Nguoi Dong Nai 1-3

Nguoi Dong Nai 1-3



1 Pages 1-10

▲back to top


1.1 Page 1

▲back to top


1.2 Page 2

▲back to top


BҦO TÀNG ĈӖNG NAI
NGѬӠI ĈӖNG NAI
NHÀ XUҨT BҦN ĈӖNG NAI
LӠI MӢ ĈҪU
Lӏch sӱ hình thành và phát triӇn xӭ Ĉӗng Nai thӵc chҩt là lӏch sӱ chiӃn ÿҩu, lao
ÿӝng sҧn xuҩt cӫa con ngѭӡi sinh sӕng ӣ ÿҩy, chinh phөc thiên nhiên, chӕng ngoҥi xâm
giӳ gìn cѭѫng thә, ÿҩu tranh chӕng cѭӡng hào áp bӭc… bҧo vӋ và xây dӵng quê hѭѫng.
Trong ÿó, có nhӳng ngѭӡi con ѭu tú ÿã cӕng hiӃn tâm huyӃt cho mҧnh ÿҩt Ĉӗng Nai,
khiӃn ngѭӡi Ĉӗng Nai ÿӡi ÿӡi ghi nhӟ.
Tên tuәi cӫa nhӳng con ngѭӡi ѭu tú ҩy ÿã ÿѭӧc tҥc vào bia miӋng, ÿѭӧc sӱ sách
nhҳc ÿӃn ÿây ÿó trong các công trình nghiên cӭu vӅ lӏch sӱ cӫa Ĉӗng Nai qua các thӡi
kǤ. Lҫn này, tұp sách “Ngѭӡi Ĉӗng Nai” mong muӕn giӟi thiӋu vӅ nhӳng con ngѭӡi ҩy
có hӋ thӕng, vӟi tѭ cách hӑ là chӫ thӇ cӫa hành ÿӝng, chính hӑ hòa trong ÿӡi sӕng vұt
chҩt, tinh thҫn cӫa nhân dân.
Gӑi là Ngѭӡi Ĉӗng Nai vүn e là quá rӝng so vӟi nӝi dung muӕn biӇu ÿҥt. Mong
bҥn ÿӑc hiӇu rҵng ÿây chӍ là cách gӑi vӅ nhӳng con ngѭӡi bình thѭӡng có tác ÿӝng cá
biӋt ÿӕi vӟi cuӝc sӕng ÿѭӧc nhân dân lѭu ý, tӯ ÿó tên tuәi cӫa hӑ ÿѭӧc tҥc vào lòng dân.
Nhӳng nhân vұt ÿѭӧc nêu gѭѫng trong sách “Ngѭӡi Ĉӗng Nai”, không phân biӋt lƭnh
vӵc hoҥt ÿӝng và nguӗn gӕc sinh thành. Có ngѭӡi nәi danh ӣ lƭnh vӵc văn hóa, có ngѭӡi
nhiӅu công trҥng trong chiӃn ÿҩu, có ngѭӡi chôn nhau cҳt rӕn ӣ ÿҩt Ĉӗng Nai, có ngѭӡi
tӯ nѫi khác ÿӃn, chӑn Ĉӗng Nai làm quê hѭѫng hoһc ÿã ÿә xѭѫng máu vì xӭ sӣ Ĉӗng
Nai. Thѭӟc ÿo ÿӇ chӑn lӵa nӝi dung ÿѭa vào tұp sách này là lòng dân, thái ÿӝ cӫa nhân
dân ÿӕi vӟi nhӳng công trҥng cө thӇ cӕng hiӃn cho Ĉӗng Nai. Vì thӃ, trong tұp sách, bҥn
ÿӑc sӁ không lҥ khi thҩy tên tuәi: NguyӉn Duy, NguyӉn Hӳu Cҧnh, NguyӉn Tri Phѭѫng,
Bùi Hӳu Nghƭa, NguyӉn Thӏ Tӗn, Ĉào Trí Phú, Ĉoàn Văn Cӵ… cNJng ÿѭӧc trân trӑng
nhѭ nhau.
Ĉӏa danh Ĉӗng Nai ÿѭӧc xác ÿӏnh trong tұp sách cNJng rӝng hѫn ÿӏa giӟi hành
chính, xӭ Ĉӗng Nai vүn không chia cҳt trong tâm trí cӫa Ngѭӡi Ĉӗng Nai. Do vұy,
nhӳng nhân vұt: HuǤnh Văn NghӋ, Bình Nguyên Lӝc, NguyӉn Văn QuǤ ngѭӡi huyӋn
Tân Uyên (Ĉӗng Nai) nay thuӝc tӍnh Sông Bé vүn xem là nhau rún (chӳ dùng cӫa nhà
văn Lý Văn Sâm) cӫa mình.
Trong thӵc tӃ, nhӳng con ngѭӡi ѭu tú ÿѭӧc nhân dân Ĉӗng Nai ghi nhӟ không chӍ
gӗm nhӳng tên tuәi ÿѭӧc giӟi thiӋu trong tұp sách này. Bѭӟc ÿҫu, các tác giҧ chӍ mӟi
giӟi thiӋu mӝt sӕ nhân vұt quen thuӝc ÿã ÿѭӧc lòng dân và lӏch sӱ khҷng ÿӏnh. Nhӳng
nhân vұt còn lҥi, chӫ yӃu trong giai ÿoҥn ÿҩu tranh giҧi phóng dân tӝc hoһc trѭӟc ÿó sӁ
ÿѭӧc tiӃp tөc nghiên cӭu và giӟi thiӋu ӣ công trình tiӃp theo.

1.3 Page 3

▲back to top


ViӃt vӅ con ngѭӡi cө thӇ nhѭng Ngѭӡi Ĉӗng Nai không tuyӋt ÿӕi hóa hoһc tách
rӡi nhân vұt cӫa mình ra khӓi cái nôi sҧn sinh ra mình mà nghƭ rҵng ÿó là sӵ kӃt tinh tӯ
phҭm chҩt và vҿ ÿҽp vƭ ÿҥi cӫa nhân dân. Mӝt nhà thѫ ViӋt Nam viӃt:
Bi͇t m̭y hoa h͛ng m͡t gi͕t h˱˯ng
Bao nhiêu than ÿá m͡t kim c˱˯ng…
Ngѭӡi Ĉӗng Nai ÿѭӧc xem là “hѭѫng” là “kim cѭѫng” kӃt tinh tӯ “hoa hӗng” và
“than ÿá” cӫa xӭ sӣ Ĉӗng Nai, nhân dân Ĉӗng Nai. Mong rҵng, qua ÿó ngѭӡi ÿӑc cҧm
nhұn nhӳng giá trӏ tinh thҫn lӟn hѫn sӵ thӇ hiӋn ӣ mӛi nhân vұt.
Sách Ngѭӡi Ĉӗng Nai là công trình tұp thӇ, huy ÿӝng trí tuӋ và công sӭc cӫa
nhiӅu ngѭӡi. Mһc dù ÿã ÿѭӧc chuҭn bӏ khá kӻ, nhѭng chҳc sӁ không tránh khӓi nhӳng
thiӃu sót ngoài ý muӕn. Nhà Bҧo tàng Ĉӗng Nai, Nhà Xuҩt bҧn Ĉӗng Nai mong ÿѭӧc ý
kiӃn ÿóng góp xây dӵng cӫa bҥn ÿӑc.
Bҧo tàng Ĉӗng Nai

1.4 Page 4

▲back to top


Tӯ ÿҫu thӃ kӹ XVI chӃ ÿӝ phong kiӃn nѭӟc ta bѭӟc vào thӡi kǤ suy thoái, khӫng
hoҧng. Mҥc Ĉăng Dung tiӃm ngôi vua lên năm 1572. Mҩy năm sau, con cháu hӑ Lê nәi
dұy khôi phөc vѭѫng triӅu. Cuӝc chiӃn tranh Lê – Mҥc kéo dài tӟi năm 1592 thì quân Lê
chiӃm lҥi kinh ÿô Thăng Long, kӃt thúc cөc diӋn Nam – Bҳc triӅu. Nhѭng mãi ÿӃn năm
1766 hӑ Mҥc mӟi tan rã hoàn toàn.
Ĉҫu Lê Trung Hѭng, NguyӉn Kim tѭӟng chӍ huy quân Lê – bӏ mӝt hàng tѭӟng
nhà Mҥc ÿánh thuӕc ÿӝc chӃt năm 1540. Con rӇ là Trӏnh KiӇm lên thay nҳm giӳ bình
quyӅn, tìm cách tѭӟc ÿoҥt dҫn thӃ lӵc hӑ NguyӉn. Nӝi bӝ Nam triӅu nҧy sinh nhiӅu mâu
thuүn sâu sҳc khi KiӇm ám hҥi con trai lӟn NguyӉn Kim. Tính mҥng ngѭӡi con thӭ là
NguyӉn Hoàng bӏ ÿe dӑa. Theo lӡi khuyên kín ÿáo cӫa Trҥng Trình (NguyӉn BӍnh
Khiêm): “Hoành sѫn nhҩt ÿái, vҥn ÿҥi dung thân” (Mӝt dãy Hoành sѫn dung thân vҥn
ÿӡi). NguyӉn Hoàng nhӡ chӏ gái xin anh rӇ Trӏnh KiӇm cho vào trҩn thӫ ÿҩt Thuұn Hóa.
Thuӣ ÿó, ÿây là miӅn biên viӉn xa xôi ÿҫy lam sѫn chѭӟng khí, thӡi tiӃt khҳc nghiӋt vӟi
gió lào, bão lөt hàng năm… là chӕn “Ô châu ác ÿӏa” rҩt nghèo, kinh tӃ kém phát triӇn.
Tháng 11 năm 1558, NguyӉn Hoàng lên ÿѭӡng cùng nhiӅu anh em bà con Thanh
Hóa và mӝt sӕ quan lҥi cNJ dѭӟi trѭӟng cha mình năm xѭa. Ĉoàn ngѭӡi ÿә bӝ lên ÿҩt Ái
Tӱ (Quҧng Trӏ), bҳt ÿҫu thӵc hiӋn âm mѭu cát cӭ tӯ ÿây. Tә chӭc cai trӏ, thu dөng hào
kiӋt, giҧm sѭu thuӃ, khuyӃn khích mӣ mang sҧn xuҩt, tranh thӫ lòng ngѭӡi. BӅ ngoài,
vүn tӓ vҿ thuҫn phөc triӅu ÿình Lê – Trӏnh, cӕng nҥp ÿӫ lӋ quy ÿӏnh.
Sau bao nhiêu năm âm thҫm xây dӵng thӵc lӵc mӑi mһt, con trai là NguyӉn Phúc
Nguyên ra mһt chӕng lҥi chúa Trӏnh, năm 1627, gây cuӝc chiӃn tranh Trӏnh – NguyӉn
kéo dài gҫn nӱa thӃ kӹ. Tӟi năm 1672, ÿҩt nѭӟc ta chia ÿôi: Ĉàng Ngoài ngăn cách vӟi
Ĉàng Trong bӣi Sông Ranh. Chúa Trӏnh thӕng trӏ Ĉàng Ngoài, Chúa NguyӉn cai quҧn
Ĉàng Trong. Tӯ nӱa thӃ kӹ XVI ÿӃn gҫn hӃt thӃ kӹ XVIII dҧi ÿҩt dài tӯ Thanh NghӋ
ÿӃn Quҧng Trӏ là bãi chiӃn trѭӡng hai bên dành ÿi giұt lҥi hӃt sӭc quyӃt liӋt. BiӃt bao
làng mҥc bӏ tàn phá, ruӝng nѭѫng bӓ hoang vô sӕ. Ngѭӡi n dân lao ÿӝng phҧi ÿóng góp
nһng nӅ cho các tұp ÿoàn quan liêu Lê, Mҥc, Trӏnh, NguyӉn, lҥi siêu táng và mҩt ruӝng
ÿҩt vào tay các ÿӏa chӫ lӟn nhӓ. Phөc vө binh dӏch là tai hoҥ chung cho thanh niên trai
tráng cҧ hai Ĉàng thuӣ ҩy, nhiӅu ngѭӡi ÿành bӓ làng quê, tìm nѫi sӕng yên әn.
Vùng ÿҩt phѭѫng nam xa vӡi còn hoang hóa mênh mông– ÿѭӧc Lê Quý Ĉôn ghi
trong sách Phӫ Biên tҥp lөc (1776): … “Ĉҩt Ĉӗng Nai, tӯ các cӱa biӇn Cҫn Giӡ, Xoài
Rҥp, Cӱa Ĉҥi, Cӱa TiӇu toàn là rӯng rұm hàng mҩy ngàn dһm” ÿã thu hút ÿám dân siêu
tán ӣ miӅn Bҳc, miӅn Trung vào sinh cѫ lұp nghiӋp tӯ rҩt sӟm. Cuӝc hôn nhân giӳa công
chúa Ngӑc Vҥn (con gái chúa NguyӉn) vӟi vua Chân Lҥp Chey Chetta II năm 1620,
càng tҥo ÿiӅu kiӋn cho sӕ di dân ÿi vào vùng hoang hóa phѭѫng Nam ngày thêm ÿông.
Hӑ ra ÿi lҿ tҿ hay cҧ gia ÿình, có nhiӅu ngѭӡi, nhiӅu gia ÿình cùng giong mӝt chiӃc
thuyӅn buӗm theo gió mùa ÿông bҳc tӟi vùng ÿҩt hӭa. Mô Xoài (Bà Rӏa) là nѫi dӯng
chân ÿҫu tiên sau chһng hҧi hành ngàn dһm trùng dѭѫng sóng gió, gian khә hiӇm nguy.
Tӯ ÿó nhiӅu nhóm ngѭӡi ngѭӧc sông Ĉӗng Nai khai phá ÿҩt Ĉӗng Môn, Long Thành,
BӃn Gӛ, Cù Lao phӕ, Bình Ĉa, Chӧ Ĉӗn, BӃn Cá, Tân Uyên… hӑ kӅ vai sát cánh cùng
các sҳc dân bҧn ÿӏa Chѫro, Mҥ, Xtiêng và sӕ ngѭӡi tӏ nҥn Trung Quӕc do Trҫn Thѭӧng
Xuyên cҫm ÿҫu cùng tiӃn hành khai hoang, phá rӯng thành ruӝng, tҥo dӵng xóm làng,

1.5 Page 5

▲back to top


mӣ cҧng Nông Nҥi ÿҥi phӕ, tҩp nұp ghe thuyӅn các nѭӟc xa gҫn ra vào mua bán. Vùng
ÿҩt Ĉӗng Nai có nhiӅu biӃn ÿәi: sӕ dân ngày càng ÿông, các ÿiӇm quҫn cѭ lҩn dҫn rӯng
hoang nê ÿӏa… tҩt ÿòi hӓi ÿѭӧc t͝ chͱc ch̿t chͅ, vӯa có lӧi cho dân thѭӡng (an ninh
trұt tӵ ÿѭӧc bҧo ÿҧm) vӯa có lӧi cho chính quyӅn Ĉàng Trong (thu ÿѭӧc các loҥi thuӃ
cho nhà nѭӟc). Ngѭӡi ÿҫu tiên ÿѭӧc giao sӭ mӋnh trӑng ÿҥi này là NguyӉn Hӳu Cҧnh.
Tên thұt là NguyӉn Hӳu Thành, huý Cҧnh (còn ÿӑc là Kính) sinh năm 1650
(Canh Dҫn) tҥi xã Chѫn Tính, huyӋn Phong Lұp, tӍnh Quҧng Trӏ, thuӝc dòng dõi công
hҫu nhiӅu ÿӡi. Quê gӕc cӫa gia ÿình ӣ làng Gia Miêu, huyӋn Tӕng Sѫn, Thanh Hóa. Ông
nӝi ông là NguyӉn TriӅu Văn, giӳ chӭc Tham tѭӟng triӅu Lê, hӑ hàng xa vӟi NguyӉn
Hoàng. Vì bҩt mãn vӟi chúa Trӏnh, ông ÿѭa gia ÿình di cѭ vào Quҧng Bình năm 1609,
hӃt lòng phò giúp chúa Sҧi (NguyӉn Phúc Nguyên) ÿã ÿѭӧc ban tһng tѭӟc TriӅu Văn
Hҫu. Cha cӫa NguyӉn Hӳu Thành (Cҧnh, Kính) là NguyӉn Hӳu Dұt (1603 – 1681) văn
võ toàn tài cùng các ÿӗng liêu Ĉào Duy Tӯ, NguyӉn Hӳu TiӃn… ÿҳc lӵc thӡ các ÿӡi
chúa Sҧi, Thѭӧng, HiӅn, Ngãi ÿѭӧc cӱ nҳm giӳ nhiӅu trӑng trách quân cѫ, ÿѭӧc phong
chӭc Chiêu VNJ Hҫu, khi mҩt ÿѭӧc truy tһng là Tán Trӏ Công thҫn, ÿһc tҩn phө quӕc
thѭӧng tѭӟng quân, Cҭm y vӋ tҧ quân ÿô ÿӕc trѭѫng phӫ sӵ, Chiêu quұn c, thuӷ là Cҫn
TiӃt, ÿѭӧc thӡ ӣ miӉu c thҫn tҥi HuӃ vӅ sau này. Theo nӃp gia phong, NguyӉn Hӳu Cҧnh
cùng ngѭӡi anh ruӝt NguyӉn Hӳu Hào ÿêm ngày ÿèn sách dùi mài kinh sӱ và luyӋn rèn
võ nghӋ. Ông sӟm theo dѭӟi trѭӟng cha, tham gia nhiӅu trұn ÿánh chӕng quân Trӏnh
xâm phҥm Ĉàng Trong. Nhѭng thӡi thanh thiӃu niên cӫa ông không ÿѭӧc sӱ sách ghi lҥi
nên ngày nay lӟp ngѭӡi sau khó biӃt tұn tѭӡng.
Các năm 1690 – 1691, vua Chămpa là KӃ Bà Tranh ÿem quân quҩy nhiӉu biên
cҧnh giӃt hҥi cѭ dân phӫ Diên Ninh (nay là huyӋn Diên Khánh, tӍnh Khánh Hòa). Lúc
này, vѭѫng quӕc Chămpa nhӓ bé ÿang lөi tàn, viӋc gây rӕi chҷng qua chӍ do óc thiӇn cұn
cӫa kҿ cҫm ÿҫu, chӭ lòng dân Chămpa không thích cҧnh máu chҧy ÿҫu rѫi.
Ĉҫu năm Nhâm Thân (1692), chúa NguyӉn cӱ thӕng suҩt NguyӉn Hӳu Cҧnh cùng
tham mѭu NguyӉn Ĉình Quang ÿem quân vào bình ÿӏnh. Gҫn mӝt năm kӃt hӧp cѭѫng
nhu, vӯa dùng sӭc mҥnh quân sӵ, vӯa chiêu dө, dҽp yên bӡ cõi vào mùa xuân Quý Dұu
(1693). Lúc này KӃ Bà Tranh thua chҥy ra Hòn Chén và chӃt tҥi ÿó. Ông cùng tѭӟng sƭ
lo vӛ vӅ an dân, mһt khác sҳp ÿһt sӕ quan lҥi Chăm pa giӳ các chӭc vө khám lý, ÿӅ ÿӕc,
ÿӅ lãnh, cai phӫ… thӵc hiӋn tӵ quҧn. Cõi ÿҩt vӯa vãn hӗi an ninh trұt tӵ ÿѭӧc ÿһt là trҩn
Thuұn Thành, tháng 8 năm ÿó ÿәi thành phӫ Bình Thuұn. Do công lao trên, ông ÿѭӧc
thăng chӭc Chѭӣng Cѫ, ÿѭӧc cӱ làm trҩn thӫ Bình Khѭѫng (nay là huyӋn Ninh Hòa,
Khánh Hòa).
Tháng 2 năm Mұu Dҫn (1698), NguyӉn Hӳu Cҧnh ÿѭӧc chúa NguyӉn phái vào
kinh lѭӧc ÿҩt Ĉӗng Nai. Ĉoàn thuyӅn chiӃn theo gió mùa ÿông bҳc cұp bӃn cù lao Phӕ.
Ông ÿһt ÿҥi bҧn doanh ӣ ÿây (gҫn ÿình Bình Kính), xã HiӋp Hòa, thành phӕ Biên Hòa
bây giӡ), bҳt tay vào viӋc chӍ ÿҥo xây dӵng tә chӭc hành chính và phát triӇn kinh tӃ
vùng ÿҩt mӟi.
Ông ÿһt cho xӭ Ĉӗng Nai làm huyӋn Phѭӟc Long, dӵng dinh Trҩn Biên (lӏ sӣ ӣ
thôn Phѭӟc Lѭ, nay là phѭӡng QuyӃt Thҳng thành phӕ Biên Hòa); ÿһt xӭ Sài Gòn làm
huyӋn Tân Bình, dӵng dinh Phiên Trҩn; cҧ hai huyӋn thuӝc phӫ Gia Ĉӏnh. Mӛi huyӋn có

1.6 Page 6

▲back to top


lѭu thӫ ÿӭng ÿҫu cai quҧn mӑi viӋc, dѭӟi có cai bҥ coi vӅ kho bҥc và thuӃ má, kí lөc coi
viӋc hình án. Mӛi huyӋn gӗm mӝt sӕ tәng, có cai tәng ÿӭng ÿҫu. Ĉѫn vӏ hành chính cѫ
sӣ là thôn hoһc làng – nѫi có ít nhҩt 50 dinh cѭ ngө – gӗm mӝt sӕ xóm, ҩp do các trѭӣng
thôn và trѭӣng xóm, trѭӣng ҩp ÿӭng ÿҫu. Ông chӍ ÿҥo tӯng thôn, xóm lұp sә ÿinh, sә
ÿiӅn (gӑi là sә bӝ), trên cѫ sӣ ÿó bѭӟc ÿҫu thu mӝt sӕ thuӃ ӣ mӭc tѭӧng trѭng, giúp chúa
NguyӉn có thêm nguӗn tài chính, tuy sӵ ҭn lұu là phә biӃn. Ông cho phép dân ÿѭӧc tӵ
tiӋn phân chiӃm ruӝng ÿҩt, do ÿó ÿҭy mҥnh tӕc ÿӝ khai hoang, canh tác. Theo chӍ ÿҥo
cӫa chúa NguyӉn, ông khuyӃn khích dân có vұt lӵc (tiӅn bҥc, giӕng vӕn…) ӣ NgNJ
Quҧng (Quҧng Bình, Quҧng Trӏ, Quҧng Ĉӭc, Quҧng Nam, Quҧng Ngãi) chiêu mӝ ngѭӡi
vào ÿây mӣ mang ÿҩt ÿai, khai phá thêm ÿӗng ruӝng, lұp vѭӡn trӗng cau, tҥo dӵng
nhiӅu làng xóm mӟi. Ĉӕi vӟi sӕ ngѭӡi Trung Quӕc tӏ nҥn nhà Thanh hoһc sӕ ÿӃn sau
làm ăn buôn bán, ông cho lұp hai xã: Thanh Hà ӣ huyӋn Phѭӟc Long và Minh Hѭѫng ӣ
huyӋn Tân Bình; sӕ dân này ÿӅu vào sә bӝ ÿӏa phѭѫng, hѭӣng quyӅn lӧi và gánh vác
nghƭa vө nhѭ ngѭӡi ViӋt. Vӟi con mҳt cӫa nhà quân sӵ, ông cho ÿһt mӝt sӕ ÿӗn lNJy
phòng thӫ ӣ Bà Rӏa, cӱa Lҩp (cӱa Tҳc Khái nay thuӝc xã Phѭӟc TӍnh, huyӋn Long Ĉҩt,
tӍnh Bà Rӏa-VNJng Tàu), cӱa Cҫn Giӡ… Binh lính trҩn thӫ ÿһt thành cѫ, ÿӝi do cai cѫ,
ÿӝi trѭӣng chӍ huy; các cӱa sông, cӱa biӇn trӑng yӃu có các ÿӝi chiӃn thuyӅn túc trӵc
tuҫn tra, canh gác.
Cuӕi ÿông Mұu Dҫn (1698), NguyӉn Hӳu Cҧnh cùng các phө tá kӏp hoàn tҩt mӝt
khӕi lѭӧng khәng lӗ cӫa ÿӧt kinh lѭӧc, có ý nghƭa rҩt lӟn lao ÿӕi vӟi công cuӝc khҭn
hoang miӅn Nam: nӅn hành chính bѭӟc ÿҫu xác lұp, biên cѭѫng ÿҩt nѭӟc mӣ rӝng, gây
niӅm tin tѭӣng sâu sҳc ÿӕi vӟi nhӳng ngѭӡi khai hoang, tӯ chӛ là lѭu dân (ăn nhӡ, ӣ
ÿұu) hӑ trӣ thành cѭ dân hӧp pháp ÿѭӧc nhà nѭӟc bҧo hӝ. Chính vì vұy, ông ÿѭӧc dân
tôn kính, mӃn mӝ.
Ông lҥi ÿѭӧc triӋu vӅ trҩn thӫ Bình Khѭѫng.
Tháng bҧy năm Kӹ Mão (1699), vua Chân Lҥp là Nһc Thu chӕng lҥi chúa
NguyӉn. Tin cҩp báo vӅ Thuұn Hóa, chúa NguyӉn cӱ thӕng suҩt NguyӉn Hӳu Cҧnh
cùng phó tѭӟng Phҥm Cҭm Long, ÿem quân dinh Bình Khѭѫng giong thuyӅn vào Nam,
hӧp cùng tѭӟng Trҫn Thѭӧng Xuyên lo bҧo vӋ biên cѭѫng ÿҩt mӟi.
Mùa xuân Canh Thìn (1700), bҧn doanh quân NguyӉn ÿһt tҥi Rҥch Cá (Vƭnh Long
ngày nay), NguyӉn Hӳu Cҧnh chӍ ÿҥo quân sƭ ÿҳp lNJy Hoa Phong (ӣ phía Tây thành Gia
Ĉӏnh), quyӃt ÿӏnh vét sâu và khѫi rӝng nhánh sông TiӅn rӁ ngang xuӕng sông Hұu, ÿӗng
thӡi cho ngѭӡi ÿi dò xét tình hình Chân Lҥp, tuyên truyӅn uy danh cӫa vӏ chӍ huy trong
ÿông ÿҧo nhân dân Chân Lҥp. Chuҭn bӏ mӑi mһt xong xuôi, ông ra lӋnh tiӃn quân. Theo
binh pháp, nӃu cҫm quân hҥ thành mà không cҫn giao tranh ÿә máu là thѭӧng sách.
Quân tѭӟng Nһc Thu nghe uy ÿӭc NguyӉn Hӳu Cҧnh sinh ra hoang mang, rӋu rã, vua
Chân Lҥp ÿành bӓ trӕn. Nһc Yêm – cháu Nһc Thu – mӣ cӱa thành Bích Ĉôi xin hàng.
Thӕng suҩt vào thành, hҥ nghiêm lӋnh trҩn an nhân dân, khoan hòa phӫ dө Nһc Yêm:
chӍ nên lo giӳ gìn trong nѭӟc, giӳ cho dân yên, ÿӯng gây hҩn lân bang… Nһc Thu nghe
thҩy, quay vӅ xin hàng ÿѭӧc chân thành khuyên nhӫ: sӟm trӣ vӅ La Bích chiêu dө lѭu
dân cho hӑ làm ăn nhѭ cNJ, chҷng nên phҧn phúc…

1.7 Page 7

▲back to top


Ca khúc khҧi hoàn, tháng tѭ Canh Thìn (1700) quân chúa NguyӉn rút vӅ ÿóng ӣ
ÿӗn Cây Sao (nay là cù lao ông Chѭӣng), tӍnh An Giang), báo tiӋp vӅ triӅu. Lúc này
ÿang mùa viêm nhiӋt, nhiӅu quân sƭ mҳc bӋnh. Sách Gia Ĉӏnh thông chí chép: ÿêm 26
tháng ҩy, mѭa gió nәi lên ÿùng ÿùng, ÿҩt ÿҫu cӗn lӣ sұp, tiӃng vang nhѭ sҩm. Trong
ÿêm, ông chiêm bao thҩy mӝt ngѭӡi cao lӟn, mình mһc áo gҩm, tay cҫm búa vàng, mһt
ÿӓ nhѭ son, mày râu trҳng toát, ÿӃn trѭӟc mһt nói rҵng: “Tѭӟng quân nên vӅ gҩp, không
nên lѭu lҥi nѫi ác ÿӏa này”. Ông tӍnh dұy, ngүm nghƭ thҩy làm buӗn, nhѭng viӋc biên
phòng sҳp ÿһt chѭa yên, tàn quân giһc còn ҭn phөc nѫi rӯng núi chѭa dҽp hӃt, không
biӃt tính sao. Bӛng trong quân phát bӋnh dӏch, ông cNJng nhiӉm ÿau, hai chân tê liӋt, ăn
uӕng không ÿѭӧc. ĈӃn ngày tiӃt Ĉoan Ngӑ (mùng năm tháng năm) ông gѭӧng ra khao
thѭӣng quân sƭ, bӏ gió, thә huyӃt, bӋnh trӣ nên trҫm trӑng. Ngày 14 kéo quân vӅ, ngày
16 ÿӃn Rҥch Gҫm (Sҫm Giang, tӍnh TiӅn Giang), than ôi, ông qua ÿӡi ngày ÿó!.
Tin dӳ bay ÿi khҳp nѫi. Trên ÿѭӡng chuyӇn cӳu vӅ nѫi sinh Quҧng Bình, quan tài
cӫa ông tҥm dӯng vài ngày tҥi Cù lao Phӕ ÿӇ nhân dân Ĉӗng Nai, Gia Ĉӏnh tӃ lӉ, bày tӓ
niӅm bùi ngùi thѭѫng tiӃc. Tҥi nѫi ÿình cӳu, sau này dân cù lao xây huyӅn mӝ vӑng
tѭӣng và xin ÿәi tên thôn Bình Hoành ra Bình Kính ÿӇ ghi nhӟ công ѫn ÿҩng phө mүu
khai sáng mҧnh ÿҩt này. Dân Cù lao phӕ cNJng nhѭ nhiӅu nѫi khác ÿã kiêng gӑi Kính
(ÿӑc là kiӃng) và cҧnh (ÿӑc là kiӇng) tránh phҥm húy.
Chúa NguyӉn truy tһng ông là HiӋp tán công thҫn, ÿһc tiӃn chѭӣng dinh, Tráng
hoàn hҫu. ĈӃn thӡi NguyӉn, ông ÿѭӧc truy tһng danh hiӋu cao quý Khai quӕc công thҫn,
Tráng võ tѭӟng quân, Vƭnh An Hҫu, rӗi ÿѭӧc truy phong thêm Thѭӧng ÿҷng công thҫn,
ÿһc trҩn phӫ quӕc chѭӣng cѫ, LӉ Thành hҫu và ÿѭӧc thӡ trong miӃu công thҫn tҥi kinh
ÿô HuӃ. Tӯ ÿó, vӟi niӅm sùng kính mӝt danh nhân ÿҩt nѭӟc, mӑi ngѭӡi chӍ kêu ông
bҵng danh xѭng LӉ Thành hҫu hoһc quan chѭӣng binh hoһc nói gӑn là Ông Chѭӣng.
NguyӉn Hӳu Cҧnh là mӝt trong sӕ không nhiӅu ngѭӡi có công lao to lӟn nhiӅu
mһt vӟi ÿҩt nѭӟc, ÿѭӧc nhân dân nhiӅu ÿӏa phѭѫng lұp ÿӅn, miӃu phөng thӡ suӕt ba
trăm năm qua:
- ĈӅn Phúc Tín ӣ huyӋn Quҧng Ninh, tӍnh Quҧng Bình.
- ĈӅn Lӝ Bôi ӣ huyӋn Mӝ Ĉӭc, tӍnh Quҧng Ngãi (do ông lұp).
- Ĉình Bình Kính xã HiӋp Hòa, Thành phӕ Biên Hòa.
- ĈӅn xã Kim Sѫn, huyӋn Châu Thành, tӍnh TiӅn Giang.
- Chùa Minh Hѭѫng (quұn 5, Thành phӕ Hӗ Chí Minh) có thӡ ông cùng Trҫn
Thѭӧng Xuyên.
- TӍnh An giang là nѫi có nhiӅu ÿӅn, miӉu thӡ ông; mӝt sӕ ÿѭӡng phӕ và trѭӡng
hӑc mang tên ông.
- MiӃu cә Nam Vang (do nhà khҧo cә Trҫn Văn Giáp phát hiӋn năm 1943) thӡ
ông, nhiӅu kiӅu dân ViӋt và cҧ ngѭӡi Khmer ÿӃn lӉ bái khá ÿông.
Ӣ nhiӅu ÿӅn, miӃu thӡ NguyӉn Hӳu Cҧnh có nhiӅu ÿôi câu ÿӕi ca tөng công ѫn,
bày tӓ niӅm kính trӑng sâu sҳc vӟi bұc khai quӕc:
Chân L̩p bͭi tan, Ĉông Ph͙ ngàn năm l˱u ḓu tích
S̯m Giang sao rͭng, Tây thùy muôn thuͧ v̻ng uy linh.
(Ӣ ÿӅn Châu Phú)

1.8 Page 8

▲back to top


Khai thác biên c˱˯ng, yên xã t̷c
B̫o t͛n n͉n móng, vͷng s˯n hà
(Ӣ miӉu Cӗn Tiên)
Ĉ͓nh rͳng núi sông, l˱˯ng dân ÿ͉u ÿ˱ͫc h˱ͧng
Mͧ mang bͥ cõi, thiên h̩ th̫y chung nhͥ
(Ӣ ÿình Bình Kính) 1
Mӝt sӕ ÿӅn thӡ NguyӉn Hӳu Cҧnh – trong ÿó có ÿình Bình Kính ӣ Ĉӗng Nai ÿã
ÿѭӧc Nhà nѭӟc ta xӃp hҥng là di tích lӏch sӱ – văn hóa. Ĉó là sӵ khҷng ÿӏnh công lao to
lӟn ÿӕi vӟi danh nhân cӫa chӃ ÿӝ ta.
MINH YÊN
TRӎNH HOÀI ĈӬC
Trӏnh Hoài Ĉӭc sinh năm 1765 và mҩt năm 1825, ÿӅu là năm Ҩt Dұu, tròn 60
tuәi. Ông còn có tên là An, tӵ ChӍ Sѫn, hiӋu là Cҩn Trai. Khi mҩt ÿѭӧc vua Minh Mҥng
ban tên Thөy là Văn Khác. Nӝi tә ông là Sѭ Khәng Trӏnh Hӝi, nguyên quán huyӋn
Trѭӡng Lҥc, tӍnh Phѭӟc Châu, miӅn Nam Trung Hoa. Giӳa thӃ kӹ 17, thӯa lúc nhà Minh
suy vi, nhóm quân phiӋt Mãn Châu tӯ miӅn ÿông bҳc tràn xuӕng diӋt nhà Minh, dӵng
1 Các câu ÿӕi ÿӅu ÿѭӧc dӏch tӯ chӳ Hán ÿӇ ÿông ÿҧo bҥn ÿӑc dӉ hiӅu.

1.9 Page 9

▲back to top


lên triӅu ÿҥi Mãn Thanh. Nhóm di dân trung tín nhà Minh ӣ ÿӏa phѭѫng Hoa Nam nәi
lên mѭu ÿӗ khôi phөc sӵ nghiӋp, nhѭng thӃ cùng, lӵc tұn ÿành rӡi bӓ quê hѭѫng dùng
hҧi thuyӅn xuôi vӅ phѭѫng Nam. Trong ÿoàn di dân này có gia ÿình Trӏnh Hӝi. Sau thӡi
gian tҥm trú ӣ Phú Xuân, chúa HiӅn NguyӉn Phúc Thuҫn thuұn cho gia ÿình ông tұp cѭ
tҥi thôn Bình Trѭӟc, dinh Trҩn Biên.
Thân sinh Trӏnh Hoài Ĉӭc là Trӏnh Khánh, trѭӣng thành quê hѭѫng mӟi và kӃt
duyên cùng mӝt cô gái ViӋt xӭ Ĉӗng Nai. Ông nәi tiӃng hӑc rӝng, văn hay chӳ tӕt nên
thăng tiӃn rҩt nhanh. Nhѭng không may ông chӃt sӟm khi ÿang thө chӭc ӣ Bҧ Canh,
Quy Hóa, Quy Nhѫn. Lúc ҩy Trӏnh Hoài Ĉӭc vӯa tròn 10 tuәi (1775).
Tӯ năm 1775 ÿӃn 1782, quân Tây Sѫn mӣ 5 cuӝc Nam tiӃn ÿánh vào chúa
NguyӉn, vùng Ĉông Phӕ (Biên Hòa), Trӏnh Hoài Ĉӭc theo mҽ dӡi vӅ Phiên Trҩn lánh
nҥn.
Tҥi ÿây bà cho Trӏnh Hoài Ĉӭc theo hӑc cө Võ Trѭӡng Toҧn. Ông tӓ ra thông
minh chăm hӑc và cNJng tҥi ÿây ông kӃt bҥn vӟi Lê Quang Ĉӏnh và Ngô Nhân Tӏnh ÿӇ
sau này trӣ thành ba vì sao sáng lҩp lánh trên bҫu trӡi Nam, mӋnh danh là Gia Ĉӏnh Tam
gia. Năm 1778, NguyӉn Ánh mӣ khoa thi Gia Ĉӏnh, ba ông ra ӭng thí và ÿӅu ÿӛ ÿҥt.
Trӏnh Hoài Ĉӭc ÿѭӧc bә nhiӋm và lҫn lѭӧt giӳ chӭc Hàn lâm chӃ cáo, ĈiӅu thuҩn
huyӋn Tân Bình. Năm Quý Sӱu (1763) sung chӭc Ĉông cung Thӏ giҧng (dҥy Hoàng tӱ
Cҧnh) và phò tá Ĉông Cung Cҧnh ra trҩn thành Diên Khánh. Năm Giáp Dҫn (1794)
thăng chӭc Ký lөc Trҩn Dinh (Ĉӏnh Tѭӡng). Năm 1801, Trӏnh Hoài Ĉӭc lҥi sung chӭc
Hӝ Bӝ tham tri ÿӗn trú Lѭӥng Quҧng. Khi Lê Văn DuyӋt và Tӕng ViӃt Phúc dӕc quân ÿi
cӭu thành Bình Ĉӏnh.
Năm 1802, NguyӉn Ánh lên ngôi, ông lҥi ÿѭӧc thăng chӭc Thѭӧng thѫ bӝ Hӝ và
cùng Ngô Nhân Tӏnh, Hoàng Ngӑc Uҭn ÿi sӭ dâng Quӕc thѭ lên vua nhà Thanh.
ĈӃn năm 1806, ông vào Gia Ĉӏnh nhұm chӭc HiӋp tәng trҩn lҫn thӭ nhҩt và 10
năm sau, 1816 ông lҥi làm HiӋp tәng trҩn phө tá NguyӉn HuǤnh Ĉӭc, rӗi NguyӉn Văn
Nhàn.
Khi NguyӉn Ánh mҩt, Minh Mҥng lên thay (1820), lұp tӭc triӋu ông vӅ phong lҥi
bӝ Thѭӧng thѭ kiêm Phó Tәng tài Quӕc tӱ Giám. Chҷng bao lâu vua lҥi phong ông chӭc
HiӋp biӋn Ĉҥi hӑc sƭ kiêm Thѭӧng thѭ bӝ lҥi và bӝ binh. Ông còn là chánh chӫ khҧo cho
nhӳng kǤ thi hӝi ӣ HuӃ.
Con ÿѭӡng thăng tiӃn cӫa ông mӝt mһt thӇ hiӋn sӵ sӫng ái cӫa Vua, mһt khác nói
lên tài năng và nhân cách cӫa ông thұt khó ai bì.
Trӏnh Hoài Ĉӭc sau 40 năm làm quan ÿѭӧc xem nhѭ bұc khai quӕc công thҫn thӃ
mà không có nhà. Mãi ÿӃn năm 1823, khi ông lâm bӋnh, dâng sӟ xin trӣ vӅ Phiên Trҩn
ÿӇ tƭnh dѭӥng. Minh Mҥng mӝt mһt trích khӫng hoҧng 2.000 quan làm nhà cho ông, vӯa
thҧo mӝt ÿҥo dө thiӃt tha ân cҫn vӡi ông ӣ lҥi giúp Vua lo viӋc triӅu chính.
Thӡi ÿҥi ông, ÿҩt nѭӟc Ĉҥi ViӋt dүy ÿҫy bi kӏch mâu thuүn và chiӃn tranh nӗi da
nҩu thӏt liên mien. Dù ngӵ trên ÿài cao cӫa quyӅn lӵc, ÿѭӡng ÿѭӡng nhҩt phҭm triӅu
ÿình nhѭng ông vүn sӕng thanh ÿҥm, giҧn dӏ. Trong huyӃt quҧn ông là hai dòng máu
Hoa-ViӋt hòa trӝn, nhѭng xem ra dòng máu ViӋt ÿӓ thҳm hѫn. Ông yêu vùng ÿҩt ÿã cѭu
mang và ѭu ái ông không chút hoài nghi và ông ÿã ÿem hӃt tâm huyӃt, tài năng, nghӏ lӵc

1.10 Page 10

▲back to top


phөc vө cho ÿҩt nѭӟc – quê mҽ ô. Ít có vӏ quan nào cùng lúc ÿѭӧc lòng vua mà vүn ÿѭӧc
nhân dân thѭѫng yêu toàn vҽn nhѭ Trӏnh Hoài Ĉӭc. Ĉһc biӋt, Trӏnh Hoài Ĉӭc luôn xác
ÿӏnh mình là công dân Ĉҥi ViӋt, ngay cҧ khi ông ÿi sӭ sang Trung Hoa. Qua mӝt sӕ bài
trong tұp “Bҳc xӭ thi tұp” ông luôn hѭӟng sӵ hoài cҧm cӫa ông vӅ tә quӕc Ĉҥi ViӋt.
Ĉӕi vӟi nhân dân, trѭӟc cҧnh lҫm than, khói lӱa can qua, ông chia sҿ nӛi ÿau cӫa
thҫn dân Ĉҥi ViӋt.
Tam ngNJ dông lân ṯu
Hành khiêu thái ÿ̩o h˱˯ng!
Dӏch:
Năm ba ông lão xóm Ĉông
Hái rau thay g̩o ÿói lòng sͣm hôm
Hoһc:
Ĉ̷c th͹c nha nha giao bái h͑
Vô y lâu qͯy d̩ ÿ͉ bi
Dӏch:
Di͉u qu̩ no nê kêu r͡n bãi
H͛n ma v̭t v˱ͩng khóc khâu canh
Thái ÿӝ chính trӏ cӫa ông và bҥn bè ông cҫn có cái nhìn thӇ tҩt và khoa hӑc hѫn.
Phҧi thӯa nhұn rҵng ҧnh hѭӣng cӫa Tây Sѫn ӣ Ĉӗng Nai mӡ nhҥt hѫn so vӟi Phú Xuân,
Thăng Long, nhҩt là sau khi NguyӉn HuӋ băng hà (1792) Trҩn thӫ Bình Ĉӏnh Vѭѫng
NguyӉn Lӳ vӕn bҩt lӵc và thiӇn cұn không chinh phөc ÿѭӧc lòng ngѭӡi, rõ ràng nhҩt là
vӟi các bұc hӑc giҧ trí thӭc, vӕn chӏu nhiӅu ân sӫng sâu nһng vӟi NguyӉn TriӅu, Trӏnh
Hoài Ĉӭc tӯng khҷng ÿӏnh:
B͏nh th̯n thùy hu͏ quân th̯n ÿ˱ͫc
Trái chͯ thͥi tăng m̳u t͵ li͉m
Dӏch nghƭa:
Nͫ chúa ngày thêm tăng v͙n lãi
B͏nh mình ai g͵i thu͙c vua tôi
Năm 1794, các văn thân nho sƭ thӡi NguyӉn Trung Hѭng vұn ÿӝng trùng tu văn
miӃu Trҩn Biên bӏ các giáo sƭ Pháp chӕng lҥi kӏch liӋt. Các linh mөc Pháp gӑi nhóm
Trӏnh Hoài Ĉӭc là nhóm “Thѭӧng thѭ Satan”.
Khi hoàng tӱ Cҧnh tӯ Pháp vӅ (1789) không chӏu lҥy bàn thӡ tә tiên gây không
khí bҩt thѭӡng trong hàng nho sƭ kӇ cҧ NguyӉn Ánh và mӕi xung ÿӝt giӳa các “Thѭӧng
thѭ Satan” vӟi các giáo sƭ Tây phѭѫng ngày càng căng thҷng. Trѭӟc áp lӵc cӫa các nho
sƭ – quyӃt bҧo tӗn và phөc hѭng văn hóa truyӅn thӕng, tӯ năm 1789 hàng năm xuân thu
nhӏ kǤ, Vua xӭ Gia Ĉӏnh ÿӅu thân chinh ÿӃn Văn MiӃu Trҩn Biên ÿӇ tӃ lӉ và Pigneau ÿã
cҧm nhұn thҩt bҥi cӫa ý ÿӗ công giáo hóa triӅu ÿình.
Cuӕi thӃ kӹ XVIII, ÿҫu XIX, cùng vӟi sӵ trung hѭng cӫa triӅu NguyӉn, môi
trѭӡng văn hóa cNJng ÿѭӧc các nho sƭ Ĉàng Trong nhen nhóm, khѫi dұy chói lòa mӝt giai
ÿoҥn lӏch sӱ.

2 Pages 11-20

▲back to top


2.1 Page 11

▲back to top


Bҳt ÿҫu là nhóm Chiêu Anh Các vӟi Thұp Bát Anh do Mҥc Thiên Tích khӣi
xѭӟng ӣ Hà Tiên (1738), vӟi “Minh bӝt di ngѭ”, “Hà Tiên thұp vӏnh”, “Lѭ khӅ nhàn
ÿiӃu”…
TiӃp theo là Gia Ĉӏnh Sѫn Hӝi ra ÿӡi vӟi các gѭѫng mһt tiêu biӇu: ChӍ Sѫn Trӏnh
Hoài Ĉӭc, Nhӳ Sѫn Ngô Nhân Tӏnh, Hӕi Sѫn HuǤnh Nhӑc Uҭn, KǤ Sѫn DiӋp Minh
Phөng, Phөc Sѫn Vѭѫng KӃ Sinh. Là nhӳng vì sao lҩp lánh trên văn ÿàn Ĉӗng Nai –
Gia Ĉӏnh. Bình Dѭѫng thӏ xã ra ÿӡi rӵc rӥ vӟi Gia Ĉӏnh Tam gia làm nӣ rӝ mӝt thӡi văn
hӑc Hàn lâm cӫa ÿҩt trӡi phѭѫng Nam.
Trӏnh Hoài Ĉӭc là nhà văn hóa ѭu tú cӫa xӭ Ĉӗng Nai. Ông ÿӇ lҥi cho hұu thӃ
mӝt kho tàng trѭӟc tác ÿӗ sӝ gӗm văn thѫ và công trình nghiên cӭu lӏch sӱ. Tӯ năm
Minh Mҥng nguyên niên ông ÿã dâng vua hai bӝ “Lӏch Ĉài kӹ nguyên” và “Khѭѫng tӃ
lөc” và ÿһc biӋt bӝ biên niên sӱ “Gia Ĉӏnh thành thông chí”. Ĉây là quyӇn sӱ ghi lҥi ÿҫy
ÿӫ nhҩt, toàn diӋn nhҩt diӋn mҥo xӭ Ĉàng Trong trong thӡi kǤ khai phá lұp nghiӋp cӫa
ÿoàn ngѭӡi ViӋt Nam tiӃn. Cho mãi vӅ sau này, Quӕc sӱ quán triӅu NguyӉn cNJng phҧi
dӵa vào nguӗn tѭ liӋu quan yӃu cӫa “Gia Ĉӏnh thành thông chí” ÿӇ biên soҥn các bӝ sӱ
“Ĉҥi Nam thӵc lөc” (TiӅn biên và Chính biên), “Lӏch triӅu hiӃn chѭѫng”, “Ĉҥi Nam
nhҩt thӕng chí” và cho cҧ ÿӃn ngày nay, các nhà khoa hӑc xã hӝi nѭӟc ta không thӇ
không cҫn ÿӃn bӝ sách này. Ngѭӡi Pháp cNJng sӟm biӃt giá trӏ cӫa tác phҭm, nên ngay
sau khi thôn tính xӭ Nam KǤ, Garbiel Aubaret lұp tӭc dӏch và xuҩt bҧn bӝ sӱ này bҵng
tiӃng Pháp tҥi Paris (1863).
Sӵ nghiӋp thѫ văn cӫa ông phong phú vô cùng. Ĉáng tiӃc, sau ngót 200 năm khói
lӱa chúng ta chӍ còn giӳ lҥi ÿѭӧc trӑn vҽn bӝ “Cҩn trai thi tұp” và “Gia Ĉӏnh thành
thông chí”, “Tam gia thi tұp” gӗm ba tұp:
- Cҩn trai thi tұp cӫa Trӏnh Hoài Ĉӭc
- Hà Nguyên thi thҧo cӫa Lê Quang Ĉӏnh – Thұp Anh thi tұp cӫa Ngô Nhân Tӏnh
Riêng bӝ “Cҩn trait hi tұp” sáng tác tӯ 1782 – 1818 cNJng chia làm ba phҫn: Khҧ dƭ
tұp; Quang quang tұp; Thoái thӵc trung biên tұp.
Hoà chung xu hѭӟng cӫa Chiêu Anh Các, Bình Dѭѫng thi xã, thѫ Trӏnh Hoài Ĉӭc
thѭӡng vӏnh cҧnh vұt ÿӇ bày tӓ cҧm xúc sâu xa cӫa mình. Ĉó là lòng yêu nѭӟc thѭѫng
dân không bӡ bӃn. Mӝt mһt chia sҿ nӛi lҫm than cӫa muôn dân trong cҧnh loҥn lҥc chiӃn
tranh, nhѭng không bi quan, yӃm thӃ. Thѫ ông thҩm nhuҫn chӫ nghƭa nhân ÿҥo, lҥc quan
và không sáo rӛng, ÿҥi ngôn.
Cҧnh vұt xӭ Ĉӗng Nai ÿѭӧc ông khҳc hӑa trong nhiӅu bài thѫ trong “Gia Ĉӏnh
tam thұp vӏnh” ÿӃn nay ÿӑc lҥi vүn còn xúc ÿӝng lòng ngѭӡi.
Bài: LӜC ĈӜNG TIӄU CA
Phong phi ti͉u phát b̩ch pha pha
L͡c ÿ͡ng s˯n trung sṷt tính ca
Dã di͏u thanh tòng kh̫m thu ch̭n
Thôn xoang v̵n dͷ l˱u truy͉n hòa
Vân phi hͷu ý l˱u liên c͵u

2.2 Page 12

▲back to top


H̩c th͓ tri âm quy͇n luy͇n ÿa
Nh̵t m͡ quy lai lão phͭ v̭n
Vi ngôn t̹ng ki͇n Ṱn ÿ͛ng ÿà
Dӏch nghƭa:
TIӂNG HÁT NGѬӠI KIӂM CӪI Ӣ HӔ NAI
Gió th͙c tóc ông ti͉u b̩c ph˯ ph˯
Trong núi ͧ H͙ Nai ti͇ng ca h͛n nhiên c̭t lên
Ĉi͏u quê, ti͇ng vang cùng ti͇ng búa ÿ̽n cây
Khúc nông thôn, v̯n hòa vͣi n˱ͣc su͙i ch̫y
Mây không hͷu ý mà l˱u liên mãi
H̩c là tri âm quy͇n luy͇n nhi͉u
Chi͉u t͙i trͧ v͉ vͫ già h͗i
Tr̫ lͥi là tͳng th̭y con l̩c ÿà b̹ng ÿ͛ng ÿͥi Ṱn.
Bài: TÂN TRIӄU ĈÃI DӜ
Tân tri͉u ÿãi ÿ͡ cô chu hoành
Nh̵t h̩c vi mang hà thͯy bình
Mã túc m̩n yêm thiên lý tráng
Khách tâm lao trú nh̭t Giang Thanh
Hàm hoa mͿ lý tr˱ͥng l˱u khͱ
Bê qu̫ tͳ ô thâm thͭ minh
Thôn ÿi͇m quá lai môn th̵p kẖu
Trúc liêm vân quy͋n nguy͏t song minh
Dӏch nghƭa:
BӂN TÂN TRIӄU ĈӦI ĈÒ
BӃn quê Tân triӅu chiӃc thuyӅn lҿ nҵm ngang
Mһt trӡi lһn mѫ hӗ không rõ nѭӟc sông bҵng phҷng
Chân ngӵa ngâm xuӕng nѭӟc mang tráng khí ngàn dһm
Lòng khách ÿӇ hӃt vào dòng sông trong trҿo
Cá chép ÿҽp ngұm hoa bѫi theo dòng nѭӟc chҧy
Quҥ hiӅn tӯ ném quҧ cho con, kêu trong lùm cây rұm
Ghé qua ÿiӃm làng gõ cӱa mѭӡi tiӃng
Rèm trúc mây cuӕn cӱa sә ánh trăng vҵng vһc
Bài: PHÙ GIA ĈIӂU NGUYӊT

2.3 Page 13

▲back to top


Chu l˱u thͯy qu͙c k͇t phù sào
Nhàn b̫ hàn châm ÿái nguy͏t xao
Cán l͡ng kim ba phi l͡ h̩
Nhƭ huy͉n thiêm qu̵t giͣi phong phao
Ng͕c lân hͷu h̩nh thê ÿi͉u khoái
Qu͇ ti͋u vi hoan t͵ ch˱ͣc bào
Tuý ng͕a Th˱˯ng giang t̯m vãng s͹
Nghiêm lăng t̹ng th͓ b͝ y giao
Dӏch nghƭa:
NHÀ BÈ CÂU TRĂNG
Vòng quanh vùng k͇t n˱ͣc t͝ n͝i
Nhàn ÿem l˱ͩi câu l̩nh gõ vào trăng
C̯n câu rͩn sóng vàng khua tan s˱˯ng
M͛i nh͵ tr˱ͣc hang thi͉m (tͱc cung trăng) ném ra tr˱ͣc gió
Cá chép ng͕c nay ÿ˱ͫc vͫ ÿem làm món g͗i
R˱ͫu qu͇ vui v̯y con u͙ng trong b̯u
Say n̹m trên sông l̩nh nhͣ l̩i chuy͏n cNJ.
Nghiêm lăng (mӝt bҫy tôi giӓi ÿӡi xѭa ÿang ÿi câu trên sông Thѭѫng thì ÿѭӧc
Hán Quang VNJ mӡi ra giúp) tӯng là bҥn áo vҧi.
CNJng vұy, các bài Chu Thә sӱ vân, Cҭm ÿàm phân phái, ĈiӃm gia thu vNJ, Chiêu
thái tình yên… ÿӅu mѭӧn cҧnh thiên nhiên Ĉӗng Nai ÿӇ nói lên lòng mình vӟi non
nѭӟc. Ĉӭng trѭӟc cҧnh cNJ, ngâm ngӧi thѫ ông ta nghe nhѭ tiӃng lòng ông 200 năm
trѭӟc vүn còn ÿӗng vӑng giӳa không gian.
Tѭӣng nhӟ và ngѭӥng mӝ Mҥc Thiên Tích, linh hӗn cӫa Chiêu Anh Các, ông ÿã
sѭu tҫm, biên soҥn và xuҩt bҧn quyӇn Minh bӝt di ngѭ, Lѭ khê nhàn ÿiӃu, vӟi lӡi tӵa
ÿѭӧc xem nhѭ mӝt áng văn rӵc rӥ trên văn ÿàn thӃ kӹ XVIII.
Tұp Bҳc sӭ thi tұp, vӟi 18 bài cҧm tác liên hoàn, sáng tác trong thӡi gian ông cùng
Ngô Nhân Tӏnh và HuǤnh Ngӑc UyӇn ÿi sӭ sang Trung Quӕc (1802). Tӯ giã Nông Nҥi,
lҥy tӯ mҽ hiӅn, ông viӃt bài thѫ lâm ly, tha thiӃt nәi tiӃng.
Lìa, hi͏p, th˱˯ng nhau k͋ m̭y h͛i
Ân tình ai cNJng khéo phanh phui
Trăng lìa ̫i B̷c, nhàn chinh bóng
Thu qu̩nh thͥi Nam, qu̩ ÿút m͛i
Ngay th̫o, t˱ͧng rͥi sa n˱ͣc m̷t
Công danh nghƭ ÿ͇n m˱ͣt m͛ hôi
Quân th̯n tuy cách, lòng ÿâu cách
Tr͕n ÿ̩o con là tr͕n ÿ̩o tôi.
Mѭӡi tám bài cҧm tác là mѭӡi tám khúc ca trung hұu, nhân ái cӫa mӝt nhân cách
cao thѭӧng tӗn tҥi giӳa mӝt cҧnh ÿӡi ÿҫy ngang trái. Dù sao, qua tác phҭm này ta dӉ

2.4 Page 14

▲back to top


dàng cҧm nhұn tình cҧm cӫa ông ÿӕi vӟi hai tә quӕc (Trung Hoa và ViӋt Nam) ÿѭӧc
minh ÿӏnh rҥch ròi.
Ta biӃt sau thӃ hӋ cӫa Hӝi Sѫn, Gia Ĉӏnh tam gia, văn ÿàn phѭѫng Nam vүn tiӃp
tөc sҧn sinh nhiӅu nhân tài xuҩt chúng nhѭ HuǤnh Mүn Ĉҥt, Bùi Hӳu Nghƭa, NguyӉn
Ĉình ChiӇu, Phan Văn Trӏ, NguyӉn Thông… Nhѭng trong mӝt bӕi cҧnh xã hӝi hoàn
toàn khác và xu thӃ chính trӏ cNJng phân hóa dӳ dӝi, cѭӡng ÿӝ ÿӕi kháng ngày mӝt gay
gҳt, quyӃt liӋt hѫn thӡi ÿҥi Trӏnh Hoài Ĉӭc.
Tháng ba năm Ҩt Dұu (1825), sau mӝt thӡi gian lâm bӋnh, Trӏnh Hoài Ĉӭc lһng lӁ
qua ÿӡi tҥi Phú Xuân. Thӑ 60 tuәi. Vua Minh Mҥng khóc ông vӟi nhӳng lӡi lӁ tiӃc
thѭѫng ÿau ÿӟn. Truy tһng chӭc ThiӃu Bҧo Cҫn chánh ÿiӋn Ĉҥi hӑc sƭ, phái hoàng thân
Miên Hoҵng than ÿi tӃ lӉ và di linh cӳu ông vӅ Nam, theo nguyӋn vӑng cӫa ông.
Linh cӱu Trӏnh Hoài Ĉӭc vӅ ÿӃn Phiên Trҩn, Tҧ quân Tәng trҩn Lê Văn DuyӋt
ÿích than phúng viӃng rӗi hӝ ông vӅ chôn cҩt nѫi quê mҽ tҥi làng Bình Trѭӟc, tӍnh Biên
Hòa.
Năm 1852, linh vӏ ÿѭӧc ÿѭa vào thӡ ӣ Trung Hѭng Công thҫn miӃu. Năm 1858,
ÿѭa vào ÿiӋn HiӇn Trung.
Trên bѭӟc ÿѭӡng công danh, Trӏnh Hoài Ĉӭc ÿã lên gҫn tuyӋt ÿӍnh. Ông là mӝt
con ngѭӡi tài ÿӭc vҽn toàn, ÿѭӧc vua (hai triӅu Gia Long – Minh Mҥng) tin yêu, quҫn
thҫn ngѭӥng vӑng, làm quan ÿӃn chӭc cӵc phҭm mà vүn sӕng giҧn dӏ, thanh cao, chӍ
biӃt quên mình lo viӋc ích nѭӟc, lӧi dân.
VӅ phѭѫng diӋn văn hóa, ông là nhà thѫ, nhà viӃt sӱ lӛi lҥc hàng ÿҫu thӡi NguyӉn
Trung Hѭng, nhӳng trѭӟc tác cӫa ông cho ÿӃn nay vүn còn là vô giá, dù ӣ góc ÿӝ khoa
hӑc hay nghӋ thuұt.
Nhӳng thӃ hӋ con dân Biên Hòa - Ĉӗng Nai vӅ sau vүn biӃt ѫn và tӵ hào vӅ ông –
mӝt tài năng lӟn, mӝt nhân cách lӟn mà trѭӟc và sau ông không ai sánh bҵng ÿã góp
phҫn ÿһt nӅn móng cho mӝt vùng hào khí Ĉӗng Nai – Văn hóa Ĉӗng Nai.
ĈӚ QUYÊN

2.5 Page 15

▲back to top


TRҪN THѬӦNG XUYÊN
Ӣ ÿӏa phұn phѭӡng Hòa Bình, thành phӕ Biên Hòa, cҥnh bӡ sông Ĉӗng Nai lӝng
gió, có ngôi ÿình cҩu trúc khá ÿҽp mҳt, tӗn tҥi gҫn thӃ kӹ nay. Nhân dân trong vùng
không gӑi tên mà dùng tӯ “Ĉӭc Ông” ÿӇ chӍ nhân vұt ÿѭӧc thӡ vӟi lòng ngѭӥng vӑng
sâu sҳc: ÿình Tân Lân, thӡ Trҩn biên Ĉô ÿӕc tѭӟng quân Trҫn Thѭӧng Xuyên – ngѭӡi
có nhiӅu công trҥng trong viӋc tә chӭc khai khҭn ÿҩt ÿai và mӣ mang thѭѫng mҥi vùng
Ĉӗng Nai – Gia Ĉӏnh nhӳng thұp niên cuӕi thӃ kӹ 17, ÿҫu 18.
Trҫn Thѭӧng Xuyên tӵ Trҫn Thҳng Tài, ngѭӡi huyӋn Ngô Xuyên, phӫ Cao Châu,
tӍnh Quҧng Ĉông (Trung Quӕc), nguyên là Tәng binh ba châu Cao – Lôi – Liêm dѭӟi
triӅu Minh. Năm 1649, vѭѫng triӅu Minh sөp ÿә. NhiӅu tѭӟng thҫn nhà Minh không
chӏu thuҫn phөc Mãn Thanh ÿã nәi lên chӕng lҥi vѭѫng triӅu này. Trҫn Thѭӧng Xuyên
là mӝt trong sӕ nhӳng ngѭӡi ҩy.

2.6 Page 16

▲back to top


Năm 1679, sau khi phҩt cӡ “bài Mãn, phөc Minh” thҩt bҥi, Trҫn Thѭӧng Xuyên
và phó tѭӟng Trҫn An Bình cùng tәng binh trҩn thӫ ÿҩt Long Môn (Quҧng Tây) tên
Dѭѫng Ngҥn Ĉӏch, phó tѭӟng là Hoàng Tҩn ÿem khoҧng 3.000 quân và gia quyӃn trên
50 chiӃn thuyӅn chҥy vào phѭѫng Nam, ÿӃn cӱa Tѭ Dung (Quҧng Nam) và cӱa Ĉà
Nҹng xin chúa NguyӉn cho làm dân Ĉҥi ViӋt.
Lúc bҩy giӡ, cai trӏ xӭ Ĉàng Trong là chúa HiӅn NguyӉn Phѭӟc Tҫn, sau khi cùng
quҫn thҫn bàn tính thiӋt hѫn, HiӅn vѭѫng biӋt ÿãi nhóm di thҫn nhà Minh, chuҭn y cho
giӳ nguyên chӭc hàm, lҥi phong quan tѭӟc và cҩp lѭѫng thӵc cho vào vùng Giҧn phӕ
ÿӏnh cѭ, khai vӥ ÿҩt hoang dѭӟi sӵ hѭӟng dүn cӫa Xá sai Vân Trình và tѭӟng Thҫn lҥi
Văn Chiêu.
Ĉѭӧc lӋnh chúa, nhóm Long Môn cӫa Dѭѫng Ngҥn Ĉӏch lên ÿӗn trú ӣ Mӻ Tho
(TiӅn Giang), còn nhóm Quҧng Ĉông cӫa Trҫn Thѭӧng Xuyên thì ÿem binh thuyӅn vào
cӱa biӇn Cҫn Giӡ rӗi lên ÿӗn trú ӣ ÿӏa phұn Bàn Lân xӭ Ĉӗng Nai (thành phӕ Biên Hòa
ngày nay).
Dӑc theo lѭu vӵc sông Ĉӗng Nai, TiӅn Giang khi ҩy, nhҩt là ӣ Ĉӗng Nai, ÿã có
nhiӅu lѭu dân ngѭӡi ViӋt tӯ Ĉàng Ngoài vào khҭn hoang lұp ҩp tӯ mҩy mѭѫi năm trѭӟc.
Nhóm lѭu dân ngѭӡi Hoa ÿӃn ӣ xen kӁ vӟi lѭu dân ngѭӡi ViӋt trên nhӳng cánh ÿӗng
hoang nhàn rӝng lӟn. Hӑ nhanh chóng hòa nhұp vӟi cӝng ÿӗng ngѭӡi ViӋt ÿӃn trѭӟc,
tҥo dӵng mӝt vùng kinh tӃ, văn hóa phӗn thӏnh. Vӟi tұp ÿoàn di dân cӫa Trҫn Thѭӧng
Xuyên, vùng ÿҩt Ĉӗng Nai không nhӳng ÿѭӧc khai phá có quy mô hѫn mà hoҥt ÿӝng
kinh tӃ – xã hӝi cNJng có bѭӟc chuyӇn biӃn quan trӑng.
Trҫn Thѭӧng Xuyên ÿem lӵc lѭӧng cӫa mình vào ÿӏnh cѭ ӣ vùng Gia Ĉӏnh, Bàn
Lân (Tân Lân), Nông Nҥi (Cù Lao Phӕ), tұp hӧp thành các bang Hoa KiӅu (Quҧng
Ĉông, Phѭӟc KiӃn, TriӅu Châu…) dӵa trên gӕc dân cӫa hӑ. Mӛi bang có bang trѭӣng và
bang phó quҧn lý, tӯng bang có ngành nghӅ, công viӋc khác nhau2.
Thoҥt ÿҫu, ông cho tiӃn hành khai phá ÿҩt ÿai làm nông nghiӋp nhѭng chӍ diӉn ra
trong thӡi gian ngҳn, mang hình thӭc qúa ÿӝ tҥm thӡi. Sau ÿó, có mӝt bӝ phұn chuyӇn
qua làm thѭѫng mҥi, thích ӭng vӟi sӣ trѭӡng cӫa mình hѫn. Tuy nhiên vүn có mӝt sӕ
ngѭӡi Hoa tiӃp tөc làm nông nghiӋp, sҧn xuҩt nhӳng mһt hàng tiӇu thӫ công nghiӋp và
ÿã chiӃm vӏ trí ÿáng kӇ trong các hoҥt ÿӝng sҧn xuҩt hàng hóa ӣ ÿҩt Ĉӗng Nai lúc bҩy
giӡ.
Song song vӟi viӋc tә chӭc khai phá vùng ÿҩt màu mӥ phѭѫng Nam, Trҫn
Thѭӧng Xuyên chú trӑng nhiӅu hѫn ÿӃn viӋc phát triӇn thѭѫng mҥi. Ông chiêu tұp
thѭѫng buôn nѭӟc Tàu ÿӃn kiӃn thiӃt phӕ xá, tҥo lұp các cѫ sӣ thѭѫng mҥi. Ĉây là
nhӳng thѭѫng nhân chuyên nghiӋp, có vӕn to và giàu kinh nghiӋm. Hӑ ÿӃn sau chӭ
không phҧi là ngѭӡi theo Trҫn Thѭӧng Xuyên ÿӧt tiên phong. Sӕ ngѭӡi ÿi ÿҫu ÿa sӕ là
binh sƭ, tӭc nông dân nghèo, không có vӕn.3
Vӟi biӋt tài tә chӭc, chҷng bao lâu Trҫn Thѭӧng Xuyên ÿã biӃn vùng ÿҩt hoang sѫ
thành thi tӭ buôn bán sҫm uҩt, kinh tӃ phát triӇn nhanh chóng. Cҧnh phӗn thӏnh ҩy ÿѭӧc
2 Năm 1698, thӕng suҩt NguyӉn Hӳu Cҧnh vào Nam kinh lѭӧc, cho sӕ Hoa kiӅu này nhұp hӝ tӏch, phân lұp thành hai nhóm:
xã Thanh Hà ӣ Trҩn Biên, xã Minh Hѭѫng ӣ Phiên Trҩn.
3 Theo Sѫn Nam – Lӏch sӱ khҭn hoang miӅn Nam – Nhà Xuҩt bҧn Văn nghӋ thành phӕ. Hӗ Chí Minh – 1994 – Trang 30.

2.7 Page 17

▲back to top


ghi tҧ: Lҫu quá ÿôi tӯng rӵc rӥ trên bӡ sông, liên lҥc năm dһm và phân hoҥch ra ba nhai
lӝ, nhai lӟn giӳa phӕ lát ÿá trҳng, nhai ngang lát ÿá ong, nhai nhӓ lát ÿá xanh, ÿѭӡng
rӝng, bҵng phҷng, ngѭӡi buôn tө tұp ÿông ÿúc, tàu biӇn, ghe sông ÿӃn ÿұu chen lҩn
nhau, còn nhӳng nhà to thì ӣ ÿây nhiӅu hѫn hӃt, lұp thành mӝt ÿҥi ÿô hӝi…4. Nông Nҥi,
Ĉҥi phӕ (còn gӑi là Cù lao Phӕ) trӣ thành thѭѫng cҧng và ngày càng hѭng thӏnh, là trung
tâm thѭѫng mҥi và giao dӏch quӕc tӃ vào bұc nhҩt phѭѫng Nam lúc bҩy giӡ. Thѭѫng
thuyӅn trong và ngoài nѭӟc nhѭ Anh, Pháp, Nhұt, Trung Hoa ra vào tҩp nұp, viӋc mua
bán diӉn ra thuұn lӧi và khá quy cӫ: Xѭa nay thuyӅn buôn ÿӃn hҥ neo xong là lên bӡ
thuê phòng, rӗi ÿӃn nhà chӫ mua hàng, kê khai nhӳng hàng hóa trong thuyӅn và khuân
cҩt lên, thѭѫng lѭӧng giá cҧ, chӫ mua hàng ÿӏnh giá mua, bao tҩt cҧ hàng hóa tӕt, xҩu,
không bӓ sót lҥi thӭ gì. ĈӃn ngày trѭѫng buӗm trӣ vӅ gӑi là hӗi ÿѭӡng, chӫ thuyӅn có
yêu cҫu mua giúp vұt gì thì ngѭӡi chӫ buôn ҩy cNJng chiӃu y ѭӟc ÿѫn mua dùm cho ÿӃn
trѭӟc ngày giao hҽn, hai bên chӫ khách chiӃu tính toán hóa ÿѫn thanh toán rӗi cùng nhau
vui chѫi ÿàn ca, ÿã ÿѭӧc nѭӟc ngӑt tҳm rӱa sҥch sӁ lҥi không lo trung hà ăn lNJng ván
thuyӅn.5
Nhӡ vào ÿӏa thӃ thuұn giao thông thӫy bӝ, giàu tiӅm năng nên kinh tӃ vùng ÿҩt
Ĉӗng Nai, nhҩt là Cù lao Phӕ phát triӇn nhanh chóng, ngày càng thu hút ÿѭӧc nhiӅu
nhân lӵc, ÿӗng ruӝng phì nhiêu, sҧn vұt phong phú. Các nghӅ thӫ công truyӅn thӕng nhѭ
làm gӕm, làm ÿá, ÿúc ÿӗng, nҩu ÿѭӡng… có ÿiӅu kiӋn phát triӇn mҥnh và mang tính
chҩt sҧn xuҩt hàng hóa, thu hút sӵ quan tâm cӫa khách trong và ngoài nѭӟc.
Ngoài Cù lao Phӕ, Trҫn Thѭӧng Xuyên còn có công lұp ra phӕ chӧ ӣ Sài Gòn
(Chӧ Lӟn ngày nay). Vùng ÿҩt Gia Ĉӏnh lúc ҩy cNJng có mӝt bӝ phұn ngѭӡi Hoa trong
ÿoàn cӫa Trҫn Thѭӧng Xuyên ÿӃn ÿӏnh cѭ, khai phá ÿҩt hoang và sau này cNJng lao vào
hoҥt ÿӝng thѭѫng mҥi.
Hoҥt ÿӝng mang tính sҧn xuҩt hàng hóa và kinh doanh lӟn ÿã có tác ÿӝng tích cӵc
ÿӃn ÿӡi sӕng, sinh hoҥt, văn hóa cӫa ngѭӡi dân Ĉӗng Nai – Gia Ĉӏnh lúc bҩy giӡ. Tҫng
lӟp thѭѫng nhân ӣ ÿây ra ÿӡi ÿông ÿҧo và có tiӃng nói quan trӑng trong ÿӡi sӕng xã hӝi.
Trҫn Thѭӧng Xuyên ÿѭӧc lӏch sӱ xác ÿӏnh là ngѭӡi có nhiӅu công trҥng trong
viӋc tә chӭc khai phá và xây dӵng vùng ÿҩt Ĉӗng Nai – Gia Ĉӏnh. Công ÿӭc to lӟn cӫa
ông ÿѭӧc nhân dân ghi tҥc, tôn thӡ, xem nhѭ vӏ thҫn ÿã khai sáng vùng ÿҩt này.
Trong lƭnh vӵc quân sӵ, Trҫn Thѭӧng Xuyên là dNJng tѭӟng thao lѭӧc cӫa chúa
NguyӉn. Ông ÿѭӧc chúa tin dùng, giao phó nhiӅu trách vө quan trӑng trong viӋc giӳ an
bӡ cõi và mӣ rӝng lãnh thә Ĉàng Trong.
Theo bài vӏ thӡ cӫa chùa Thanh Lѭѫng (phѭӡng Bӱu Hòa, thành phӕ Biên Hòa)
thì Trҫn Thѭӧng Xuyên sinh năm 1655 và mҩt năm Canh Thìn 1700. Nhѭng sӱ nhà
NguyӉn ghi ÿӃn năm 1715, ông cùng NguyӉn Cӳu Phú ÿi ÿánh dҽp quân phҧn loҥn, hҥ
ÿѭӧc thành La Bích. ĈӃn năm 1725, con trai ông là Trҫn Ĉҥi Ĉӏnh (rӇ Mҥc Cӳu ӣ Hà
Tiên) nӕi nghiӋp cha phөc vө dѭӟi triӅu chúa NguyӉn Phѭӟc Trú, ÿѭӧc tұp phong tѭӟc
Tәng binh Ĉӏnh ViӉn Hҫu, chӍ huy cҧ hai ÿҥo binh Phiên Trҩn và Long Môn.
4 Ĉҥi Nam nhҩt thӕng chí – Tұp Thѭӧng – Biên Hòa – Trang 25.
5 Trӏnh Hoài Ĉӭc – Gia Ĉӏnh thành thông chí – Tұp Thѭӧng – Trang 22.

2.8 Page 18

▲back to top


Theo ông Lѭѫng Văn Lӵu, tác giҧ Biên Hòa sӱ lѭӧc toàn biên thì Trҫn Thѭӧng
Xuyên mҩt ngày 23 tháng 10 âm lӏch, khoҧng năm Canh Tӷ (1720) và an táng vӅ mҥn
Bҳc dinh Trҩn Biên.
Trҫn Thѭӧng Xuyên mҩt, hұu duӋ Trҫn Ĉҥi Ĉӏnh (con), Trҫn Lӵc (cháu) ÿã kӃ
thӯa sӵ nghiӋp vҿ vang cӫa ô. Hӑ ÿӅu là nhӳng viên tѭӟng có tài, ÿѭӧc chúa NguyӉn
trӑng dөng. Sӵ cӕng hiӃn lӟn lӟn lao cӫa Trҫn Thѭӧng Xuyên cNJng nhѭ con cháu ông
sau này ÿã ÿѭӧc các chúa NguyӉn ghi nhұn và ban ÿһc ân: “NguyӉn vi vѭѫng, Trҫn vi
tѭӟng, ÿҥi ÿҥi công thҫn bҩt tuyӋt”. Trong niên hiӋu Minh Mҥng, ThiӋu Trӏ, ông ÿӅu
ÿѭӧc phong Thѭӧng Ĉҷng Thҫn.
ĈӇ tӓ lòng ngѭӥng vӑng và ÿӅn ÿáp công ѫn ngѭӡi ÿã tә chӭc khai phá, mӣ mang
vùng ÿҩt Ĉӗng Nai – Gia Ĉӏnh, nhân dân lұp ÿӅn thӡ ông, hӃt lòng sùng kính. Ông còn
ÿѭӧc thӡ ӣ chùa Minh Hѭѫng Gia Thҥnh cùng mӝt sӕ công thҫn khác nhѭ NguyӉn Hӳu
Cҧnh, Trӏnh Hoài Ĉӭc, Ngô Nhân Tӏnh…
Trѭӟc ÿây, có thӡi gian tôn danh ông ÿѭӧc dùng ÿһt cho tên ÿѭӡng và tên mӝt
trѭӡng bán công ӣ Biên Hòa.
Hҵng năm, ÿӃn ngày 23-10 âm lӏch, ÿình Tân Lân dұp dìu khách thұp phѭѫng tӟi
viӃng, thành kính thҳp nén hѭѫng tѭӣng nhӟ thâm ân “Ĉӭc Ông” Trҫn Thѭӧng Xuyên.
TUYӂT HӖNG
TRҪN ĈҤI ĈӎNH
Ông là con cӫa Ĉô Ĉӕc Thҳng Tài hҫu Trҫn Thѭӧng Xuyên, kӃt duyên cùng con
gái tәng trҩn Hà Tiên Nghӏ VNJ Cӱu lӝc hҫu Mҥc Cӱu, em Ĉô ÿӕc Tông Ĉӭc hҫu Mҥc
Thiên Tích.
Theo Ĉҥi nam liӋt truyӋn tiӅn biên. Gia Ĉӏnh thành thông chí…, ÿӡi làm tѭӟng
cӫa Trҫn Ĉҥi Ĉӏnh lҳm hào hùng nhӳng cNJng mang ÿҫy bi kӏch, ÿӃn cuӕi ÿӡi cam chӏu
oan khuҩt bӣi quӹ kӃ lNJ gian thҫn phҧi chӃt uҩt trong vòng tù ngөc. Ĉӑc tӯng dòng tiӇu
sӱ cӫa ông, không ai nén ÿѭӧc xúc ÿӝng, bӗi hӗi.
Năm 1679, ông theo cha vào vùng Giҧn Phӕ khai khҭn ÿҩt hoang, ÿӏnh cѭ lұp
nghiӋp. Sau khi Trҩn Biên Ĉô ÿӕc tѭӟng quân Trҫn Thѭӧng Xuyên qua ÿӡi, chúa
NguyӉn nhӟ ÿӃn công lao hãn mã, gia ân cho Ĉҥi Ĉӏnh nӕi nghiӋp nghiêm thân, làm ÿӃn
chӭc tәng binh, tѭӟc phong Ĉӏnh ViӉn Hҫu, chӍ huy cҧ ÿҥo quân Long Môn.
ĈӅn ÿáp ѫn vNJ lӝ cӫa NguyӉn Chúa, Trҫn Ĉҥi Ĉӏnh ÿã dӕc hӃt tài trí cӫa mình
vào viӋc bҧo quӕc an dân, lұp ÿѭӧc nhiӅu chiӃn công oanh liӋt.
Năm 1731, trong trұn mai phөc mѭu lѭӧc ӣ Phù Viên (Vѭӡn trҫu), Trҫn Ĉҥi Ĉӏnh
thӕng lƭnh ÿҥo quân Long Môn ÿánh tan tác tiӅn binh quân khӣi loҥn Sá Tӕt, chһn ÿӭng
thӃ tiӃn công cӫa chúng. Tӯ sau trұn ÿó, ông luôn giӳ vai trò tiên phong trong viӋc tiӇu
trӯ phiӃn tһc. Không màn gian lao, nguy hiӇm, bҵng ÿӭc ÿӝ và uy vNJ cӫa mình, sang
năm 1732, ông dҽp yên ÿѭӧc bӑn gây hҩn, mang lҥi cuӝc sӕng an bình cho dân chúng

2.9 Page 19

▲back to top


Ĉàng Trong. Sau khi vҩn an, chiêu dө lѭu dân, ông kéo binh vӅ Gia Ĉӏnh phөc mӋnh
chӫ soái Trѭѫng Phѭӟc Vƭnh.
Vӯa ganh tӏ vӟi thҳng lӧi cӫa Trҫn Ĉҥi Ĉӏnh, vӯa lo sӵ quӣ trách cӫa triӅu ÿình,
quan ÿiӅu khiӇn Trѭѫng Phѭӟc Vƭnh nҧy sinh tà tâm ám hҥi trung thҫn , tranh ÿoҥt công
trҥng.
Lo sӧ mѭu ÿӗ bҥi lӝ và ÿӇ chӃ ngӵ Ĉҥi Ĉӏnh, Trѭѫng Phѭӟc Vƭnh vӝi vã ra lӋnh
triӋu tұp các tѭӟng ngay sáng sӟm hôm sau phҧi có mһt ÿông ÿӫ tҥi trѭӟng phӫ ÿӇ bàn
bҥc viӋc quân cѫ quan trӑng. BiӃt ÿѭӧc mӑi cӟ sӵ, lòng Ĉҥi Ĉӏnh vô cùng chua xót, lҥi
thêm tâm trí bҩt an bӣi lo sӧ ngày mai giӳa hang hùm miӋng rҳn sӁ không thӇ nào tránh
khӓi bӏ tra tҩn buӝc phҧi cung xѭng và lұp thành án trҥng, Phѭӟc Vƭnh cùng uy quyӅn
bҳt ép các tѭӟng ký vào tӡ tâu ÿӇ làm chӭng cӟ thì nӛi hàm oan sӁ khó có ÿѭӡng mà
biӋn bҥch. ViӋc chҷng ÿһng dӯng, nhân lúc còn tҥi ngoҥi, ông quyӃt ÿӏnh tҥm lánh vӅ
kinh, hҫu ÿem mӑi viӋc phân bày cҫu mong triӅu ÿình rӝng lòng soi xét.
Ĉêm ҩy, ông tӯ biӋt gia nӝi, cùng mӝt ít thuӝc hҥ thân tín xuӕng thuyӅn vѭӧt
thҷng ra khѫi. Khi ÿӃn gҫn ÿӏa ÿiӇm Bút Sѫn, ngѭӡi em thúc bá cӫa Ĉҥi Ĉӏnh là Trҫn
Thành có lӡi can gián: Phѭӟc Vƭnh là ngѭӡi thӃ thҫn cӫa nѭӟc Nam, trong triӅu có nhiӅu
ngѭӡi thân thích, nay huynh muӕn tӓ rõ ÿѭӧc sӵ khúc trӵc, thì lҩy ai biӋn bҥch cho. Hѫn
nӳa, huynh ÿây là ngѭӡi ngoҥi quӕc, chҳc gì vua chúa ÿã tin, chi bҵng chҥy thҷng vӅ
Quҧng Ĉông là nѫi quê cha ÿҩt tә, tìm nѫi an thân ÿӇ khӓi bӏ ngѭӡi ta sát hҥi.
“Nghe Trҫn Thành nói thӃ, Ĉҥi Ĉӏnh nәi giұn, gҥt ÿi mà rҵng Cha ta là Thѭӧng
Xuyên công, chӏu ѫn cӫa NguyӉn triӅu rҩt hұu, ÿã tӯng có lӡi dө cӫa chúa: NguyӉn vi
vѭѫng, Trҫn vi tѭӟng, ÿҥi ÿҥi công thҫn bҩt tuyӋt. Chӳ so vүn còn ÿӓ chói, vinh hiӇn cho
gia tӝc biӃt là dѭӡng nào. Nay chӍ vì mӝt viên tѭӟng có tҩm lòng tѭ che lҩp công trҥng,
nӃu bҧn thân ta không ÿӃn triӅu ÿình bày tӓ vӟi NguyӉn chúa và quҫn thҫn văn võ thì
quҧ là có tӝi phҧn nghӏch, nӃu nhѭ vұy chҷng khác nào sӵ nghiӋp cӫa tә tông ngày trѭӟc
nhѭ núi ÿә xuӕng sông. Chҷng nhӳng làm tôi bҩt trung mà làm con cNJng bҩt hiӃu. Ta
còn mһt mNJi nào ÿӭng trong trӡi ÿҩt”.
ĈӃn cӱa Hàn, ông ra lӋnh phҧi chèo thuyӅn vào. Lo lҳng cho sinh mҥng cӫa Ĉҥi
Ĉӏnh, Trҫn Thành cѭѫng quyӃt không tuân, liӅn gҥt phu thuyӅn sang mӝt bên, tӵ tay
cҫm lái cho thuyӅn lѭӟt sóng thҷng vӅ hѭӟng ÿông. Lúc ҩy gió Nam thәi mҥnh, sӧ ÿӃn
QuǤnh Hҧi thì khó trӣ buӗm quay lҥi. Ĉӭng trѭӟc tình thӃ lѭӥng nan, không còn cách
nào khác, Ĉҥi Ĉӏnh rút gѭѫm chém ngѭӡi em huyӃt thӕng ÿӇ giӳ trӑn ÿҥo nghƭa trung
thҫn. ThuyӅn quay lҥi cӱa Hàn, ông lên dinh phӫ Quҧng Nam nӝp mình và nhӡ quan
Trҩn thӫ ÿӋ giúp bҧn kêu oan lên triӅu ÿình.
Ĉinh ninh là Ĉҥi Ĉӏnh ÿã ÿào tҭu vӅ Quҧng Ĉông, Trѭѫng Phѭӟc Vƭnh lҩy làm
ÿҳc ý, ra lӋnh bҳt toàn gia ông giam vào ngөc thҩt, mһt khác lұp thành bҧn án buӝc tӝi
Ĉҥi Ĉӏnh và cho phi báo vӅ kinh thành.
ChӍ sau ít hôm, cùng mӝt lúc triӅu ÿình nhұn ÿѭӧc hai tӡ ÿӋ trình, mӝt cӫa Trҫn
Ĉҥi Ĉӏnh tӯ trҩn Quҧng Nam gӣi vӅ, mӝt cӫa Trѭѫng Phѭӟc Vƭnh trong Gia Ĉӏnh trình
ra vӟi nӝi dung hoàn toàn mâu thuүn nhau. Nhѭng do trong triӅu ÿình nӝi bҩy giӡ vây
cánh, bè ÿҧng cӫa Phѭӟc Vƭnh rҩt lӟn nên cuӕi cùng Ĉҥi Ĉӏnh bӏ buӝc tӝi tѭ thong vӟi

2.10 Page 20

▲back to top


quân phiӃn loҥn, lҥi cӕ ý không tuân tѭӟng lӏnh cӫa chӫ soái Trѭѫng Phѭӟc Vƭnh và
ÿӗng xӱ ông phҧi lãnh án trҧm quyӃt.
Bҧn án dâng lên, chúa NguyӉn Phúc Trú có ý nghi hoһc, hҥ dө tҥm giam Ĉҥi Ĉӏnh
ӣ ngөc thҩt Quҧng Nam, sau ÿó sai ngѭӡi vào Gia Ĉӏnh phúc thҭm, ÿӧi bҧn án kӃt xong
sӁ xuӕng lӏnh ÿӏnh ÿoҥt sau.
Ѭӟc nguyӋn biӋn bҥch cho rõ trҳng ÿen mӑi sӵ cӫa Ĉҥi Ĉӏnh hoàn toàn tan vӥ.
Vѭѫng vòng lao lý nhiӅu ngày lҥi luôn sӕng trong tâm trҥng ray rӭt triӅn miên cùng nӛi
khôn xiӃt phүn uҩt, ông thә huyӃt rӗi tӯ ÿó thӑ bӋnh trҫm kha, sӭc khoҿ ngày càng nguy
kӏch. Vào khoҧng trung tuҫn tháng 12 năm ҩy, Trҫn Ĉҥi Ĉӏnh trút hѫi thӣ cuӕi cùng,
ÿành ngұm hӡn vӅ chӕn cӱu tuyӅn.
Khi nhұn ÿѭӧc phúc thҭm cӫa Hình bӝ ӣ Gia Ĉӏnh trình tҩu, vӟi nhӳng lӡi cӫa
NguyӉn Phúc Triêm – ngѭӡi ÿã tӯng cùng Trҫn Ĉҥi Ĉӏnh xông pha tҧo trӯ phiӃn loҥn –
minh oan cho ông, vө án Ĉҥi Ĉӏnh mӟi ÿѭӧc ÿѭa ra ánh sáng. Chúa NguyӉn vӝi sai thҧo
ÿҥo dө ân xá và cho triӋu Ĉҥi Ĉӏnh vӅ kinh. Cùng lúc ҩy, tӡ tҩu cӫa quan trҩn phӫ
Quҧng Nam báo ông ÿã thә huyӃt và mҩt trѭӟc ÿó hai ngày. Trѭӟc sӵ ÿã rӗi, chúa
NguyӉn vô cùng thѭѫng tiӃc và hӕi hұn ÿã ÿánh mҩt ÿi mӝt công thҫn ÿҫy tài trí, truy
tһng ông chӭc Ĉô ÿӕc Ĉӗng Tri, thөy là Tѭѫng Mүn, lҥi truyӅn dө vào Gia Ĉӏnh phóng
thích cҧ gia ÿình. Thoát khӓi vòng giam hãm, vӧ con ông ÿѭa nhau trӣ vӅ Hà Tiên
nѭѫng nhӡ anh ruӝt Mҥc Thiên Tích. NguyӉn Phúc Triêm biӃt trӑng công lý ÿѭӧc ÿһt
cách thăng chӭc cai cѫ, Trѭѫng Phѭӟc Vƭnh mҳc tӝi thҩt cѫ và tâu dӕi bӏ bãi chӭc ĈiӅu
khiӇn, giáng xuӕng làm cai ÿӝi.
Cuӝc ÿӡi Trҫn Ĉҥi Ĉӏnh là tҩm gѭѫng sáng vӅ lòng khҧng khái, trung quân cӫa
mӝt viên tѭӟng Minh Hѭѫng ÿӕi vӟi NguyӉn TriӅu. Thái ÿӝ chҫn chӯ, không cҧ quyӃt
cӫa chúa NguyӉn ÿã ÿánh ÿәi bҵng sinh mҥng cӫa viên dõng tѭӟng tài ba hӃt lòng tұn
trung báo quӕc. ĈӃn khi hӕi hұn thì mӑi sӵ ÿã muӝn màng. Bҧn oan án cùng cái chӃt bi
thҧm cӫa nhân vұt lӏch sӱ Trҫn Ĉҥi Ĉӏnh là bài hӑc thâm thúy giӳa ÿiӅu thiӋn và cái ác,
giӳa chính nghƭa và gian tà. Trong mӑi hoàn cҧnh và thӡi ÿҥi nào, nó cNJng ÿӅu mang
tính nhân bҧn sâu sҳc.
TUYӂT HӖNG