Nhung tu lieu lich su Bien Hoa - Dong Nai 300 nam :: Books 2010

Expand document

Collapse document

Nhung tu lieu lich su Bien Hoa - Dong Nai 300 nam

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

Nhung tu lieu lich su Bien Hoa - Dong Nai 300 nam

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

1.2 Page 2

▲back to top

BAN TUYÊN GIÁO TӌNH UӸ ĈӖNG NAI

NHӲNG TѬ LIӊU LӎCH SӰ

HÌNH THÀNH & PHÁT TRIӆN

1998

1.3 Page 3

▲back to top

I. ĈӎA DANH ĈӖNG NAI

KӃt quҧ cӫa nhӳng công trình nghiên cӭu khҧo cә cho biӃt lѭu vӵc sông Ĉӗng Nai

ÿã có con ngѭӡi xuҩt hiӋn tӯ thӡi sѫ kǤ ÿá cǊ cách ÿây khoҧng 500 ngàn năm.

NhiӅu danh nhân nhѭ Lê Quý Ĉôn, Trӏnh Hoài Ĉӭc, NguyӉn Siêu và các nhà

nghiên cӭu lӏch sӱ và khҧo cә ÿã bàn vӅ xuҩt xӭ ÿӏa danh Ĉӗng Nai.

Theo Ĉҥi Nam Nhҩt Thӕng Chí “Chͫ L͡c Dã ͧ phía nam h̩ l˱u Ph˱ͣc Long

(sông Ĉ͛ng Nai) huy͏n Ph˱ͣc Chánh nguyên x˱a là cánh ÿ͛ng h˱˯u nai ͧ, nên ÿ̿t

tên ̭y, ho̿c g͕i L͡c ÿ͡ng, tͭc danh chͫ Ĉ͛ng Nai cǊng là ch͟ này. Xét 6 t͑nh Gia

Ĉ͓nh mà thông x˱ng là Ĉ͛ng Nai, vì khi ÿ̯u khai thác tͳ ch͟ Ĉ͛ng Nai tr˱ͣc h͇t,

nên ch͟ g͙c cǊng g͛m ÿͯ ch͟ ng͕n”.

Còn hai ông Ĉӛ Quyên và Lê Trung Hoa thì cho rҵng: “Trong ph̩m vi khái ni͏m

ÿ͓a lý vùng ÿ̭t Ĉ͛ng Nai ít nh̭t có b͙n ÿ͓a danh có quan h͏ tr͹c ti͇p ÿ͇n Ĉ͛ng Nai:

Hang Nai, Nhà Nai, H͙ Nai và Ĉ͛ng Nai ...”. Còn ÿӏa danh Ĉӗng Nai xuҩt hiӋn bҵng

chӳ quӕc ngӳ lҫn ÿҫu tiên trong mӝt báo cáo cӫa giáo hӝi Thiên chúa vӅ tình hình

giáo dân ӣ Nam Bӝ năm 1747. Sau ÿó ÿӏa danh Ĉӗng Nai xuҩt hiӋn vӯa bҵng chӳ

Nôm, vӯa bҵng chӳ quӕc ngӳ vào năm 1772 trong cuӕn tӯ ÿiӇn An Nam - La tinh cӫa

Pigneau de Béhaine.

II. ĈѪN Vӎ HÀNH CHÍNH ĈҨT ĈӖNG NAI TӮ 1698 ĈӂN NAY

Năm 1698 Chúa NguyӉn Phúc Chu sai Chѭӣng cѫ NguyӉn Hӳu Cҧnh (Kính) vào

kinh lý vùng ÿҩt hoang hóa phѭѫng Nam. Ông ÿһt miӅn ÿҩt mӟi - nay là Nam Bӝ

thành phӫ Gia Ĉӏnh. Phӫ Gia Ĉӏnh có hai huyӋn Phѭӟc Long (Biên Hòa - Ĉӗng Nai)

và Tân Bình (Sài Gòn - Gia Ĉӏnh).

Qua nhiӅu năm chia, lұp, năm 1808 Trҩn Biên Hòa ra ÿӡi. Năm 1832 trҩn ÿәi

thành tӍnh - trҩn Biên Hòa ÿәi thành tӍnh Biên Hòa gӗm mӝt phӫ Phѭӟc Long và 4

huyӋn.

Sách Gia Ĉӏnh thành thông chí (1820) cӫa Trӏnh Hoài Ĉӭc giӟi thiӋu khái quát

tӍnh Biên Hòa:

“Tͳ ÿông ÿ͇n tây cách 542 d̿m r˱ͩi, tͳ b̷c ÿ͇n nam cách 587 d̿m r˱ͩi, phía

ÿông giáp núi Th̯n M̳u l̵p tr̩m Thu̵n Biên, ch̩y dài ra phía b̷c ÿ͉u là sách ÿ͡ng

cͯa s˯n Man, phía nam giáp tr̭n Phiên An trên tͳ su͙i Băng B͡t, qua Ĉͱc Giang

ÿ͇n Bình Giang b̓ quanh v͉ ngã ba Nhà Bè, th̻ng xu͙ng vùng bi͋n C̯n Giͥ qua

VǊng Tàu qua Thát S˯n ḽy m͡t gi̫i sông dài làm giͣi h̩n. Ph̯n ÿ̭t ͧ bͥ phía b̷c

sông là ÿ͓a giͣi tr̭n Biên Hòa; phía ÿông giáp bi͋n, phía tây ÿ͇n s˯n Man”.

1.4 Page 4

▲back to top

TӍnh Biên Hòa hӗi bҩy giӡ gӗm 1 phӫ 4 huyӋn, 8 tәng, 307 thôn, xã, phѭӡng. Ĉó

là các huyӋn Phѭӟc Chánh, Bình An, Long Thành, huyӋn Phѭӟc An.

Ngày 18 - 12 - 1861 liên quân Pháp - Tây Ban Nha hҥ thành Biên Hoà. TӍnh Biên

Hòa vүn ÿѭӧc thӵc dân Pháp giӳ tên cho ÿӃn 1945.

Sӕ làng xã tăng lên nhanh tӯ khi thӵc dân Pháp tiӃn hành công cuӝc khai thác

thuӝc ÿӏa vào nhӳng năm ÿҫu cӫa thӃ kӹ XX tӯ 151 làng thuӝc 14 tәng năm 1901 ÿӃn

năm 1924 ÿã có 172 làng thuӝc 17 tәng nhѭ vұy sӕ làng xã tăng 13,9%, sӕ tәng tăng

21% trong vòng 1/4 thӃ kӹ.

Sau khi Cách mҥng Tháng Tám 1945 thành công, ӫy Ban hành chính tӍnh Biên

Hòa ÿѭӧc thành lұp. VӅ ÿӏa lý hành chính gӗm các huyӋn, xã cѫ bҧn ÿѭӧc tә chӭc

nhѭ trѭӟc Cách mҥng nhѭng khác ӣ chӛ ta không có cҩp Tәng.

Sau hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ tӯ năm 1957 chính quyӅn Sài Gòn chia nhӓ các tӍnh miӅn

Nam. TӍnh Biên Hòa chia thành 3 tӍnh mӟi: Biên Hòa, Long Khánh và Phѭӟc Thành

(1959).

Trong kháng chiӃn chӕng Mӻ, tӍnh Biên Hoà nhiӅu lҫn tách nhұp cùng tӍnh Thӫ

Dҫu Mӝt, Bà Rӏa... ÿӇ hình thành các ÿѫn vӏ chiӃn trѭӡng mӟi nhѭ Bà Biên, Thӫ

Biên, phân khu 4, phân khu Thӫ Biên, U1...

Sau ngày 30 - 4 - 1975, ÿӏa bàn Ĉӗng Nai bao gӗm ba tӍnh: Biên Hòa, Bà Rӏa -

Long Khánh và Tân Phú. Tháng 1-1976 ba tӍnh Biên Hòa, Bà Rӏa - Long Khánh,

Tân Phú hӧp nhҩt thành tӍnh Ĉӗng Nai. Năm 1976 tӍnh Ĉӗng Nai có 1 thành phӕ, 1

thӏ xã, 9 huyӋn 1 quҫn ÿҧo (Trѭӡng Sa), 154 xã, phѭӡng, thӏ trҩn.

Năm 1979 tӍnh Ĉӗng Nai có 1 thành phӕ, 8 huyӋn, 1 quҫn ÿҧo, 141 phѭӡng, xã thӏ

trҩn.

Năm 1985 tӍnh Ĉӗng Nai có 1 thành phӕ, 1 thӏ xã (Vƭnh An), 7 huyӋn, 147

phѭӡng, xã, thӏ trҩn.

Năm 1990 Ĉӗng Nai có 1 thành phӕ, 1 thӏ xã, 7 huyӋn, 155 xã, phѭӡng, thӏ trҩn.

Năm 1992 Ĉӗng Nai có 1 thành phӕ, 1 thӏ xã, 6 huyӋn, 1 19 xã, phѭӡng, thӏ trҩn.

Năm 1995 Ĉӗng Nai có 1 thành phӕ, 8 huyӋn 163 phѭӡng xã, thӏ trҩn.

Sӵ thay ÿәi ÿӏa giӟi cҩp huyӋn diӉn ra trong các năm 1978 ÿӃn nay là:

* Ngày 29 - 12 - 1978 cҳt huyӋn Duyên Hҧi nhұp vӅ thành phӕ Hӗ Chí Minh.

* Ngày 30 - 5 - 1979 lұp Ĉһc khu VǊng Tàu Côn Ĉҧo.

* Ngày 9 - 12 - 1982 thành lұp huyӋn Trѭӡng Sa tách khӓi huyӋn Long Ĉҩt, Ĉӗng

Nai và ngày 28 - 12 - 1982 sáp nhұp vào tӍnh Phú Khánh.

* 23 - 12 - 1985 thành lұp thӏ xã Vƭnh An.

1.5 Page 5

▲back to top

* Ngày 10 - 4 - 1991 chia huyӋn Xuân Lӝc thành hai huyӋn Long Khánh và Xuân

Lӝc. Chia huyӋn Tân Phú thành 2 huyӋn Tân Phú và Ĉӏnh Quán.

* Ngày 12 - 8 - 1991 cҳt 3 huyӋn Châu Thành, Long Ĉҩt, Xuyên Mӝc tӍnh Ĉӗng

Nai nhұp vӅ Ĉһc khu VǊng Tàu Côn ÿҧo ÿӇ thành lұp tinh Bà Rӏa - VǊng Tàu.

* Ngày 26 - 3 - 1994 chia huyӋn Long Thành thành hai huyӋn Long Thành và

Nhѫn Trҥch.

* Ngày 29 - 8 - 1994 lұp lҥi huyӋn Vƭnh Cӱu tӯ thӏ xã Vƭnh An

I. THӠI TIӄN SӰ VÀ SѪ SӰ

Nhӳng di chӍ; di vұt khҧo cә ӣ Ĉӗng Nai ÿѭӧc phát hiӋn nghiên cӭu rҩt sӟm và

trҧi qua nhiӅu giai ÿoҥn. Trѭӟc tiên là giai ÿoҥn cӫa nhӳng phát hiӋn lҿ tҿ tӯ cuӕi thӃ

kӹ XIX. Mӝt sӕ công cө bҵng ÿá ÿѭӧc công bӕ, do ÿó trên bҧn ÿӗ khҧo cә hӑc thӃ

giӟi xuҩt hiӋn nhӳng ÿӏa danh ӣ Ĉӗng Nai. Giai ÿoҥn hai là khoҧng thӡi gian cӫa thұp

niên cuӕi 60 ÿҫu 70 cӫa thӃ kӹ XX. Ĉây là giai ÿoҥn mà công tác nghiên cӭu bҳt ÿҫu

mang tính hӋ thӕng, khoa hӑc. Vӟi công lao to lӟn cӫa nhӳng hӑc giҧ Pháp nhѭ

E.S.Saurm, H.Fontaine, L.Maneret. Tӯ ÿó sѫ khӣi hình thành nhӳng nhұn ÿӏnh vӅ

nӅn văn hóa phát triӇn cӫa nhӳng tӝc ngѭӡi cә trên ÿҩt Ĉӗng Nai. Giai ÿoҥn thӭ 3

ÿѭӧc tính tӯ năm 1975 ÿӃn nay.

Qua hàng loҥt các ÿӏa ÿiӇm: Dҫu Giây, An Lӝc, Hàng Gòn, Cam Tiêm, Bình Lӝc,

Núi Ĉҩt, Phú Quý… trên ÿҩt Ĉӗng Nai ÿã phát hiӋn nhӳng công cө lao ÿӝng cӫa

ngѭӡi cә thӡi kǤ ÿӗ ÿá cǊ. Các hiӋn vұt ÿa dҥng phong phú ÿѭӧc phát hiӋn nhѭ: cuӕc

ÿá, rìu ÿá, dao ÿá... và cҧ ÿӗ gӕm ӟ các di chӍ Cҫu Sҳt, Bình Ĉa, Gò Me… cho thҩy

nӅn nông nghiӋp phát triӇn khá sӟm cӫa ngѭӡi cә Ĉӗng Nai.

Nhӳng di chӍ Cái Vҥn, Bình Ĉa, Phѭӟc Tân, BӃn Ĉò, Gò Mít, Ĉӗi Xoài, Trҧng

Bom, Sông Ray, Cù lao Rùa, Núi Gӕm... qua ÿiӅu tra, khҧo cӭu, kiӇm chӭng ÿã

chӭng minh cách ÿây 3000 - 4000 năm ngѭӡi cә Ĉӗng Nai ÿã ÿӏnh hình cөm dân cѭ -

làng cѭ trú ven sông, ven ÿӗi và ven biӇn.

Cѭ dân cә Ĉӗng Nai ÿã trҧi qua quá trình phát triӇn nhѭ bao cѭ dân khác trên ÿҩt

nѭӟc ViӋt Nam ÿó là các thӡi ÿҥi ÿá cǊ, ÿá mӟi, thӡi ÿҥi văn hóa kim khí (ÿӗng thau

và sҳt). Công cө lao ÿӝng bҵng sҳt, binh khí bҵng sҳt ÿã tác ÿӝng ÿӃn ÿӡi sӕng cӫa

ngѭӡi cә trong khai khҭn chinh phөc thiên nhiên, bҧo tӗn nòi giӕng và mӣ mang

vùng ÿҩt. Nhӳng di chӍ di vұt ÿàn ÿá Bình Ĉa, qua ÿӗng Long Giao, mӝ cӵ thҥch

Hàng Gòn ÿã nói lên sӵ phát triӇn cѭ dân cә Ĉӗng Nai vӅ các mһt văn hóa, nghӋ

thuұt, kӻ thuұt trong các tӝc ngѭӡi cә ӣ Nam Á nói chung và ngѭӡi ViӋt cә nói riêng.

1.6 Page 6

▲back to top

Theo sӱ liӋu Trung Hoa, tӯ nhӳng thӃ kӹ ÿҫu công nguyên, trên vùng ÿҩt Ĉông

Nam Á ÿã hình thành các nhà nѭӟc sѫ khai vӟi vѭѫng quӕc Phù Nam, Champa, Chân

Lҥp... chӏu ҧnh hѭӣng cӫa văn hóa Ҩn Ĉӝ. Qua khҧo cә hӑc, các nhà khoa hӑc ÿã

phát hiӋn nhӳng di tích văn hóa nhѭ ÿӅn thӡ, cѭ trú, mӝ táng, nhӳng tѭӧng thҫn, bia

ký, ÿӗ trang sӭc tѭѫng ÿӗng vӟi nhau vӅ kiӇu thӭc cҧ ӣ ÿӗng bҵng sông Cӱu Long

(ViӋt Nam) bҳc bán ÿҧo Mã Lai, nam Thái Lan có niên ÿҥi tӯ thӃ kӹ thӭ I ÿӃn thӃ kӹ

VI, VII sau công nguyên. Tұp trung nhҩt là nhӳng di tích văn hóa tìm thҩy ӟ miӅn tây

Sông Hұu và nәi bұt là ӣ Óc Eo, Ba Thê (tӍnh An Giang) loҥi hình di tích này ÿѭӧc

các nhà khoa hӑc gӑi là "văn hóa Óc Eo”. Ĉӗng Nai cǊng nҵm trong loҥi hình văn

hóa Óc Eo ÿó. ĈӃn nay ÿã phát hiӋn ÿѭӧc 23 ÿӏa ÿiӇm có di tích hoһc vӃt tích văn hóa

Óc Eo trên ÿӏa bàn Ĉӗng Nai.

Qua khҧo cә hӑc cho chúng ta thҩy Ĉӗng Nai là vùng ÿҩt con ngѭӡi tӗn tҥi và

phát triӇn liên tөc tӯ thӡi tiӅn sӱ ÿӃn khi ngѭӡi ViӋt vào khai phá. Trong hѫn 10 thӃ

kӹ sau công nguyên, cѭ dân ӣ Ĉӗng Nai vӟi văn hóa Óc Eo làm nӅn tҧng và tiӃp thu

nhӳng nӅn văn hóa khác tҥo nên mӝt nét văn hóa mang tính nӝi ÿӏa.

Cѭ dân Ĉӗng Nai qua nghiên cӭu nhân chӫng hӑc thì chính là các tӝc ít ngѭӡi

hiӋn nay: Xtiêng, Châu Ro, Châu Mҥ, Kѫ ho, hӑ chính là cѭ dân bҧn ÿӏa, hұu duӋ cӫa

chӫ nhân vùng ÿҩt Ĉӗng Nai xѭa. Xã hӝi ÿѭӧc tә chӭc theo bӝ tӝc, mӛi bӝ tӝc có mӝt

tӝc trѭӣng ÿӭng ÿҫu, sӕng theo chӃ ÿӝ “mүu hӋ” mà ngày nay vүn còn trong các sinh

hoҥt cúng tӃ.

Cuӕi thӃ kӹ XV vùng ÿҩt Ĉӗng Nai bѭӟc vào thӡi kǤ văn hóa Ĉҥi ViӋt phát triӇn

vӅ phía Nam. Trên vùng trung lѭu sông Ĉӗng Nai, hình thành mӝt trung tâm văn hóa

mӟi và phát triӇn trên nӅn cӫa truyӅn thӕng văn hóa bҧn ÿӏa ÿѭӧc ghi là “Văn hóa Ĉҥi

làng” ҧnh hѭӣng phát triӇn lan rӝng xuӕng vùng hҥ lѭu. Ĉây là nӅn văn hóa ÿһc trѭng

cӫa dân tӝc bҧn ÿӏa ӣ nam Tây Nguyên góp phҫn cùng văn hóa Ĉҥi ViӋt tҥo nên phӭc

hӧp văn hóa Ĉӗng Nai cách ÿây ba thӃ kӹ

II. CÔNG CUӜC KHҬN HOANG CӪA NGѬӠI VIӊT TӮ CUӔI THӂ KӸ

XVI - XVII

1. B͙i c̫nh kinh t͇- xã h͡i Ĉ͛ng Nai cu͙i th͇ kͽ XVI

Vùng ÿҩt miӅn Ĉông Nam bӝ nói chung và vùng ÿҩt Ĉӗng Nai nói riêng vào cuӕi

thӃ kӹ XVI, vӅ cѫ bҧn vүn là mӝt vùng ÿҩt hoang dã chѭa ÿѭӧc khai phá. Nhұn ÿӏnh

này có cѫ sӣ bӣi lӁ ÿӃn giӳa thӃ kӹ XVIII mà Lê Quý Ĉôn vүn còn ghi: “ӣ phӫ Gia

Ĉӏnh, ÿҩt Ĉӗng Nai tӯ cӱa biӇn Cҫn Giӡ, Lôi (Soài) Rҥp, Cӱa Ĉҥi, Cӱa TiӇu trӣ vào

toàn là rӯng rұm hàng ngàn dһm”

Theo nhiӅu nguӗn sӱ liӋu cǊ ÿӇ lҥi, trên vùng ÿҩt mênh mông này lúc bҩy giӡ

ÿang có các dân tӝc nhѭ Xtiêng, Mҥ, Châu Ro, Kѫ ho, M’Nông sinh sӕng (phҫn ÿông

là ngѭӡi Xtiêng, Mҥ). Các dân tӝc này sinh sӕng trên ÿӏa bàn Ĉӗng Nai tӯ rҩt lâu ÿӡi.

Nhѭng cho ÿӃn cuӕi thӃ kӹ XVI dân cѭ vүn thѭa thӟt, kӻ thuұt sҧn xuҩt thô sѫ và

trình ÿӝ xã hӝi còn thҩp kém. Ngoài các dân tӝc bҧn ÿӏa, trên ÿҩt Ĉӗng Nai thӡi kǤ

1.7 Page 7

▲back to top

này còn có ngѭӡi Khѫ Me sinh sӕng rҧi rác trong mӝt vài sóc nhӓ heo hút trên các

giӗng ÿҩt cao.

2. Công cu͡c khai kẖn cͯa ng˱ͥi Vi͏t vào cu͙i th͇ kͽ XVI và th͇ kͽ XVII ͧ

ÿ̭t Ĉ͛ng Nai

Vùng ÿҩt Ĉӗng Nai hҫu nhѭ hoang vҳng vào thӃ kӹ XVI thì ÿӃn cuӕi thӃ kӹ này

và ÿҫu thӃ kӹ XVII trӣ nên sôi ÿӝng vӟi sӵ xuҩt hiӋn cӫa lӟp cѭ dân mӟi mà chӫ yӃu

là ngѭӡi ViӋt tӯ vùng Thuұn Quҧng di cѭ vào. Nguyên nhân cӫa hiӋn tѭӧng xã hӝi

này là cuӝc chiӃn tranh tѭѫng tàn cӫa 2 giӕng hӑ phong kiӃn: hӑ Trӏnh ӣ Ĉàng Ngoài

và hӑ NguyӉn ӣ Ĉàng Trong vào cuӕi thӃ kӹ XVI.

Khә sӣ, ÿiêu ÿӭng vì chiӃn tranh, vì bӏ bóc lӝt cùng vӟi thiên tai tàn phá làm cho

nhӳng ngѭӡi nông dân nghèo phҧi rӡi bӓ ruӝng vѭӡn, làng mҥc phiêu tán ÿi tìm cuӝc

sӕng mӟi no ÿӫ hѫn. Chính vùng ÿҩt phía Nam là ÿҩt ÿai cӫa vѭѫng quӕc Chăm pa

suy tàn và xa hѫn nӳa là vùng ÿҩt sau này có tên Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh, mӝt vùng ÿҩt

màu mӥ nhѭng vô chӫ là nѫi thu hút mҥnh mӁ cѭ dân ViӋt ÿi tìm ÿҩt sӕng.

Nhӳng lѭu dân ViӋt thuӝc lӟp tiên phong ÿi vào vùng ÿҩt mӟi Ĉӗng Nai Gia Ĉӏnh

“l̵p nghi͏p làm nhi͉u ÿͫt tr˱ͣc c̫ thͥi Tr͓nh - Nguy͍n phân tranh” nhѭng dâng lên

thành làn sóng và mҥnh mӁ hѫn là vào cuӕi thӃ kӹ XVI, ÿҫu thӃ kӹ XVII.

TiӃn trình nhұp cѭ cӫa lѭu dân ViӋt vào vùng Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh tӯ lҿ tҿ rӡi rҥc

dҫn dҫn có quy mô lӟn hѫn nhҩt là sau khi các chúa NguyӉn ÿã tҥo ҧnh hѭӣng cӫa

mình trên vùng ÿҩt này.

ĈӃn cuӕi thӃ kӹ XVII thӃ lӵc cӫa chúa NguyӉn ӣ vùng Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh tăng

lên mҥnh mӁ, ÿiӅu ÿó ÿã khuyӃn khích làn sóng ÿi cѭ cӫa ngѭӡi ViӋt trên vùng ÿҩt

mӟi. ĈiӇm dӯng chân ÿҫu tiên cӫa hӑ là vùng ÿҩt Mô Xoài (còn gӑi là Mӛi Xuy tӭc

Bà Rӏa ngày nay). Tӯ Mô Xoài Bà Rӏa các thӃ hӋ di dân tӵ do ngѭӡi ViӋt vӟi phѭѫng

tiӋn di chuyӇn chӫ yӃu là thuyӅn, ghe, xuӗng theo thӫy triӅu ngѭӧc dòng Ĉӗng Nai và

cҧ ÿi bӝ dӑc theo sông tiӃn dҫn vào vùng Ĉӗng Nai. Các ÿiӇm ÿӏnh cѭ sӟm nhҩt cӫa

hӑ là Nhѫn Trҥch, Long Thành, An Hòa, BӃn Gӛ, Bàn Lân, cù lao Phӕ, cù lao Tân

Chánh, cù lao Ngô, cù lao Kinh, cù lao Tân TriӅu... nhѭ vұy quá trình nhұp cѭ cӫa

lѭu dân ngѭӡi ViӋt vào ÿҩt Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh diӉn ra liên tөc trong suӕt gҫn mӝt

thӃ kӹ. ĈӃn năm 1698 khi NguyӉn Hӳu Cҧnh theo lӋnh cӫa chúa NguyӉn Phúc Chu

vào kinh lѭӧc thiӃt lұp hӋ thӕng quҧn lý hành chính, tә chӭc viӋc khai phá ÿҩt ÿai và

әn ÿӏnh trұt tӵ xã hӝi thì dân sӕ vùng này ÿã hѫn 40.000 hӝ, nӃu tính bình quân mӛi

hӝ 5 ngѭӡi thì sӕ nhân khҭu là 200.000 ngѭӡi. Ĉây là nguӗn nhân lӵc ÿҫu tiên làm

biӃn ÿәi bӝ mһt kinh tӃ - xã hӝi cӫa vùng ÿҩt Ĉӗng Nai - Sài Gòn.

3. Công cu͡c khai phá cͯa c˱ dân ng˱ͥi Vi͏t

Sách Gia Ĉ͓nh thành thông chí cӫa Trӏnh Hoài Ĉӭc cho biӃt các giӗng ÿҩt hai

bên sông Phѭӟc Long (sông Ĉӗng Nai) thuӝc huyӋn Nhѫn Trҥch, Long Thành, Vƭnh

Cӱu, thành phӕ Biên Hòa ngày nay và các cù lao: Cù lao Phӕ, cù lao Rùa, cù lao

Kinh, cù lao Tân Chánh, cù lao Tân TriӅu là nhӳng nѫi sҹn nѭӟc ngӑt dùng cho sinh

hoҥt trӗng tӍa nên ngѭӡi ViӋt ÿӃn khai khҭn sӟm nhҩt.

1.8 Page 8

▲back to top

Tӯ ÿҫu thӃ kӹ XVII cho ÿӃn giӳa thӃ kӹ XVIII các vùng dӑc ven sông Phѭӟc

Long (Ĉӗng Nai) tӯ Nhѫn Trҥch cho ÿӃn Vƭnh Cӱu lҫn lѭӧt ngѭӡi ViӋt ÿӃn khai

khҭn lұp ruӝng vѭӡn.

Ĉһc biӋt nhӳng ÿӏa ÿiӇm thuұn lӧi nhѭ cù lao Phӕ thì sӕ lѭӧng ngѭӡi ViӋt ÿӃn

khҭn hoang lұp ҩp trong nhӳng thұp niên ÿҫu thӃ kӹ XVII là rҩt lӟn.

Nhӳng lѭu dân ViӋt ÿӏnh cѭ khai khҭn ӣ Ĉӗng Nai tӯ cuӕi thӃ kӹ XVII phҫn lӟn

là nhӳng nông dân nghèo ÿi tìm vùng ÿҩt mӟi ÿӇ sinh sӕng. Hӑ sinh sӕng bҵng nhiӅu

nghӅ khác nhau nhѭ. buôn bán nhӓ, ÿánh bҳt cá, săn bҳn, khai thác gӛ, khai thác

quһng, dӋt cӱi, mӝc, dӋt chiӃu, ÿan lát, làm ÿӗ gӕm.. nhѭng ÿҥi hӝ phұn ÿӅu chӑn

nông nghiӋp làm nghӅ sinh sӕng chính. DiӋn tích khai phá ÿѭӧc ngѭӡi ViӋt sӱ dөng

trӗng lúa nѭӟc và lұp vѭӡn.

Thành quҧ khai khҭn cӫa lѭu dân ViӋt non mӝt thӃ kӹ ÿã tӯng bѭӟc làm biӃn ÿәi

bӝ mһt kinh tӃ - xã hӝi vùng Ĉӗng Nai. Tӯ chӛ là rӯng hoang nê ÿӏa trong thӃ kӹ XVI

ÿã trӣ thành vӵa lúa gҥo dѭ thӯa so vӟi nhu cҫu lѭѫng thӵc tҥi chӛ, vì vұy viӋc vұn

chuyӇn buôn bán ra các phӫ ӣ xӭ Ĉàng Trong ÿã diӉn ra quy mô ngày mӝt lӟn.

Nhӳng thành tӵu ÿҥt ÿѭӧc vӅ mһt khҭn hoang và khai thác nông nghiӋp tiӇu thӫ

công nghiӋp trong giai ÿoҥn ÿҫu ÿã ÿһt nӅn móng vӳng chҳc cho công cuӝc khai khҭn

và phát triӇn kinh tӃ vùng ÿҩt Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh ӣ các thӡi kǤ kӃ tiӃp nhҩt là sau

năm 1698 vӟi các ÿӧt nhұp cѭ có quy mô lӟn cӫa lѭu dân ViӋt dѭӟi sӵ bҧo trӧ cӫa

chính quyӅn phong kiӃn nhà NguyӉn.

III. SӴ RA ĈӠI CӪA THѬѪNG CҦNG CÙ LAO PHӔ

Năm 1679 hai tѭӟng Dѭѫng Ngҥn Ĉӏch và Trҫn Thѭӧng Xuyên cӫa nhà Minh

Trung Quӕc ÿem theo 3.000 ngѭӡi thân tӝc và cұn vӋ xin tӏ nҥn vào ÿҩt ViӋt, ÿѭӧc

chúa NguyӉn chҩp thuұn. Hӑ ÿѭӧc phép vào vùng ÿҩt Biên Hòa ÿӇ sinh sӕng chӫ yӃu

là ӣ cù lao Phӕ (nhóm ngѭӡi Hoa cӫa Trҫn Thѭӧng Xuyên) .

Cù lao Phӕ là nѫi có hӋ thӕng sông bao quanh, giao thông thuұn tiӋn vӟi ÿѭӡng

thӫy tӯ Bҳc xuӕng Nam, lên Cao Miên và xuӕng miӅn Tây Nam bӝ, là nѫi có nhiӅu

ÿҩt sét, thuұn lӧi cho phát triӇn nghӅ gӕm. Các ÿiӅu kiӋn tӵ nhiên này ÿã giúp cho

nông nghiӋp, thӫ công nghiӋp và thѭѫng nghiӋp sӟm hình thành và phát triӇn Cù lao

Phӕ còn ÿѭӧc gӑi là Ĉҥi Phӕ, Ĉông Phӕ hay Giҧn Phӕ.

Trѭӟc năm 1698 cù lao Phӕ ÿã có 3 xóm (Chӧ ChiӃu, Rҥch Lò Gӕm và Xóm

Chùa) là nѫi cѭ trú và khai thác ÿҫu tiên cӫa ngѭӡi ViӋc Cù lao Phӕ ÿѭӧc khҭn hoang

qua 3 thӡi kǤ:

- Giai ÿoҥn tӯ ÿҫu thӃ kӹ XVII ÿӃn năm 1679 là giai ÿoҥn ngѭӡi ViӋt ÿӃn ÿӏnh cѭ

và khai khҭn lұp nên 3 xóm làng.

- Giai ÿoҥn tӯ 1679 ÿӃn 1698 là giai ÿoҥn nhóm di thҫn nhà Minh do Trҫn Thѭӧng

Xuyên cҫm ÿҫu ÿӃn ÿӏnh cѭ và tұp trung xây dөng nhà cӱa, ÿѭӡng sa.

1.9 Page 9

▲back to top

- Giai ÿoҥn sau năm 1698 vӟi sӵ hiӋn diӋn cӫa ngѭӡi ViӋt mӟi ÿӃn ÿinh cѭ do

chính quyӅn phong kiӃn chua NguyӉn tә chӭc, Trҫn Thѭӧng Xuyên cùng nhӳng hào

phú, quý tӝc ÿi theo ÿã xây dӵng phӕ xá chuҭn bӏ cѫ sӣ cho kinh doanh cӫa nhóm

ngѭӡi Hoa ӣ cù lao Phӕ, tҥo ÿiӅu kiӋn cho thѭѫng nghiӋp phát triӇn.

Cù lao Phӕ ÿã sӟm là nѫi tұp trung các nghӅ thӫ công: dӋt chiӃu, dӋt tѫ lөa, gӕm,

ÿúc ÿӗng, nҩu ÿѭӡng mía, làm bánh, ÿӗ gӛ, làm pháo thăng thiên... ÿiӅu này nói lên

sӵ phát triӇn kinh tӃ hàng hóa tҥo ÿiӅu kiӋn cho sӵ hình thành trung tâm thѭѫng mҥi

và giao lѭu vào bұc nhҩt Nam bӝ - thѭѫng cҧng Cù lao Phӕ mà ngѭӡi Hoa gӑi là

Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ trong thӃ kӹ XVIII. "Ngѭӡi buôn tө tұp ÿông ÿúc, tàu biӇn, ghe

sông ÿӃn ÿұu chen lҩn nhau, còn nhӳng nhà buôn to thì ӣ ÿây nhiӅu hѫn hӃt, lұp

thành mӝt ÿҥi ÿô hӝi”1

Ngѭӡi Hoa, ngѭӡi ViӋt ÿã xây dӵng nên Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ. KiӇu buôn bán ӣ cù

lao Phӕ là dҥng xuҩt nhұp khҭu có nhiӅu kho tàng dӵ trӳ hàng nhұp vào và dӵ trӳ

hàng hoá thâu mua.

Trong hoҥt ÿӝng thѭѫng mҥi, giao dӏch cӫa cù lao Phӕ, vai trò cӫa các thѭѫng

nhân Hoa kiӅu chiӃm vӏ trí quan trӑng, hӑ ÿã nҳm hҫu hӃt các mһt hàng nhұp và xuҩt.

Hàng xuҩt là lúa gҥo, hàng nhұp phә biӃn là ÿӗ sӭ Trung Quӕc, tѫ lөa, vҧi bӕ, thuӕc

bҳc và các loҥi dѭӧc phҭm..

NӅn kinh tӃ hàng hóa ӣ cù lao Phӕ thӏnh vѭӧng tӯ cuӕi thӃ kӹ XVII (sau năm

1698) và mҥnh nhҩt là trong khoҧng thӡi gian tӯ năm 1738 ÿӃn năm 1775.

Nông Nҥi Ĉҥi Phӕ hình thành nhѭ mӝt cҧng sông sâu trong nӝi ÿӏa (cách biӇn 100

kim nhӡ ÿһc ÿiӇm ÿӏa lý tӕi ѭu cӫa nó và do yêu cҫu thӵc tӃ ÿòi hӓi phҧi có mӝt trung

tâm thѭѫng mҥi cӫa khu vӵc ÿѭӧc khai phá sӟm. Nhѭng rӗi sau ÿó công cuӝc khai

phá tiӃn nhanh vӅ miӋt dѭӟi nên vӏ trí trung tâm cӫa ÿҩt phѭѫng Nam lúc này tҩt

nhiên phҧi dӡi xuӕng BӃn Nghé - Sài Gòn. Cuӝc tranh chҩp quyӅn lӵc chính trӏ giӳa

các tұp ÿoàn khách thѭѫng ngѭӡi Hoa và cuӝc chiӃn giӳa Tây Sѫn vӟi NguyӉn Ánh

trong biӃn cӕ 1776 ÿã tàn phá cù lao Phӕ “…Tӯ ÿҩy, chӛ này biӃn thành gò hoang;

sau khi trung hѭng, ngѭӡi ta tuy có trӣ vӅ nhѭng dân sӕ không ÿѭӧc mӝt phҫn trăm

lúc trѭӟc...”2

I. SӴ PHÁT TRIӆN KINH Tӂ DѬӞI TRIӄU NGUYӈN

Tӯ thӃ kӹ XVII vùng ÿҩt Nam bӝ mà xӭ Ĉӗng Nai là ÿӏa ÿҫu, công cuӝc khai

hoang ÿã ÿѭӧc dân di cѭ tӯ các nѫi ÿӃn thӵc hiӋn càng ngày càng quy mô và tӕc ÿӝ

ÿѭӧc ÿҭy nhanh mҥnh mӁ .

1 Quӕc sӱ quán triӅu NguyӉn - Ĉҥi Nam Nhҩt thӕng chí

2 Trӏnh Hoài Ĉӭc – Gia Ĉӏnh Thành thông chí

1.10 Page 10

▲back to top

Trên cѫ sӣ cӫa nhӳng lӵc lѭӧng di dân, khai khҭn vùng ÿҩt phѭѫng Nam này mà

chúa NguyӉn Phúc Chu ÿã cӱ NguyӉn Hӳu Cҧnh vào kinh lѭӧc phía Nam năm 1698.

Thӕng suҩt NguyӉn Hӳu Cҧnh ÿã thӵc thi mӝt công viӋc vô cùng quan trӑng, ÿó là

thiӃt lұp, әn ÿӏnh hӋ thӕng tә chӭc bӝ máy hành chính ӣ vùng ÿҩt mӟi. Ông lҩy “... xӭ

Ĉӗng Nai làm huyӋn Phѭӟc Long, dӵng dinh Trҩn Biên, lҩy xӭ Sài Gòn làm huyӋn

Tân Binh dӵng dinh Phiên Trҩn...”3.

Ĉҩt ÿai thӡi NguyӉn Hӳu Cҧnh kinh lҥc (kӇ cҧ phӫ Gia Ĉӏnh) mӣ rӝng trên 1000

dһm dân sӕ hѫn 4 vҥn hӝ, thành lұp xã, thôn, áp, chia ÿһt ÿӏa giӟi, khai khҭn ruӝng

ÿҩt ÿӏnh lӋ thuӃ, tô và dung, ÿӗng thӡi lұp sә ÿinh, sә ÿiӅn...4.

Bên cҥnh ÿó NguyӉn Hӳu Cҧnh thӵc hiӋn chính sách dân tӝc ÿӝc ÿáo, khai thác

tiӅm năng cӫa cӝng ÿӗng ngѭӡi Hoa và әn ÿӏnh vӅ mһt xã hӝi cho hӑ yên tâm cùng

lѭu dân ViӋt phát triӇn vùng ÿҩt Ĉӗng Nai.

Trên cѫ sӣ khҷng ÿӏnh vùng lãnh thә, chúa NguyӉn bҳt ÿҫu thӵc hiӋn nhӳng chính

sách khҭn hoang và phát triӇn kinh tӃ trên ÿҩt Nam bӝ nói chung và Ĉӗng Nai nói

riêng.

Nhӡ vào phѭѫng thӭc khҭn hoang và chính sách cai trӏ “dӉ dãi” nhѭ: cho dân tӵ

do chiӃm hӳu ruӝng ÿҩt (có bao nhiêu cǊng ÿѭӧc), cho mua bán nô tǤ ÿӇ tҥo lӵc

lѭӧng sҧn xuҩt; khuyӃn khích thѭѫng mҥi, chѭa cҫn ÿo ÿҥc ÿiӅn thә, tӵ nguyӋn nӝp

thuӃ..., chính quyӅn chúa NguyӉn ÿã thúc ÿҭy mҥnh cuӝc khҭn hoang lұp ҩp trên

vùng Ĉӗng Nai - Gia Ĉӏnh biӃn nѫi ÿây thành nѫi sҧn xuҩt lúa gҥo lӟn, lúa gҥo trӣ

thành hàng hóa bán ÿi khҳp nѫi: “Gҥo Nai, Rӏa, Cà Rí, Rang”.

Các triӅu vua NguyӉn tӯ Gia Long, Minh Mҥng ÿӃn ThiӋu Trӏ, Tӵ Ĉӭc nӕi tiӃp

các ÿӡi Chúa NguyӉn luôn luôn chӫ trѭѫng ÿҭy mҥnh công cuӝc khҭn hoang. Tính tӯ

năm 1802 ÿӃn 1855 bӕn ÿӡi vua nhà NguyӉn ÿã “ban hành 25 ch͑ dͭ v͉ vi͏c t͝ chͱc

khai hoang trên toàn qu͙c. Ng˱ͥi ÿi khai hoang ÿ˱ͫc h˱ͧng nhͷng chính sách thu̵n

lͫi nh˱ ÿ˱ͫc nhà n˱ͣc c̭p hay cho m˱ͫn nông cͭ, thóc gi͙ng ... Ng˱ͥi nào không có

ÿi͉n s̫n thì ÿem ru͡ng hoang c̭p và cho vay thóc gi͙ng, ÿͫi khi thu ho̩ch xong sͅ

tr̫ l̩i cho nhà n˱ͣc”.

Năm 1836 Biên Hòa có 14.129 mүu ÿҩt ÿѭӧc khai khҭn chiӃm 2,35% tәng diӋn

tích ÿѭӧc khai khҭn toàn Nam bӝ.

Chính sách khҭn hoang, sӣ hӳu vӅ ruӝng ÿҩt cӫa triӅu NguyӉn và nhӳng nӛ lӵc

cӫa các dân tӝc trên vùng ÿҩt ÿã góp phҫn tҥo cho Biên Hòa có nӅn kinh tӃ phát triӇn

tѭѫng ÿӕi toàn diӋn so vӟi các vùng khác thuӝc Nam kǤ, mà trong ÿó sҧn xuҩt nông

nghiӋp là chính.

II. NGÀNH NGHӄ TRUYӄN THӔNG

3 Trӏnh Hoài Ĉӭc – Gia Ĉӏnh Thành thông chí

4 Ĉҥi Nam thӵc lөc tiӅn biên

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

ViӋc mӣ rӝng khai phá bҵng nhiӅu hình thӭc ÿã tҥo ÿiӅu kiӋn cho nghӅ nông phát

triӇn ӣ vùng Biên Hòa - cùng các ÿӏa phѭѫng khác ӣ Nam bӝ, vùng ÿҩt Biên Hòa ÿã

góp phҫn làm nên mӝt “v͹a lúa lͣn xͱ Ĉàng Trong”.

Bên cҥnh sӵ phát triӇn cӫa nghӅ nông làm ra các loҥi nông sҧn trên, ӣ Biên Hòa

cǊng có nghӅ chӃ biӃn lѭѫng thӵc, thӵc phҭm nhѭ làm bánh kҽo (bánh tráng, kҽo ÿұu

phӝng...).

NghӅ thӫ công và buôn bán là hoҥt ÿӝng kinh tӃ quan trӑng và là sӣ trѭӡng cӫa

nhóm cѭ dân ngѭӡi Hoa ӣ Cù lao Phӕ. Biên Hòa tuy là mӝt tӍnh ít dân nhѭng là mӝt

trong hai tӍnh có sӕ chӧ nhiӅu nhҩt (18 chӧ trong tәng sӕ 93 chӧ trên toàn Nam kǤ lөc

tӍnh).

Ngoài nghӅ nông và thѭѫng mҥi Biên Hòa còn phát triӇn các ngành nghӅ khác nhѭ

khai thác sҳt, rèn sҳt, ÿúc gang, làm gӕm, nghӅ ÿөc ÿá... ÿáp ӭng nhu cҫu cӫa cuӝc

sӕng. Nhҩt là nghӅ làm ÿá ÿѭӧc truyӅn tӯ ÿӡi này qua ÿӡi khác, tҥo nên nhӳng nghӋ

nhân tài hoa cӫa xӭ Ĉӗng nai.

Ngoài ra còn nghӅ thӫ công truyӅn thӕng ÿһc thù cӫa ÿӗng bào các dân tӝc Châu

Ro, Mҥ, Xtiêng, Chăm. Ĉó là nghӅ ÿan lát bҵng mây, tre, lá, nghӅ dӋt thә cҭm, dӋt

chiӃu...

III. KINH Tӂ ĈӖNG NAI TӮ 1861- 1975

1. Tͳ năm 1861-1945

a. Nông nghiӋp

Sau khi chiӃm ÿѭӧc thành Gia Ĉӏnh (tháng 2-1859) thӵc dân Pháp thӵc hiӋn ngay

chӫ trѭѫng “lҩy chiӃn tranh nuôi chiӃn tranh” nhҵm bóc lӝt thuӝc ÿӏa bù ÿҳp cho chi

phí chiӃn tranh và mӣ rӝng lҩn chiӃm.

Ngày 22 - 2 - 1860 Soái phӫ Nam kǤ ra nghӏ ÿӏnh cho tàu thuyӅn các nѭӟc tӵ do

ra vào buôn bán ӣ cҧng Sài Gòn. Hàng xuҩt khҭu trong năm 1860 là 53.939 ton nô

(tҩn) gҥo, ngoài ra còn có ÿѭӡng và mӝt sӕ lâm thә sҧn khác. Hnàg nhұp khҭu trӏ giá

hѫn 1 triӋu Francs gӗm hàng công nghiӋp và thuӕc phiӋn chӃim hѫn mӝt nӱa giá trӏ

nhұp khҭu. MӢ cҧng Sài Gòn, ÿӝi quân viӉn chinh Pháp thu nguӗn lӧi lӟn có thӇ bù

ÿҳp phҫn lӟn ngân sách chiӃn tranh xâm lѭӧc Nam kǤ .

TӍnh Biên Hòa bӏ chiӃm cuӕi năm 1861 ÿã góp mӝt phҫn nông - lâm - sҧn, xuҩt

khҭu dù rҵng lѭӧng gҥo ít hѫn tӍnh Ĉӏnh Tѭӡng.

Nông nghiӋp bҧn ÿӏa

Theo Niên giám Nam kǤ 1871 hҥt tham biӋn Biên Hoà (sau ÿәi tӍnh) có 3.369 ha

lúa, 382 ha mía, 150 ha cam… Hai năm sau diӋn tích ÿҩt nông nghiӋp tăng lên 7.180

ha. ĈӃn năm 1901 diӋn tích lúa là 26.373 ha. Năm 1924 ÿӏa chí Biên Hoà ghi nhұn

nông nghiӋp có phát triӇn: Lúa ÿҥt 36.000 ha, mía 2.000 ha, thuӕc lá 100 ha… ĈӃn

2.2 Page 12

▲back to top

năm 1930 tӍnh Biên Hoà có 44.200 ha lúa cho sҧn lѭӧng 39.000 tҩn, 1.116 ha bҳp,

2.287 ha mía.

Cho ÿӃn Cách mҥng tháng Tám năm 1945 nông nghiӋp bҧn ÿӏa tӍnh Biên Hoà có

bѭӟc phát triӇn nhҩt ÿӏnh song vүn là nông nghiӋp cә truyӅn, kӻ thuұt canh tác thӫ

công phө thuӝc nhiӅu vào thiên nhiên; là nӅn sҧn xuҩt nhӓ tӵ cҩp tӵ túc vӟi lúa là cây

trӗng chính, nhѭng không ÿӫ ăn, các cây trӗng khác manh mún chѭa làm ra nông sҧn

hàng hoá cung ӭng cho thӏ trѭӡng, sӣ hӳu ruӝng ÿҩt tұp trung vào các ÿӅin chӫ lӟn

tuy tҫng lӟp trung nông chiӃm tӹ lӋ cao. Sӕ nông dân nghèo ÿi làm mѭӟn và ӣ ÿӧ

ngày càng tăng, ÿӡi sӕng lam lǊ nghèo khә.

Nông nghiӋp cӫa tѭ bҧn Pháp

ĈӇ tҥo nên tҫng lӟp Colons (ÿiӅn chӫ Pháp) làm hұu thuүn cho chӃ ÿӝ thuӝc ÿӏa,

nhà cҫm quyӅn Pháp ÿã nhѭӧng bán ruӝng ÿҩt cho hӑ vӟi giá rҿ 10 Francs / ha. Các

ông chӫ ngѭӡi Pháp này chӫ yӃu khai khҭn ÿҩt ÿai trӗng mía, lúa, cà phê, tiêu... Các

Colons ngѭӡi âu ÿã ÿi theo hѭӟng chuyên canh nông nghiӋp nhiӋt ÿӟi vӟi quy mô tѭ

vӯa ÿӃn lӟn ÿӇ có hàng hóa xuҩt khҭu vӅ chính quӕc.

Tӯ ÿҫu thӃ kӹ XX mӝt sӕ tѭ bҧn Pháp mӣ ÿӗn ÿiӅn trӗng cây công nghiӋp, ÿӗn

ÿiӅn ÿҫu tiên là Suzannah năm 1906 (nay là Nông trѭӡng Dҫu Giây). Năm 1910 phӫ

toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng cҩp cho tұp ÿoàn BIF (Công ty Biên Hòa kӻ nghӋ và lâm

nghiӋp) vùng ÿҩt nhѭӧng 28.000 ha vӅ sau mӣ 3 ÿӗn ÿiӅn: Trҧng Bom, Cây Gáo, Túc

Trѭng.

Tính ÿӃn trѭӟc Cách mҥng tháng Tám năm 1945 tӍnh Biên Hòa có 57 ÿӗn ÿiӅn

cao su. Trong ÿó sӕ chӫ ÿӗn ÿiӅn ngѭӡi ViӋt, ngѭӡi Hoa chѭa tӟi 10 ngѭӡi. Các ÿӗn

ÿiӅn cao su cӫa thӵc dân Pháp ÿã thu ÿѭӧc lӧi nhuұn rҩt cao: Công ty cao su Xuân

Lӝc có vӕn ban ÿҫu 360.000 Fr năm 1937 tăng lên 3.600.000 Fr ÿã thu lãi 4.193.000

Fr (bҵng 116,4% vӕn), năm sau (1938) sӕ lãi tăng vӑt lên 6.146.000 Fr. Các chӫ ÿӗn

ÿiӅn pháp nhanh chóng làm giàu nhӡ mӗ hôi nѭӟc mҳt và xѭѫng máu cӫa ÿӝi ngǊ

công nhân cao su Biên Hòa bao nhiêu năm ròng.

Công nghiӋp

Vào nhӳng năm cuӕi thұp niên 90 cӫa thӃ kӹ XIX, viên toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng

Paul Doumer ÿӅ ra kӃ hoҥch khai thác thuӝc ÿӏa Ĉông dѭѫng vӟi quy mô lӟn. VӅ

công nghiӋp ông ta chӫ trѭѫng phát triӇn các ngành khai mӓ, chӃ biӃn nguyên vұt liӋu

phөc vө cho công nghiӋp chính quӕc. Vì vұy trên ÿҩt Biên Hòa sau ÿó chӍ có vài nhà

máy: chӃ biӃn sѫn và vҽc - ni. Năm 1907 công ty Biên Hòa kӻ nghӋ và lâm nghiӋp

xây dӵng nhà máy cѭa BIF Biên Hòa (nhà máy gӛ Tân Mai bây giӡ).

Thұp niên 20 Pháp xây dӵng sân bay quân sӵ Biên Hòa. Ӣ các ÿӗn ÿiӅn cao su có

các xѭӣng chӃ biӃn mӫ cao su.

Nhìn chung công nghiӋp ӣ Biên Hòa thӡi Pháp thuӝc cho ÿӃn Cách mҥng tháng

Tám 1945 quá nhӓ bé, sӕ cѫ sӣ có thӇ ÿӃm trên ÿҫu ngón tay thiӃt bӏ ÿã qua sӱ dөng

ӣ chính quӕc. Các nhà máy ÿѭӡng, nhà máy chӃ biӃn mӫ cao su nhà máy cѭa BIF

2.3 Page 13

▲back to top

Biên Hòa ÿӅu là xí nghiӋp công nghiӋp chӃ biӃn, không thӇ cҥnh tranh vӟi công

nghiӋp chính quӕc.

Giao thông vұn tҧi và thông tin lien lҥc

Thӡi chúa NguyӉn phѭѫng tiӋn giao thông chính là ÿѭӡng thӫy. Sau này năm

1808 triӅu ÿình HuӃ mӟi mӣ Thiên Lý cù (còn gӑi là quan lӝ) tӯ Quҧng Nam tӟi

Biên Hòa. Sau này thӵc dân Pháp mӣ rӝng ÿѭӡng quan lӝ cho xe ngӵa chӍ chӣ hàng

và chӣ bѭu phҭm cӫa ngành bѭu chính.

Năm 1901 ÿѭӡng quӕc lӝ I và ÿѭӡng sҳt Sài Gòn - Nha Trang chҥy qua Biên Hòa

ÿѭӧc khӣi công. Năm 1904 khánh thành ÿoҥn ÿѭӡng xe lӱa Biên Hòa.

Năm 1862 Pháp ÿһt ÿѭӡng ÿiӋn tín nӕi Sài Gòn ra VǊng Tàu, các khu vӵc xung

quanh và Biên Hòa ÿӅu có trҥm ÿiӋn tín phөc vө cho quân ÿӝi viӉn chinh Pháp.

Suӕt thӡi kǤ Pháp thuӝc tӯ 1861 ÿӃn Cách mҥng tháng Tám 1945, giao không vұn

tҧi và thông tin liên lҥc ӣ Biên Hoà mӟi phát triӇn nhӳng bѭӟc ÿҫu tiên.

2. Tͳ năm 1945 – 1954

Nhân dân Biên Hòa chӍ ÿѭӧc hѭӣng ÿӝc lұp tӵ do chѭa ÿҫy 2 tháng sau khi Cách

mҥng tháng Tám 1945 thành công. Quân Pháp ÿѭӧc quân Anh giúp sӭc vӟi danh

nghƭa Ĉӗng minh giҧi giáp quân Nhұt bҥi trұn, ÿã quay lҥi tái chiӃm Biên Hoà. Kinh

tӃ Biên Hòa trong giai ÿoҥn này có nhiӅu thay ÿәi, theo hѭӟng giҧm sút.

Nông nghiӋp vүn mang tính chҩt cә truyӅn nhѭ trѭӟc Cách mҥng tháng Tám 1945.

Suӕt giai ÿoҥn 1945 - 1954 chѭa bao giӡ diӋn tích cây cao su ӣ Biên Hòa ÿҥt mӭc

trѭӟc chiӃn tranh (1940: 29.610 ha).

Công nghiӋp hҫu nhѭ không có thêm cѫ sӣ nào ÿҩng kӇ trong giai ÿoҥn 1945 - 1

954, giao thông vân tҧi không có gì thay ÿәi ÿáng kӇ, mҥng lѭӟi ÿѭӡng bӝ và ÿѭӡng

sҳt không mӣ mang thêm ÿѭӧc km nào.

3. Giai ÿo̩n tͳ năm 1954 - 1975

sau hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ tháng 7 -1954 chiӃn tranh tҥm chҩm dӭt trên toàn cõi Ĉông

Dѭѫng. Hoà bình lұp lҥi, ÿҩt nѭӟc ta tҥm chia làm hai miӅn. MiӅn Nam do chính

quyӅn Sài Gòn quҧn lý. Tình hình kinh tӃ miӅn Nam cǊng nhѭ tӍnh Biên Hoà có

nhiӅu thay ÿәi vӅ mӑi mһt.

Chính quyӅn Sài Gòn thӵc hiӋn chính sách cҧi cách ÿiӅn ÿӏa trong nhӳng năm

1955 - 1957, thӵc chҩt là cho phép ÿӏa chӫ chiӃm ÿoҥt lҥi ruӝng ÿҩt mà chính quyӅn

Cách mҥng ÿã chia cho nhân dân, bҳt tá ÿiӅn trӣ lҥi ÿӏa vӏ kҿ làm mѭӟn vӟi mӭc tô

tăng thêm, duy trì ÿҥi bӝ phұn giai cҩp ÿӏa chӫ.

Trong giai ÿoҥn 1955 - 1961 hai tӍnh Biên Hòa - Long Khánh có diӋn tích lúa lӟn

nhҩt là năm 1957: 34.850 ha, sҧn lѭӧng lúa tăng nhanh do diӋn tích gieo trӗng tăng.

Nên lҩy năm 1956 là 100% thì năm 1957 ÿҥt 107,1%, năm 1958 và 166,là năm 1959

2.4 Page 14

▲back to top

là 257,05% và năm 1961 là 237,8%. Tuy nông nghiӋp vүn là lao ÿӝng thӫ công,

giӕng lúa cǊ nhѭng sҧn lѭӧng và năng suҩt khá hѫn xѭa do nguӗn phân bón dӗi dào

tӯ “viӋn trӧ Mӻ”.

Tӯ năm 1962 nông nghiӋp Biên Hòa, Long Khánh giҧm sút mҥnh cҧ vӅ diӋn tích

trӗng trӑt và sҧn lѭӧng. Ĉó là hұu quҧ cӫa “quӕc sách” ҩp chiӃn lѭӧc cӫa chӃ ÿӝ Sài

Gòn.

Tӯ năm 1965 trӣ ÿi chiӃn tranh lan rӝng ngày càng ác liӋt, nên diӋn tích trӗng trӑt

giҧm nhiӅu so vӟi các giai ÿoҥn trѭӟc.

Năm 1970 chính quyӅn Sài Gòn thӵc hiӋn cҧi cách ÿiӅn ÿӏa (luұt ngѭӡi cày có

ruӝng 26/3/70) thӵc chҩt là lҩy lҥi hҫu hӃt ruӝng ÿҩt mà cách mҥng ÿã cҩp cho nông

dân trѭӟc ÿó

Tuy ÿѭӧc Mӻ giúp (thông qua viӋn trӧ) ÿѭa máy móc nông nghiӋp, xăng dҫu,

phân bón, thuӕc trӯ sâu, giӕng mӟi, tín dөng và ngân hàng vào nông thôn... nhѭng

sҧn lѭӧng nông nghiӋp không tăng.

Ngành chăn nuôi ӣ Biên Hòa và Long Khánh có bѭӟc tiӃn mӟi. Tӯ năm 1965 trӣ

ÿi viӋc chăn nuôi kiӇu công nghiӋp bҳt ÿҫu ÿѭӧc thӵc hiӋn thay cho chăn thҧ gia súc,

gia cҫm theo tӵ nhiên vӟi quy mô nhӓ. TӍnh Long Khánh có 2 trҥi nuôi heo và 3 trҥi

bò sӳa TӍnh Biên Hòa có 325 trҥi nuôi heo tӯ 50 - 100 con, 27 trҥi tӯ 101 - 200 con,

19 trҥi nuôi trên 201 con ÿӃn 500 con, 9 trҥi nuôi trên 500 con, 24 trҥi nuôi tӯ 1000

ÿӃn trên 10.000 con. Tәng cӝng toàn tӍnh có 370 trҥi heo nuôi 52.225 con 24 trҥi gà

vӟi tәng sӕ 172.160 con

ChiӃn tranh ÿã làm giҧm diӋn tích các ÿӗn ÿiӅn cao su và sҧn lѭӧng mӫ khai thác.

Công nghiӋp

Sau hiӋp ÿӏnh Giѫnevѫ công nghiӋp Biên Hòa - Long Khánh không có bѭӟc phát

triӇn mӟi. Vào ÿҫu thұp niên 60 công nghiӋp Biên Hòa ÿã bҳt ÿҫu khӣi ÿӝng khi nhà

máy giҩy COGIDO và giҩy Tân Mai COGIVINA ÿѭӧc xây dӵng.

21 - 5 - 1963, khu kӻ nghӋ Biên Hòa do Công ty quӕc gia khuyӃch trѭѫng các khu

kӻ nghӋ SONADEZI quy hoҥch ÿѭӧc thành lұp. Khu kӻ nghӋ Biên Hòa có 42 nhà

máy vӯa và nhӓ ÿѭӧc xây dӵng ÿӃn năm 1973 bao gӗm:

+ Nhóm hóa mӻ phҭm, giҩy, ÿѭӡng, nѭӟc ÿá có 18 xí nghiӋp sӱ dөng 2.537 công

nhân, diӋn tích 681.954 m2.

+ Nhóm cѫ khí và kim khí có 17 xí nghiӋp vӟi diӋn tích 306.237 m2, sӱ dөng

1.630 công nhân.

+ Nhóm vұt liӋu xây dӵng 10 xí nghiӋp, diӋn tích 233.455 m2, sӱ dөng 1.872 công

nhân.

+ Nhóm linh tinh có 7 xí nghiӋp trên diӋn tích 78.769 m2.

2.5 Page 15

▲back to top

Nhѭ vұy so vӟi trѭӟc năm 1954, ÿӃn 1974 công nghiӋp tӍnh Biên Hòa và Long

Khánh phát triӇn hѫn trѭӟc nhiӅu lҫn. Lҫn ÿҫu tiên mӝt khu kӻ nghӋ nhiӅu ngành có

quy mô lӟn nhҩt miӅn Nam ra ÿӡi, ÿó là ÿiӅu kiӋn thay ÿәi cѫ cҩu kinh tӃ trong tӍnh

và giҧi quyӃt công ăn viӋc làm cho nhân dân.

Giao thông vұn tҧi

Năm 1957 chính quyӅn Sài Gòn cho mӣ xa lӝ Sài Gòn - Biên Hòa (khánh thành

năm 1961), các quӕc lӝ, tӍnh lӝ trong tӍnh ÿӅu ÿѭӧc mӣ rӝng và trҧi nhӵa phөc vө cho

chiӃn tranh xâm lѭӧc ngày càng lan rӝng cӫa Mӻ. Các cҫu trên các tuyӃn ÿѭӡng giao

thông trong tӍnh ÿӅu ÿѭӧc làm mӟi và hiӋn ÿҥi cǊng ÿѭӧc ÿѭa vào nhiӅu. Sân hay

Biên Hòa ÿѭӧc mӣ rӝng và xây dӵng hiӋn ÿҥi phөc vө cho nhu cҫu chiӃn tranh xâm

lѭӧc.

Tuy vұy kinh tӃ dѭӟi thӡi chính quyӅn Sài Gòn ӣ MiӅn Nam nói chung cǊng nhѭ

Biên Hòa - Long Khánh nói riêng là: “N͉n kinh t͇ nông nghi͏p thì l̩c h̵u, công

nghi͏p thì ̭u trƭ, các ho̩t ÿ͡ng cung c̭p ti͏n ích thì phát tri͋n nh˱ng gi̫ t̩o. Các

ngành ho̩t ÿ͡ng v͉ cung c̭p d͓ch vͭ h͇t sͱc phát ÿ̩t: lãnh th̯u cho quân ÿ͡i

“Ĉ͛ng minh”, buôn bán, b̫o hi͋m, v̵n t̫i, ngân hàng, quan thu͇, cho thuê nhà,

buôn hàng l̵u, bán chͫ trͥi, phòng trà, quán r˱ͫu, t̷m h˯i...”5

I. NӂP SӔNG VҰT CHҨT

1 . Sinh ho̩t làng xã

Cѭ dân ViӋt hình thành ӣ Ĉӗng Nai do hӝi nhұp bӣi nhiӅu ÿӧt chuyӇn cѭ chӫ yӃu

tӯ ÿѭӡng biӇn vào cho nên ÿӏa bàn cù lao, gò giӗng ven sông rҥch ÿѭӧc xem là loҥi

hình cѭ trú phә biӃn nhҩt cӫa thuӣ sѫ khai.

Làng (thôn) cӫa ngѭӡi ViӋt ӣ Ĉӗng Nai thuӝc dҥng hình thành sӟm. Tӯ xa xѭa có

thӇ ngѭӧc sông Ĉӗng Nai ÿӃn tұn nguӗn ÿӇ khai thác, lâm thә sҧn. Cho nên nhӳng

cҧng thӏ, bӃn bãi ven sông vӟi nghӅ buôn bán hình thành khá sӟm. Nhӳng làng cә có

truyӅn thӕng buôn bán; Cù lao Phӕ, BӃn ÿò Trҥm (Biên Hòa), BӃn Gӛ (Long Thành),

BӃn Cá (Vƭnh Cӱu) có lӏch sӱ không muӝn hѫn các làng thuҫn nông.

Làng xã ӣ Ĉӗng Nai ban ÿҫu hình thành tӵ phát theo chӫ kiӃn cӫa ngѭӡi khҭn

hoang vӅ sau dҫn tuân theo quy chӃ cӫa nhà NguyӉn. Làng ҩp ÿѭӧc thành lұp hoàn

toàn theo quy ÿӏnh, thӡi ÿiӇm lұp ÿӏa bҥ 1836 có 282 làng.

5 NguyӉn Văn Ngôn - Kinh tӃ Sài Gòn, NXB Cҩp TiӃn 1975

2.6 Page 16

▲back to top

2. Ăn, m̿c, ͧ

Do thӡi tiӃt khí hұu cӫa hai mùa mѭa nҳng, sҧn vұt biӇn rӯng phong phú, cách ăn

uӕng cӫa ngѭӡi ViӋt ӣ Ĉӗng Nai vӯa thӇ hiӋn nét chung cӫa văn hóa ViӋt Nam, vӯa

có sҳc thái mang dҩu ҩn Nam bӝ.

Thӭc ăn ÿѭӧc chӑn lӵa tѭѫi ra tѭѫi, khô ra khô, ăn ÿӇ no, ăn ÿӇ giao ÿãi còn ÿӇ

phòng chӳa bӋnh; dùng nhiӅu gia vӏ, phӕi hӧp nhiӅu thӭc, món vӟi nhau, nhiӅu cách

chӃ biӃn. Cháo ÿұu ăn vӟi cá lóc kho tiêu, canh bҫu nҩu cá trê vàng, cá lóc kho thѫm,

canh khoai mӥ nҩu tép, canh chua cá lóc, mҳm kho, mҳm chung cách thӫy, mҳm

ÿӗng chѭng trӭng, canh khә qua dӗn thӏt, thӏt kho tàu, canh ngót cá tѭѫi... Bӳa ăn,

cúng ông bà thѭӡng bӕn món hҫm, luӝc, kho, xào và nhiӅu món ăn khác nӳa. Bên

cҥnh sӵ phong phú cӫa các món ăn, các món chҩm cǊng phong phú không kém: chҩm

khô và chҩm nѭӟc. Muӕi tiêu, muӕi ӟt, muӕi sҧ, muӕi mè, muӕi ÿұu, muӕi sҧ ӟt..

Lѭѫng thӵc chính là gҥo tҿ, nӃp, khoai, bҳp và nhiӅu loҥi bánh chӃ biӃn tӯ gҥo, nӃp,

khoai cӫ.

Xӭ Ĉӗng Nai giàu cây trái, bѭӣi Tân TriӅu là loҥi nәi tiӃng cӫa Ĉӗng Nai, kèm

theo ÿó là cam, quýt, әi, chôm chôm. chuӕi; mít, sҫu riêng, tӕ nӳ, măng cөt..

M̿c: Mһc ӣ xӭ Ĉӗng Nai có diӉn trình nhѭ lӏch sӱ trҥng phөc cӫa Ĉàng Trong,

sau ÿó là sӵ cҧi biӃn cho thích hӧp vӟi ÿiӅu kiӋn, môi trѭӡng văn hóa cӫa vùng ÿҩt

mӟi.

Theo mô tҧ cӫa Trӏnh Hoài Ĉӭc “ng˱ͥi quan chͱc thì ÿ͡i khăn cao s˯n, m̿c áo

phi phong, mang giày bì ÿá; h̩ng sƭ thͱ thì bͣi tóc, ÿi chân tr̯n. Con trai, con gái

ÿ͉u m̿c áo v̷n tay bâu th̻ng, may kín hai nách không có qu̯n. Con trai dùng m͡t

mi͇ng v̫i bu͡c tͳ sau l˱ng th̻ng ÿ͇n d˱ͣi háng quanh lên ÿ͇n rún, g͕i là cái kh͙,

con gái có ng˱ͥi không m̿c váy, ÿ͡i nón lͣn, hút ÿi͇u bình, ͧ nhà th̭p tr̫i chi͇u

ng͛i d˱ͣi ÿ̭t không có bàn gh͇”.

Trang phөc cә truyӅn cӫa ngѭӡi bình dân chӫ yӃu bҵng vҧi, lãnh, lөa ÿӏa phѭѫng

màu ÿen, nâu sүm. Nam giӟi khi lao ÿӝng mһc áo cánh ngҳn, quҫn lӱng ÿen gӕi, có

ngѭӡi ÿóng khӕ. Nӳ luôn mһc ÿӗ dài hѫn. Ngày thѭӡng ӣ trong nhà, ngѭӡi ÿàn ông

thѭӡng mһc áo bà ba không túi, quҫn vұn lѭng có dây vҧi thҳt nút; ÿàn bà, con gái

mһc áo ÿen trong có áo lót, hoһc áo vá quàng, ngѭӡi ÿàn ông lӟn tuәi thѭӡng bӏt khăn

ÿӓ, trung niên quҩn khăn xéo, bà già có khăn rҵn vҳt vai, thiӃu nӳ tân thӡi ÿӝi nón lá

buông.

ͦ: Nhà trên mһt ÿҩt là nhà ӣ chӫ yӃu cӫa ngѭӡi ViӋt, sӕ lѭӧng nhà sàn cӑc gӛ ven

sông không nhiӅu. Ӣ nông thôn thѭӡng làm nhà tranh hoһc nhà lá hài hòa vӟi tө

nhiên, chuӝng hѭӟng Ĉông Nam.

Theo kiӃn trúc xây dӵng nhà ӣ cӫa ngѭӡi ViӋt ӣ xӭ Biên Hòa - Ĉӗng Nai gӗm các

kiӇu chính:

- Nhà xông hai gian hoһc 3 gian không chѫi thѭӡng bҵng tre.

- Nhà chái cǊng là nhà vұt liӋu tre lá ÿѫn sѫ.

2.7 Page 17

▲back to top

- Nhà sҳp ÿӝi có kiӇu xây dӵng nhѭ chén xӃp trong tӫ, nhà trên nӕi hèn nhà dѭӟi.

- Nhà chӳ ÿinh là phә biӃn hѫn cҧ. Ĉây là kiӇu nhà truyӅn thӕng cӫa ngѭӡi ViӋt

Trung bӝ.

Vұt dөng trong gia ÿình thѭӡng có ván gõ ÿӇ ngӫ, chiӃu lác ÿӇ trҧi. Ĉӗ ÿӵng cӫa

ngѭӡi xѭa băng gӕm, ÿҩt nung, nӗi niêu, om, trách, ѫ, trã, lu, hǊ, vӏm, bình, lӑ, tô, tӝ,

chén, dƭa... Ĉӗ tre, mây. Dөng cө sҧn xuҩt dao, rӵa, cuӕc, phҧng, lѭӥi cày chà gҥc cӫa

ngѭӡi Châu Ro.

Phѭѫng tiӋn chuyên chӣ: Cӝ do trâu hay bò kéo, dѭӟi nѭӟc có ghe, xuӗng, xuӗng

ba lá ÿӇ ÿi sông rҥch. Ngoài ra ngѭӡi Ĉӗng Nai xѭa còn vұn chuyӇn ÿi lҥi bҵng ghe

ÿӝc mӝc.

II. VĂN HӐC - NGHӊ THUҰT

Có con ngѭӡi là có hoҥt ÿӝng văn hóa nghӋ thuұt. Văn hӑc - nghӋ thuұt ӣ Biên

Hòa - Ĉӗng Nai là thành quҧ lao ÿӝng sáng tҥo cӫa cѭ dân ViӋt gӕc Trung bӝ, Bҳc bӝ

vӟi ngѭӡi Hoa nhұp cѭ và các cѭ dân bҧn ÿӏa, phҧn ҧnh và cҧi biӃn theo sӵ phát triӇn

cӫa kinh tӃ - xã hӝi ӣ ÿӏa phѭѫng.

Văn miӃu ÿѭӧc xây dӵng năm 1715 ӣ Bình Thành - Tân Lҥi (nay thuӝc thành phӕ

Biên Hòa) ÿѭӧc xem là dҩu ҩn cӫa sӵ tôn vinh nӅn văn hӑc - Nho giáo phát triӇn sӟm

ӣ Biên Hòa - Ĉӗng Nai. Tuy nhiên do chiӃn tranh, loҥn lҥc tác phҭm văn chѭѫng chӳ

Hán còn lҥi không nhiӅu phҧi ÿӃn ÿҫu thӃ kӹ XIX mӟi khӣi sҳc vӟi tên tuәi các nhà

trѭӟc tác làm quan nhѭ Trӏnh Hoài Ĉӭc, và ÿӃn sau Cách mҥng Tháng Tám mӟi ÿұm

nét cӫa ÿòng văn hӑc Cách mҥng vӟi các nhà văn tiêu biӇu: HuǤnh Văn NghӋ, Lý

Văn Sâm, Hoàng Văn Bәn...

1. Văn h͕c dân gian

Kho tàng văn hӑc lѭu truyӅn trong dân gian chӫ yӃu bҵng cách truyӅn khҭu gӗm

nhiӅu dҥng: Tӵ sӵ và trӳ tình dѭӟi các hình thӭc, truyӋn kӇ, thѫ ca, hò vè...

a. TruyӋn kӇ:

Ӣ ÿӗng bào các dân tӝc ít ngѭӡi, truyӋn kӇ là tài sҧn tinh thҫn quan trӑng ÿó là

“lӏch sӱ là luұt tөc, là hình mүu nӃp sӕng cә truyӅn cӫa cha ông, ÿӗng thӡi cǊng là

cách ÿӇ thѭ giãn tinh thҫn. TruyӋn kӇ cӫa ngѭӡi Châu Mҥ, Châu Ro, Stiêng thѭӡng tӵ

sӵ dѭӟi hình thӭc văn vҫn, Già làng thѭӡng kӇ trong không khí sinh hoҥt cӝng ÿӗng ӣ

nhà dài, ӣ các lӉ hӝi gia ÿình hoһc cӝng ÿӗng.

Ngѭӡi Châu Mҥ, Châu Ro, Stiêng sùng bái nhiӅu thҫn linh, trình ÿӝ sҧn xuҩt thҩp

nên còn lѭu truyӅn mҧng thҫn thoҥi, truyӅn thuyӃt giҧi thích các hiӋn tѭӧng tӵ nhiên

và sӵ hình thành cӝng ÿӗng.

Phong phú và sinh ÿӝng nhҩt là truyӋn cә tích, tұp trung giҧi thích nguӗn gӕc ÿӏa

danh: Sӵ tích Thác Trӏ An, sӵ tích Ĉӗng Trѭӡng, sӵ tích MiӃu ông Chӗn; giҧi thích

vӅ các loài vұt: Con gà trҳng, con sóc bông, vì sao chim cút ӣ bӡ bөi?, nàng tiên

2.8 Page 18

▲back to top

Mèo... Trong các truyӋn, kҿ yӃu, cái thiӋn, lòng thành dù có gһp nҥn cuӕi cùng ÿӅu

chiӃn thҳng.

TruyӋn kӇ cӫa ngѭӡi ViӋt không nhiӅu, do phát triӇn tѭ nhұn thӭc kinh nghiӋm

vӕn sӕng ÿã trѭӟng thành nhiӅu trăm năm qua ӣ nguyên quán nên ngѭӡi ViӋt ӣ Ĉӗng

Nai không có thҫn thoҥi nguyên mүu, vҳng bóng truyӅn thuyӃt, truyӋn kӇ ít hѭ cҩu

hoang ÿѭӡng.

TruyӋn kӇ thѭӡng mang dҩu ҩn thҫn thoҥi tích hӧp vào vùng ÿҩt mӟi giҧi thích vӅ

nguӗn gӕc ÿӏa danh, tên núi, tên ông hoһc nhӳng hiӋn tѭӧng lҥ cӫa tӵ nhiên chѭa giҧi

thích ÿѭӧc nhѭ: TruyӋn ông Châu Thӟi và bà Rӏa thi xây núi, sӵ tích ông Trӏnh, cһp

sóng thҫn ӣ Vàm Tham Mҥng, sӵ tích Sân bà, sӵ tích thác Vӑng Phu...

TruyӋn cә tích sinh hoҥt gӗm nhiӅu truyӋn biӃn thӇ tӯ truyӋn cә tích phә biӃn

mѭӧn cách giҧi thích vӅ ÿӏa danh, hoa trái hiӋn tѭӧng xã hӝi ӣ Biên Hòa - Ĉӗng Nai

ÿӇ ca ngӧi cuӝc sӕng “V͓ tình v͓ nghƭa không v͓ ÿƭa xôi ÿ̯y” cӫa ngѭӡi ÿӏa phѭѫng

nhѭ các truyӋn: Sӵ tích trái sҫu riêng, sӵ tích trái thѫm, sӵ tích trái sapôchê (hӗng

xiêm)...

Ngoài ra còn có thӇ loҥi truyӋn cѭӡi ÿѭӧc ngѭӡi Biên Hòa - Ĉӗng Nai ѭa thích,

tiӃp nhұn tӯ tӭ xӭ.

b. Ca dao - dân ca:

Cҧm hӭng thѫ ca cӫa ÿӗng bào dân tӝc ít ngѭӡi dӗi dào, phong phú, TiӃng Châu

Mҥ, Stiêng, Châu Ro giàu chҩt thѫ. Nhӳng lӡi hát ÿӕi ÿáp giao quyӅn trong lao ÿӝng

và nhӳng bài ca nghi lӉ thѭӡng ÿӑng lҥi trong ca dao trӳ tình. Ví dө chuyӋn tình cӫa

Kôong và K’yai có thӇ thҩy luұt tөc, nӃp sӕng, quan niӋm tình yêu hôn nhân cӫa

ngѭӡi Châu Mҥ xѭa.

Lӡi cӫa chàng K’yai bày tӓ nӛi lòng khao khát nhӟ nhung:

R˱ͫu c̯n (R˱ͥm) không u͙ng v͓ men sͅ chua

N˱ͣc su͙i không múc bình sͅ lên meo .

Chiêng lâu không ÿánh sͅ ÿóng ten ÿ͛ng

Chúng mình cùng s͙ng, mong ghì ḽy nhau

C̿p vú r̷n ch̷c ÿóng vào ng͹c anh

Nh˱ cái kh͙ lành qṷn vào eo l˱ng

Nh˱ l˱ͫc nhi͉u chân cài vào bút tóc

Nh˱ di͉u xo̷n v̿n cùng sͫi dây lèo.

Thѫ ca dân gian cӫa ngѭӡi ViӋt khá phong phú. Phong phú nhҩt là mҧng ca dao

trӳ tình mang theo trong hành trang cӫa ngѭӡi ViӋt ÿӃn xӭ Biên Hòa - Ĉӗng Nai:

2.9 Page 19

▲back to top

Ĉã th˱˯ng thì th˱˯ng cho ch̷c

Ĉã trͭc tr̿c thì trͭc tr̿c cho luôn

Ĉͳng nh˱ con th͗ ÿͱng ͧ ÿ̯u truông

Khi vui giͩn bóng khi bu͛n gi̫m trăng

(Dân ca Trung bӝ)

Th͵ chuông cho bi͇t chuông ngân

Th͵ b̩n ÿôi l̯n cho bi͇t d̩y khôn.

(Ca dao Bҳc bӝ)

Ngoài ra nhiӅu ca dao dân ca miӅn Trung, miӅn Bҳc ÿѭӧc biӃn thӇ ÿôi chút gҳn

vӟi hoàn cҧnh, ÿӏa lý ÿӏa phѭѫng phù hӧp tâm tình cѭ dân vùng ÿҩt mӟi.

Ĉ͙ anh con rít m̭y chùn

C̯u ô m̭y nh͓p chͫ Dinh m̭y ng˱ͥi

Má ˯i, con má h˱ r͛i

Cái trâm cǊng bán vàng ÿôi cǊng c̯m

Th˱˯ng em ÿ˱a nón ÿ͡i ÿ̯u

V͉ nhà má h͗i, qua c̯u gió bay

Có mҧng ca dao nói vӅ Ĉӗng Nai ӣ chӫ thӇ thҭm mӻ cӫa nó, mang nӝi dung giӟi

thiӋu mӡi gӑi hѭӟng vӅ Ĉӗng Nai:

Ĉ͛ng Nai g̩o tr̷ng nh˱ cò

Tr͙n cha tr͙n ḿ xu͙ng ÿò theo anh

H͇t g̩o thì có Ĉ͛ng Nai

H͇t cͯi thì có Tân Sài chͧ vô v.v...

c. Tөc ngӳ phѭѫng ngôn:

Tөc ngӳ phѭѫng ngôn cӫa ÿӗng bào dân tӝc Châu Mҥ, Châu Ro, Stiêng chӫ yӃu

truyӅn khҭu qua lӡi nói do các dân tӑc ít ngѭӡi trên ÿӏa bàn Biên Hòa - Ĉӗng Nai

chѭa có chӳ viӃt

2.10 Page 20

▲back to top

Ví dө:

L˱ͩi mác ph̫i có cán

Mu͙n ngͯ ph̫i có m͉n

Mu͙n c˱ͣi xin ph̫i có l͍ v̵t và trao vòng tay.

Ăn ͣt rát h͕ng

Ăn sá rát y͇t h̯u

Ngͯ vͣi vͫ ng˱ͥi khác có chuy͏n!

Ngѭӡi ViӋt ӣ Biên Hòa - Ĉӗng Nai kӃ tөc vӕn tri thӭc và tiӃng nói cӫa cha ông ӣ

nguyên quán nên kho tàng tөc ngӳ, phѭѫng ngôn vӅ kinh nghiӋm sҧn xuҩt quy tҳc

ӭng xӱ ít có sӵ khác lҥ so vӟi xӭ Bҳc, xӭ Trung.

2. Văn h͕c - giáo dͭc

a. Tӯ buәi ÿҫu ÿӃn năm 1864 :

NӅn giáo dөc và khoa cӱ Biên Hòa - Ĉӗng Nai cǊng nhѭ các tӍnh Nam bӝ tӯ buәi

ÿҫu cho ÿӃn năm 1864 (năm có kǤ thi Hѭѫng cuӕi cùng ӣ Nam bӝ) vӅ cѫ bҧn nҵm

trong nӅn giáo dөc và khoa cӱ cӫa chӃ ÿӝ phong kiӃn.

Thӡi chúa NguyӉn, nӅn giáo dөc ӣ Biên Hòa thӵc sӵ bҳt ÿҫu phát triӇn sau năm

1698.

Khi triӅu NguyӉn ÿѭӧc thiӃt lұp (1802) giáo dөc và khoa cӱ ӣ Nam bӝ nói chung

và Biên Hòa nói riêng ÿѭӧc chú trӑng, tӯ viӋc ÿӅ ra quy chӃ vӅ thi cӱ, ÿӏnh lҥi hӑc

quy cho các trҩn Biên Hòa, Gia Ĉӏnh (năm 1803) ÿӃn viӋc mӣ khoa thi Hѭѫng ÿҫu

tiên cho Nam bӝ (trѭӡng thi Gia Ĉӏnh 1813)... Theo nhұn xét cӫa Trӏnh Hoài Ĉӭc:

“Ĉ̭t thu͡c D˱˯ng Châu, g̯n m̿t trͥi thiên khí ph̭n phát, trung chánh, văn minh.

Nên con ng˱ͥi chu͡ng ti͇t nghƭa, h͕c sách NgǊ kinh, Tͱ th˱, thông giám, tinh hi͋u

nghƭa lý, lúc ÿ̯u trung h˱ng (tri͉u Nguy͍n) ÿ̿t chͱc ÿ͙c h͕c, ban b͙ h͕c quy, mͧ

khoa thi, l͙i h͕c c͵ nghi͏p phát khͧi, tͳ ÿ̭y lý h͕c cùng văn ch˱˯ng ÿ͉u th͓nh hành

t͙t ÿ́p mà văn phong mͣi tr͟i d̵y”6

Ĉ̩i Nam nh̭t th͙ng chí nhұn xét vӅ ngѭӡi Biên Hòa “kҿ sƭ chăm hӑc, dân sùng

canh cӱi...”.

6 Gia ÿӏnh Thành thông chí