Dan da Binh Da 2-3

Dan da Binh Da 2-3

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top
Trѭӟc hӃt, hãy dõi theo phҥm vi lan rӝng cӫa các dҩu ghè ÿӁo, gia công trên
tӯng thanh, ÿoҥn ÿá. Ӣ giàn ÿàn nhӓ, dҩu vӃt ghè ÿӁo thҩy trên toàn bӝ 2 mһt thân
cӫa 7 thanh, ÿoҥn. Có 7 ÿoҥn, thanh chӍ thҩy dҩu ghè ÿӁo ӣ mӝt mһt. Ӣ giàn ÿàn lӟn,
có 2 ÿoҥn có dҩu ghè trên mӝt mһt thân. Toàn bӝ các ÿoҥn khác ÿӅu có dҩu ghè trên
mӑi mһt thân, mӑi rìa cҥnh và rìa phía ÿҫu. DiӋn tích có dҩu ghi trên các thanh, ÿoҥn
ÿàn ÿá Bình Ĉa là rҩt phә biӃn. Nhӳng thanh ÿoҥn không ÿѭӧc ghè ӣ mӝt mһt thân,
chҷng qua, bӣi mһt ÿó có lӟp vӓ ÿá ÿã phҷng, bҵng nhѭ (hoһc hѫn) nhӳng mһt thân
tѭѫng ӭng có ÿѭӧc ghè ÿӁo. Nhìn chung, tҩt cҧ các thanh, ÿoҥn ÿàn ÿá ӣ ÿây ÿӅu trҧi
qua quá trình ÿѭӧc ghè ÿӁo công phu, tӍ mӍ trên phҥm vi khá rӝng (hay rӝng khҳp).
NhiӅu dҩu ghè lӟn nhӓ, nông sâu chӗng chҩt phá vӥ nhau là chӭng tích rõ rӋt cӫa quá
trình ÿӁo ÿi, ÿӁo lҥi nhiӅu lҫn trên tӯng thanh, ÿoҥn ÿá. Không thӇ ÿӃm mӝt cách
chính xác sӕ lѭӧng các vӃt ghè, ÿӁo. Song, cNJng phҧi có ÿӃn hàng chөc, hàng trăm
dҩu ghè trên mӛi thanh, ÿoҥn ÿá. Chúng ÿӅu có ÿһc trѭng kӻ thuұt thӕng nhҩt ; có ÿӝ
rӝng luôn luôn lӟn hѫn ÿӝ dài, tuy kích thѭӟc có khác nhau. Chúng có hѭӟng ÿөc
theo chiӅu thӕng nhҩt tӯ rìa cҥnh vào giӳa thân. ÿӝ sâu cӫa các dҩu sҽo ÿӅu không
lӟn. khoҧng 0,02 – 0,05 cm, và có xu hѭӟng chung là sâu vӅ phía ngoài và cҥn vӅ
phía trong mһt thân. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa nhӳng dҩu sҽo ÿó là kӃt quҧ cӫa viӋc áp
dөng kӻ thuұt ÿөc vӟi trình ÿӝ tay nghӅ khá tinh xҧo. Nhӳng vӃt ghè ÿӁo ҩy có vҿ
nhѭ lӝn xӝn. Nhѭng thӵc ra, chúng ÿӅu ҩn dҩu trong mình hình ҧnh cӫa qui trình chӃ
tҥo và ÿһc ÿiӇm cӫa kӻ thuұt làm ÿàn rҩt chһt chӁ.
Có thӇ hình dung quá trình ÿөc nhѭ sau : ÿҫu tiên ngѭӡi xѭa ÿã ghè mһt thân
bҵng cách dӵng ÿӭng các thanh ÿá theo chiӅu ngang : rӗi tiӃn hành viӋc ÿөc ÿӁo bӟt
bӅ dày cӫa thanh ÿá. Góc ÿөc hѫi nghiêng vӅ phía ngoài, ÿã tҥo cho thân thanh ÿá có
chiӅu dày ӣ giӳa và mӓng dҫn vӅ 2 rìa cҥnh. Quá trình ÿөc ҩy ÿѭӧc thӵc hiӋn mӝt
cách tӍ mӍ. Chính xác ÿã tҥo lên dáng thân các thanh ÿá khá thӕng nhҩt nhѭ ÿã nói ӣ
trên. Ĉây cNJng là quá trình ÿѭӧc thӵc hiӋn ÿҫu tiên trong chuӛi dài cӫa quá trình ÿөc
ÿӁo làm bàn ÿá.
TiӃp sau viӋc ÿөc tҥo dáng thân, là quá trình tu sӱa rìa cҥnh. Nhӳng vӃt tích cӫa
viӋc ghè sӱa rìa cҥnh cNJng còn lѭu lҥi khá rõ nét trên các thanh, ÿoҥn ÿá. Các vӃt tích
ҩy ÿã phҧn ánh tiӃn trình kӻ thuұt ÿөc ÿӁo trҧi qua 2 bѭӟc. Bѭӟc thӭ nhҩt, tҥo diӋn

1.2 Page 2

▲back to top
ghè thҷng góc hoһc gҫn thҷng góc vӟi mӝt thân, bҵng kӻ thuұt ÿөc tách nhӳng mҧnh
nhӓ. Nhӳng vӃt tích cӫa bѭӟc kӻ thuұt này còn thҩy ӣ mӭc ÿӝ khác nhau trên các
thanh, ÿoҥn ÿá. Trong giàn ÿàn nhӓ có 7 thanh, ÿoҥn còn diӋn ghè trên toàn bӝ rìa
cҥnh cӫa mӝt mһt thân ; có 4 ÿoҥn, thanh còn diӋn ghè trên mӝt ÿoҥn rìa cҥnh ; có 6
ÿoҥn không còn diӋn ghè. Trong giàn ÿàn lӟn có 2 ÿoҥn còn diӋn ghè trên toàn bӝ rìa
cҥnh ; các ÿoҥn khác ÿӅu không còn diӋn ghè.
Trên bӅ mһt tѭѫg ÿӕi phҷng cӫa các diӋn ghè ҩy, bѭӟc gia công thӭ hai ÿѭӧc
thӵc hiӋn mӝt cách tӍ mӍ, cҭn thұn. Ĉây là khâu kӻ thuұt cuӕi cùng trong cҧ quá trình
ÿөc ÿӁo; làm ÿàn ÿá. Ngѭӡi xѭa chҳc hҷn cNJng ÿã dӵng các thanh ÿá theo chiӅu
ngang, có ÿӝ nghiêng thích hӧp ; rӗi tiӃn hành ÿөc tách nhӳng vҭy ÿá nhӓ và ngҳn
theo trình tӵ lҫn lѭӧt tӯng mһt cӫa mӛi rìa cҥnh, tҥo nên nhӳng dáng cҥnh các thanh
ÿá có góc nhӑn hoһc tù khác nhau. Nhӳng dҩu sҽo tách vҭy nhӓ này ÿӅu thҩy rõ trên
các rìa cҥnh cӫa tӯng thanh, ÿoҥn ÿá. Trong ÿó, giàn ÿàn nhӓ có 10 thanh, ÿoҥn có
dҩu sҽo nҫy trên 2 rìa cҥnh ӣ mӝt mһt thân, có 7 ÿoҥn ÿѭӧc ÿөc tách vҭy trên 2 rìa
cҥnh ӣ mӝt mһt thân và có 7 ÿoҥn ÿѭӧc tách vҭy trên 2 rìa cҥnh và 2 mһt trên, dѭӟi.
Trong giàn ÿàn lӟn có 7 ÿoҥn có dҩu ÿөc này trên 2 rìa cҥnh ӣ mӝt mһt thân và có 6
ÿoҥn ÿѭӧc ÿөc tách vҭy trên 2 rìa cҥnh cӫa cҧ 2 mһt thân.
Ĉӕi vӟi nhӳng thanh còn nguyên và nhӳng ÿoҥn phía ÿҫu cӫa các thanh ÿá,
chúng ta còn thҩy có nhӳng dҩu ghè ÿөc ӣ các rìa ÿҫu. Nhӳng rìa ÿҫu có dáng thҷng
ngang hoһc hѫi xiên ÿѭӧc tҥo nên bӣi kӻ thuұt cѭa hoһc kӻ thuұt ghè. Nhӳng rìa ÿҫu
có dáng hình cung ÿӅu còn thҩy rõ dҩu ÿөc giӕng nhѭ trên các diӋn ghè còn sót ӣ các
rìa cҥnh. Nhӳng rìa ÿҫu loҥi này chҳc ÿã ÿѭӧc ÿөc cùng mӝt lúc, cùng mӝt phѭѫng
pháp vӟi viӋc tҥo diӋn ghè ӣ các rìa cҥnh cӫa các thanh, ÿoҥn ÿá.
Nói tóm lҥi, các dҩu sҽo ÿөc ÿӁo trên các thanh, ÿoҥn ÿá ÿã thӅ hiӋn ÿҫy ÿӫ viӋc
chӃ tҥo ÿàn ÿá Bình Ĉa tӯng có mӝt qui trình kӻ thuұt chһt chӁ ; viӋc ÿөc ÿӁo ÿӅu
tuân thӫ theo mӝt phѭѫng pháp, mӝt thao tác nhҩt ÿӏnh. Có thӇ nói rҵng, không mӝt
thanh, ÿoҥn nào không có ÿҫy ÿӫ dҩu ҩn cӫa qui trình kӻ thuұt ҩy ; không mӝt bӝ
phұn nào cӫa ÿàn không có mһt vӃt tích cӫa phѭѫng pháp ÿөc, cӫa thao tác kӻ thuұt
nhѭ vұy. Ĉây là mӝt ÿһc trѭng thӕng nhҩt chung cӫa tҩt cҧ nhӳg thanh, mҧnh ÿá
trong di tích ÿòn ÿá Bình Ĉa.

1.3 Page 3

▲back to top
NӃu nhѭ có sӵ khác nhau giӳa các thanh, ÿoҥn ÿá vӅ mһt chӃ tác, thì nó chӍ thӇ
hiӋn ӣ mӭc ÿӝ cӫa sӵ gia công nhiӅu hay ít. Ví nhѭ, có thanh còn giӳ mӝt phҫn vӓ ÿá
; có thanh, ÿoҥncòn lҥi vài ÿôi chút diӋn. Thoҥt nhìn, tѭӣng chúng có vҿ nhѭ ÿang
còn ghè ÿӁo dang dӣ. Thӵc ra, nhӳng thanh, ÿoҥn ҩy, ÿã có dáng hoàn chӍnh, giӕng
nhѭ các thanh, ÿoҥn khác. Chúng ÿã hoán toàn khác vӟi mӝt ÿoҥn phác vұt ÿàn ÿá,
cùng tìm thҩy ӣ di tích Bình Ĉa. Ĉoҥn phác vұt này là phiӃn ÿá dҽt, hình gҫn vuông
(do bӏ gãy). Trên phác vұt chӍ mӟi thҩy dҩu vét ghè ÿӁo tҥo mһt phҷng trên dѭӟi cӫa
than, tҥo diӋn ghè quanh rìa cҥnh, rìa ÿҫu. Nhӳng dҩu ÿөc ÿӁo tҥo dáng thân, nhӳng
dҩu ÿөc tách vҭy cӫa quá trình hai bѭӟc chӃ tҥo các thanh ÿàn ÿá hoàn toàn chѭa
thҩy. Cho nên, dù có sӵ chênh lӋch ÿôi chút vӅ mӭc ÿӝ, phҥm vi cӫa các dҩu ÿөc, cӫa
sӵ gia công, hҫu hӃt thanh, ÿoҥn ÿàn ÿá ӣ Bình Ĉa vүn có ÿҫy ÿӫ ÿһc ÿiӇm chung cӫa
mӝt sҧn phҭm ÿã hoàn chӍnh.
CNJng cҫn nói thêm, trên toàn bӝ các thanh, ÿoҥn ÿá hoàn toàn không có dҩu ҩn
cӫa kӻ thuұt mài. Ngѭӡi làm ÿàn ÿá không dùng kӻ thuұt mài ; tuy loҥi kӻ thuұt này
tӯng ÿѭӧc hӑ dùng rӝng rãi trong viӋc chӃ tác công cө, dөng cө và ÿӗ trang sӭc thӡi
ÿó. Ĉây cNJng là mӝt trong nhӳng biӇu hiӋn làm ÿұm nét thêm ÿһc trѭng thӕng nhҩt
chung cӫa các thanh, ÿoҥn ÿàn ÿá Bình Ĉa.
Cùng vӟi viӋc nghiên cӭu dҩu sҽo ghè ÿөc trên ÿá, ÿàn ÿá Bình Ĉa còn ÿѭӧc
phân tích vӅ mһt chҩt liӋu, KӃt quҧ giám ÿӏnh mà các nhà ÿӏa chҩt – thҥch hӑc (9) ÿã
chӍ ra là, nhӳng thanh, ÿoҥn ÿá ÿӅu làm bҵng ÿá phiӃn ÿӕm, loҥi ÿá này là sҧn phҭm
cӫa quá trình biӃn chҩt tiӃp xúc yӃu ; có cҩu tҥo khӕi, kiӃn trúc hҥt vҭy biӃn ÿoi.
Thành phҫn khoáng vұt tҥo ÿá gӗm thҥch anh 40% - 50%, phen-xpát 30 – 35%, biô-
tít, mút côn-ít, ka-ri-xít 15 - 0,5%, quһng 0,5 - 1%. Ĉһc tính vұt lý cӫa loҥi ÿá này là
có thӇ trӑng 2,70, có mô-ÿuyn ÿàn hӗi 0,544, có ÿӝ cӭng 4 (theo cѭѫng giai Mӕt).
Nhӳng ÿiӅu mách bҧo ҩy cӫa ÿӏa chҩt hӑc ÿã khҷng ÿӏnh thêm mӝt ÿһc ÿiӇm
mӟi rҩt quan trӑng, là tҩt cҧ các thanh, ÿoҥn ÿàn ÿá ÿӅu ÿѭӧc làm bҵng mӝt loҥi ÿá
giӕng nhau, loҥi ÿá phiӃn ÿӕm. Ĉһc ÿiӇm ҩy ÿã chӭng tӓ rҩt rõ ngѭӡi xѭa làm ÿàn ÿá
Bình Ĉa tӯng có sӵ chӑn lӵa và ÿã chӑn ÿѭӧc mӝt loҥi ÿá thích hӧp. Loҥi ÿá phiӃn
(9) Nhӳng ý kiӃn vӅ ÿӏa chҩt – thҥch hӑc là cӫa NguyӉn Thanh Châu, Dѭѫng Thanh HiӋt thuӝc liên ÿoàn ÿӏa chҩt 6
(Tәng cөc ÿӏa chҩt)

1.4 Page 4

▲back to top
ÿӕm là loҥi nham thҥch ÿѭӧc hӑ chӑn, Trong sӕ không ít loҥi ÿá nhѭ ÿá ba-dan, ÿá
hoa cѭѫng, ÿá an-dê-dít, ÿá cát, ÿá “Biên Hoà” ӣ vùng ÿҩt Ĉӗng Nai. Loҥi ÿá phiӃn
ÿӕm có âm thanh phát ra vӯa vang, vӯa trong, khi gõ trên mһt ÿá. Cái ÿһc tính kêu
hay và vang ҩy ÿã hҩp dүn trѭӟc hӃt, và khiӃn ngѭӡi xѭa chӑn ÿá này ÿӇ làm ÿàn
Bình Ĉa, Ngoài ra, phiӃn ÿӕm, trong tӵ nhiên thѭӡng ӣ dҥng kӃt thành lӟp, dӉ tách
thành nhӳng tҩm ÿá dài, dҽt, phҷng, thҷng phù hӧp vӟi dáng chung cӫa nhӳng thanh
ÿàn. PhiӃn ÿӕm lҥi có ÿӝ cӭng vӯa phҧi (4 trên 9), không mӅm mà cNJng không quá
cӭng, nên viӋc ÿөc ÿӁo tҥo dáng, chӍnh hình dӉ ÿҥt tӟi sӵ chӍnh xác nhѭ ý muӕn. Mһt
khác, vӟi thӇ trӑng tѭѫng ÿӕi nhҽ, phiӃn ÿӕm dӉ dҥng hѫn trong sӱ dөng. PhiӃn ÿӕm
ÿѭӧc ngѭӡi xѭa chӑn làm ÿàn quҧ không phҧi là ngүu nhiên. Có thӇ nói rҵng, phiӃn
ÿӕm ÿã hӝi tө nhiӅu ÿһc tính tӵ nhiên ÿѭӧc coi là thích hӧp nhҩt cho viӋc làm “nhҥc
cө” trong ÿӅu kiӋn kӻ thuұt thӡi xa xѭa ҩy. Nó vӯa có ÿһc tính “kêu hay” lҥi còn có
ÿһc tính dӉ làm cho “kêu ÿúng”, hӧp vӟi ý muӕn cӫa ngѭӡi “thӧ” làm ÿàn và ngѭӡi
dùng ÿàn.
Ĉá phiӃn ÿӕm, loҥi ÿá không có nhiӅu ӣ ÿҩt Ĉӗng Nai, ÿã ÿáp ӭng ÿѭӧc yêu
cҫu làm ÿàn, ÿá ÿѭӧc ngѭӡi xѭa chӑn làm ÿàn cә. Tuy nhiên, ÿӇ cho ÿá ҩy vang lên
ÿúng tiӃng nhҥc, ÿӇ cho nó trӣ thành ÿàn ÿá Bình Ĉa cә xѭa, ngѭӡi “thӧ” kiêm nhҥc
công ÿã phҧi trҧi qua bao tìm tòi, thӱ nghiӋm, phҧi dày công ÿөc ÿӁo, phҧi chӍnh
hình, sӱa âm. Do vұy mà, chính nhӳng dҩu vӃt ghè ÿӁo có vҿ thô sѫ và lӝn xӝn phӫ
khҳp mһt các thanh ÿàn ÿá mӟi thӵc sӵ là hình ҧnh cө thӇ cӫa tҩt cҧ mӑi sáng tҥo cӫa
ngѭӡi xѭa, mӟi phҧn ánh sâu sҳc tài nghӋ cӫa hӑ suӕt quá trình làm nên ÿàn Bình Ĉa.
Và cNJng chính nhѭng dҩu vӃt kӻ thuұt ҩy ÿã tҥo nên, nhѭ ÿã phҧn ánh, ÿһc ÿiӇm
thӕng nhҩt chung trên nhӳng mһt chӫ yӃu nhҩt cӫa ÿàn ÿá Bình Ĉa.
… VÀ MӔI LIÊN Hӊ Vӄ MӜT NHҤC CӨ CӘ KÍNH
Nhѭng khám phá tҥi hiӋn trѭӡng, nhӳng phân tích trên tѭ liӋu ÿӅu cho thҩy, di
tích ÿàn ÿá Bình Ĉa mang nhiӅu ÿһc trѭng thӇ hiӋn ngѭӡi thӡi xѭa chӃ tҥo nhӳng
thanh, ÿoҥn ÿá ÿӅu nhҵm vào viӋc sӱ dөng âm thanh cӫa nó. Ngѭӡi xѭa ÿã phҧi tìm
chӑn ÿá kêu ÿã ÿөc ÿӁo công phu và chính xác, ÿҥt vӟi sӵ hoàn chӍnh vӅ dáng hình,
vӅ âm thanh. Song thұt ÿáng tiӃc, ÿa sӕ các thanh ÿá ÿӅu bӏ gүy vӥ. Ĉàn ÿá Bình Ĉa

1.5 Page 5

▲back to top
ÿã không còn lѭu lҥi cho chúng ta tҩt cҧ nhӳng âm thanh trҫm bong ӣ buәi ban ÿҫu
cӫa nó. Chúng ta hoàn toàn không thӇ dӵng lҥi ÿúng nhӳng tiӃng nhҥc, nhӳng thang
âm cӫa nó. CNJng do vұy, viӋc tìm hiӇu, phân tích triӋt ÿӅ “tính nhҥc cө” cӫa ÿàn ÿá
Bình Ĉa khó thӵc hiӋn hӃt. Có ÿôi thanh còn nguyên dáng hình, ÿѭӧc ÿo tҫn sӕ âm
thanh, biӃt là có ÿã cao Fa, nhѭng quҧ thұt không gӧi mӣ ÿѭӧc mҩy, không góp phҫn
ÿѭӧc bao nhiêu vào viӋc xác minh tính nhҥc cө cӫa ÿàn ÿá này
Quҧ thұt là khó. Nhѭng cNJng còn có nhӳng dӳ kiӋn khác, nhӳng mӕi liên hӋ
khác dүn ÿӃn nhӳng kӃt luұn ÿáng tin cұy vӅ tính nhҥc cө cӫa ÿàn ÿá Bình Ĉa. Trѭӟc
hӃt, hãy lҫn tìm dҩu vӃt sӵ dөng ÿàn. CNJng Thұt không may là trên toàn bӝ bӅ mһt
các thanh, ÿoҥn ÿá ÿӅu ÿã bӏ phӫ mӝt lӟp pa-tin (10) màu xám nhҥt nên không thӇ
nhìn rõ các dҩu vӃt sӱ dөng. Tuy nhiên, trên không ít thanh, ÿoҥn ÿá thѭӡng có mӝt
biӇu hiӋn chung là. tҥi mһt lõm khoҧng giӳa thân ÿӅu khá nhҹn hoһc ÿã ÿѭӧc ghè sӱa
cho nhҹn, ngѭӧc lҥi, ӣ ÿҫu thân luôn luôn còn lѭu giӳ nhiӅu dҩu sҽo ghè ÿөc lӗi lõm
khá sâu. Nhӳng vùng lõm hoһc phҷng, nhҹn ӣ khoҧng giӳa thân hҷn là nѫi tӯng ÿѭӧc
gõ thành tiӃng nhҥc. Ӣ nhӳng thanh còn nguyên phát ra thѭӡng hay nhҩt, tròn nhҩt.
Vӏ trí gõ ÿàn ÿúng vào giӳa than, nhѭ nói trên, lҥi hoàn toàn phù hӧp vӟi ÿһc
ÿiӇm cҩu trúc dáng hình cӫa các thanh ÿàn. Bӣi nѫi ÿây, chính là ÿiӇm trung tâm
hoһc mӓng nhҩt, hoһc hҽp nhҩt trên toàn chiӃu dài cӫa thân ÿàn. Tӯ ÿiӇm ÿó, âm ba
toҧ ra có cѭӡng ÿӝ mҥnh nhҩt. Ӣ ÿiӇm ÿó, ngѭӡi ta sӁ nghe tiӃng ÿàn lӟn nhҩt, mà
không cҫn phҧi gõ quá mҥnh. Rõ ràng là, xác ÿӏnh ÿѭӧc ÿiӇm sӱ dөng, và giҧi thích
ѭu ÿiӇm phát âm cӫa vӏ trí ҩy, ÿã phҫn nào minh x1c thêm tính chҩt nhҥc cө cӫa ÿàn
ÿá Bình Ĉa. Ngѭӡi xѭa ÿã thӵc sӵ có chӫ ý và ÿã có tính toán, ÿӇ ghè ÿӁo tҥo nên
ÿiӇm chѫi ÿàn hay nhҩt.
Mӝt mӕi liên hӋ khác cNJng ÿáng tin cұy là nhNJng dӳ kiӋn dân tӝc hӑc rҩt sӕng
ÿӝng còn lѭu ÿӑng trong sinh hoҥt văn hóa cӫa ÿӗng bào Tây Nguyên. ChӍ cách nay
chѭa tӟi 30 năm, ngѭӡi ta còn nghe ÿѭӧc còn trông thҩy ÿѭӧc, cҧnh tѭӧng chѫi ÿàn
ÿá ӣ làng Bù Ĉѫ (Bҧo Lӝc - Lâm Ĉӗng) và ӣ mӝt làng gҫn Bu Ĉang Srê (Tây Ninh).
Nhӳng cҧnh chѫi ÿàn ҩy ÿã ÿѭӧc J. Bun-bê và A. Phr-rây-rӕt miêu tҧ rõ ràng. Bun-
bê cho biӃt, ÿӗng bào Mҥ tѭng gӑi nhӳng thanh ÿá kêu ҩy là ÿàn ÿá (gòng lú) ; ÿã coi
(10) Pa-tin là lӟp vұt chҩt bám ngoài mһt ÿá do vùi lҩp lâu ngày trong lòng ÿҩt

1.6 Page 6

▲back to top
nhӳng thanh ÿàn ÿó là trӡi ban cho, là vұt thiêng. Hӑ thѭӡng cҩt ÿàn ÿá dѭӟi bàn thӡ
bӃp lӱa, và chӍ ÿѭa ra chѫi trong nhӳng cuӝc lӉ ÿâm trâu lӟn. Chѫi ÿàn ÿá xong, quӃt
máu trâu, rӗi cҩt ngay. Khi chѫi, nhӳng nhҥc công ÿһt thanh ÿá nҵm lên ÿùi, lҩy gұy
gõ vào khoҧng giӳa thân cӫa thanh ÿá. Ĉàn vang lên nhӳng âm thanh lӟn và thұt có
“tính nhҥc”. A. Phe-rây-rӕt còn cho biӃt cө thӇ hѫn, vào tháng 9-1973, ông ÿѭӧc
ngѭӡi Mnong cho xem mӝt giàn nhҥc gӗm nhiӅu nhҥc cө khác nhau, trong ÿó có ÿàn
ÿá. Ngѭӡi Mnông ҩy ÿã ngӗi xәm ÿӕi diӋn nhau ÿӇ gõ ÿàn. Các thanh ÿàn ÿá còn
ÿѭӧc treo lѫ lӱng, mà không ÿӇ trên ÿùi. Ngѭӡi ta ÿã ÿánh ÿàn bҵng nhӳng hòn ÿá có
vӃt ghè ÿӁo.
Nhѭ vұy, dùng ÿá làm ÿàn, dùng ÿàn ÿá tҩu thành tiӃng nhҥc, thành nhҥc ÿiӋu
trong cuӝc lӉ, trong các ÿêm vui là mӝt hình thӭc sinh hoҥt văn hóa cә truyӅn cӫa
ÿӗng bào Tây Nguyên. Và, ÿàn ÿá vӕn tӯng là mӝt nhҥc cө có vӏ trí quan trӑng trong
to hӧp nhҥc cө co xѭa cӫa ngѭӡi Tây Nguyên. Riêng nhӳng thanh ÿàn ÿá ӣ làng Bù
Ĉѫ lҥi có ÿiӇm rҩt lý thú. Nó có chҩt liӋu ÿá, có kӻ thuұt ÿөc ÿӁo, có hình dáng và cҧ
vӏ trí gõ gҫn nhѭ rҩt giӕng vӟi ÿàn ÿá Bình Ĉa. Nó cNJng ÿѭӧc làm bҵng ÿá phiӃn ÿӕm
biӃn chҩt ; ÿѭӧc ÿөc, ÿӁo thành nhӳng thanh ÿá có dáng dài, dҽt, thҳng ; cNJng ÿѭӧc
gõ ӣ giӳa thân nhѭ ӣ ÿàn ÿá Bình Ĉa.
ĈӃn ÿây, chúng ta ÿã có ÿҫy ÿӫ căn cӭ khoa hӑc khҷng ÿӏnh nhӳng thanh ÿá ӣ
Bình Ĉa thӵc sӵ là mӝt loҥi nhҥc cө - ÿàn ÿá - và tӯng ÿѭӧc sӱ dөng nhѭ mӝt nhҥc
cө. Mӝt nhҥc cө ÿã hoàn chӍnh vӟi ÿҫy ÿӫ tiêu chuҭn riêng cӫa nó. Ngày nay, Ĉàn
Bình Ĉa ÿã gãy vӥ, âm thanh không còn nhѭ xѭa. Nhѭng giá trӏ khoa hӑc, giá trӏ lӏch
sӱ cӫa nó vүn còn gҫn nhѭ nguyên vҽn. Ĉúng nhѭ vұy! ChӍ riêng viӋc tìm thҩy nó
nҵm trong khu cѭ trú cә Bình Ĉa ӣ lӟp ÿҩt sâu 0m65 cNJng ÿã rҩt quan trӑng. Bӣi nhӡ
ÿó, mà ít ra, cNJng xác ÿӏnh ÿѭӧc mӝt cách rõ ràng, thӡi ÿiӇm thұt cә xѭa cӫa truyӅn
thӕng sӱ dөng ÿàn ÿá nhѭ mӝt nhҥc cө. Nhѭ ÿã nói, ÿàn ÿá Bình Ĉa nҵm tұp trung ӣ
ÿӝ sâu 0m55 ÿӃn 0m65 trong lӟp ÿҩt văn hóa co, cùng vӟi nhiӅu vұt dөng khác. NӃu
so vӟi lӟp ÿҩt sâu 1m90 ÿѭӧc ÿӏnh tuoi bҵng C14 là 3.180 + 50 năm cách ngay nay,
thì lӟp ÿҩt có ÿàn hҷn có tuoi muӝn hѫn. Song tҩt nhiên, ÿàn ÿá chҳc chҳn phҧi có
tuoi sӟm hѫn lӟp ÿҩt phía trên nó. Nhѭ vұy, nӃu toàn bӝ tҫng văn hoá cѭ trú ӣ làng cә
Bình Ĉa ÿѭӧc xác ÿӏnh tӯ 4.000 ÿӃn 2.500 năm cách nay nhѭ ÿã nêu, thì tuәi ÿàn ÿá

1.7 Page 7

▲back to top
phҧi sӟm hѫn 2.500 năm. NӃu tính cҧ thӡi gian sӱ dөng, thì tuәi tѭѫng ÿӕi hӧp lý cho
di tích ÿàn ÿá Bình Ĉa là khoҧng 3.000 - 2.700 năm cách ngày nay.
Ĉây là tuәi khá cә kính, có thӇ ví ngang vӟi nhӳng trӕng ÿӗng Ĉông Sѫn sӟm
nhҩt ӣ miӅn bҳc nѭӟc ta. Vào thӡi ÿiӇm 3.000 năm ҩy, trên khҳp hai miӅn ÿҩt nѭӟc
ta, là thӡi ký bҳt ÿҫu nӣ rӝ các nӅn văn hoá ÿӗ ÿӗng ÿһc sҳc. Ӣ niӅm bҳc có văn hoá
Ĉông Sѫn ; ӣ miӅn nam có văn hoá Dӕc Chùa. Ĉàn ÿá Bình Ĉa ÿã tӗn tҥi vào ÿúng
thӡi ÿiӇm ÿһc biӋt ҩy. Nó hҷn ÿã trӣ thành sҧn phҭm văn hoá tiêu biӇu và ÿӝc ÿáo cӫa
nhӳng cѭ dân cә sӕng ӣ miӅn ÿҩt Ĉӗng Nai thӡi ҩy. Nó không lӝng lүy, không hài
hoà, cân ÿӕi nhѭ trӕng ÿӗng Ĉông Sѫn, nhѭng nó lҥi ҩn dҩu, trong cái dáng vҿ mӝc
mҥc, có phҫn thô sѫ, nhӳng kӃt tinh cao ÿӝ cӫa mӝt truyӅn thӕng âm nhҥc ÿһc sҳc.
Rõ ràng, ÿàn ÿá Bình Ĉa là mӝt báu vұt cҫn và ÿáng ÿѭӧc trân trӑng, là sҧn
phҭm văn hoá tinh thҫn cә kính và thұt ÿһc sҳc phҧi ÿѭӧc lѭu giӳ mãi mãi.
PHҪN BA
ĈÀN ĈÁ BÌNH ĈA TRONG GIA ĈÌNH ĈAN ĈÁ VIӊT NAM
Trong nhӳng phát hiӋn ÿàn ÿá tӯ trӭӟc ÿӃn nay, thì khám phá ÿàn ÿá Bình Ĉa
có sӭc hҩp dүn thұt kǤ lҥ. Ngay tӯ khi ÿàn vӯa lӝ khӓi lòng dҩt, mӝt cҧnh tѭӧng rӝn
rӏp cӫa các ÿoàn ÿҥi biӇu lãnh ÿҥo, cán bӝ cӫa tӍnh Ĉӗng Nai, cӫa thành phӕ Hӗ Chí
Minh, cӫa Trung ѭѫng ÿӃn xem ÿàn ÿá diӉn ra liên tөc trên công trѭӡng khai quұt
suӕt trong nhiӅu ngày. Tҥi ÿây, ÿàn ÿã vӥ hàng chөc mҧnh nҵm nguyên trên mһt ÿҩt,
không còn nguyên âm thanh kǤ diӋu, quyӃn rNJ lòng ngѭӡi nhѭ ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cѫ-
rҳc, ÿàn Khánh Sѫn. Ҩy vұy mà, ai nҩy ÿӅu vүn thҩy hӭng thú, mӝt sӵ hӭng thú thӵc
sӵ, tӵ trong ÿáy lòng. Tҥi hiӋn trѭӡng, mӑi ngѭӡi ÿӅu chú ý nghe lҩy tӯng lӡi giӟi
thiӋu, ghi chép tӍ mӍ. Có ngѭӡi còn chөp ҧnh liӅn tay. Và cNJng có ngѭӡi nhìn ngҳm,
quay phim liên tөc. Tҩt cҧ ÿӅu nhѭ muӕn nҳm bҳt tӕi ÿa, thu nhұn thұt ÿҫy ÿӫ nhӳng
vӃt tích ÿàn ÿá tӯ ngàn xѭa, mà nay lҫn ÿҫu mӟi gһp lҥi. Có lӁ hӑ nhѭ cùng chung
mӝt suy nghƭ là trong cái hiӋn trѭӡng thҫm lһng và có vҿ khô khan ҩy, chӭa ÿӵng biӃt
bao ÿiӅu hӋ trӑng. Và chính hӑ cNJng ÿã cҧm thҩy cái khám phá ÿàn ÿá Bình Ĉa này
ÿӃn vӟi gia ÿình ÿàn ÿá ViӋt Nam nhѭ mӝt sӵ kiӋn khoa hӑc thұt quan trӑng. Nó sӁ

1.8 Page 8

▲back to top
gӧi mӣ ÿѭӧc nhiӅu vҩn ÿӅ khoa hӑc mҩu chӕt và nóng bӓng nhҩt trong công cuӝc tìm
kiӃm và nghiên cӭu ÿàn ÿá ÿang diӉn ra rҩt sôi ÿӝng
ĈiӅu suy nghƭ chung ҩy quҧ có cӝi nguӗn sâu xa cӫa nó. NӃu dõi theo quá trình
gҫn nӫa thӃ kӹ tìm kiӃm ÿàn ÿá, kӇ tӯ giàn ÿàn ÿá giӳ rүy mà G.D. Gi-rông-cua
(Georges de Gironcourt) nhìn thҩy và ghi chép lҥi vào năm 1939-1940, ÿӃn ÿàn ÿá
tiӅn sӱ Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc (Ndut Lieng krak), ÿàn Bҧo Lӝc (tӭc Bù Ĉѫ), ÿàn Lӕt
An-giѫ-lét (los Angelès), ÿàn Bù-Ĉăng-Xrê, rӗi ÿàn ÿá Khánh Sѫn, thì hҫu nhѭ chѭa
có nѫi nào tìm ÿѭӧc mӝt hiӋn trѭӡng nguyên vҽn tӯ ÿҫu vӟi mӝt tҫng ÿҩt văn hóa cә
xѭa nhѭ ӣ Bình Ĉa.
G. Công-ÿô-mi-nát (Georges Condominas), nhà dân tӝc hӑc Pháp có may mҳn
biӃt sӟm nhҩt phát hiӋn ÿàn ÿá Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc. Ông ta ÿã ÿӃn nѫi tìm thҩy ÿàn
ÿá, chú ý quan sát, tiӃn hành cҧ viӋc ÿào bӟi vùng ÿҩt xung quanh, nhѭng ÿã không
tìm ÿѭӧc vӃt tích tҫng văn hoá cә. Cuӕi cùng, trong báo cáo viӃt vӅ ÿàn ÿá tiӅn sӱ
Nѫ-ÿút liêng Cӡ-rҳc, ông chӍ có thӇ phác hӑa ÿôi nét vӅ vӏ trí cӫa các thanh ÿàn, vӏ trí
các mҭu than, mҭu ÿá vөn và vӁ lҥi mӝt sѫ ÿӗ giҧ ÿӏnh nhӳng lӟp ÿҩt phӫ lҩp trên ÿàn
ÿá. Nhӳng bҧn vӁ phác hӑa ҩy hҫu nhѭ ít có giá trӏ vӅ mһt nghiên cӭu khoa hӑc. Bӣi
lӁ, nó chӫ yӃu dӵa vào sӵ tѭӡng thuұt lҥi theo trí nhӟ cӫa dân công ngѭӡi Mѫ-nông
Ga (Mnong Gar) cӝng vӟi sӵ suy tѭӣng cӫa tác giҧ
Tӯ chӛ không có hiӋn trѭӡng vӟi tҫng văn hoá cә, ÿã kiӃn G.Công-ÿô-mi-nát và
nhiӅu nhà khoa hӑc khác có nhiӅu ý kiӃn khác nhau trong viӋc ÿӏnh tuoi ÿàn ÿá Nѫ-
ÿút Liêng Cӡ-rҳc.
Các nhà tiӅn sӱ hӑc Châu Âu, khi ÿӃn xem ÿàn ÿá Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc bày ӣ
bҧo tàng Con Ngѭӡi (Pari), hҫu nhѭ ÿӅu nhìn nhұn ÿàn có tuәi rҩt cә, tӟi vài nghìn
năm ; thұm chí ÿӃn khoҧng vҥn năm, vào hұu kǤ thӡi ÿҥi ÿá cNJ. Ngѭӧc lҥi, A. Sáp-ne
(André Schaeffner) – nhà âm nhҥc hӑc – có lӁ dӵc vào trình ÿӝ phát triӇn cӫa âm
nhҥc, cho rҵng ÿàn này có thӇ có tӯ nhiӅu thӃ kӹ nay, vào khoҧng ÿҫu công nguyên,
tѭѫng ӭng vӟi thӡi ÿҥi ÿӗ ÿӗng.
Ý kiӃn cӫa A. Sáp-ne, vӅ sau lҥi khá gҫn gNJi vӟi vӟi nhӳng nhұn ÿӏnh cӫa các
nhà nghiên cӭu tiӅn sӱ Ĉông Dѭѫng nhѭ, L.Bѫ-da-xiê (Louis bezacier), L. Man-lѫ-rê
(Louis maneret), và O. Yan-xê (Olov Jansé). Nhӳng nhà tiӅn sӱ hӑc này cho rҵng

1.9 Page 9

▲back to top
ÿàn ÿá nói chung và ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc là sҧn phҭm cӫa cuӕi thӡi ÿҥi ÿá mӟi
(khoҧng ÿҫu công nguyên)
Riêng G. Công-ÿô-mi-nát luôn tӓ thái ÿӝ mұp mӡ trong viӋc ÿӏnh tuәi cho ÿàn,
bӣi ÿã nhұn thҩy phát hiӋn ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc thiӃu hҷn nhӳng dӳ kiӋn khoa
hӑc vӅ ÿӏa tҫng. Tuy vұy, trѭӟc hai chiӅu hѭӟng ÿӏnh niên ÿҥi ÿàn cách biӋt khá lӟn,
ông ÿã tìm mӝt giҧ thiӃt dung hoà. Mӝt mһt vӯa cho rҵng “nhӳng ngѭӡi chӃ tác ÿàn
ÿá phҧi sӕng vào thӡi kǤ mà kӻ nghӋ làm ÿӗ ÿá ÿã lên tӟi ÿӍnh cao nhҩt, nghƭa mà
vào lúc mà kim loҥi trӣ nên ÿӕi thӫ lӟn cӫa ÿá”. Mһt khác, ông lҥi cNJng thӯa nhұn
“chúng ta ÿӭng trѭӟc mӝt tұp hӧp 10 thanh ÿá (chӍ ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc) ghè ÿӁo
theo kӻ thuұt Bҳc Sѫn vӟi sӵ gia công ÿáng chú ý”.
Sӵ khác biӋt cNJng nhѭ sӵ mұp mӡ vӅ tuәi ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc ҩy cӭ tiӃp
tөc tӗn tҥi mãi hàng chөc năm vүn chѭa ÿѭӧc sáng tӓ. Trong khi ÿó, có thêm mӝt loҥt
các phát hiӋn ÿàn ÿá khác nhѭng cNJng không ÿѭa ÿӃn nhӳng dӳ kiӋn mӟi ÿӇ khҷng
ÿӏnh ÿѭӧc tính chҩt cә kính cӫa ÿàn ÿá. Nhӳng giàn ÿàn ӣ Ĉҳc Tô (Gia Lai-Kông
Tum) cӫa ÿӗng bào Xѫ-ÿăng ÿѭӧc G.D. Gi-rông-cua nhҳc ÿӃn lҫn ÿҫu là mӝt giàn
giӳ rүy thuӝc thӡi kǤ hiӋn ÿҥi. Giàn ÿàn ÿá Bҧo Lӝc ÿѭӧc ÿӗng bào Mѫ- nông Mҥ sӱ
dөng nhѭ cӗng ÿá, theo kӇ lҥi, cNJng chӍ vài ÿӡi, lӕi vài trăm năm lҥi ÿây. Giàn ÿàn ӣ
Bu-ÿăng-xrê mà A. Phe-rây-rӕt (Albino Fer- reiros) ÿã thҩy chѫi vào tháng 9-1973,
quҧ là mӝt nhҥc cө cә truyӅn, ÿӃn nay còn sӱ dөng. Cuӕi cùng phát hiӋn ÿàn ÿá
Khánh Sѫn vào tháng 9-1979 cNJng lҥi ӣ trong tình trҥng chѭa có ÿӫ chӭng lý khoa
hӑc ÿӇ ÿӏnh tuәi. Các giàn ÿàn Khánh Sѫn, khi ÿӃn tay nhҥc sƭ Kpa YLăng, Ca-xô
LiӉn ÿӅu ӣ dѭӟi dҥng nhӳng “vұt quí”, “vұt báu” cӫa dòng hӑ Bo-bo, mà trѭӟc ÿây
không lâu tӯng ÿѭӧc dùng làm các giàn ÿá kêu giӳ rүy. Khi muӕn tìm nguӗn gӕc xѭa,
muӕn nҳm biӃt hiӋn trѭӡng tìm ÿѭӧc nhӳng thanh ÿàn ÿá ҩy thì ít ngѭӡi nhӟ rõ.
Muӕn hӓi vӏ trí ÿào ÿѭӧc “ÿá kêu” thì nhiӅu ngѭӡi gҫn nhѭ quên lãng. ChӍ riêng ông
Bo-bo Ren còn nhӟ ÿѭӧc cө thӇ nѫi cha ông, cө Bo-bo Sung, ÿào ÿѭӧc ÿá kêu ÿem
vӅ dӵng giàn ÿàn. Ĉó là ӣ ÿӍnh núi Dӕc gҥo. Mӝt cuӝc khҧo sát, rӗi hai lҫn ÿào ÿã
ÿѭӧc tiӃn hành kӏp thӡi ӣ nѫi ҩy. Có ÿӃn vài trăm mҧnh tѭӟc, dăm tѭӟc ghè tách tӯ
nhӳng thanh ÿá kêu, cùng vài phác vұt, phӃ vұt ÿàn ÿá ÿã thu ÿѭӧc ngay trong chӛ
ÿào. Quҧ ÿúng ! Ĉây là nѫi tӯng dùng ÿӇ ghè ÿӁo ÿá kêu, làm thành ÿàn ÿá ; là mӝ di

1.10 Page 10

▲back to top
tích “xѭӣng” ÿàn xѭa vӟi ÿҫy ÿӫ tiêu chuҭn cӫa nó. Song thұt ÿáng tiӃc, trong lӟp ÿҩt
văn hóa cә cӫa “xѭӣng” này, giӳa mӝt vùng bӅ bӝn nhӳng mҧnh tѭӟc, dăm tѭӟc ÿá
lӟn nhӓ, nhӳng lá mөc cӫa cây rӯng, nhӳng ÿҩt núi..., không hӅ tìm ÿѭӧc vӃt tích, vұt
dөng cho biӃt tuәi ÿàn mӝt cách cө thӇ. Do vұy, cho dù ông Bo-bo Ren khҷng quyӃt
nhiӅu lҫn rҵng, gia ÿình ông không hӅ ghè ÿӁo ÿá kêu làm ÿàn thì tuәi ÿàn Khánh
Sѫn vүn còn ҭn dҩu trong bӭc màn bí mұt cӫa lӏch sӱ. Có Chăng, chӍ có thӇ nói ÿѭӧc
là, ÿàn Khánh Sѫn là mӝt ÿàn ÿá cә, ÿѭӧc ghè ÿӁo trѭӟc khi dòng hӑ Bo-bo ÿào lҩy
ÿem vӅ làm giàn ÿá kêu giӳ rүy.
Tuәi ÿàn Khánh Sѫn ÿѭӧc xác ÿӏnh chung chung nhѭ vұy, quҧ cNJng gҫn giӕng
nhѭ G. Công-ÿô-mi-nát gӑi ÿàn ÿá (Nѫ-ÿút Liêng Cѫ- rҳc, ÿàn ÿá Bҧo Lӝc là ÿàn ÿá
tiӅn sӱ. ViӋc dùng nhѭng chӳ “cә” hoһc “tiӅn sӱ" trên thӵc tӃ, chӍ ÿӇ phân biӋt nhӳng
ÿàn ÿá ҩy vӟi nhӳng giàn ÿàn giӳ rүy ÿѭӧc ÿӗng bào Tây Nguyên dӵng lên trong
khoҧng thӡi gian gҫn ÿây.
Thұt rõ ràng, tӯ Nѫ-ÿút Liêng Cѫ-rҳc ÿӃn Khánh Sѫn, có khá nhiӅu ÿàn ÿá ÿã
ÿѭӧc khám phá, vӟi sӕ lѭӧng hàng chөc bӝ, sӕ thanh ÿӃn cҧ trăm... Nhѭng rӕt cuӝc,
tuәi ÿàn chung và riêng, trѭӟc sau vүn chѭa ÿѭӧc soi tӓ. Nhӳng dӵ ÿoán vҥn năm, vài
nghìn năm hoһc vài thӃ kӹ cho tuәi ÿàn, nhѭ ÿã nêu, ÿӅu chӍ là nhӳng suy diӉn chѭa
ÿӫ căn cӭ khoa hӑc, chѭa ÿӫ sӭc thuyӃt phөc. Ĉӗng chí Ĉinh Ngӑc Thӫy, Giám ÿӕc
ViӋn Bҧo tàng Lӏch sӱ ViӋt Nam có lý, khi tӓ ra phân vân chѭa dám ÿѭa ÿàn ÿá trѭng
bày ӣ Bҧo tàng. Bӣi lӁ, ÿàn chѭa ÿѭӧc ÿӏnh tuәi rõ ràng và chính xác.
Trong khi nhӳng nhà khoa hӑc nghiên cӭu ÿàn ÿá gҫn nhѭ bó tay trong viӋc
ÿӏnh tuәi cho ÿàn và ÿang chӡ mong nhӳng nӛ lӵc tìm kiӃm cӫa khҧo cә hӑc, thì
khám phá ÿàn ÿá Bình Ĉa trong tҫng văn hóa cә qӫa ÿã ÿѭa ÿӃn cho mӑi ngѭӡi sӵ
mӯng vui không kӇ xiӃt. ÿiӅu ѭӟc mong bҩy lâu, thì nay ÿã ÿӃn và ÿӃn thҥt ÿӝt ngӝt.
NhiӅu ngѭӡi ÿã lao ÿӃn hiӋn trѭӡng khai quұt. Dѭӟi mҳt hӑ ÿã hiӋn ra, không phҧi
chӍ có nhӳng mҧnh ÿàn ÿá nҵm nguyên vӏ trí ban ÿҫu (in situ) cӫa nó, mà còn có cӥ
tҫng văn hóa cә dày ÿӃn 2 - 3 mét. Hӑ thҩy cҧ nhӳng lӟp than tro ÿѭӧm nhiӅu màu
sҳc, chӗng chҩt lên nhau cӫa nhӳng bӃp lӱa lӟn. Hӑ còn thҩy rõ nghìn vұt dөng sҧn
xuҩt, dөng cө sinh hoҥt bҵng ÿá, hàng vҥn mҧnh ÿӗ ÿӵng bҵng gӕm nҵm chung lүn
vӟi ÿàn xѭa. Tҫng văn hoá cә ӣ ÿây thұt là phong phú, và khá lý tѭӣng, Tӯ nhӳng

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top
chӭng tích vұt chҩt ҩy, tuoi ÿàn và cҧ cuӝc sӕng cӫa ngѭӡi tӯng chӃ tҥo ra loҥi nhҥc
cө ÿӝc ÿáo ҩy sӁ ÿѭӧc soi tӓ chính xác.
Ĉúng vұy ! NӃu nhѭ trѭӟc ÿây, ngѭӡi ta cӭ phân vân, rӗi cӭ tranh luұn mãi vӅ
tuoi cӫa ÿàn vì thiӃu căn cӭ khoa hӑc ; thì nay, căn cӭ ҩy ÿã thұt nhiӅu, thұt ÿa
dҥng… ChӍ cҫn nhìn tong quát sѭu tұp hiӋn vұt ÿӗ sӝ ӣ ÿây, mà hҫu hӃt là chҩt liӋu
gӕm, ÿá, cNJng có thӇ có mӝt ҩn tѭӧng mҥnh mӁ vӅ tính chҩt khá cә kính cӫa di tích
này, và cӫa ÿàn ÿá Bình Ĉa. Ĉҥi thӇ, tuoi co kính cӫa ÿàn cӫng phҧi xѭa cҧ hàng mҩy
nghìn năm. Tӯ ҩn tѭӧng ban ÿҫu ҩy, ngѭӡi ta cNJng thұt dӉ dàng thҩy khó chҩp nhұn
nhӳng suy nghƭ trѭӟc ÿây vӅ mӝt niên ÿҥi khá muӝn màng, ÿӝ vài trăm năm, ÿӕi vӟi
thӡi ÿiӇm khӣi ÿҫu cӫa loҥi nhҥc cө này nhѭ vài nhà dân tӝc hӑc thѭӡng quan niӋm.
Thұm chí, ngѭӡi ta cNJng dӉ dàng gҥt bӓ ý kiӃn cho rҵng tuoi ÿàn xѭa nhҩt cNJng chӍ
vào khoҧng nhӳng thӃ kӹ ÿҫu công nguyên, kho ÿӗ sҳt thӏnh hành, nhѭ O. Yan-xê
tӯng gӧi lên.
NӃu, chúng ta tiӃp tөc tìm hiӇu sâu, phân tích kӻ nhӳng hình dáng, nhӳng dҩu
vӃt kӻ thuұt, nhӳng ÿѭӡng nét hoa văn… trên các loҥi vұt dөng sҧn xuҩt, ÿӗ dùng
sinh hoҥt bҵng ÿá, bҵng gӕm, rӗi ÿӕi chiӃu, so sánh, tìm ra nhӳng mӕi liên hӋ, nhӳng
sӵ giӕng nhau giӳa các vұt dөng nѫi ÿây vӟi các di tích làng cә khác trong vùng, thì
lҥi có thӇ biӃt ÿѭӧc tuәi cө thӇ hѫn cӫa làng cә Bình Ĉa và cӫa ÿàn ÿá. KӃt quҧ cӫa
sӵ quan sát, ÿӕi chiӃu tӹ mӍ ҩy cho thҩy ÿàn có tuәi tѭѫng ӭng vӟi khoҧng thӡi gian,
mà khҧo cә hӑc quen gӑi là cuӕi thӡi ÿҥi ÿá mӟi ÿҫu thӡi ÿҥi kim khí cӫa vùng ÿҩt
Ĉӗng Nai. Tuәi ҩy ÿѭӧc ÿӏnh chҳc chҳn khoҧng 4000 ÿӃn 2500 năm cách ngày nay.
Khung thӡi gian này rõ ràng có nhiӅu cӭ liӋu khoa hӑc trӵc tiӃp và cө thӇ hѫn nhiӅu
so vӟi các dӵ ÿoán vҥn năm, vài nghìn năm cӫa nhiӅu nhà tiӅn sӱ hӑc vӅ Âu Châu, vӅ
Ĉông Dѭѫng ÿã ÿӅ xuҩt trѭӟc ÿây.
Tҩt nhiên, viӋc ÿӏnh niên ÿҥi nhѭ trên hҷn chѭa ÿӫ ÿáp ӭng yêu cҫu muӕn biӃt
chính xác hѫn, rõ ràng hѫn vӅ tuәi ÿàn. CNJng thұt may mҳn, trong các lӟp ÿҩt văn
hoá cә ӣ ÿây ÿã lѭu giӳ khá nhiӅu vӃt tích than cӫi trong các bӃp than tro. Nhӡ nhӳng
mүu than ҩy, khҧo cә hӑc có ÿiӅu kiӋn vұn dөng phѭѫng pháp tính niên ÿҥi bҵng C14
ÿӇ có thӇ ÿӏnh tuәi ÿàn bҵng sӕ năm cө thӇ hѫn.

2.2 Page 12

▲back to top
ViӋn Hàn lâm Khoa hӑc nѭӟc Cӝng hòa dân chӫ Ĉӭc ÿã giúp phân tích mӝt
mүu than lҩy tӯ lӟp ÿҩt sâu 1m90 trong di tích Bình Ĉa. KӃt quҧ phân tích cho biӃt
mүu than ҩy có tuәi là 3180 + 50 năm cách nay. Ĉàn ÿá nҵm ӣ ÿӝ sâu tӯ 0,60 ÿӃn
0,90m. Nhѭ ÿã nói, tuәi cӫa nó chҳc phҧi muӝn hѫn chӍ sӕ C14 nêu trên. Nhѭng nó
cNJng không thӇ muӝn ÿӃn 2600 - 2500 năm, lúc ÿӗ sҳt ÿã xuҩt hiӋn ӣ vùng ÿҩt này.
Mӝt niên ÿҥi ÿàn ÿѭӧc coi hӧp lý nhҩt là vào khoҧng 3000 - 2700 năm cách ngày
nay.
Ĉây là tuәi ÿàn ÿá ÿҫu tiên ÿѭӧc xác ÿӏnh khá rõ ràng, có ÿӝ chính xác cao và
ÿӝ tin cұy lӟn. Nó là là kӃt quҧ cӫa sӵ vұn dөng nhiӅu phѭѫng pháp phân tích khác
nhau vӅ khҧo cә hӑc và cҧ vӅ khoa hӑc tӵ nhiên hiӋn ÿҥi. Trong ÿó, ÿiӅu cѫ bҧn nhҩt
là niên ÿҥi ҩy ÿѭӧc xác ÿӏnh tӯ nhӳng dӳ kiӋn, nhӳng tài liӋu rút tӍa trong mӝt ÿӏa
tҫng khҧo cә nguvên vҽn và thұt phong phú. Không nghi ngӡ gì nӳa, nhӡ khám phá
ÿàn Bình Ĉa, nhӳng mong ÿӧi tӯ hѫn 30 năm qua vӅ mӝt niên ÿҥi cө thӇ và chính xác
cӫa ÿàn ÿá mӟi thành sӵ thұt. NiӅm tin vӅ mӝt tuәi ÿàn cә coi nhѭ ÿѭӧc khҷng ÿӏnh.
Giӡ ÿây, không còn ai phҧi dè dһt, phҧi ÿҳn ÿo nӳa khi nói ÿàn ÿá nѭӟc ta ÿã xuҩt
hiӋn tӯ khoҧng 3000 năm trѭӟc. Dòng nhҥc ÿàn ÿá ViӋt Nam, ít ra ÿã có chiӅu dài
lӏch sӱ cҧ ba nghìn năm. Theo ÿó, truyӅn thӕng chӃ tҥo và sӱ dөng ÿàn ÿá trong cӝng
ÿӗng các dân tӝc miӅn Nam nѭӟc ta hҷn có cӝi nguӗn tӯ lâu. Và cNJng tӯ ÿây, sӁ
không còn ai hoài nghi và ÿһt vҩn ÿӅ tranh luұn dài dòng, nhiӅu ngày nӳa vӅ tuәi cӫa
ÿàn ÿá. Nhӳng ngѭӡi trѭӟc ÿây chӫ trѭѫng mӝt niên ÿҥi muӝn màng ÿӝ vài thӃ kӹ
hoһc tӯ ÿҫu công nguyên trӣ lҥi ; và nhӳng ai quan niӋm ÿàn ÿá phҧi xѭa ÿӃn sѫ kǤ
thӡi ÿҥi ÿá mӟi ; thұm chí tұn cuӕi thӡi ÿҥi ÿá cNJ (!) chҳc hҷn phҧi xem lҥi giҧ thiӃt
cӫa mình nӃu không muӕn lӛi thӡi vӟi thành quҧ mӟi cӫa khám phá ÿan ÿá Bình Ĉa.
G. Công-ÿô-mi-nát khi mӟi ÿѭӧc xem ÿàn ÿá Bình Ĉa, vào tháng 5-1981, ÿã
không nén nәi xúc ÿӝng nói : “Các ông có may mҳn hѫn tôi nhiӅu. Các ông ÿã tìm
thҩy ÿàn ÿá trong tҫng văn hóa cә”. Ông ta ÿã thҩy trong khám phá ÿàn ÿá Bình Ĉa
có nhiӅu ÿiӅu hӋ trӑng. Cho nên trong cuӕn “L’ exotique est quotidien”, tái bҧn lҫn
thӭ 3 năm 1981, theo nhѭ lӡi ông nói, nhà Xuҩt bҧn chӍ cho phép bo sung 24 dòng
chӳ, thì ông ÿã dành toàn bӝ ÿӇ giӟi thiӋu nhӳng khám phá ÿàn Khánh Sѫn, Bác Ai,
Bình Ĉa. Trong ÿó, ông không quên ghi vào chú thích dѭӟi trang, tuәi ÿàn Bình Ĉa

2.3 Page 13

▲back to top
khoҧng 4000 - 3000 năm cách ngày nay, theo nhѭ dӵ ÿoán ban ÿҫu mà ÿoàn khai
quұt ÿã thông báo vào cuӕi năm 1979. Pnҧi chăng ÿó là sӵ chҩp nhұn khá tӃ nhӏ giá
trӏ khoa hӑc cӫa khám phá ÿàn ÿá Bình Ĉa?
Niên ÿҥi khoҧng 3000 năm ҩy cӫa ÿàn ÿá Bình Ĉa rõ ràng ÿã trӣ thành mӝt mӕc
cӝt sӕ cө thӇ chính xác và ÿѭӧc cҳm vӳng chҳc nhҩt trên chһng ÿѭӡng dài cӫa lӏch sӱ
phát triӇn dòng nhҥc truyӅn thӕng ÿàn ÿá.
Nó là chӛ dӵa ÿáng tin cұy vӅ niên ÿҥi cho có gia ÿình ÿàn ÿá ViӋt Nam hiӋn
nay. NhiӅu công trình, nhiӅu báo cáo nghiên cӭu gҫn ÿây vӅ ÿàn ÿá ӣ Phú Khánh,
Lâm Ĉӗng và Thuұn Hҧi ÿӅu thӯa nhұn niên ÿҥi ÿàn Bình Ĉa có sӭc thuyӃt phөc
nhҩt, là nӅn tҧng cho mӑi suy nghƭ, tính toán tuәi cӫa các ÿàn ÿá khác tӯ Nѫ-ÿút
Liêng Cӡ-rҳc ÿӃn Khánh Sѫn
Lúc này, các nhà bҧo tàng hӑc cNJng không còn phҧi phân vân ÿӕi vӟi viӋc ÿѭa
ÿàn ÿá vào trѭng bày, bӣi niên ÿҥi ÿã ÿѭӧc khҷng ÿӏnh rõ. Khám phá ÿàn Bình ÿa quҧ
là sӵ kiӋn khoa hӑc quan trӑng trong gia ÿình ÿàn ÿá ViӋt Nam. Nó cNJng là sӵ kiӋn
có ý nghƭa sâu sҳc, ÿѭa lҥi cho mӛi ngѭӡi chúng ta niӅm tӵ hào phҫn khӣi vӅ truyӅn
thӕng âm nhҥc ÿӝc ÿáo, cә kính cӫa ÿҩt nѭӟc ViӋt Nam vӟi mҩy nghìn năm lӏch sӱ
Ĉӏnh ÿѭӧc tuәi ÿàn khoҧng 3.000 năm, khám phá ÿàn Bình Ĉa nhѭ ÿã mách
bҧo vӟi chúng ta là muӕn tìm hiӇu văn hóa và cuӝc sӕng cӫa nhӳng con ngѭӡi sáng
tҥo nên loҥi nhҥc cө ÿһc sҳc ҩy, hҷn trѭӟc hӑ phҧi tiӃp cұn vӟi nhӳng tѭ liӋu trӵc tiӃp
thuӝc vӅ (hoһc tѭѫng ÿѭѫng) thӡi ÿiӇm lӏch sӱ ҩy. Thұt may mҳn ! cuӝc khai quұt di
tích làng cә Bình Ĉa, ngoài ÿàn ÿá, ÿã thu lѭӧm ÿѭӧc mӝt khӕi lѭӧng hiӋn vұt, tài
liӋu ÿӗ sӝ và phong phú. Nhѭ ÿã nói, kӇ tӯ phát hiӋn ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc năm
1949 ÿӃn nhӳng cuӝc sѭu tҫm ÿàn ÿá ӣ vùng Khánh Sѫn trong nhӳng năm 1979 -
1980, mӝt khӕi lѭӧng lӟn tѭ liӋu ÿàn ÿá ÿã thu thұp. Gia ÿình ÿàn ÿá có tӟi cҧ hàng
chөc giàn, vӟi hàng trăm thanh ÿá. Song, chӍ cҫn nhìn qua cNJng ÿӫ thҩy bӝ mһt cӫa
gia ÿình ÿàn ÿá quҧ khá ÿѫn ÿiӋu. Nhӳng thành viên cӫa nó chӍ toàn là nhӳng thanh,
nhӳng phiӃn ÿoҥn ÿàn, và thêm vào ÿó là nhӳng mҧnh tѭӟc, dăm tѭӟc ÿã ÿѭӧc ghè
tách tӯ các thanh ÿá lѭu làm ÿàn, là vài phác vұt, phӃ vұt. Hay nói mӝt cách khác, gia
ÿình ҩy chӍ ÿѫn thuҫn là nhӳng thành phҫn cӫa các giàn ÿàn khác nhau cùng vӟi
nhӳng vұt liӋu có quan hӋ trӵc tiӃp ÿӃn ÿàn. Trong gia ÿình ҩy không có lҩy mӝt vұt

2.4 Page 14

▲back to top
phҭm mang nhӳng sҳc thái khác, gҳn vӟi các hoҥt ÿӝng kinh tӃ, hoһc có quan hӋ ÿӃn
cuӝc sӕng vұt chҩt cӫa lӟp ngѭӡi tӯng chӃ tҥo và sӱ dөng ÿàn ÿá.
Tính ÿѫn ÿiӋu ҩy cӫa tѭ liӋu ÿàn ÿá ÿã dүn ÿӃn mӝt hӋ quҧ tҩt yӃu là trong suӕt
mҩy chөc năm qua, hҫu nhѭ các báo cáo sѭu tҫm, các bài nghiên cӭu ÿӅu tұp trung
vào viӋc miêu tҧ kӻ, phân tích sâu nhӳng tѭ liӋu vӅ ÿàn. Chӫ ÿӅ ÿѭӧc chú ý, ÿѭӧc
tranh luұn nhiӅu nhҩt cNJng là ÿàn và nhҥc. Ngѭӡi ta ÿã phân tích chҩt liӋu làm ÿàn,
truy tìm lҥi cách thӭc ghè ÿӁo ÿá thành ÿàn, quan sát kӻ hình dáng tӯng thanh, suy
nghƭ vӅ cách ÿánh ÿàn, ÿo tính tҫn sӕ âm thanh, thӱ dӵng lҥi thang âm, tìm ÿӏnh cҩu
trúc biên chӃ cӫa tӯng giàn ÿàn. Ngѭӡi ta cNJng ÿã dành nhiӅu trang ÿӇ viӃt, ÿã ÿӅ
xuҩt vӅ nhӳng mӕi liên hӋ giӳa thang âm ÿàn ÿá vӟi nhѭng dòng nhҥc ÿó ÿây ӣ Tây
Nguyên, ӣ In-ÿô-nê-xia hoһc ӣ tұn vùng ÿҧo Ma-ÿa-gát-xca xa xôi vv… A. Sáp-ne và
Y. Cun thì liên hӋ nhҥc ÿàn ÿá vӟi giàn nhҥc cә truyӅn Ga-mê-lăng, vӟi âm giai Pê-
lӕc ӣ Gia-va (In-ÿô-nê-xia). Trong lúc ÿó, Trҫn Văn Khê, khi ÿѭӧc nghe nghe ÿàn
Nѫ- ÿút-Liêng Cѫ-rҳc, rӗi ÿѭӧc xem và nghe diӉn tҩu ÿàn Khánh Sѫn lҥi ghi nhұn có
mӕi liên hӋ gҫn gNJi giӳa âm thanh ÿàn ÿá vӟi âm nhҥc cӗ truyӅn Tây Nguyên, ÿһc
biӋt vӟi giàn còng ÿӗng hiӋn còn sӱ dөng pho biӃn trong các tӝc ngѭӡi ӣ ÿây...
Có thӇ nói rҵng, bӣi tính chҩt tѭ liӋu nhѭ vұy, nên các nhҥc sƭ, các nhà nghiên
cӭu âm nhҥc ÿã tӵ nhiên trӣ thành ÿӝi quân chӫ lӵc trong công viӋc sѭu tҫm, nghiên
cӭu Ĉӗng thӡi, hӑ cNJng chi phӕi luôn cҧ nӝi dung các chӫ ÿӅ nghiên cӭu theo hѭӟng
chӍ bàn sâu vào ÿàn và nhҥc. Hӑ gҫn nhѭ không chú ý và cNJng không hӅ bàn tӟi
nhӳng vҩn ÿӅ vӅ kinh tӃ - xã hӝi, vӅ cuӝc sӕng cӫa chӫ nhân ÿàn ÿá xѭa. Thұm chí
ngay cҧ G. Công-ÿô-mi-nát, vӟi chuyên môn sӣ trѭӡng là nghiên cӭu dân tӝc hӑc
Ĉông Nam Á tӯng khҧo sát vӅ kinh tӃ-xã hӝi cә truyӅn cӱa các dân tӝc hӑc Tây
Nguyên, cNJng chѭa dám bàn sâu, chѭa giám ViӃt nhiӅu vӅ cuӝc sӕng ngѭӡi chӫ ÿàn
xѭa. Ông ta chӍ gӣi ra ÿôi ba ý kiӃn ngҳn ngӫi, không phân tích, không lý giҧi vӅ mӕi
quan hӋ văn hoá truyӅn thӕng, tӝc ngѭӡi cӫa giӟi chӫ nhân ÿàn ÿá xѭa vӟi các dân
tӝc ngѭӡi Tây Nguyên ngày nay. Ĉҥi khái ông chӍ nêu: “Nhóm tӝc ngѭӡi làm ÿàn ÿá
và nhӳng ngѭӡi Mѫ-nông, Mҥ, Mѫ-nông Ga ngày nay ÿӅu chung cӝng ÿӗng văn hóa”
hoһc chӍ viӃt “Chӫ nhân ÿàn ÿá Nѫ-ÿút-Liêng Cӡ rҳc, ÿàn Bҧo Lӝc thuӝc nhóm tӝc
ngѭӡi nói tiӃng Môn-khѫme ; chӫ nhân ÿàn ÿá Khánh Sѫn. Bác Ái là thuӝc nhóm tӝc

2.5 Page 15

▲back to top
ngѭӡi nói tiӃng Mã Lai -Ĉa Ĉҧo”. Ngoài ra, ông không bàn luұn thêm gì nӳa. ChӍ có
mӝt mình Anh Ca trong bài “Tâm sӵ cây thҥch cҫm xѭa nhҩt thӃ giӟi” ÿã phác dӵng
khá hҩp dүn cuӝc sӕng cӫa chӫ nhân ÿàn ÿá xѭa. Anh Ca ÿã mѭӧn lӡi lӁ cӫa cây ÿàn
ÿá ÿӇ viӃt : “Thuӣ ҩy, ngѭӡi ta còn ăn lông ӣ lӛ ; và tháng ngày nhӳng ngѭӡi bҧn xӭ
ÿӃn triӅn núi tìm ÿá ÿӇ ÿӁo thành nhӳng lѭӥi búa, lѭӥi dao ÿӇ phanh thây nhӳng thú
rӯng mà hӑ săn ÿѭӧc. BiӃt bao nhiêu ÿӗng loҥi cӫa tôi ÿã tӯ giã triӅn núi vӅ ӣ trong
các hang ÿá. Mӝt hôm có ngѭӡi nhһt tôi vӅ. Anh ҩy không ÿӁo tôi thành búa mà lҥi
ÿӁo tôi thành mӝt mҧnh ÿá ÿҽp và vuông dài...Tôi trӣ thành cӫa riêng cӫa viên tù
trѭӣng. Trong các dӏp vui buӗn cӫa bӝ lҥc, anh nhҥc sƭ gõ nhҽ vào thân tôi, tôi ngân
lên nhӳng bҧn ÿàn tuyӋt diӋu. Mҩy ngѭӡi trong bӝ lҥc kính nӇ tôi lҳm... Hӑ vүn ví tôi
nhѭ mӝt vӏ thҫn linh.
…Nhӳng ngѭӡi ÿào ÿѭӧc tôi cNJng là cháu chҳt chi cӫa nhӳng ngѭӡi trong bӝ
lҥc ngày xѭa, nhѭng hӑ kông biӃt tôi gì. Hӑ tѭӣng rҵng tôi là nhӳng viên ÿá do ngѭӡi
Chàm ÿӁo ra..., mà tôi có biӃt ngѭӡi Chàm là gì?...
Câu chuyӋn ҩy còn dài, nhѭng chӍ vӟi nhӳng ÿoҥn trích trên cNJng ÿӫ ÿӇ ghi
nhұn nhӳng ÿiӅu phác hӑa ҩy cӫa Anh Ca quҧ là thұt táo bҥo. Cӭ theo nӝi dung
chuyӋn kӇ thì Anh Ca - mӝt nhà nghiên cӭu âm nhҥc dân tӝc nәi tiӃng, ÿã nҳm ÿҫy ÿӫ
tӯ liӋu, ÿã biӃt cһn kӁ mӑi khía cҥnh tӃ nhӏ, phӭc tҥp và khác nhau cӫa các ý kiӃn
nghiên cӭu vӅ ÿàn ÿá này (tӭc ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ rҳc). Trong ÿó, tuoi cӫa ÿàn, nhѭ
ÿã nói, có khá nhiӅu giҧ thiӃt. Nhѭng có lӁ, vì quá say mê âm thanh ÿһc BiӋt cӫa ÿàn,
lҥi vӕn sҹn có lòng ngѭӥng mӝ di vұt văn hóa cә ÿӝc ÿáo ӣ bҧn xӭ, Anh Ca ÿã bӓ qua
nhӳng giҧ thiӃt vӅ mӝt tuoi ÿàn muӝn màng. Anh Ca chӍ dӵa vào mӝt nhұn sét nhӓ,
sai lҫm cӫa Công-ÿô-mi-nát vӅ : “Nhӳng thanh ÿá ҩy ÿѭӧc ghè ÿӁo theo kӻ thuұt Bҳc
Sѫn...”, làm nӅn cho trí tѭӣng tѭӧng ÿҫy thi vӏ cӫa mình, ÿӇ phác hӑa cҧnh tѭӧng
cuӝc sӕng khá nguyên thӫy vӅ cây thҥch cҫm xѭa nhҩt thӃ giӟi (!), ViӋc dӵa vào
nhӳng căn cӭ khoa hӑc không ÿӫ tin cұy ҩy, tҩt nhiên sӁ dүn ÿӃn nhӳng sӵ suy diӉn
sai lҫm nhiӅu hѫn. NӃu Anh Ca dӵa vào mӝt giҧ thiӃt khác vӅ niên ÿҥi ÿàn, thì hҷn
bӭc tranh cuӝc sӕng cӫa nhӳng ngѭӡi chӫ ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ rҳc sӁ có bӝ mһt
khác hѫn, phong phú hѫn. Phҧi chăng Anh Ca ÿã hӕi hұn vӅ nhӳng lӡi tâm sӵ mà
mình thuұt hӝ cho cây thҥch cҫm xѭa ҩy ? Cho nên, ÿӃn khi viӃt bài “Tôi gһp lҥi ÿàn

2.6 Page 16

▲back to top
ÿá Khánh Sѫn” dѭӟi bút danh Trҫn Văn Khê, thì câu chuyӋn trao ÿoi giӳa ÿàn vӟi
Anh Ca, hҫu nhѭ không nói hoһc chѭa thӇ nói ÿӃn hình ҧnh sinh hoҥt cӫa chӫ nhân
ÿàn xѭa
Nhѭ vұy, cho ÿӃn trѭӟc lúc ÿàn ÿá Bình Ĉa ÿѭӧc phҧi hiӋn, ngѭӡi ta gҫn nhѭ
không nghƭ ÿӃn, hoһc chѭa dám, hoһc bӓ qua viӋc nghiên cӭu cuӝc sӕng chӫ nhân
ÿàn xѭa. Ngѭӡi ta chӍ mӟi biӃt, hoһc mӟi hiӇu phҫn nào vӅ âm thanh, vӅ thang âm
cӫa nhҥc, vӅ tuoi cӫa ÿàn, vӅ mӕi liên hӋ co truyӅn cӫa nhҥc ÿàn ÿá. Ngoài nhӳng
ÿiӅu ҩy ra, ngѭӡi ta hoàn toàn không biӃt hoһc không hình dung ÿúng ÿҳn nӅn tҧng
kinh tӃ - xã hӝi, mà tӯ ÿó ÿàn ÿá ÿã xuҩt hiӋn, trӣ thành sҧn phҭm ÿӝc ÿáo và tiêu
biӇu trong xã hӝi ҩy. Cho nên, tuy âm thanh cӫa dòng nhҥc ÿàn ÿá tӯ lâu ÿã cuӕn hút
lòng ngѭӡi, nhѭng nӃu hӓi ÿӃn cӝi nguӗn xa xѭa, muӕn biӃt ÿӃn xã hӝi ÿã nuôi
dѭӥng dòng nhҥc ÿӝc ÿáo ҩy thì rõ ràng tҩt cҧ chúng ta ÿӅu phҧi chӡ nhӳng khám phá
mӟi.
Phát hiӋn ÿàn ÿá Bình Ĉa năm 1979 ÿã ÿáp ӭng sӵ chӡ mong ҩy cӫa mӑi ngѭӡi.
Nhѭ ÿã trình bày, trong tҫng văn hoa cә Bình Ĉa, bên cҥnh ÿàn ÿá, khҧo cә hӑc còn
tìm ÿѭӧc cҧ nghìn công cө sҧn xuҩt, vұt dөng bҵng ÿá, hàng chөc vҥn các mҧnh ÿӗ
ÿӵng bҵng gӕm, nhӳng vӃt tích bӃp lӫa, nhӳng tàn tích xѭѫng răng thú vұt xa xѭa.
Ĉây là khӕi lѭӧng tѭ liӋu lӟn, mà toàn bӝ là nhӳng vұt thұt, nhӳng di tích nguyên vҽn
do chӫ nhân ÿàn xѭa tӯng dùng hoһc chӃ tác nên. Chúng phҧn ánh rҩt thӵc, rҩt ÿúng
không chӍ vӅ các mһt ÿһc ÿiӇm kinh tӃ - văn hoá, vӅ cuӝc sӕng xã hӝi, mà cҧ vӅ môi
trѭӡng, môi sinh nѫi ngѭӡi chӫ ÿàn xѭa cѭ ngө
Trѭӟc ÿây, G. Công-ÿô-mi-nát ÿã tích lNJy nhiӅu tѭ liӋu dân tӝc hӑc vӅ văn hóa -
xã hӝi Tây Nguyên co truyӅn. Nhѭng nhӳng tѭ liӋu ҩy thѭӡng không tránh khӓi kim
co hòa trӝn, cNJ mӟi ÿan xen. Cho nên, ông ta ÿã buӝc phҧi dè dһt khi dùng chúng ÿӇ
mong dӵng lҥi hình bóng mӡ ҧo cӫa quá khӭ lӏch sӱ ÿàn nghìn xѭa. Nay, vӟi khám
phá khҧo cә Bình Ĉa thì nào búa, rìu, cuӕc, rӗi lѭӥi dao, lѭӥi ÿөc... cӫa ngѭӡi xѭa
ÿӅu ÿã có ÿӫ mһt. Nhӳng bӃp lӱa, nhӳng nӗi vò, bình, bát... dùng ÿӅ ÿun nҩu, ÿӇ
ÿӵng lѭѫng thӵc, thӵc phҭm... cNJng ÿӅu thu thұp ÿѭӧc cҧ. ChӍ cҫn phân tích, ngiên
cӭu trӵc tiӃp nhӳng ÿӗ vұt ҩy là có thӇ làm cho nhӳng “vұt câm” ҩy, nhӳng di tích
“im lһng” ҩy nói lên ÿѭӧc tiӃng nói xác thӵc cӫa lӏch sӱ, kӇ lҥi ÿѭӧc cuӝc sӕng cӫa

2.7 Page 17

▲back to top
nhӳng ngѭӡi chӫ ÿàn xѭa, mà bҩy lâu còn bӏ quên lãng trong ký ӭc cӫa nhiӅu thӃ hӋ
ngѭӡi
Có thӇ nói rҵng, nhӡ có khám phá khҧo cә Bình Ĉa mà nӝi dung tѭ liӋu nghiên
cӭu ÿá mӟi bҳt ÿҫu có ÿѭӧc bӝ mһt toàn diӋn và trӣ nên phong phú. Và, cNJng chӍ tӯ
khám phá này, mӝt pho sӱ thұt cө thӇ sӕng ÿӝng vӅ ÿàn ÿá, vӅ xã hӝi ÿàn ÿá mӟi có
thӇ bҳt ÿҫu ÿѭӧc khӣi thҧo bҵng nhӳng cӭ liӋu khoa hӑc ÿáng tin cұy
Thӵc ra, trên thӵc tӃ nhӳng trang sӱ cӫa cuӝc sӕng ҩy không hҷn quá xa lҥ, quá
mӟi mҿ ÿӕi vӟi khҧo cә hӑc. Bӣi, nhiӅu vұt dөng cә xѭa cùng loҥi, cùng kiӇu nhѭ ӣ
Bình Ĉa tӯng ÿã ÿѭӧc tìm thҩy ӣ nhiӅu nѫi, trong không ít di tích làng co hàng nghìn
năm trѭӟc trên vùng ÿҩt Ĉӗng Nai rӝng lӟn. Nhӳng làng cә ҩy cNJng ÿã ÿѭӧc khҧo cә
hӑc nghiên cӭu. NhiӅu cә vұt xѭa cùng loҥi ÿã ÿѭӧc phân tích.
Cho nên, trong quà trình khai quұt di tích cѭ trú cә Bình Ĉa, ngѭӡi ta ÿã gҫn
nhѭ lҫn lѭӧt gһp lҥi nhiӅu dҥng ÿӗ vұt quen biӃt. Nhӳng ÿѭӡng nét chung vӅ hình ҧnh
cuӝc sӕng kinh tӃ – văn hoá cӫa cѭ dân cә trên vùng ÿҩt Ĉӗng Nai cNJng dҫn dҫn lӝ ra
theo tӯng lӟp ÿҩt ӣ Bình Ĉa. Cuӝc sӕng xѭa cӫa ngѭӡi Bình Ĉa rõ ràng không phҧi là
biӋt lұp, lҿ loi mà trên cѫ bҧn, là mӝt bӝ phұn gҳn bó hӳu cѫ vӟi cuӝc sӕng phong
phú cӫa chung cҧ cӝng ÿӗng ngѭӡi Ĉӗng Nai xѭa cNJ ҩy.
Tuy nhiên, cNJng phҧi nói rҵng, chӍ ÿӅn lúc tҥi di tích làng cә Bình Ĉa tìm ÿѭӧc
ÿàn ÿá trong tҫng văn hoá cә, thì mӑi ngѭӡi mӟi biӃt ÿӃn, mӟi nhұn thӭc rõ ràng và
chҳc chҳn, hình thӭc sinh hoҥt nhҥc ÿàn ÿá, vӕn tӯ xa xѭa ÿã có mһt trong cuӝc sӕng
cӫa cӝng ÿӗng cѭ dân cә Ĉӗng Nai. CNJng tӯ ÿҩy, mӑi ngѭӡi mӟi rõ là, nhӳng cѭ dân
ҩy không chӍ ÿã sáng tҥo nên mӝt nӅn văn hoá có sҳc thái riêng, ÿѭӧc khoҧ cә hӑc gӑi
là “văn hoá Ĉӗng Nai”, mà hӑ còn là nhӳng chӫ nhân ÿàn ÿá xѭa, là nhӳng ngѭӡi
mӃn mӝ nhҥc ÿàn ÿá.
Ĉһc biӋt, các nhà ÿӏa chҩt hӑc, dӵa vào kӃt quҧ phân tích thҥch hӑc nhӳng mҧnh
ÿàn ÿá ӣ ÿây, còn mách bҧo cho biӃt, nhӳng ngѭӡi Ĉӗng Nai xѭa ҩy, chҳc hҷn là
nhӳng nghӋ nhân ÿã làm ra sҧn phҭm ÿàn ÿá Bình Ĉa. Hӑ ÿã lҩy ÿá làm ÿàn tӯ nhӳng
mô ÿá, quanh vùng Châu Thӟi - mӝt ngӑn núi nәi tiӃng gҫn Biên Hòa, chӍ cách Bình
Ĉa khoҧng 4km. Nѫi ÿây có loҥi ÿá phiӃn ÿӕm biӃn chҩt yӃu giӕng nhѭ ÿá làm ÿàn
Trong khi ÿó, tҥi các vùng xa, trên cao nguyên Di Linh - Bҧo Lӝc, nѫi tìm thҩy ÿàn

2.8 Page 18

▲back to top
ÿá Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc, ÿàn ÿá Bҧo Lӝc, thѭӡng chӍ thҩy có loҥi ÿá phiӃn biӃn chҩt
rҳn cӭng hѫn, do bӣi nhӳng nѫi ҩy nҵm gҫn trung tâm phún xuҩt các dòng nham
thҥch cӫa các thӡi kǤ thành tҥo ÿӏa chҩt xa xѭa
Nhѭ vұy, ÿàn ÿá Bình Ĉa không phҧi chӍ là chӭng tích cӫa sӵ tӗn tҥi mӝt hình
thӭc sinh hoҥt văn hóa, mà chính bҧn thân nó là sҧn phҭm ÿѭӧc làm tҥi chӛ, trên ÿҩt
Ĉӗng Nai cә kính. Nó hoàn toàn gҳn quyӋn trӑn vҽn vӟi cuӝc sӕng con ngѭӡi vӟi ÿҩt
Ĉӗng Nai tӯ cҧ nghìn năm trѭӟc. Cӝng thêm vào ÿó, vӟi tuәi ÿѭӧc biӃt chính xác là
khá cә, hoһc vào loҥi cә nhҩt, nên có thӇ coi ÿàn ÿá Bình Ĉa nhѭ là thành tӵu cӫa
mӝt phát minh kӻ thuұt - nghӋ thuұt ÿӝc ÿáo cӫa lӟp ngѭӡi xѭa ҩy. Hӑ và chính hӑ
nhӳng ngѭӡi mӣ ÿҫu (hoһc cùng góp phҫn mӣ ÿҩu) cho nhӳng sáng tҥo và phát triӇn
loҥi nhҥc cө này. Hӑ ÿã khӣi dӵng nên dòng nhҥc ÿàn ÿá, trong ÿó thiên nhiên Ĉӗng
Nai, cuӝc sӕng xã hӝi Ĉӗng Nai xѭa, có thӇ coi nhѭ là nѫi ÿҩt to, là bҫu sӳa mҽ ÿã
sҧn sinh ra, ÿã nuôi dѭӥng dòng nhҥc ҩy ngay tӯ buәi ban ÿҫu chұp chӳng.
Tӯ mӕi liên hӋ hӳu cѫ gҳn kӃt trên mӝt bình diӋn văn hóa - xã hӝi Ĉӗng Nai -
Bình Ĉa, ÿàn ÿá nêu trên, khiӃn có thӇ dүn ÿӃn mӝt suy nghƭ hӧp lý là nhӳng trang sӱ
và thiên nhiên, vӅ cuӝc sӕng, vӅ con ngѭӡi ÿѭӧc khҧo cә hӑc viӃt bҵng nguӗn sӱ liӋu
lҩy tӯ lòng ÿҩt nѫi ÿây, cNJng chính là nhӳng bӭc tranh xã hӝi mà trong ÿó ÿàn ÿá,
dòng nhҥc ÿàn ÿá ÿã hình thành và dҫn dҫn trӣ nên mӝt biӇu tѭӧng văn hóa ÿһc sҳc
Xã hӝi ҩy, cuӝc sӕng ҩy và cҧ thiên nhiên ҩy, ngày nay ÿã hiӇn hiӋn rõ ràng nhӡ
kӃt quҧ cӫa nhѭng khám phá, nhӳng nghiên cӭu khҧc cә hӑc ӣ di tích Bình Ĉa, ӣ
nhiӅu làng cә cùng thӡi trên ÿҩt Ĉӗng Nai xѭa cNJ. Nhӳng ÿѭӡng nét cѫ bҧn, nhӳng
ÿһc ÿiӇm lӟn vӅ thiên nhiên, vӅ thӡi ÿҥi, vӅ kinh tӃ - văn hóa cӫa xã hӝi ҩy ÿâu có thô
sѫ nhѭ nhӳng suy nghƭ cӫa nhà dân tӝc hӑc G. Công-ÿô-mi-nát ; và cNJng hoàn toàn
xa lҥ vӟi nhӳng phác hӑa cӫa Anh Ca trѭӟc ÿây.
Tҥi ÿây, nhӳng dáng vҿ thô thiӇn, nhӳng biӇu hiӋn “nguyên thuӹ” cӫa truyӅn
thӕng kӻ thuұt văn hóa Bҳc Sѫn - mӝt nӅn văn hóa cә trong vùng núi ÿá vôi ӣ tӍnh
Bҳc Thái - mà G. Công-ÿô-mi-nát nêu lên nhiӅu lҫn, thì không tìm ÿâu thҩy. Tҥi ÿây,
cNJng không có cҧnh “ngѭӡi còn ăn lông ӣ lӛ”, hoһc chӍ biӃt “phanh thây thú rӯng mà
hӑ ăn ÿѭӧc bҵng nhӳng ÿӗ ÿá ÿӁo thành lѭӥi búa, lѭӥi dao” nhѭ Anh Ca suy tѭӣng
Nhӳng cҧnh tѭӧng ҩy hoһc không hӅ thҩy trong khung cҧnh thiên nhiên nѫi ÿây, hoһc

2.9 Page 19

▲back to top
ÿã thuӝc vӅ mӝt dƭ vãng xa xôi ÿӕi vӟi nhӳng ngѭӡi sáng tҥo nên nhҥc cө ÿàn ÿá.
Cuӝc sӕng cө thӇ và ÿích thӵc cӫa hӑ ÿã hoàn toàn là mӝt cuӝc sӕng khá phát triӇn
trên nhiӅu phѭѫng diӋn.
Hӑ không còn phҧi ӣ trong hang ÿӝng ÿӇ trách thú dӳ, phòng thiên tai. Hӑ ÿã tө
cѭ thành nhӳng làng cә lӟn trên nhӳng ÿӗi gò, ven sông, cҥnh suӕi vӟi nhӳng rӯng
cây, nhӳng thung lNJng xen kӁ. Hӑ cNJng ÿã nhóm hӧp thành mӝt trung tâm dân cѭ lӟn,
bao quát cҧ vùng ÿҩt cao Ĉông Nam Bӝ.
Trình ÿӝ kӻ thuұt cӫa hӑ cNJng không phҧi chӍ biӃt có ghè ÿӁo ÿá. Trên thӵc tӃ,
hӑ ÿã làm ÿӗ ÿá thành thҥo, vӟi ÿӫ loҥi ngành nghӅ khác nhau nhѭ ÿӁo, ÿөc, cѭa,
khoan, mài và cҧ tiӋn nӳa. Ĉӗ ÿá cӫa hӑ làm ra ÿҫy rүy khҳp nѫi trong các làng cә ÿӇ
dùng trong sҧn xuҩt, săn bҳn, nghӅ thӫ công, trong trang sӭc, sinh hoҥt, trong cҧ nghӋ
thuұt ÿiêu khҳc và âm nhҥc. Hӑ ÿã làm ÿӗ gӕm vӯa chҳc, vӯa ÿҽp, nhiӅu kiӇu, nhiӅu
dáng vӟi nhӳng quy trình gia công phӭc tҥp. Ĉӗ gӕm hӑ làm ra cNJng nhiӅu vô kӇ, ÿӇ
dùng cho nhu cҫu sinh hoҥt, ÿӡi sӕng và cҧ trong nghӅ thӫ công.
Ĉһc biӋt, trong sӕ hӑ cNJng có nhӳng ngѭӡi thӧ thӫ công ӣ vài làng cә ÿã chuyên
làm nghӅ luyӋn chӃ hӧp kim ÿӗng, thiӃc, chì, ÿúc nên nhiӅu sҧn phҭm nhӓ nhҳn
nhѭng thұt ÿӝc ÿáo.
Trên nӅn tҧng cӫa sӵ phát triӇn chung vӅ kӻ thuұt, cùng vӟi mұt ÿӝ dân sӕ cao
và không ngӯng ra tăng, nhӳng hoҥt ÿӝng nông nghiӋp ÿѭӧc mӣ rӝng trên các vùng
ÿӗi gò ÿҩt ÿӓ, ÿҩt sám ven suӕi, gҫn sông theo hình thӭc ruӝng nѭѫng, ruӝng rүy. Hӑ
ÿã tҥo nên mӝt trung tâm nông nghiӋp phát triӇn.
Tӯ trong hoҥt ÿӝng sҧn xuҩt lҩy nông nghiӋp nѭѫng rүy làm phѭѫng thӭc sҧn
xuҩt chính, nhӳng ngѭӡi nông dân vùng cao tiӃp giáp ÿӗng bҵng châu thә ҩy, ÿã cùng
xây dӵng nên mӝt nӅn văn hoá ÿһc sҳc – nӅn văn hoá Ĉӗng Nai. Hӑ ÿang bѭӟc trên
tiӃn trình phát triӇn ÿӃn ngѭӥng cӱa thӡi ÿҥi mà Engels gӑi là văn minh.
Hình ҧnh cuӝc sӕng phong phú ҩy ӣ vùng ÿҩt Ĉӗng Nai ÿã diӉn ra cùng thӡi vӟi
cuӝc sӕng Ĉông Sѫn cӫa ngѭӡi ViӋt cә ӣ vùng trung du ÿӗng bҵng sông Hӗng và
sông Mã.
Văn hóa Ĉông Sѫn ӣ vùng ÿҩt tә, trong nhӳng năm 3000 cách ngày nay, ÿã
diӉn ra mӝt bѭӟc nhҧy vӑt lӟn, ÿѭa ÿӃn sӵ phát triӇn cӵc thӏnh kӻ nghӋ ÿúc luyӋn

2.10 Page 20

▲back to top
ÿӗng pha, sӵ mӣ rӝng nên nông nghiӋp lúa nѭӟc trên mһt châu thә. Cuӕi cùng, tҥo
dӵng nên Nhà nѭӟc sѫ khai vӟi nӅn văn minh ViӋt cә, có nhҥc cө tiêu biӇu là trӕng
ÿӗng Ĉông Sѫn.
Nhӳng ngѭӡi chӫ vùng ÿҩt cNJ Ĉӗng Nai không tҥo nên nhӳng trӕng ÿӗng tráng
lӋ, không mӣ rӝng nӅn nông nghiӋp lúa nѭӟc. Hӑ nӕi tiӃp và phát triӇn truyӅn thӕng
nông nghiӋp nѭѫng rүy. Hӑ gӱi gҳm tҩt có sӵ khéo léo, tinh tӃ cӫa trình ÿӝ kӻ thuұt -
nghӋ thuұt và các loҥi vұt dөng có vҿ mӝc mҥc hѫn. Trong ÿó, ÿһc biӋt nәi bұt là hӑ
ÿã làm ra nhӳng cây ÿàn ÿá tuyӋt diӋu vӟi dòng nhҥc chân chҩt, ÿѭӧm sҳc thái âm
thanh cӫa núi ÿӗi và rӯng rұm.
Ĉàn ÿá có thӇ ÿã xuҩt hiӋn, ÿã trӣ thành kiӋt tác cӫa ngѭӡi Ĉӗng Nai xѭa và trӣ
nên ÿһc trѭng noi bұt trong cuӝc sӕng văn hóa cӫa hӑ, hҷn là tӯ nhӳng ÿiӅu kiӋn lӏch
sӱ nhѭ vұy. Trong ÿó, có thӇ ghi nhұn ba yӃu tӕ chӫ ÿҥo nhҩt ÿѭӧc coi nhѭ là tiӅn ÿӅ
vұt chҩt dүn ÿӃn sӵ hình thành loҥi nhҥc ÿһc sҳc ҩy, ÿó là : thiên nhiên vùng ÿӗi gò -
nӅn nông nghiӋp nѭѫng rүy phát triӇn - thӡi ÿҥi ÿӗ ÿӗng hiӃm kim loҥi.
Nhѭ vұy, tӯ sau khám phá ÿàn ÿá Bình Ĉa, ÿҩt Ĉӗng Nai, cuӝc sӕng Ĉӗng Nai
xѭa, ÿѭӧc chӭng nghiӋm là, ÿã in dҩu sâu ÿұm vӃt tích nhiӅu giàn ÿàn ÿá cә, ÿã tӯng
là nguӗn mҥch cho sӵ nҭy sinh và phát triӇn dòng nhҥc ÿàn ÿá xѭa. CNJng chính tӯ
khám phá này, cҧ gia ÿình ÿàn ÿá cә trҧi rӝng khҳp vùng cao Nam tây Nguyên có thӇ
tìm thҩy ӣ ÿҩt Ĉӗng Nai xѭa, trong lòng văn hóa Ĉӗng Nai co, nhӳng hình ҧnh ÿҫu
tiên xác thӵc vӅ cuӝc sӕng văn hóa cӫa nhӳng ngѭӡi chӫ ÿàn xѭa. Thұm chí, cNJng có
thӇ tìm thҩy ӣ ÿây, cӝi nguӗn ÿҫu tiên cho sӵ phát triӇn cӫa mӝt bӝ phұn gia ÿình
nhҥc ÿàn ÿá nhiӅu màu, nhiӅu vҿ.
Lòng ÿҩt Ĉӗng Nai xѭa, các lӟp ÿҩt văn hóa phong phú và co kính cӫa di tích
làng cNJ Bình Ĉa quҧ ÿã tҥo cho ÿàn ÿá Bình Ĉa có mӝt vӏ trí quan trӑng trong gia
ÿình ÿàn ÿá hiӋn biӃt. Nhӡ ÿó, ÿàn ÿã Bình Ĉa mӟi có ÿѭӧc tuoii cө thӇ và chính xác,
mӟi gҳn quyӋn ÿѭӧc vӟi mӝt cuӝc sӕng xác thӵc và phong phú. CNJng nhӡ nó, ÿàn ÿá
Bình Ĉa ÿã thu hút ÿѭӧc sӵ chú ý ÿһc biӋt cӫa các nhà khoa hӑc, cӫa quҫn chúng
rӝng rãi.

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top
Song, ngѭӧc lҥi, vӟi tѭ cách là mӝt chӭng tích văn hóa tiêu biӇu và ÿӝc ÿáo cӫa
lӏch sӱ ÿàn ÿá Bình Ĉa cNJng ÿã ÿѭa lҥi cho các lӟp ÿҩt văn hóa phӫ lҩp nó, các di
tích, di vұt xung quanh nó, mӝt giá trӏ khoa hӑc ÿһc biӋt.
Nhѭ ÿã nói, phát hiӋn ÿàn ÿá Bình Ĉa, ÿӕi vӟi mӑi ngѭӡi, nhѭ là mӝt sӵ kiӋn
khoa hӑc rҩt mӟi lҥ. Ban ÿҫu nhiӅu, ngѭӡi không khӓi ngҥc nhiên trѭӟc phát hiӋn ÿó.
Không ít nhà khoa hӑc ÿã ÿӃn ngay hiӋn trѭӡng khai quұt vӟi nhӳng phân vân và suy
nghƭ. Hӑ xem kӻ tӯng thanh, tӯng mҧnh ÿàn ÿá. Hӑ gõ ÿӇ nghe, ÿӇ thҭm ÿӏnh tiӃng
nhҥc. Rӗi quan sát kӻ vӏ trí tӯng thanh, tӯng mҧnh ÿá ÿàn. Và cuӕi cùng, thӵc tӃ hiӋn
trѭӡng ÿѭӧc minh xác. Di tích ҩy ÿúng là di tích ÿàn ÿá. Nó không phҧi là vұt ÿѭӧc
chôn cҩt ; cNJng không phҧi là vұt thӡ cúng nhѭ ÿã ghi nhұn ӣ ÿàn ÿá Nѫ-ÿút Liêng
Cѫ-rҳc trên ÿҩt Nam Tây Nguyên. Ĉây là mӝt di tích nҵm nguyên tҥi chӛ, trên bӅ mһt
sinh hoҥt xѭa, trong tҫng ÿҩt văn hóa không bӏ xáo trӝn. Hay nói cách khác, nó cùng
chung vұn mӋnh lӏch sӱ vӟi làng co, vӟi nhӳng ngѭӡi xѭa sӕng nѫi ÿây.
Sau khi ÿѭӧc xác ÿӏnh rõ nhѭ vұy, lӟp ÿҩt phӫ lҩp toàn bӝ di tích làng Bình Ĉa
xѭa, cùng vӟi nhӳng vұt dөng cә nѫi ÿây mӟi thӵc sӵ trӣ thành chӭng tích khoa hӑc
quan trӑng, ÿáng chú ý. Bӣi lӁ, khi có chӭng tích ÿàn ÿá ӣ ÿây, di tích làng cә Bình
Ĉa mӟi có nhӳng ÿһc trѭng mӟi và tiêu biӇu hѫn các di tích khác. Và cNJng do có ÿàn
ÿá trong ÿó, mà làng cә Bình Ĉa trӣ thành ÿӕi tѭӧng ÿѭӧc mӑi ngѭӡi quan tâm
nghiên cӭu, nhҵm bә sung thêm nhӳng nhұn thӭc khá cѫ bҧn vӅ ÿһc ÿiӇm văn hóa -
lӏch sӱ cӫa mӝt vùng ÿҩt rӝng lӟn vӕn tӯng là ÿӏa bàn phát triӇn cӫa mӝt nӅn văn hóa
cә - Văn hóa Ĉӗng Nai. Cho nên, nӃu nhìn mӝt cách toàn diӋn, thì ÿàn ÿá Bình Ĉa
ÿúng là mӝt chӭng tích quan trӑng nhҩt ; và do vұy, cNJng hҩp dүn nhҩt trong bӕi cҧnh
lӏch sӱ khám phá và trong tong thӇ di tӗn làng cә Bình Ĉa hiӋn biӃt.
Ĉàn ÿѭӧc sӵ chú ý cӫa mӑi ngѭӡi, ÿѭӧc ÿánh giá cao vӅ giá trӏ khoa hӑc trong
gia ÿình ÿàn ÿá ViӋt Nam cNJng còn do tӯ nhӳng dáng vҿ cө thӇ, nhӳng vӃt tích ghè
ÿӁo và chҩt liӋu, cҩu trúc cӫa nó... Nó chung, là tӯ nhӳng ÿһc trѭng thӇ hiӋn ngay trên
bҧn thân các thanh, các mҧnh cӫa ÿàn. Bӣi tӯ trong nhӳng ÿһc trѭng cө thӇ ҩy, nhӳng
dáng vҿ ÿѫn sѫ ҩy cӫa ÿàn có thӇ nói lên hoһc phҧn ánh, nhiӅu ÿiӅu hӋ trӑng có quan
hӋ ÿӃn văn hóa, ÿӃn lӏch sӱ xѭa, ÿӃn truyӅn thӕng ÿӝc ÿáo cӫa mӝt dòng nhҥc có bҧn
sҳc riêng.

3.2 Page 22

▲back to top
CNJng thұt lҥ, ÿàn ӣ trong di tích làng co Bình Ĉa do ngѭӡi xѭa ӣ ÿҩt Biên Hòa -
Ĉӗng Nai, lҩy ÿá ӣ núi Châu Thӟi, rӗi ghè ÿӁo thành ÿàn, gӗm nhiӅu thanh lӟn, nhӓ,
lҥi rҩt giӕng vӟi các ÿàn ÿá ӣ tұn ÿҩt Nam Tây Nguyên xa xôi. So sánh nhӳng thanh,
nhӳng mҧnh ÿàn ÿá Bình Ĉa, vӟi nhӳng ÿiӅu khҧo tҧ, nhӳng hình vӁ, nhӳng ҧnh
chөp ÿàn ÿá Nѫ-ÿút Liêng Cѫ-rҳc, do G. Công-ÿô-mi-nat giӟi thiӋu, quҧ là chúng
giӕng nhau nhѭ hình vӟi bóng. Vӟi 10 thanh còn nguyên vҽn, ÿàn ÿá Nѫ-ÿút Liêng
Cѫ-rҵc cNJng có ÿӫ nhӳng dҩu vӃt kӻ thuұt nhѭ tách ÿá, ghè ÿӁo thân, tu sӱa rìa cҥnh.
Thân cӫa các thanh ÿàn khá thҷng song song 2 rìa cҥnh, ӣ giӳa mӓng, dàv 2 ÿҫu ; mһt
cҳt ngang thân có hình bán nguyӋt hoһc hình thoi. Hai ÿҫu cNJng có cҩu tҥo hình chӳ
U, chӳ V hoһc thҷng xiên. Nhӳng ÿһc trѭng kӻ thuұt ghè ÿӁo, tu sӱa ; nhӳng ÿһc
ÿiӇm cӫa dáng thân ÿӅu thұt giӕng vӟi các mҧnh và thanh ÿàn ÿá Bình Ĉa. Ĉá làm
ÿàn cNJng ÿӅu dùng loҥi ÿá phiӃn biӃn chҩt, tuy có rҳn và nһng hѫn. Do có sӵ giӕng
nhau trên nhiӅu mһt nhѭ vұy ÿã khiӃn cho G.Công-ÿô-mi-nát khi ÿѭӧc xem ÿàn Bình
Ĉa, phҧi thӕt lên : “Ĉàn Bìnn Ĉa rҩt giӕng vӟi ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc”.
Rӗi ÿӃn ÿàn ÿá ӣ Bҧo Lӝc, mà ÿӗng bao Mѫ-nông Mҥ gӑi là cӗng ÿá, cNJng gҫn
nhѭ là môt phiên bҧn cӫa ÿàn ÿá Bình Ĉa. Nhӳng ÿһc trѭng kӻ thuұt ghi tách, ghi
ÿӁo, tu sӫa ; nhӳng ÿһc ÿiӇm thân dҫy hai ÿҫu ӣ giӳa mӓng, mһt cҳt ngang có hình
thoi, hình bán nguyӋt cӫa ÿàn ÿá Bình Ĉa, hҫu nhѭ ÿӅu thҩy ÿҫy ÿӫ trên ÿàn ÿá Bҧo
Lӝc. Chҩt liӋu ÿá cӫa ÿàn này cNJng thuӝc loҥi phiӃn bҧn chҩt. J. Bun-bê, ngѭӡi nhìn
thҩy ÿàn ÿá Bҧo Lӝc ÿҫu tiên cNJng nhѭ G. Công-ÿô-mi-nát ÿӅu có chung nhұn xét là
ÿàn ҩy giӕng ÿàn Nѫ-ÿút Riêng Cӡ-rҳc.
Có ÿiӅu ÿáng chú ý thêm nӳa là, vӏ trí nѫi ÿánh ÿàn ӣ trên cҧ 3 giàn Bình Ĉa,
Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc và Bҧo Lӝc ÿӅu ӣ chính giӳa mһt thân cӫa các thanh ÿá. Ӣ
nhӳng vӏ trí ҩy, mһt ÿá ÿѭӧc tu sӱa gҫn nhѭ khá bҵng phҷng.
Nhìn chung, cҧ ba giàn này, có vҿ nhѭ, ÿӅu ÿѭӧc làm theo mӝt quy trình kӻ
thuұt, có cùng mӝt phѭѫng thӭc ghè ÿӁo. Dáng ÿàn, cách chѫi ÿàn ăn nhѭ có mӝt
phong cách әn ÿӏnh và nhҩt quán. Có thӇ nói, chúng là nhӳng nhҥc cө thuӝc cNJng mӝt
loҥi hình, mà trên cѫ bҧn, ÿã ÿѭӧc chӃ tҥo theo mӝt mүu chuҭn rõ ràng.
ĈiӅu ghi nhұn trên ÿây quҧ là ÿáng chú ý. Bӣi ít ra, nó có thӇ gӧi sӵ suy nghƭ là
cҧ 3 giàn ÿàn này hҷn là sҧn phҭm cӫa cùng mӝt thӡi ÿoҥn lӏch sӱ, ÿѭӧc chӃ tҥo cách

3.3 Page 23

▲back to top
ngày nay khoҧng ba nghìn năm. Mһt khác, nó còn biӇu thӏ cho sӵ tӗn tҥi, trong thӵc
tӃ lӏch sӱ, mӝt dòng nhҥc ÿã ÿҥt tӟi trình ÿӝ chuҭn mӵc nhҩt ÿӏnh. Ĉӗng thӡi, nó cNJng
xác nhұn hình thӭc sinh hoҥt văn hóa bҵng nhҥc cө ÿàn ÿá vӯa có tính thӕng nhҩt lҥi
vӯa ÿҥt tӟi sӵ phә cұp nhҩt ÿӏnh.
Ĉһc biӋt, nӃu liên hӋ ÿӃn vӏ trí phát hiӋn các ÿàn ÿá ҩy, sӁ thҩy không gian phân
bӕ loҥi hình nhҥc cө này khá rӝng lӟn. Có thӇ nói, nó trҧi rӝng tӯ vùng ÿҩt Nam Tâm
Nguyên ÿӃn tұn vùng tiӃp giáp vӟi ÿӗng bҵng châu thә sông Ĉӗng Nai. Trong có, ÿàn
Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc ӣ tұn tӍnh Ĉҳc Lҳc, là giàn ÿàn xa nhҩt vӅ phía bҳc, ÿàn Bҧo
Lӝc ӣ trong tӍnh Lâm Ĉӗng và ÿàn ÿá Bình Ĉa nҵm ven Sông Ĉӗng Nai, gҫn trung
tâm thành phӕ Biên Hòa, ÿѭӧc coi là giàn ÿàn xa nhҩt vӅ phía nam.
Tӯ hiӋn tѭӧng trên ÿây, có thӇ liên tѭӣng ÿӃn, vào khoҧng thӡi gian 3000 năm
trѭӟc, cҧ vùng ÿҩt Ĉӗng Nai và Nam Tây Nguyên vӕn tӯng có mӕi quan hӋ gҳn bó vӅ
văn hóa. Nhӳng tӝc ngѭӡi xѭa nѫi ÿây hҷn cNJng ÿã tӯng hòa chung mӝt nhӏp sӕng
vӟi nhӳng tiӃng ÿàn ÿá thân quen, vӟi nhӳng giàn ÿàn ÿá cùng hình dҥng.
Vào thӡi ÿiӇm khoҧng 3000 năm ҩy, cNJng lҥi gҫn nhѭ tѭѫng ӭng vӟi thӡi kǤ
phát triӇn mҥnh mӁ cӫa trung tâm văn hóa cә Ĉӗng Nai. Lúc này, mӝt loҥt các làng
cә có qui mô lӟn ÿang hình thành và phát triӇn nhѭ làng cә Bình Ĉa, BӃn Ĉò, Phѭӟc
Tân, An Sѫn, Rҥch Núi, Mӻ Lӝc, Cù Lao Rùa v.v… NhiӅu ÿiӇm ÿúc luyӋn kim loҥi
ÿӗng pha mӣ rӝng nhѭ ӣ Dӕc Chùa, Suӕi Chӗn v.v...
Sӵ trùng khӟp giӳa hiӋn tѭӧng văn hóa - âm nhҥc và biӃn chuyӇn kinh tӃ - xã
hӝi mӟi trên hҷn không phҧi là ngүu nhiên. Trên thӵc tӃ, chúng có mӕi liên hӋ nhân
quҧ rõ rӋt. Trong ÿó, sӵ phát triӇn vӅ kinh tӃ - xã hӝi là tiӅn ÿӅ vұt chҩt tҥo ÿiӅu kiӋn
cho dòng nhҥc ÿàn ÿá ÿҥt tӟi trình ÿӝ thӕng nhҩt rӝng rãi. Ngѭӧc lҥi, sӵ hiӇn diӋn cӫa
ba giàn ÿàn cùng kiӇu loҥi ҩy là chӭng tích cө thӇ cӫa nhӳng thành tӵu kinh tӃ - văn
hóa mà chӫ nhân ÿàn ÿá xѭa ÿã sáng tҥo nên. NӃu suy ÿӃn cùng thì mӕi liên hӋ nhân
quҧ ҩy phҧn ánh mӝt ÿiӅu rҩt cѫ bҧn là ÿӏa bàn sinh thành nhӳng ÿàn ÿá ViӋt Nam cә
xѭa ҩy, quê hѭѫng ÿҫu tiên cӫa dòng nhҥc ÿàn ÿá truyӅn thӕng chính tҥi vùng ÿҩt
Ĉӗng Nai - Nam Tây nguyên.
ĈӃn ÿây có lӁ chúng ta ÿӅu thҩy rõ, ÿàn ÿá Bình Ĉa vӟi nhӳng ÿһc trѭng cө thӇ
in dҩu trên thân mình, cNJng ÿã gӧi mӣ không ít ÿiӅu bí ҭn cӫa lӏch sӱ gia ÿình ÿàn ÿá

3.4 Page 24

▲back to top
xѭa. Nhӡ phân tícn nó, mà có thӇ biӃt chҳc chҳn cuӝc sӕng Ĉӗng Nai xѭa và xã hӝi
Tây Nguyên cә vӕn mӝt thӡi có quan hӋ khá mұt thiӃt vӅ văn hóa - xã hӝi. Và cNJng
nhӡ có nó mà không gian nguyên xѭa cӫa dòng nhҥc ÿàn ÿá mӟi ÿѭӧc dӵng lҥi ÿúng
hѫn
ChӍ có mӝt ÿiӅu ÿáng tiӃc, là ÿàn Bình Ĉa ngay tӯ xa xѭa ÿã không còn nguyên
vҽn. Âm thanh trong sáng cӫa ÿàn vӕn mӝt thӡi hòa quyӋn vӟi sông nѭӟc Ĉӗng Nai
ÿã gҫn nhѭ không còn nӳa, Nhѭng, cNJng lҥi thұt may, ÿàn Bình Ĉa lҥi rҩt giӕng vӟi
ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc, ÿàn Bҧo Lӝc. Nhӳng âm thanh cӫa các ÿàn này ÿӅu còn
nguyên vҽn hoһc ÿã có mӝt thӡi tӯng ÿѭӧc sӱ dөng nhѭ cӗng ÿá. Âm thanh cӫa cӫa
chúng vүn còn chân chҩt nhѭ xѭa. Do vұy tuy không còn giӳ nguyên tiӃng nhҥc, ÿàn
ÿá Bình Ĉa vүn có thӇ tìm lҥi nhӳng âm thanh cao thҩp gҫn gNJi vӟi mình qua nhӳng
tiӃng nhҥc cӫa ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc. Rӗi tӯ ÿó, mà ÿàn có thӇ tìm thҩy tiӃng nói
chung riêng vӟi mӑi âm thanh cӫa các giàn ÿàn ÿá khác trong gia ÿình ÿàn ÿá ViӋt
Nam. Ĉӗng thӡi, cNJng nhӡ vào tiӃng nhҥc cӫa ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ- rҳc chúng ta có
thӇ hình dung ra nhӳnn sҳc thái ÿӝc ÿáo cӫa dòng nhҥc ÿàn ÿá ban ÿҫu ҩy trong mӕi
quan hӋ vӟi dòng nhҥc cә truyӅn hiӋn còn lѭu giӳ ÿӃn nay. Nhѭ ÿã trình bày, tiӃng
nhҥc cӫa ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc ÿã ÿѭӧc nhiӅu nhà âm nhҥc hӑc nghiên cӭu, phân
tích rӗi liên hӋ vӟi các loҥi hình nhҥc cә truyӅn khác nhau. Y. Cun cho rҵng tiӃng ÿàn
Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc gҫn vӟi âm giai pê-lӕc. A. Sáp-ne lҥi chӫ trѭѫng là thuӝc vào
dҥng thang âm có trѭӟc âm giai pê-lӕc và xlăng-ÿѫ-rô. Tuy nhiên, cҧ hai ông ÿӅu ghi
nhұn thang âm cӫa ÿàn ÿá này là ngNJ cung thuӝc loҥi hình nhҥc cә truyӅn ln-ÿô-nê-
xi-a. Hӑ cNJng cho rҵng nhӳng thanh ÿàn ÿá Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc ҩy chínn là tiên tә
cӫa giàn nhҥc Ga-mê-lăng – mӝt giàn nhҥc cә truyӅn ӣ Java – mà nay mӟi tìm lҥi
ÿѭӧc. Nói chung, Y.Cun và A. Sáp-ne ÿӅu quan niӋm di ҧnh cӫa dòng nhҥc ÿàn ÿá ҩy
vүn còn thҩy ҭn hiӋn trong mӝt sӕ loҥi nhҥc cә truyӅn trên “miӅn ÿҩt nghìn ÿҧo” In-
ÿô-nê-xia.
Trong khi ÿó, nhiӅu nhà âm nhҥc hӑc khác lҥi hѭӟng viӋc tìm tòi hình ҧnh, dҩu
tích dòng nhҥc xѭa ҩy trong nӅn nhҥc cә truyӅn cӫa ÿӗng bào các dân tӝc Tây
Nguyên. Trҫn Văn Khê, tӯ lâu có suy nghƭ và ÿã gӧi ra ÿôi nét gҫn gNJi và âm thanh,
vӅ cách sӱ dөng giӳa ÿàn ÿá và cӗng ÿӗng. Ông ÿã viӃt : “TiӃng cӗng Tây Nguyên

3.5 Page 25

▲back to top
cNJng vұy, nghe quen thuӝc (vӟi ÿàn ÿá), hoһc ÿã nghƭ “dùng cách ÿánh cӗng mà ÿánh
ÿàn ÿá có lӁ sӁ gҫn vӟi phong cách Tây Nguyên hѫn” và “Ӣ Tây Nguyên có nhiӅu
dân tӝc ÿánh cӗng, mӛi dân tӝc có mӝt phong cách riêng, do ÿó có thӇ tìm ÿѭӧc nhiӅu
cách ÿánh ÿàn ÿá ÿӝc ÿáo lҳm”
Các nhҥc sƭ Lѭu Hӳu Phѭӟc, Tô VNJ thì cho rҵng “dòng nhҥc ÿàn ÿá có nhiӅu
nét gҫn gNJi vӟi dân ca cӫa dân tӝc Rҳc-glai và các dân tӝc khác cӫa Tây Nguyên và
phҫn nào cӫa ÿӗng bҵng nӳa.
Riêng Phҥm Duy ÿã phát biӇu “Lúc này, loҥi ÿàn ÿá vүn còn ÿѭӧc dùng tҥi cao
nguyên. Hұu sinh cӫa giàn thҥch cҫm nói trên (tӭc ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc) là
nhӳng giàn nhҥc nѭӟc, gӗm nhӳng mҧnh ÿá hay ӕng tre”
Ý kiӃn cӫa các nhҥc sƭ, cӫa các nhà nghiên cӭu âm nhҥc thұt muôn hình, muôn
vҿ. ViӋc tìm lҥi hình ҧnh dòng nhҥc ÿàn ÿá xѭa trong nӅn nhҥc cә truyӅn hiӋn nay
quҧ còn phӭc tҥp. Tuy nhiên, viӋc hѭӟng vào Tây Nguyên, vào nӅn nhҥc cә truyӅn
Tây Nguyên ÿӇ tìm truyӅn thӕng nhҥc ÿàn ÿá xѭa ÿѭӧc nhiӅu ngѭӡi chú ý hѫn cҧ. Ĉó
là ÿiӅu hӧp lý. Tҥi ÿây, nѫi ÿҩt Tây Nguyên và cҧ ven rìa ÿҩt Tây Nguyên, nhӳng vӃt
tích vұt chҩt cӫa dòng nhҥc ÿàn ÿá xѭa ÿã tìm ÿѭӧc rҩt nhiӅu, lҥi phә biӃn hѫn cҧ. Tӯ
Ĉҳc Lҳc ÿӃn Lâm Ĉӗng, xuӕng Ĉӗng Nai, qua Thuұn Hҧi, rӗi ra Phú Khánh ÿӅu ÿã
thu thұp ÿѭӧc ÿàn ÿá xѭa. Sӕ lѭӧng ÿàn có ÿӃn hàng chөc giàn vӟi hàng trăm thanh.
CNJng tҥi nѫi ÿây, nhӳng âm thanh chân chҩt cӫa ÿàn ÿá cә, nhӳng hình ҧnh sinh ÿӝng
cӫa dòng nhҥc xѭa cNJ ҩy vүn còn lѭu ÿӑng, còn ҭn hiӋn không ít trong cuӝc sӕng cә
truyӅn. Âm thanh ҩy tӯng ÿã ngân vang giӳa cҧnh núi rӯng, tӯ các giàn nhҥc nѭӟc,
hoһc chӍ riêng mình hoһc hòa trӝn vӟi nhӳng tiӃng “ÿá kêu”, ÿӇ giӳ rүy, bҧo vӋ mùa
màng và cNJng ÿӇ vui tai. Âm thanh cӫa ÿàn ÿá xѭa còn ÿi vào cҧ sinh hoҥt văn hóa
cӫa ÿӗng bào dân tӝc. Ngѭӡi Mѫ-nông Mҥ ÿã lҩy nhӳng thanh ÿá nhҥc cә ÿӅ làm
cӗng ÿá, chѫi trong các ngày hӝi ÿӃn trâu cúng Giàng. Ngѭӡi Rҳc-glai khi lҩy ÿѭӧc
thanh ÿá ÿàn cә, vӯa ÿem làm giàn nhҥc nѭӟc, lҥi có khi xӃp thành tӯng “bӝ”, làm
gia bҧo và gӑi là “Mã La Ông Bà” dùng chѫi trong ngày có hӝi vui. Thұt rõ ràng,
nhӳng tiӃng nhҥc ÿàn ÿá do ngѭӡi Ĉӗng Nai - Nam Tây Nguyên xѭa sáng tҥo quҧ là
rҩt thân quen ÿӕi vӟi ÿӗng bào dân tӝc Tây Nguyên, trong nhiӅu mһt cӫa cuӝc sӕng.
Nhӳng âm thanh ÿàn xѭa ҩy cNJng ÿã góp phҫn tҥo nên nhӳng nét ÿһc sҳc rҩt dӉ nhұn

3.6 Page 26

▲back to top
biӃt trong dân ca và dân nhҥc Tây Nguyên cә truyӅn ngày nay. Cho nên, Lѭu Hӳu
Phѭӟc và Tô VNJ sau khi nghe diӉn tҩu, sau quá trình phân tích âm ÿӝ, âm hѭӣng, âm
sҳc cӫa nhӳng thanh ÿàn ÿá Khánh Sѫn, rӗi liên hӋ vӟi tiӃng ÿàn ÿá Nѫ-ÿút Liêng
Cӡ-rҳc ÿã ghi nhұn: “Dòng nhҥc ÿàn ÿá có nhiӅu nét gҫn gNJi vӟi nhҥc và ca Tây
Nguyên”
Tӯ nhӳng phân tích trên chúng ta có thӇ nghƭ rҵng âm thanh cӫa ÿàn Bình Ĉa
hҷn cNJng còn lѭu ÿӑng ít nhiӅu trong cuӝc sӕng âm nhҥc cә truyӅn Tây Nguyên. Mһt
khác, cNJng có thӇ nói rҵng, chӍ tӯ phát hiӋn ÿàn ÿá Bình Ĉa xѭa, chúng ta mӟi nhұn
biӃt ÿѭӧc bѭӟc ÿҫu, nhѭng có phҫn chҳc chҳn là cӝi nguӗn âm thanh và tiӃng nhҥc
cӫa dòng nhҥc cә truyӅn Tây Nguyên, hҷn có bӝ phұn ÿã ÿѭӧc nhen nhóm tӯ nhiӅu
nghìn năm trѭӟc trong lòng nӅn văn hóa cә Ĉӗng Nai
CNJng bӣi biӃt ÿѭӧc có sӵ gҳn bó truyӅn thӕng cӫa dòng nhҥc xѭa và nay nhѭ
vұy, nên viӋc tìm kiӃm hình ҧnh ÿàn ÿá xѭa, rõi theo cách chѫi ÿàn ÿá cho trong các
tә hӧp nhҥc cө truyӅn thӕng ӣ vùng ÿҩt này là ÿӅu hӧp lý vӅ lô-gích lӏch sӱ cNJng nhѭ
trên thӵc tӃ hiӋn nay. NhiӅu nhà nghiên cӭu âm nhҥc tӯng ÿã nӛ lӵc sѭu tҫm theo
hѭӟng ÿó, ÿã ÿӅ xuҩt nhiӅu giҧ thiӃt khác nhau.
Ĉӕi vӟi Phҥm Duy thì “hұu sinh cӫa cây thҥch cҫm xѭa là nhӳng giàn nhҥc
nѭӟc”. Giҧ thiӃt này chӍ mӟi nêu lên, không ÿѭӧc luұn giҧi, nên chѭa thӇ bàn luұn.
Tuy nhiên, dӵa vào nhӳng tài liӋu dân tӝc hӑc thu thұp ÿѭӧc ÿӃn nay thì trong ÿӗng
bào Tây Nguyên, dù là Ba-na hay Ê-ÿê, là Mѫ-nông hay Rҳc-glai... ÿӅu không hӅ gӑi
hoһc sӱ dөng nhӳng giàn nhҥc nѭӟc ҩy ÿúng nhѭ chӭc năng cӫa mӝt nhҥc cө. Hӑ
thѭӡng gӧi nhӳng dàn nhҥc nѭӟc có treo ÿá ҩy là nhӳng giàn ÿá kêu, là teng leng,
tung leng, tiing ghing, kling klung... Hӑ dӵng nhӳng giàn ÿá kêu ҩy, chӫ yӃu là gây
nên tiӃng ÿá kêu vang, ÿӇ ÿuәi thú rӯng, giӳ lúa rүy, lúa nѭѫng vào dӏp làm ÿòng,
chín rӝ ; ngoài ra, cNJng có phҫn ÿӅ cho vui tai khi ÿá “cãi nhau”. Hӑ hoàn toàn không
dùng các giàn ÿá kêu giӳ rүy vào các cuӝc sinh hoҥt văn hóa, các hӝi lӉ thӡ cúng thҫn
linh. Cho nên thұt khó có thӇ nói nhӳng giàn “nhҥc nѭӟc” là hұu sinh cӫa ÿàn ÿá
xѭa, tuy âm thanh cӫa nó thѭӡng khi lҥi có lүn âm thanh cӫa ÿàn ÿá nguyên xѭa.
Thêm nӳa, nӃu liên hӋ ÿӃn vӏ trí phát hiӋn Ĉàn ÿá Bình Ĉa và cҧ ÿàn ÿá Nѫ-ÿút Liêng
Cӡ-rҳc, lҥi càng khó chҩp nhұn giҧ thiӃt nêu trên. Ĉàn ÿá Bình Ĉa xѭa, nhѭ ÿã nói

3.7 Page 27

▲back to top
nҵm trӑn vҽn trong khu cѭ trú, bên nhӳng bӃp lӱa lӟn. Nó hҫu nhѭ gҫn vӟi mӝt hình
thӭc sinh hoҥt văn hóa, mà hoàn toàn xa lҥ vӟi viӋc xua chim, ÿuәi thú, chӕng phá
nѭѫng, bҥi rүy. Giàn nhҥc nѭӟc và ÿàn ÿá xѭa có nӝi dung chӭc năng thұt khác biӋt,
không thӇ coi cái này là tiӅn thân hoһc hұu sinh cӫa cái kia. Thuұt ngӳ “ÿàn ÿá”
(lithophone) do G. Gi-rông-cua nêu ÿҫu tiên ÿӇ gӑi các giàn nhҥc nѭӟc và thuұt ngӳ
“ÿàn ÿá tiӅn sӱ” do G. Công-ÿô-mi-nát dùng gӑi ÿàn ÿá Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc, tuy
ÿӅu có tӯ ngӳ “ÿàn ÿá”, nhӳng nӝi dung hoàn toàn khác, không thӇ lүn lӝn. Mӝt loҥi
là tұp hӧp ÿá kêu, mӝt loҥi là nhӳng thanh ÿá nhҥc ÿѭӧc ÿӏnh chuҭn vӅ kӻ thuұt, vӅ
dáng hình lүn âm thanh.
Suy nghƭ cӫa Phҥm Duy rõ ràng là không ÿúng. Trên thӵc tӃ, hҫu nhѭ không có
mҩy nhҥc sƭ ÿӅ xuҩt giҧ thiӃt nhѭ vұy. Hӑ dõi theo nhӳng giҧ thiӃt khác. Tuy nhiên,
có mӝt ÿiӅu cҫn nêu là, nӅu không chҩp nhұn giàn nhҥc nѭӟc bҵng ÿá kêu là nhҥc cө
chân chính, thì trong tә hӧp nhҥc cө cә truyӅn Tây Nguyên hҫu nhѭ không còn loҥi
giàn ÿàn thông dөng nào ÿѭӧc làm bҵng ÿá. Tình hình ÿó dүn ÿӃn nhӳng khó khăn
nhҩt ÿӏnh trong viӋc truy tìm con cháu hұu sinh cӫa giàn nhҥc ÿá xѭa. Nhѭng cNJng
thұt may mҳn, trong nhӳng hiӋn tѭӧng dân tӝc hӑc lӏch sӱ rҩt hiӃm hoi còn sót lҥi,
ngѭӡi ta ÿã phát hiӋn ÿѭӧc vài hình ҧnh sinh hoҥt văn hoá cӫa ÿӗng bào Tây Nguyên
có quan hӋ ÿӃn viӋc dùng ÿá làm thành nhҥc cө thӵc sӵ. Ĉó là nhӳng phát hiӋn ÿàn
ÿá Bҧo Lӝc, ÿàn ÿá Bu-ÿăng-Xrê ӣ Lâm Ĉӗng và Mã La Ông Bà ӣ vùng Khánh Sѫn
(Phú Khánh).
Ĉàn ÿá Bҧo Lӝc, nhѭ ÿã nói, ÿѭӧc ngѭӡi Mѫ-nông Mҥ gӑi là cӗng ÿá (gông lú).
Hӑ ÿã sӱ dөng ÿàn nhѭ là mӝt nhҥccө linh thiêng. Ĉàn gӗm 6 thanh ÿá nhҥc cә. Khi
chѫi ÿàn, mӛi ngѭӡi ÿһt mӝt thanh lên ÿùi, cҫm hòn ÿá nhӓ gõ vào giӳa mһt thanh ÿá,
theo nhӏp ÿiӋu gҫn giӕng nhѭ ÿánh cӗng. Hӑ cNJng ÿһt tên cho tӯng thanh ÿá giӕng
nhѭ tӯng chiӃc cӗng trong mӝt giàn.
Ĉàn ÿá Bu-ÿăng-Xrê ÿѭӧc ÿӗng bào Mѫ-nông gӑi là Cô-lô-ghô-lô (Kologolo),
gӗm 3 thanh ÿá nhҥc cә, 2 ÿҫu hѫi nhӑn và nhӓ, giӳa thân dày và rӝng, dáng cong
lõm. Khi hӑ chѫi ÿàn thì mӛi thanh ÿѭӧc cӝt dây ӣ 2 ÿҫu. Hӑ ngӗi ÿӕi diӋn tӯng ÿôi,
mӝt ngѭӡi cҫm 2 ÿҫu giây nâng thanh ÿá lên khӓi mһt ÿҩt, mӝt ngѭӡi cҫm hòn ÿá nhӓ

3.8 Page 28

▲back to top
gõ vào giӳa mһt thanh ÿá tҥo nên tiӃng nhҥc có nhӏp ÿiӋu. Ĉàn này nҵm trong mӝt
giàn nhҥc gӗm có sáo, ÿàn mӗm…
Còn Mã La Ông Bà là loҥi nhҥc cө có tính chҩt thiêng liêng cӫa ngѭӡi Rҳc-glai.
Mӛi mӝt bӝ Mã La Ông Bà gӗm tӯ 6, 7 ÿӃn 9 thanh ÿá nhҥc cә (có khi lүn cҧ ÿá kêu),
ÿѭӧc sӱ dөng trong nhӳng ngày hӝi, ÿѭӧc quan niӋm là vұt báu cӫa dòng hӑ Giàng
(trӡi) ban cҩp. Ngѭӡi Rҳc-glai gõ Mã La Ông Bà ӣ ÿҫu tӯng thanh ÿá theo nhӏp ÿiӋu
nhѭ Mã La bҵng ÿӗng.
Cҧ 3 giàn ÿá nói trên, tuy có cách ÿánh khác nhau ÿôi chút, nhѭng nhìn chung,
chúng ÿӅu mang không ít nhӳng yӃu tӕ văn hoá âm nhҥccó quan hӋ nhҩt ÿӏnh vӟi
nhӳng giàn cӗng khá thông dөng trong cuӝc sӕng cӫa ÿӗng bào Tây Nguyên. Ĉһc
biӋt trong sӕ ÿó, cӗng ÿá Bҧo Lӝc ÿѭӧc sӱ dөng và truyӅn lѭu tӟi 5, 6 ÿӡi, vӟi thӡi
gian ngót 300 năm. Mӛi thanh ÿá cӫa ÿàn này lҥi ÿѭӧc ÿӗng bào Mѫ-nông Mҥ ÿһt
cho các tên gӑi khác nhau nhѭ: Mai, Rѫ-ÿum, Rѫ-ÿun, Thông, Tru, Cun ; giӕng vӟi
tên gӑi cӫa cӗng ÿӗng. Mһt khác, vӅ hình dáng,…chҩt liӋu, kӻ thuұt làm ÿàn này, nhѭ
ÿã nói, thұt giӕng vӟi ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc, ÿàn Bình Ĉa xѭa. Cách ÿánh ÿàn cӫa
ngѭӡi Ĉѫ-nông Mҥ lҥi cNJng phù hӧp vӟi dҩu sӱ dөng trên ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc
và cNJng tѭѫng hӧp vӟi ÿһc trѭng dҩu vӃt sӱ dөng cӫa ÿàn ÿá Bình Ĉa xѭa. Ĉây là
trѭӡng hӧp mӝt giàn cӗng ÿá (theo cách gӑi cӫa ngѭӡi Mѫ-nông Mҥ) có nhiӅu nét
gҫn gNJi nhҩt vӟi ÿàn ÿá xѭa vӅ dáng hình và hҷn cҧ vӅ cách ÿánh ÿàn.
Trҫn Văn Khê, vào năm 1960, sau khi ÿàn ÿá Bҧo Lӝc ÿѭӧc phát hiӋn (1958),
ÿã có sӟm suy nghƭ vӅ mӕi liên hӋ truyӅn thӕng giӳa giàn “cӗng ÿá” ҩy vӟi ÿàn ÿá
tiӅn sӱ Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc. Ông ÿã cho rҵng “Nhӳng thanh ÿá ҩy (tӭc Nѫ-ÿút Liêng
Cӡ-rҳc) không phҧi là cӫa mӝt nhҥc cө ÿѫn nhҩt (instrument unique)”, và “tӯ chӭng
tích cӫa ÿàn ÿá Bҧo Lӝc, tӯ cách ÿánh cӗng cӫa ÿӗng bào Mѫ-nông Mҥ, và Ra-ÿê,
khiӃn chúng ta nghƭ rҵng nhӳng thanh ÿá ҩy, không phҧi là mӝt nhҥc cө phӭc hӧp (un
instrument composé)”. VӅ sau, có thêm phát hiӋn ÿàn ÿá Khánh Sѫn năm 1979, ông
lҥi càng nhҩn mҥnh hѫn nӳa mӕi liên hӋ truyӅn thӕng giӳa ÿàn ÿá xѭa và nhӳng giàn
cӗng ÿӗng ngày nay. Trong bài “Tôi ÿã gһp ÿàn ÿá Khánh Sѫn” (1981), Trҫn Văn
Khê ÿã viӃt:… “Qua bao nhiêu thӃ kӹ, quên mҩt cách ÿàn thuӣ xѭa, các anh dùng ta
nhѭ ÿàn t’rѭng, cNJng là ÿàn dân tӝc Tây Nguyên, nhѭng ÿàn t’rѭng thuӝc loҥi tre

3.9 Page 29

▲back to top
nӭa, mӝt loҥi ÿàn gõ treo. Còn ta thì có dân tӝc ӣ Tây Nguyên gӑi là cӗng ÿá (gông
lú), thì có lӁ ta gҫn vӟi hӑ cӗng hѫn là ÿàn t’rѭng… Và, nӃu sӱ dөng cách ÿánh cӗng
mà ÿánh ÿàn ÿá, có lӁ gҩn vӟi phong cách nhҥc Tây Nguyên hѫn. Mà ӣ vùng này mӛi
ngѭӡi ÿánh mӝt cӗng. Dҫu cho dân tӝc Mѫ-nông, Gia-rai hay Ê-ÿê ÿӅu ÿánh cӗng
nhѭ thӃ… Ӣ Tây Nguyên có nhiӅu dân tӝc ÿáng cӗng, mӛi dân tӝc có mӝt phong
cách riêng, do ÿó có thӇ tìm ÿѭӧc nhiӅu cách ÿánh ÿàn ÿá lҳm”.
Nhѭ vұy, theo Trҫn Văn Khê thì, mӕi lien hӋ giӳa ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc –
cӗng ÿá Bҧo Lӝc – cӗng ÿӗng Tây Nguyên chính là mӕi liên hӋ cӫa quá trình phát
triӇn truyӅn thӕng loҥi hình nhҥc cө ÿàn ÿá xѭa. Suy nghƭ cӫa Trҫn Văn Khê có phҫn
thoҧ ÿáng và có cѫ sӣ khoa hӑc nhâҩt ÿӏnh. NӃu duyӋt lҥi các nhҥc cө Tây Nguyên
thuӝc bӝ gõ thì thҩy chӍ có mҩy thӭ trӕng da trâu, ÿàn tre (tӭc ÿàn t’rѭng) và cӗng.
Trong ÿó, trӕng da thұt khó liên hӋ ÿѭӧc vӟi ÿàn ÿá xѭa ; ÿàn t’rѭng thuӝc loҥi tre
nӭa, loҥi ÿàn gӛ treo, cNJng khó tìm thҩy nhӳng nét gҫn gNJi vӟi ÿàn ÿá cә. Thұn chí,
có ngѭӡi còn cho rҵng ÿàn t’ rѭng là hұu sinh cӫa các giàn nhҥc nѭӟc bҵng tre nӭa.
ChӍ có cӗng ÿӗng là loҥi nhҥc cө duy nhҩt hiӋn biӃt là gҫn gNJi ÿàn ÿá hѫn cҧ vӅ cách
dùng và cҧ vӅ âm thanh. NӃu quҧ ÿúng nhѭ vұy, thì ÿàn ÿá Bình Ĉa, thuӝc cùng loҥi
vӟi ÿàn Nѫ-ÿút Liêng Cӡ-rҳc, ÿàn Bҧo Lӝc, ÿã nhұn biӃt ÿѭӧc ÿӗng loҥi nӕi dõi
mình, tuy có khác lҥ vӅ chҩt liӋu, vӅ hình dáng, nhѭng âm thanh, tiӃng nhҥc cùng
cách chѫi và vӏ trí xã hӝi lҥi vүn gҫn nhѭ xѭa. Ngѭӧc lҥi, cӗng ÿӗng – mӝt nhҥc cө
thông dөng, và quan trӑng nhҩt trong cuӝc sӕng cӫa ÿӗng bào Tây Nguyên ÿã tìm
thҩy truyӅn thӕng thұt xa xѭa, cҧ hàng nghìn năn trѭӟc, nhѭng quê hѭѫng sinh sҧn lҥi
thұt gҫn gNJi, ngay trên vùng ÿҩt mà nó ÿang ÿѭӧc trân trӑng.
Ӣ ÿây, chúng ta thҩy rõ khám phá ÿàn ÿá Bình Ĉa không nhӳng soi sáng ÿѭӧc
nhiӅu ÿiӅu bí ҭn trong gia ÿình ÿàn ÿá ViӋt Nam ; mà còn góp phҫn ÿѭa ÿӃn nhӳng
nhұn thӭc ÿҫu tiên vӅ cӝi nguӗn bҧn ÿӏa xa xѭa cӫa nӅn âm nhҥc cә truyӅn, ÿӝc ÿáo
và phong phú cӫa ÿҩt – ngѭӡi Tân Nguyên.
LӠI KӂT
Vi͏c phát hi͏n ÿàn ÿá trong di tích làng c͝ Bình Ĉa năm 1979 qu̫ ÿã khai
thông nhi͉u v̭n ÿ͉ khoa h͕c khá m̭u ch͙t v͉ lo̩i hình nh̩c cͭ ÿàn ÿá x˱a, v͉ dòng

3.10 Page 30

▲back to top
nh̩c ÿàn ÿá c͝ mà tͳ m̭y chͭc năm qua h̯u nh˱ ch˱a ÿ˱ͫc soi sáng. Phát hi͏n ̭y
cNJng ÿã ÿ˱a ÿ͇n cho chúng ta không ít nh̵n thͱc th̵t mͣi m̓ v͉ tài năng cͯa ng˱ͥi
ÿã khṷt, v͉ ÿ̿c ÿi͋m văn hoá – xã h͡i ÿã qua, và c̫ v͉ thiên nhiên x˱a cͯa n˯i ÿ̭t
cNJ Ĉ͛ng Nai, cͯa c̫ vùng Nam Tây Nguyên r͡ng lͣn.
Câu chuy͏n k͋ v͉ ÿàn ÿá x˱a – lo̩i nh̩c cͭ n͝i ti͇ng th͇ giͣi ÿã khác tr˱ͣc.
Nó có n͡i dung phong phú h˯n, chính xác và cͭ th͋ h˯n. Tr˱ͣc ÿây, h̯u nh˱ m͕i
ng˱ͥi ÿ͉u nghƭ r̹ng, ÿàn ÿá là nh̩c cͭ ÿ͡c ÿáo cͯa ÿ̭t và ng˱ͥi Tây Nguyên.
Nh˱ng, trên th͹c t͇ l͓ch s͵, thì ÿàn ÿá l̩i tͳng hoà chung nh͓p s͙ng vͣi dân làng
Bình Ĉa x˱a. Ti͇ng nh̩c cͯa ÿàn ÿá cNJng ÿã m͡t thͥi vang v͕ng kh̷p xóm làng c͝
kính năm ven sông Ĉ͛ng Nai l͓ch s͵.
Ĉàn ̭y, qua giám ÿ͓nh ÿ͓a ch̭t – th̩ch h͕c, bi͇t ch̷c không ph̫i mang tͳ xa
ÿ͇n. Con ng˱ͥi ͧ n˯i ÿây, tͳ th̵t xa x˱a, kho̫ng ba nghìn năm tr˱ͣc, ÿã bi͇t ch͕n
ÿá trong vùng, ghè ÿͅo thành ÿàn, t̩o nên ti͇ng nh̩c. H͕ chính là lͣp ng˱ͥi ÿã n̷m
vͷng và h̻n ÿã sáng ch͇ ra kͿ thu̵t – ngh͏ thu̵t làm ÿàn ÿá, khͧi dͭng lên nhͷng
nét nh̩c chân ch̭t cͯa dòng nh̩c ÿàn ÿá x˱a. Nhͷng di͉u ki͏n thiên nhiên ÿ͛i gò
trùng ÿi͏p, rͳng r̵m bao chùm, nhͷng ho̩t ÿ͡ng r͡ng lͣn cͯa n͉n nông nghi͏p
n˱˯ng r̳y ; và trình ÿ͡ phát tri͋n cao cͯa m͡t xã h͡i ͧ vào thͥi ÿ̩i ÿ͛ ÿ͛ng hi͇m
kim lo̩i, ch̷c h̻n ÿã là nhͷng ti͉n ÿ͉ v̵t ch̭t quan tr͕ng nh̭t làm c˯ sͧ cho nhͷng
sáng t̩o ÿ͡c ÿáo v͉ ÿàn ÿá và v͉ dòng nh̩c ÿàn ÿá xa x˱a.
Ĉàn ̭y l̩i ÿã ÿ˱ͫc tác ch͇ và s͵ dͭng vào thͥi ÿo̩n n͉n văn hoá c͝ Ĉ͛ng Nai
b̷t ÿ̯u nͧ r͡ vào thͥi kǤ dòng nh̩c ÿàn ÿá ÿang ÿ̩t tͣi s͹ chu̱n m͹c và d̯n ph͝
c̵p r͡ng rãi. Cho nên, ngoài ÿàn ÿá cͯa c˱ dân c͝ Bình Ĉa (Biên Hoà), t̩i nhi͉u
xón làng c͝ khác cNJng ÿã có ÿàn, ÿã làm ÿ˱ͫc ÿàn ÿá gi͙ng nh˱ Bình Ĉa.
Trên vùng ÿ̭t cao nguyên Lâm viên – Di Linh – B̫o L͡c, có ÿàn ÿá N˯-ÿút
Liêng Cͥ-r̷c, có ÿàn ÿá B̫o L͡c. Và, cách ÿây không lâu, vào năm 1982, kh̫o c͝
h͕c l̩i có may m̷n lͣn, ti͇p tͭc phát hi͏n thêm nhi͉u thanh m̫nh ÿàn ÿá n̹m l̳n
vͣi nhi͉u công cͭ ÿá, ÿ͛ g͙m trong lͣp ÿ̭t văn hoá cͯa hai di tích làng c͝ thu͡c
cùng m͡t thͥi kǤ phát tri͋n nh˱ làng Bình Ĉa x˱a. Ĉó là di tích Gò me ͧ trung tâm
thành ph͙ Biên Hoà (Ĉ͛ng Nai) và di tích Ĉa Cai n̹m trên ÿ͛i ÿ̭t ÿ͗ bên hͷu ng̩n
song La Ngà, ͧ ÿ͓a ph̵n xã Sùng Nhân (Ĉͱc Linh – Thu̵n H̫i). Nhͷng thanh, m̫nh