùng châu th͝ sông C͵u Long, NPHM KCHVN, 1983.
- Nghiên cͱu văn hóa kh̫o c͝ Óc Eo: m˱ͥi năm nhìn l̩i, KCH, sӕ 4 – 1985.
- Ĉ̭t Gia Ĉ͓nh tͳ th͇ kͽ thͱ 7 ÿ͇n th͇ kͽ 16, Ĉӏa chí văn hóa Tp.HCM, 1987.
48- VNJ Quӕc HiӅn: Di ch͑ Cái V̩n (Ĉ͛ng Nai), TNKH VBT LSVN, 1991.
49- Di ch͑ Su͙i Ch͛n (Ĉ͛ng Nai), khai qu̵t l̯n thͱ 2. TBKH VBT LSVN, 1991.
50- VNJ Quӕc HiӅn, Phҥm Quӕc Quân, Lѭu Thành Mӻ: Khai qu̵t di ch͑ Su͙i Ch͛n (Ĉ͛ng Nai) ÿͫt
2, NPHM KCHVN, 1979.
51- VNJ Quӕc HiӅn, Phҥm Hӳu Thӑ: “Trͧ l̩i khu di tích Cát Tiên (Lâm Ĉ͛ng)”. NPHM KCHVN,
1991.
52- VNJ Quӕc HiӅn, Ĉһng Văn Thҳng, NguyӉn Kim Dung, Trӏnh Căn, Lê Công Tâm, Di ch͑ Gi͛ng
Am (Tp.HCM), TBKH VBT LSVN, 1993.

27.3 Page 263

▲back to top


TiӃng nѭӟc ngoài:
1- Aymonie, E:
“Première étude sur les inscriptions tchames” Journal Asiatique Jan – Feb, 1891.
2- Basa, Kishor, K, lan Glover, Julian Henderson.:
“The relationship between early Southeast Asian and Indian glass”.
3- Bhattacharya, K.:
“Les réligions brahmaniques dans lõancien Cambodge: dӓapès lõépigraphie et lõiconographie” Paris.
P.E.F.E.O, vol.XLIX 1961.
4- Bourotte, B:
“histoire des momtagnards du Sud Indochinois”. Saigon, B.S.E.I t.XXXn0 1, 1955.
5- Briggs, L.:
“The ancient Khmer empire” (with a foreword by R.V.Heine Geldern). Philadelphia, American
Philadelphia society 1951.
6- Brown, R.M.:
“The cermaics of South East Asia: Their dating and identification “2 nd edition, singgapor, 1988.
7- Cabaton, A:
“Lõinscription chame de Bien Hoa” B.E.F.E.O Paris T.IV. 1904.
8- Chirstie, J.W:
“State formation in early martime Southeast Asia: A consideration of the theories and data”. Leiden.
Journal of the royal Instiute of linguistic and anthropology. 1995.
9- Claeys, J.Y.:
- “Fouilles de Ĉѭc Hoa, province de Cho Lon et de Thap Muoi, province de Sa Ĉec:. Paris B.E.F.E.O,
t. XXXI, 1931 (paru en 1932) NO 3-4.
- “Rapport sur la province de Bien Hoa”. Paris B.E.F.E.O, t. XXXIII, 1933 (paru à 1934).
10- Coedès, G.:
“etudes Cambodgiennes XXXI: À propos du Tchen la dõ eau: Trois inscriptions de Cochinchine”.
Paris B.E.F.E.O, t. XXXVI, 1936 fasc 1 pp. 1-13.
- “Etudes Cambodgiennes. XXXVI: Quelques précisions sur la fin du Fou Nan”. Paris B.E.F.E.O, t.
XLIII, 1943. pp 1-55.
- “Etudes Cambodgiennes. XXV: Deux inscriptions sankrite du Fou Nan”. Paris B.E.F.E.O, t. XXXI,
nO 1-2. 1931 (paru en 1932).
- “Histoire ancienne des Etats hindouisés dõExtrême – Orient” Ha Noi I.D.E.O, 1944.
- “Les peuples de péninsule indochinoise: Histoire – civilisation”. Paris Dunod, 1962
11- coedès, G.& H.Parmentier:
“Liste générale des inscriptions er des monuments du Champa et du Cambodge”. Ha Noi. I.D.E.O.
1924.
12- Fiont, L.:
“La réligioc des Chams dõaprès les monuments”. Paris B.E.F.E.O, t. I, 1909 pp 12-33.
- Notes dõépigraphie: Les inscriptions de Musée de Ha Noi: Chmapa”. Paris B.E.F.E.O, t. XV, 1915.

27.4 Page 264

▲back to top


“Bibbiographie: “Le royaume de Champa”. Paris B.E.F.E.O, t. XXVIII, 1928.
13- Fontaine, H.:
“Nouveau Champ de jarres dans la province de Long Khanh”. Saigon B.S.E.I. n.s.t. XLVII, nO 3.
1972.
- “Renseignements nouveaux sur la ceramique du Champa de jarre funéraire de Dau Giay”. Saigon,
B.S.E.I. n.s.t. XLVI, nO 3, 1971.
- “Note sur la découverte de perles au site Dau Giay”. Saigon, B.S.E.I. n.s.t. XLVII, nO 4, 1971.
14- Fontaine, H. & Hoang Thi Than:
“Nouvelle note sur le champ de jarre funéraire du Phu Hoa, avec ane remarque sur la crémation au
Vietnam”. Saigon, B.S.E.I. n.s.t. L, nO 1, 1975.
15- Francis, P.:
“Glass beads in Asia: Part two. Indo – Pacitic beads” honolulu – Asian perspectives, vol XXIX nO1.
1990.
16- Goloubev, V.:
“Chronique: La cochinchine”. Paris B.E.F.E.O, t. XXX, 1931.
- “Chronique: La cochinchine”. Paris B.E.F.E.O, t. XXXIV, 1934.
*
*
*
Ch˱˯ng III:
1- Châu Ĉҥt Quan, Chân L̩p Phong th͝ ký.
2- HuǤnh Lӭa, Cb, L͓ch s͵ khai phá vùng ÿ̭t Nam b͡, Nxb.Tp.HCM, 1987.
3- Lê Quý Ĉôn, Phͯ Biên t̩p lͭc.
4- Lѭѫng Văn Lӵu, Ĉ̭t Biên Hoà x˱a.
5- NguyӉn Ĉình Ĉҫu:
- Nghiên cͱu ÿ͓a b̩ tri͉u Nguy͍n – Biên Hoà, Nxb.Tp.HCM, 1994.
- Ch͇ ÿ͡ công ÿi͉n công th͝ trong l͓ch s͵ kẖn hoang l̵p ̭p ͧ Nam kǤ lͭc t͑nh, Hӝi Sӱ hӑc ViӋt Nam,
1992.
6- NguyӉn ThӃ Anh, Kinh t͇ và xã h͡i Vi͏t Nam d˱ͣi các vua tri͉u Nguy͍n, 1971.
7- Phan Khoang, Vi͏t s͵ xͱ Ĉàng Trong (1558-1777), 1970.
8- Phan Huy Chú, L͓ch tri͉u hi͇n ch˱˯ng lo̩i chí.
9- Sѫn Nam:
- L͓ch s͵ kẖn hoang mi͉n Nam, 1973.
- Ĉ̭t Gia Ĉ͓nh x˱a, Tp.HCM, 1984.
10- Thích Ĉҥi Sán, H̫i ngo̩i ký s͹.
11- Trҫn Thӏ Thu Hѭѫng, Ch͇ ÿ͡ sͧ hͷu và canh tác ru͡ng ÿ̭t ͧ Nam b͡ n͵a ÿ̯u th͇ kͽ XIX
Nxb.Tp.HCM, 1994.
12- Trӏnh Hoài Ĉӭc, Gia Ĉ͓nh Thành thông chí.
13- Qu͙c s͵ quán tri͉u Nguy͍n - Ĉ̩i Nam th͹c lͭc (tiӅn biên, chính biên)

27.5 Page 265

▲back to top


14- Qu͙c s͵ quán tri͉u Nguy͍n – Minh M͏nh chính y͇u.
15- Qu͙c s͵ quán tri͉u Nguy͍n - Ĉ̩i Nam nh̭t th͙ng chí.
16- Qu͙c s͵ quán tri͉u Nguy͍n - Ĉ̩i Nam h͡i ÿi͋n s͹ l͏.
17- Qu͙c s͵ quán tri͉u Nguy͍n - Qu͙c tri͉u chánh biên toát y͇u.
18- NguyӉn Thanh Nhã, Tableau économique du Vietnam ãu XVII è et XVIII è siècles. Bibliothèque
Bichh Thanh Thѭ, Paris, 1970.
*
*
*
Ch˱˯ng IV:
TiӃng ViӋt:
1- Toan Ánh, Làng xóm Vi͏t Nam, Nxb.Tp.Hӗ Chí Minh, 1991.
2- Trѭѫng Bá Cҫn, Kͽ ni͏m 100 năm ngày Pháp chi͇m Nam kǤ, NXB Trình bày, 1967.
3- Phҥm Cao Dѭѫng, Th͹c tr̩ng cͯa nông dân Vi͏t Nam d˱ͣi thͥi Pháp thu͡c, NXB Khai Trí – Sài
Gòn, 1967.
4- Trҫn Văn Giàu, L͓ch s͵ Vi͏t Nam c̵n ÿ̩i 4 t̵p, NXB Giáo Dөc, 1960.
5- Trҫn Văn Giàu, Giai c̭p công nhân Vi͏t Nam 2 t̵p, NXB Sӱ hӑc, 1962.
6- Trҫn Văn Giàu (chӫ biên), Ĉ͓a chí Văn hoá Tp. H͛ Chí Minh, t̵p L͓ch s͵, NXB KHXH – Hà Nӝi,
1991.
7- NguyӉn Bҧo Hoá, Nam B͡ chi͇n s͵, NXB Lӱa Sӕng, 1947.
8- Hoàng Thanh Hoài, Chi͇n tranh Vi͏t Nam.
9- Ĉào Văn Hӝi, L͓ch trình hành chánh Nam phân, 1961.
10- HuǤnh Hӳu Hùng, Kháng chi͇n Nam KǤ, in ronéo, 1965.
11- Phan Khoang, Vi͏t Nam Pháp thu͡c s͵, NXB Khai Trí, Sài Gòn, 1961.
12- Ĉinh Xuân Lâm, Tr˱˯ng Ĉ͓nh, NXB Giáo Dөc.
13- Lѭѫng Văn Lӵu, Biên Hoà s͵ l˱ͫc, 1960 và 1972.
14- Sѫn Nam, Thiên ÿ͓a h͡i…, NXB Phù Sa, 1971.
15- Thành Nam, Phong trào công nhân cao su mi͉n Ĉông, NXB Lao Ĉӝng.
16- Lê Sҳc Nghi, Ĉ̭t ÿ͗ mi͉n Ĉông, Công ty Cao su Ĉӗng Nai xuҩt bҧn, 1979.
17- Võ Nguyên, L͓ch s͵ các phong trào ÿ̭u tranh gi̫i phóng dân t͡c Vi͏t Nam (tͳ 1858 – 1945),
NXB Sӵ Thұt, Hà Nӝi.
18- Thҥch Phѭѫng, Ĉ͓a chí B͇n Tre, NXB KHXK, Hà Nӝi, 1991.
19- Trѭѫng Hӳu Quýnh, L͓ch s͵ Vi͏t Nam nhi͉u t̵p, NXB Giáo Dөc, 1978.
20- Phҥm Văn Sѫn, Vi͏t s͵ tân biên, Q.5 t̵p th˱ͫng, NXB ThӃ Lâm, 1962.
21- Phҥm Văn Sѫn, Vi͏t Nam ÿ̭u tranh s͵, NXB VNJ Hùng, 1951.
22- Bҧo tàng Ĉӗng Nai, Ĉ͛ng Nai di tích văn hoá, NXB Ĉӗng Nai 1993.
23- Bҧo tàng Ĉӗng Nai, Ng˱ͥi Ĉ͛ng Nai, NXB Ĉӗng Nai 1995.

27.6 Page 266

▲back to top


24- BCH Ĉҧng bӝ huyӋn Long Thành, Long Thành nhͷng ch̿ng ÿ˱ͥng l͓ch s͵, NXB Ĉӗng Nai 1988.
25- Công ty cao su Ĉӗng Nai, Nhͷng ch̿ng ÿ˱ͥng ÿ̭u tranh cách m̩ng cͯa công nhân cao su Ĉ͛ng
Nai, xuҩt bҧn 1985.
26- Công ÿoàn cao su ViӋt Nam, L͓ch s͵ phong trào công nhân cao su, NXB Trҿ, 1993.
27- Quân dân Vi͏t Nam ch͙ng Tây xâm l˱ͫc (1847 – 1955) Quân sӱ III, xuҩt bҧn 1971.
28- UBKHXH, L͓ch s͵ Vi͏t Nam 2 t̵p, NXB KHXH, 1971.
29- ViӋn Khҧo cә Sài Gòn, Vi͏t Nam ÿ̭u tranh ÿ͡c l̵p, in ronéo, 1965.
TiӃng nѭӟc ngoài:
1- Arnaul de Vogaé: Ainoi vint an monde la SIPH, 1993.
2- Bulletin officiel de la Gdrindrine frangaise, nhiӅu năm.
3- Journal officied de lõ Indochine fragaise, nhiӅu năm.
4- Monographie de la province de Bien Hoa, 1901.
5- Robert M: Monographie de la province de Bien Hoa, 1924.
*
*
*
CH˰ˮNG V, VI:
SÁCH:
1- Nhͷng s͹ ki͏n l͓ch s͵ Ĉ̫ng C͡ng s̫n Vi͏t Nam, tұp I, II, III. Nhà xuҩt bҧn Sӵ thұt 1979, 1984.
2- L͓ch s͵ Ĉ̫ng C͡ng s̫n Vi͏t Nam, NXB Chính trӏ Quӕc Gia 1998.
3- Ĉ͛ng Nai 30 năm chi͇n tranh gi̫i phóng, NXB Ĉӗng Nai 1987.
4- L͓ch s͵ Ĉ̫ng b͡ thành ph͙ Biên Hoà, NXB Ĉӗng Nai 1999.
5- Biên Hoà - Ĉ͛ng Nai 300 năm hình thành phát tri͋n, NXB Ĉӗng Nai 1998.
6- L͓ch s͵ Chi͇n khu Ĉ, NXB Ĉӗng Nai 1997 (tái bҧn).
7- Vƭnh C͵u 55 năm ÿ̭u tranh cách m̩ng, NXB Ĉӗng Nai 1984.
8- Mi͉n Ĉông chi͇n công, NXB Ĉӗng Nai 1993.
9- Tr̵n ÿ̯u di͏t MͿ, NXB Ĉӗng Nai 1999 (tái bҧn).
10- Chi͇n th̷ng La Ngà, NXB Ĉӗng Nai 1998.
11- Chi͇n khu Rͳng Sác, NXB Ĉӗng Nai 1983.
12- L͓ch s͵ ÿ̭u tranh cách m̩ng huy͏n Xuân L͡c, NXB Ĉӗng Nai 1985.
13- M͡t thͥi Rͳng Sác, NXB Ĉӗng Nai 1999.
14- T͝ng k͇t cu͡c kháng chi͇n ch͙ng MͿ cͱu n˱ͣc. Th̷ng lͫi và bài h͕c, NXB Chính trӏ Quӕc gia
1995.
15- Ĉoàn pháo binh Biên Hoà, Bӝ Tham mѭu quân khu 7, 1993.
16- L͓ch s͵ ÿ̿c công mi͉n Ĉông Nam b͡, NXB Quôn ÿӝi Nhân dân 1997.
17- Mi͉n Ĉông Nam b͡ kháng chi͇n, NXB Quân ÿӝi Nhân dân 1993.

27.7 Page 267

▲back to top


18- Ĉ̫ng b͡ mi͉n Ĉông lãnh ÿ̩o hai cu͡c kháng chi͇n (bҧn thҧo lѭu Phòng Nghiên cӭu lӏch sӱ Ĉҧng
Ĉӗng Nai).
19- Phong trào công nhân cao su Ĉ͛ng Nai, NXB Ĉӗng Nai 1987.
20- Long Thành nhͷng ch̿ng ÿ˱ͥng l͓ch s͵, NXB Ĉӗng Nai 1998.
21- L͓ch s͵ Công An nhân dân Ĉ͛ng Nai, NXB Công An nhân dân 1995.
22- Chi͇n khu ͧ mi͉n Ĉông Nam b͡ (1945 – 1954), NXB.TP Hӗ Chí Minh 1996.
23- Nam b͡ Thành ÿ͛ng T͝ qu͙c ÿi tr˱ͣc v͉ sau, NXB Chính trӏ Quӕc gia 1999.
24- L͓ch s͵ Ĉ̫ng b͡ Ĉ͛ng Nai, NXB Ĉӗng Nai 1998.
25- Ĉ͛ng Nai 20 năm xây d͹ng phát tri͋n v͉ kinh t͇ - xã h͡i, NXB Ĉӗng Nai 1996.
Nghӏ quyӃt, văn kiӋn (sau 1975), tài liӋu thӕng kê:
1- Ngh͓ quy͇t Ĉ̩i h͡i ÿ̩i bi͋u t͑nh Ĉ̫ng b͡ Ĉ͛ng Nai l̯n I, II, III, IV, V, VI. Lѭu Phòng Nghiên cӭu
lӏch sӱ Ĉҧng.
2- Văn ki͏n Ĉ̩i h͡i ÿ̩i bi͋u toàn qu͙c l̯n thͱ VI, VII, VIII. NXB Sӵ thұt 1986, 1991, 1996.
3- Ĉ͛ng Nai 10 năm xây d͹ng và phát tri͋n (1975 – 1985). Cөc Thӕng kê Ĉӗng Nai 1985.
4- Ĉ͛ng Nai 5 năm (1980 – 1985). Cөc Thӕng kê Ĉӗng Nai 1985.
5- Niên giám th͙ng kê các năm 1985, 1986 – 1998. Cөc Thӕng kê Ĉӗng Nai 1985.
6- T˱ li͏u kinh t͇ - xã h͡i 61 t͑nh, thành ph͙. NXB Thӕng kê 1997.
7- S͙ li͏u th͙ng kê công nghi͏p 3 t͑nh mi͉n Ĉông Nam b͡. NXB Thӕng kê 1998.
8- Ĉ͛ng Nai ti͉m năng và c˯ h͡i ÿ̯u t˱. Uӹ ban KӃ hoҥch tӍnh Ĉӗng Nai xuҩt bҧn 1993.
Các báo cáo lѭu tҥi Phòng NCLS Ĉҧng Ĉӗng Nai:
1- Báo cáo tәng hӧp sӕ liӋu các mһt công tác 3 tháng 7, 8, 9 – 1975 tӍnh Biên Hòa. Tài liӋu lѭu Phòng
NCLS Ĉҧng Ĉӗng Nai.
2- Báo cáo tình hình ÿһc ÿiӇm tháng 5 – 1975 cӫa Long Khánh.
3- Báo cáo tәng kӃt cӫa UBNDCM miӅn Ĉông tӯ 30-4-1975 ÿӃn tháng 11-1975.
4- Dӵ án tә chӭc nhiӋm vө khu công nghiӋp thuӝc UB quân quҧn Biên Hòa 30-5-1975.
5- Báo cáo cӫa TiӇu ban công nghiӋp thuӝc UB Quân quҧn thành phӕ Biên Hòa, tháng 5 – 1975.
6- Báo cáo cӫa Ban công nghiӋp Khu uӹ miӅn Ĉông (20-6-1975).
7- Báo cáo sѫ kӃt bѭӟc 1 ÿӧt 3 chiӃn dӏch truy quét tàn quân ÿӏch tӯ 1 ÿӃn 10-11-1975. Bӝ Tham mѭu
quân khu 7.
8- Báo cáo tәng kӃt năm 1975 huyӋn Nhѫn Trҥch.
9- Báo cáo huyӋn Thӕng Nhҩt sau ngày giҧi phóng 10-5-1975.
10- Báo cáo huyӋn Long Thành tӯ 30-4-1975 ÿӃn tháng 12-1975.
11- Báo cáo huyӋn Vƭnh Cӱu sau ngày giҧi phóng tháng 5, 6 – 1975.
12- Báo cáo cӫa Sӣ Nông Lâm Khu Ĉông Nam bӝ tháng 7 – 1975.
13- Báo cáo 1 năm cҧi tҥo và xây dӵng tӍnh Ĉӗng Nai năm ÿҫu thӵc hiӋn kӃ hoҥch 5 năm cӫa cҧ nѭӟc
thӕng nhҩt 1976 – 1977.
14- Báo cáo công tác an ninh Khu Ĉông Nam bӝ tháng 10 – 1975 – 10 – 1976.

27.8 Page 268

▲back to top


15- Báo cáo thӵc hiӋn các kӃ hoҥch 5 năm cӫa UBND tӍnh Ĉӗng Nai (1976-1980, 1980-1985, 1986-
1990, 1990-1995).
16- Báo cáo tình hình nhiӋm vө mӟi cӫa Trung ѭѫng Cөc miӅn Nam 1954.
17- ChӍ thӏ phát ÿӝng quҫn chúng ÿҩu tranh thӵc hiӋn HiӋp nghӏ hiӋp thѭѫng (31-5-1955).
18- Báo cáo vӅ quân sӵ cӫa Xӭ uӹ Nam bӝ 1955.
19- ChӍ thӏ vӅ ÿҩu tranh ÿòi tiӃp tөc thi hành hiӋp ÿӏnh cӫa Xӭ uӹ Nam bӝ 1956.
20- Báo cáo ÿһc biӋt vӅ tình hình Ĉҧng ӣ miӅn Nam tӯ sau hòa bình ÿӃn nay (22-8-1956). Xӭ uӹ Nam
bӝ.
21- Báo cáo tình hình miӅn Nam năm 1957. Xӭ uӹ Nam bӝ.
22- Báo cáo tình hình miӅn nam 1950-1959. Xӭ uӹ Nam bӝ.
23- Nghӏ quyӃt cӫa Hӝi nghӏ lҫn I. Xӭ uӹ Nam bӝ (11-1950).
24- Tình hình nhiӋm vө xây dӵng Ĉҧng ӣ miӅn Nam 1960. TW Ĉҧng.
25- Báo cáo tình hình miӅn Nam 1961-1964. Ban Thӕng Nhҩt.
26- Nghӏ quyӃt Hӝi nghӏ tháng 10-1961 mӣ rӝng TW Cөc miӅn Nam.
27- Nghӏ quyӃt Hӝi nghӏ TW Cөc lҫn IV (3-1966).
28- ChӍ thӏ các cҩp chӍ ÿҥo phong trào quҫn chúng khӣi nghƭa 25-4-1968.
29- Hӝi nghӏ lҫn VIII TW Cөc (10-1968).
30- Nghӏ quyӃt vӅ ÿҭy mҥnh chiӃn tranh du kích (28-10-1969).
31- Nghӏ quyӃt Hӝi nghӏ TW Cөc lҫn IX (7-1969).
32- ChӍ thӏ tăng cѭӡng công tác vұn ÿӝng công nhân lao ÿӝng (5-9-1970).
33- ChӍ thӏ tăng cѭӡng công tác chính trӏ tѭ tѭӣng (17-6-1970).
34- ChuyӇn hѭӟng công tác tә chӭc, xây dӵng Ĉҧng (1-6-1971).
35- Dӵ thҧo các giai cҩp thành thӏ miӅn Nam và ÿѭӡng lôi sách lѭӧc thành thӏ cӫa Ĉҧng (22-5-1972).
36- Bҧn hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ.
37- Thӵc lӵc dân quân du kích ÿӃn 10-74 (Tân Phú).
38- Nhұn xét ÿánh giá ÿӏch ta 1974 - kӃ hoҥch 1974.
39- Tân Phú báo cáo tәng kӃt chiӃn dӏch 74-75.
40- Ĉӗn bót, lӵc lѭӧng ÿӏch, dân sӕ, lӵc lѭӧng ta thuӝc Bà Rӏa – Long Khánh 11-97.
41- Tәng kӃt công tác chӕng phá kӃ hoҥch bình ÿӏnh cӫa ÿӏch 1968-19.
42- Báo cáo hoҥt ÿӝng pháo binh 1974.
43- Tình hình hoҥt ÿӝng công binh 1975 (5-74).
44- Báo cáo hoҥt ÿӝng thông tin 1974.
45- Nghӏ quyӃt ÿánh giá Bình Ĉӏnh lҩn chiӃm mӟi cӫa ÿӏch năm 1975 và 6 tháng mùa khô 1974 – 1975
(Tân Phú).
46- Nghӏ quyӃt sӕ 01/NQ 74.
Ĉánh bҥi chính sách Bình Ĉӏnh lҩn chiӃm cӫa Mӻ - nguӷ.
TiӃn lên hoàn thành CM dân tӝc dân chӫ ӣ miӅn Nam.
47- Nghӏ quyӃt cӫa QK uӹ vӅ hoҥt ÿӝng ÿӧt 2 mùa khô 1975.

27.9 Page 269

▲back to top


48- Nghӏ quyӃt cӫa Ĉҧng uӹ ÿӧt 2 chiӃn dӏch 1975 (7-3-1979).
49- Phӕi hӧp tác chiӃn cӫa dân quân du kích.
50- Ĉӝc lұp tác chiӃn cӫa dân quân.
51- Phong trào quҫn chúng kӃt hӧp 2 chân 3 mNJi.
52- Phát triӇn xây dӵng lӵc lѭӧng.
53- Sѭu tҫm, sҧn xuҩt vNJ khí thô sѫ.
54- Phát biӇu cӫa Bӝ tѭ lӋnh QK ngày 04-11-1974 và kӃ hoҥch mùa khô 1975 cӫa quân uӹ và BCH
miӅn ÿӕi vӟi QK.
55- KӃ hoҥch tác chiӃn, xây dӵng mùa khô 1974 – 1975 và 6 tháng cuӕi năm 1975.
56- Sӕ liӋu hoҥt ÿӝng năm 1974.
57- QuyӃt tâm chiӃn dӏch cӫa sѭ ÿoàn 6.
58- Nhӳng ý kiӃn ÿӗng chí Tәng Bí thѭ LӃ Duҭn phát biӇu tҥi Hӝi nghӏ lҫn thӭ 10 cӫa Ban chҩp hành
Trung ѭѫng Ĉҧng .
59- Ĉҥi hӝi ÿҥi biӇu Ĉҧng bӝ phòng tham mѭu năm 1973-1974.
60- Sӕ liӋu phát triӇn lӵc lѭӧng võ trang cѫ sӓ 1973 (7-73).
61- Tәng hӧp chính quyӅn và dân quân du kích 1975.
62- Báo cáo tәng kӃt chiӃn dӏch Xuân 75 cӫa quân ÿoàn 4.
63- Báo cáo chiӃn dӏch Xuân 75 cӫa quân ÿoàn 2.
64- Tәng kӃt chiӃn dӏch Xuân 75 cӫa quân ÿoàn 6.
65- KӃ hoҥch “Phѭӧng hoàng 1969” (Tѭ liӋu dӏch).
66- KӃ hoҥch bình ÿӏnh Biên Hòa - Phѭӟc Tuy (Tѭ liӋu dӏch).
67- Tәng kӃt chiӃn dӏch lӝ 2 quân khu 7.
68- Tәng kӃt chiӃn dӏch lӝ 3 cӫa sѭ ÿoàn 6.
69- Tәng kӃt cuӝc tiӃn công Xuân Kӹ Dұu cӫa Biên Hoà.
70- Tình hình du kích chiӃn tranh cӫa Biên Hòa 1969-1972.
71- Tình hình ÿӏch vi phҥm hiӋp ÿӏnh Pari ӣ Biên Hòa.
72- Chӕng ÿӏch càn quét mùa mѭa 1969 (Biên Hoà).
73- Báo cáo tәng kӃt hoҥt ÿӝng năm 1973 QK miӅn Ĉông.
Thành tích năm 1973.
Hoҥt ÿӝng quý 1-1973.
74- Báo cáo tình hình xây dӵng và chiӃn ÿҩu QKMĈ quý 3-73.
Báo cáo tình hình xây dӵng và chiӃn ÿҩu.
75- Báo cáo tình hình chiӃn trѭӡng cӫa QKMĈ 3-1973.
76- Phong trào nhân dân, du kích chiӃn tranh cӫa QKMĈ 1973.
77- Báo cáo tәng kӃt ÿһc công 1973 (15T).
78- Báo cáo tình hình ÿӏch ta trong hӝi nghӏ khu uӹ tháng 9-73.
79- Tình hình hoҥt ÿӝng ÿӏch, ta tháng 10-1973.
80- Báo cáo xây dӵng và chiӃn ÿҩu 10-1973.

27.10 Page 270

▲back to top


81- Báo cáo kӃt quҧ hoҥt ÿӝng 4-1973.
82- Báo cáo hoҥt ÿӝng ta - ÿӏch trong QK (25/9 – 10/10/73).
83- KӃt quҧ hoҥt ÿӝng cӫa các LLVT trong quí 4-1973.
84- Hoҥt ÿӝng mùa khô 1973-1974 hѭӟng trӑng ÿiӇm QK7.
85- ChiӃn dӏch lӝ 2, lӝ 1 tháng 3, 4, 5, 6-1974.
86- Hoҥt ÿӝng tháng 7-1974 hѭӟng trӑng ÿiӇm QK7.
87- Sӕ liӋu tác chiӃn toàn QK tháng 1-1974.
88- Tình hình diӉn biӃn bѭӟc 1 chiӃn dӏch trên lӝ 2.
89- Sѫ kӃt hoҥt ÿӝng chӗm lên tháng 1-1973.
90- ChӍ tiêu kӃ hoҥch mùa mѭa 1973 (1974).
91- Chӕng lҩn chiӃm tháng 2, 3, 4-1973.
92- Báo cáo hoҥt ÿӝng tháng 10, 11-1973.
93- Báo cáo cӫa huyӋn Ĉӏnh Quán – Bà Rӏa tәng kӃt công tác năm 74.
94- Tәng hӧp ÿӗn bót, ta ÿӏch lҩn chiӃm xen kӁ.
95- Quy ѭӟc mұt mã B2 + QK tӍnh.
96- Nhӳng nét lӟn khu kӻ nghӋ Biên Hòa.
97- Vҩn ÿӅ bҧo vӋ ÿѭӡng sҳt.
98- Xây dӵng và phát triӇn LLVT (8-1975).
99- Dӵ thҧo chiӃn thuұt tѭӡng ngѭӡi (cá nhân).
100- Phѭѫng hѭӟng nhiӋm vө năm 1976.
101- Thành lұp tӍnh căn cӭ 10-1973.
102- Phòng quân báo QK báo cáo tình hình ÿӏch chiӃn dӏch mùa khô 1974-1975.
103- ChӍ tiêu hoҥt ÿӝng cӫa tӯng tӍnh 6 tháng mùa khô 1974 - cҧ năm 1975 tóm tҳt ý ÿӏnh cӫa các tӍnh.
104- Ĉánh giá tình hình 2 tháng 12-74 và 01-75.
105- Hѭӟng dүn viӋc tăng cѭӡng nҳm ÿӏch 6-8-1875.
106- ChӍ ÿҥo thi ÿua và phѭѫng pháp thӵc hiӋn.
107- ChӍ thӏ phѭѫng thӭc phӕi hӧp 3 thӭ quân, 3 mNJi diӋt gӣ ÿӗn bót ÿӇ thӵc hiӋn nhiӋm vө giành dân,
giành chính quyӅn làm chӫ cӫa nhân dân giҧi phóng xã ҩp.
108- ChӍ thӏ vӅ tә chӭc chӍ ÿҥo các LLVT tham gia phát ÿӝng quҫn chúng.
109- ChӍ thӏ huҩn luyӋn cho các LLVT QK.
110- Báo cáo vùng ÿiӇm ÿҩt ÿӓ 9-1973.
111- Tình hình ÿӏch huyӋn Châu Ĉӭc 11-1975.
112- Tình hình ÿӏch huyӋn Long Thành 15-4-1974.
113- Tình hình ÿӏch ta huyӋn Xuân Lӝc ÿӃn 2-1974.
114- Tình hình ÿӏch ta 10-11/1974.
115- KӃ hoҥch tác chiӃn ÿѭӡng sӕ 1 ÿoҥn Tân Phong, căn cӭ 3+4 (6-1974) Long Khánh.
116- Hoҥt ÿӝng cao ÿiӇm 5-1974 Long Khánh lӝ 1 Bҧo Bình.
117- Sѫ kӃt tháng 1-1974 (25-12-73 ÿӃn 28-1-74) Bà Rӏa – Long Khánh.

28 Pages 271-280

▲back to top


28.1 Page 271

▲back to top


118- Tình hình huyӋn Xuyên Mӝc 7-1974.
119- Tình hình ÿӏch ta huyӋn Cao su (NT-LK) cuӕi 1-1974.
120- Phө lөc phân loҥi vùng ҩp, xã tӍnh Biên Hoà 6-1974.
121- HuyӋn Thông Nhҩt tәng kӃt 2 năm 1972-1973 và 6 tháng ÿҫu năm 1974.
122- Báo cáo tháng 11-1974.
123- Kinh nghiӋm công tác vұn ÿӝng ÿӗng bào công giáo di cѭ Hӕ Nai.
124- Dӵ thҧo ÿӅ cѭѫng báo cáo tәng kӃt cuӝc tҩn công nәi dұy trong cuӝc chiӃn tranh chӕng Mӻ cӭu
nѭӟc cӫa quân và dân Ĉӗng Nai.
125- D18 QK7 báo cáo trұn ÿánh ÿӗi Ĉa Cai (Phѭѫng Lâm).
126- Trұn ÿánh kho Thành Tuy Hҥ lҫn 2 ÿêm 11 sáng 12-11-72 cӫa ÿӝi ÿһc công và tăng cѭӡng cӫa
ÿӝi 32.
127- ĈӅ cѭѫng tón tҳt công tác hұu cҫn chiӃn trѭӡng Nam Trung bӝ trong kháng chiӃn chӕng Mӻ cӭu
nѭӟc 7/1954-30/4/1975.
Hӗi ký cách mҥng:
1- Hӗi ký ÿ/c Trѭѫng Văn Bang, nguyên Bí thѭ TӍnh uӹ Biên Hòa 1937.
2- Hӗi ký ÿ/c Phҥm Văn Thuұn, nguyên Bí thѭ TӍnh uӹ Biên Hòa 1948-1951.
3- Hӗi ký ÿ/c Hӗ Văn Ĉҥi, nguyên tӍnh uӹ viên, trѭӣng công an tӍnh Thӫ Biên 1951-1954.
4- Hӗi ký tұp thӇ các ÿ/c nguyên lãnh ÿҥo lӵc lѭӧng vNJ trang Biên Hoà, Thӫ Biên (1945-1954): Lѭѫng
Văn Nho, Cao Văn Bә, NguyӉn Văn Lung, NguyӉn Văn Tѭ, Phan Ĉình Công, Bùi Trӑng Nghƭa.
5- Hӗi ký ÿ/c Bùi Cát VNJ, nguyên tӍnh ÿӝi phó, tham mѭu trѭӣng, Giám ÿӕc Binh công xѭӣng Biên
Hòa.
6- Hӗi ký ÿ/c Ĉһng Sӻ Hùng, kӻ sѭ nguyên phó giám ÿӕc binh công xѭӣng Biên Hòa.
7- Hӗi ký ÿ/c Xuân DiӋu, nguyên giҧng viên trѭӡng Quân chính Quân khu 7 trong kháng chiӃn chӕng
Pháp.
8- Hӗi ký ÿ/c Ngô Bá Cao, nguyên Bí thѭ TӍnh uӹ Biên Hòa 1958-1959.
9- Hӗi ký ÿ/c Hoàng Tam KǤ, nguyên Bí thѭ TӍnh uӹ Biên Hòa 1956-1958.
10- Hӗi ký ÿ/c Lê Quang Chӳ, nguyên Bí thѭ TӍnh uӹ Biên Hòa 1959-1961.
11- Hӗi ký ÿ/c Trҫn Công An, nguyên TӍnh ÿӝi trѭӣng Biên Hòa (U1) 1965-1972.
12- Hӗi ký ÿ/c NguyӉn Thanh Tùng, nguyên ÿoàn trѭӣng Ĉoàn Ĉһc công 113.
13- Hӗi ký ÿ/c Lê Văn Ngӑc, nguyên tiӇu ÿoàn trѭӣng tiӇu ÿoàn 303 Thӫ Biên.
14- Hӗi ký ÿ/c NguyӉn Hӗng Lâm, nguyên tiӇu ÿoàn trѭӣng 320, nguyên phó tѭ lӋnh quân khu 7.
15- Hӗi ký ÿ/c Phan Văn Trang, nguyên Bí thѭ TӍnh uӹ Biên Hòa (U1) 1968-1971, Bí thѭ Thành uӹ
Biên Hòa 1973-1975.
16- Hӗi ký ÿ/c Phҥm Văn Hy, nguyên Bí thѭ TӍnh uӹ Long Khánh 1964-1966, Bí thѭ TӍnh uӹ Bà Rӏa –
Long Khánh 1973-1975.
17- Hӗi ký ÿ/c HuǤnh Văn NghӋ, nguyên Chi ÿӝi trѭӣng Chi ÿӝi 10, Tѭ lӋnh khu 7, tӍnh ÿӝi trѭӣng
Thӫ Biên (1945-1975).
18- Hӗi ký ÿ/c Tӕng ViӃt Dѭѫng, nguyên Ĉoàn trѭӣng Ĉoàn ÿһc công 116.