Tap I Tong quan 2-5 :: Books 2010 :: My Greenstone Library

Expand document

Collapse document

Tap I Tong quan 2-5

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

3 Pages 21-30

3.1 Page 21

3.2 Page 22

3.3 Page 23

3.4 Page 24

3.5 Page 25

3.6 Page 26

3.7 Page 27

3.8 Page 28

3.9 Page 29

3.10 Page 30

4 Pages 31-40

4.1 Page 31

4.2 Page 32

4.3 Page 33

4.4 Page 34

4.5 Page 35

4.6 Page 36

4.7 Page 37

4.8 Page 38

4.9 Page 39

4.10 Page 40

5 Pages 41-50

5.1 Page 41

5.2 Page 42

5.3 Page 43

5.4 Page 44

5.5 Page 45

5.6 Page 46

5.7 Page 47

5.8 Page 48

5.9 Page 49

5.10 Page 50

6 Pages 51-60

6.1 Page 51

6.2 Page 52

6.3 Page 53

6.4 Page 54

6.5 Page 55

6.6 Page 56

6.7 Page 57

6.8 Page 58

6.9 Page 59

6.10 Page 60

7 Pages 61-70

7.1 Page 61

7.2 Page 62

7.3 Page 63

7.4 Page 64

7.5 Page 65

7.6 Page 66

7.7 Page 67

7.8 Page 68

7.9 Page 69

7.10 Page 70

Tap I Tong quan 2-5

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

24. Xã Giang ĈLӅn.

25. Xã Gia Tân 3.

&ѭ dân ngѭӡi Kinh sӕng rҧi rác trên ÿӏa bàn huyӋn Thӕng Nhҩt tӯ xѭa, sau 1954 các ÿӧt

chuyӇn cѭ cӫa giáo dân ÿӗng bҵng châu thә sông Hӗng hình thành các xӭ ÿҥo ӣ Thӕng Nhҩt;

Wұp trung nhiӅu nhҩt ven các tӍnh lӝ và quӕc lӝ. Theo kӃt quҧ khҧo sát năm 1997, huyӋn Thӕng

Nhҩt có 118 nhà thӡ, nhà nguyӋn, ÿӅn thánh, con sӕ cao nhҩt trong tӍnh. Các xã vùng sâu: Bàu

Hàm, An ViӉn, Hѭng Lӝc và thӏ trҩn Trҧng Bom có truyӅn thӕng cách mҥng, ÿóng góp nhiӅu

cho kháng chiӃn chӕng Pháp và Mӻ. Có 17 bà mҽ ÿѭӧc tuyên dѭѫng Bà ḿ Vi͏t Nam anh

hùng. Ba ÿѫn vӏ ÿѭӧc Nhà nѭӟc công nhұn danh hiӋu Anh hùng l͹c l˱ͫng vǊ trang nhân dân:

1. Ĉ͡i dân quân du kích xã H˱ng L͡c (ÿ˱ͫc tuyên d˱˯ng ngày 06/11/1978).

2. Nhân dân và l͹c l˱ͫng vǊ trang nhân dân th͓ tr̭n Tr̫ng Bom (ngày 02 tháng 08 năm

1998).

3. Nhân dân và l͹c l˱ͫng vǊ trang nhân dân xã Bàu Hàm 1 (ngày 02 tháng 08 năm 1998).

4. Nhân dân và l͹c l˱ͫng vǊ trang Xã Bàu Hàm 2 (01/06/1999).

Lê Văn L̵p công tác ӣ Hӧp tác xã Hѭng Nhѫn, Hѭng Lӝc có nhiӅu cӕng hiӃn trong sҧn

xuҩt, ÿѭӧc tuyên dѭѫng Anh hùng lao ÿ͡ng ngày 29/8/1995.

7ӯ năm 1975, huyӋn Thӕng Nhҩt ra sӭc xây dӵng phát triӇn. Nông nghiӋp vүn là mһt trұn

chӫ yӃu, sҧn lѭӧng lѭѫng thӵc qui thóc cao nhҩt 1996 ÿҥt 97.264 tҩn. Cây lúa, bҳp, bông vҧi,

ÿұu các loҥi ÿӅu phát triӇn. ThӃ mҥnh là cây khoai mì; cao nhҩt là năm 1996, diӋn tích gieo

trӗng 5.110 ha ÿҥt sҧn lѭӧng 86.447 tҩn, hai năm sau có giҧm nhѭng vүn ÿӭng ÿҫu toàn tӍnh vӅ

diӋn tích và sҧn lѭӧng. Cùng vӟi sҧn xuҩt lѭѫng thӵc là chӃ biӃn lѭѫng thӵc bҵng nghӅ thӫ

công. Các nghӅ tinh bӝt ӣ Trà Cә, Tân Hòa, Tân Biên có sӭc sӕng tӯ trѭӟc năm 1975, ÿӃn nay

Yүn phát triӇn, có sҧn phҭm xuҩt khҭu. Tӯ nhӳng năm 1990, xuҩt hiӋn các cѫ sӣ công nghiӋp ӣ

khu công nghiӋp Sông Mây, Bҳc Sѫn, Hӕ Nai làm thay ÿәi nhӏp sӕng và diӋn mҥo kinh tӃ xã

Kӝi huyӋn Thӕng Nhҩt. Sân golf Sông Mây, thác Giang ĈLӅn, thác Ĉá Bàn... có vҿ ÿҽp riêng thu

hút ÿѭӧc du khách vui thích giҧi trí, thӇ thao.

NhiӅu công trình xây dӵng cѫ bҧn ÿѭӧc hình thành có ý nghƭa nâng cao ÿӡi sӕng nông

nghiӋp: Ĉұp hӗ Sông Mây (1982), hӗ Thanh Niên, ÿұp Bà Hoàng, ÿұp Bàu Hàm, hӗ cá Bàu

Hàm. Các công trình phúc lӧi khác nhѭ: Trѭӡng phә thông trung hӑc Thӕng Nhҩt B (1996),

trѭӡng Trung hӑc cѫ sӣ Quҧng Biên (1997), Trung tâm văn hóa thӇ thao huyӋn (1996), BӋnh

viӋn huyӋn Thӕng Nhҩt (1987), Nghƭa trang liӋt sƭ (1985), cҫu Giang ĈLӅn (1997)...ÿѭӧc xây

Gӵng hӧp ý Ĉҧng lòng dân, ÿã góp phҫn nâng cao chҩt lѭӧng cuӝc sӕng vұt chҩt tinh thҫn cӫa

ngѭӡi dân huyӋn Thӕng Nhҩt.

IV.8. HuyӋn Ĉӏnh Quán:

Di͏n tích t͹ nhiên: 96.291,56 km2..

Di͏n tích ÿ̭t canh tác: 34.497, 62 ha.

Dân s͙ (01/04/1999):199.642 ng˱ͥi.

Các c͡ng ÿ͛ng dân t͡c: Kinh (158.550 ng˱ͥi), Châu Ro (3.595 ng˱ͥi),

Châu M̩ (985 ng˱ͥi), Stiêng (42 ng˱ͥi), Khme (655 ng˱ͥi), Chăm (18

ng˱ͥi), Hoa (36.980 ng˱ͥi), Nùng (841 ng˱ͥi), M˱ͥng (2.016 ng˱ͥi). Tôn

giáo: Ph̵t giáo (108.671 h͡), Công giáo (12.286 h͡), Tin Lành (626 h͡),

Cao Ĉài (383 h͡).

Giáp vͣi: Huy͏n Tân Phú (B̷c), T͑nh Bình Thu̵n (Ĉông), huy͏n Xuân L͡c

(Nam), huy͏n Long Khánh (Nam), h͛ Tr͓ An (Tây).

Huy͏n mi͉n núi, huy͏n anh hùng l͹c l˱ͫng vǊ trang nhân dân.

VӅ ÿӏa danh Ĉӏnh Quán, có nhiӅu tài liӋu ghi khác nhau. Trѭӟc năm 1836 chѭa có tên.

Ĉӏa bҥ 1836 ghi Ĉ͓nh Quát là mӝt trong các thôn thuӝc tәng Bình Tuy, huyӋn Phѭӟc Bình, tӍnh

1.2 Page 2

▲back to top

Biên Hòa. Ĉӏa bҥ năm 1845 ghi xã Ĉ͓nh Quát nguyên là xӭ Quán Trung sau ÿәi ra Ĉ͓nh Quán

thuӝc tәng Bình Tuy huyӋn Phѭӟc Bình. Bҧn ÿӗ ATLAS năm 1908 có ÿӏa danh Ĉӏnh Quán.

ĈӃn năm 1924 còn là làng Ĉ͓nh Quán thuӝc tәng Bình Tuy. Năm 1899, tәng Bình Tuy nhұp

vào tӍnh Ĉ͛ng Nai Th˱ͫng do Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng lұp, năm 1901, tӍnh Ĉӗng Nai Thѭӧng

Eӏ bãi bӓ, năm 1920 tái lұp; ÿӃn năm 1924, Ĉ͓a Chí t͑nh Biên Hòa có ghi tәng Bình Tuy gӗn 7

làng: Ĉ͓nh Quán, Cao Cang, Gia Canh, Thu̵n Tùng, Túc Tr˱ng, Vƭnh An. Năm 1957 chính

quyӅn Sài Gòn cҳt phҫn phía Nam tӍnh Ĉӗng Nai Thѭӧng tӯ cҫu Mҥ Ĉҥ Gui trӣ xuӕng lұp qu̵n

Ĉ͓nh Quán.

9Ӆ phía cách mҥng, tháng 10 năm 1973, Trung ѭѫng cөc miӅn Nam lұp W͑nh căn cͱ Tân

Phú gӗm 4 huyӋn: Ĉ͓nh Quán, Ĉӝc Lұp, Tân Uyên, Phú Giáo. ĈӃn tháng 10 năm 1974, chuyӇn

2 huyӋn Tân Uyên, Phú Giáo vӅ tӍnh Thӫ Dҫu Mӝt; tӍnh Tân Phú còn lai 2 huyӋn Ĉӏnh Quán và

Ĉӝc Lұp. Năm 1976, Nhà nѭӟc quyӃt ÿӏnh lұp huy͏n Tân Phú, ÿӃn năm 1991 chia thành huy͏n

Ĉ͓nh Quán và huyӋn Tân Phú. HiӋn Ĉӏnh Quán gӗm 1 thӏ trҩn và 13 xã:

1. Thӏ trҩn Ĉӏnh Quán (MN).

2. Xã Phú Cuӡng.

3. Xã Túc Trѭng (MN).

4. Xã Phú Túc (MN).

5. Xã Suӕi Nho (MN).

6. Xã La Ngà (MN).

7. Xã Phú Ngӑc (MN).

8. Xã Thanh Sѫn (MN).

9. Xã Ngӑc Ĉӏnh (MN).

10. Xã Gia Canh (MN).

11. Xã Phú Lӧi (MN).

12. Xã Phú Tân (MN).

13. Xã Phú Vinh (MN).

14. Xã Phú Hòa (MN).

/ӏch sӱ ÿҩu tranh cách mҥng cӫa huyӋn Ĉӏnh Quán gҳn liӅn vӟi khu căn cӭ cӫa núi rӯng

tiӃp giáp vӟi chiӃn khu Ĉ. Ĉӏa danh La Ngà ÿi vào lӏch sӱ vӟi trұn phөc kích diӋt ÿoàn xe quân

Vӵ Pháp chҩn ÿӝng dѭ luұn thӃ giӟi ngày 1 tháng 3 năm 1948; 50 năm sau di tích ÿѭӧc xây

Gӵng thành tѭӧng ÿài chiӃn thҳng La Ngà cao 18 mét trên ngӑn ÿӗi 258 cҥnh cҫu La Ngà.

Ĉӏnh Quán là quұn ÿѭӧc giҧi phóng hoàn toàn sӟm nhҩt tӍnh, tӯ ngày 20 tháng 3 năm

1975. ĈӃn năm 1997, huyӋn Ĉӏnh Quán có 17 Bà mҽ ViӋt Nam anh hùng; trong ÿó, má ĈLӇu

Thӏ Thҽo là ngѭӡi dân tӝc Châu Ro có con trai duy nhҩt hy sinh. Ngѭӡi dân tӝc Châu Ro - li͏t

Vƭ ĈL͋u C̫i (1948 - 1969) có nhiӅu thành tích chӕng Mӻ ÿѭӧc Nhà nѭӟc tuyên dѭѫng Anh hùng

O͹c l˱ͫng vǊ trang nhân dân ngày 06 tháng 11 năm 1978. Các ÿѫn vӏ ÿѭӧc tuyên dѭѫng Anh

hùng l͹c l˱ͫng vǊ trang nhân dân:

1. Nhân dân và l͹c l˱ͫng vǊ trang nhân dân xã Túc Tr˱ng (tuyên d˱˯ng ngày

30/08/1995).

2. Nhân dân và l͹c l˱ͫng vǊ trang nhân dân huy͏n Ĉ͓nh Quán (tuyên d˱˯ng ngày

29/01/1996).

3. Nhân dân và l͹c l˱ͫng vǊ trang nhân dân xã Phú Túc (tuyên d˱˯ng ngày 02/08/1998).

Ĉӏnh Quán thuӝc ÿӏa bàn miӅn núi, ÿӏa hình gò ÿӗi là chính, ÿҩt ÿӓ bazan chiӃm diӋn tích

Oӟn phù hӧp vӟi nhiӅu loҥi cây lѭѫng thӵc, cây công nghiӋp nhѭ: Cao su, cà phê, ÿұu nành, mía,

Eҳp, thuӕc lá. Sҧn lѭӧng qui thóc cao nhҩt vào năm 1996 ÿҥt 54.484 tҩn. DiӋn tích gieo trӗng và

Vҧn lѭӧng dүn ÿҫu toàn tӍnh là cây ÿұu nành, thuӕc lá, ÿһc biӋt là cây mía. Vӟi diӋn tích 3.365

ha và sҧn lѭӧng 140.423 tҩn, cây mía Ĉӏnh Quán chiӃm 33% sҧn lѭӧng mía trên toàn tӍnh. Ĉó

1.3 Page 3

▲back to top

là lý do xuҩt hiӋn trên ÿӏa bàn Ĉӏnh Quán Nhà máy ÿѭӡng La Ngà vӟi công suҩt 100.000

Wҩn/năm.

Tài sҧn văn hóa trên ÿӏa bàn huyӋn Ĉӏnh Quán ÿáng chú ý là: &͡ng ÿ͛ng dân t͡c ng˱ͥi

Châu Ro ӣ ҩp Ĉӭc Thҳng (xã Túc Trѭng) còn lѭu giӳ nhiӅu giá trӏ văn hóa cә truyӅn, mӝt ÿӝi

Fӗng chiêng còn lѭu truyӅn 14 bài chiêng cӫa dân tӝc, mӝt phҫn ÿã ÿѭӧc khai thác ÿҥt giҧi cao

Wҥi liên hoan múa ӣ Thành phӕ Hӗ Chí Minh năm 1996; F͡ng ÿ͛ng ng˱ͥi Châu M̩ ӣ ҩp HiӋp

Nghƭa (thӏ trҩn Ĉӏnh Quán) còn lѭu truyӅn nghӅ dӋt thә cҭm bҵng khung dӋt cá nhân vӟi nhiӅu

Vҧn phҭm mang ÿұm bҧn sҳc dân tӝc Châu Mҥ; khu Núi Ĉá Ba Ch͛ng là di tích thҳng cҧnh

ÿѭӧc xӃp hҥng quӕc gia, Thác Xuân Mai (thuӝc lâm trѭӡng Tân Phú), Thác Ba Gi͕t (xã Phú

9ƭnh) là nhӳng cҧnh quan mang vҿ ÿҽp tӵ nhiên hiӃm có.

IV.9. HuyӋn Tân Phú:

DiӋn tích t͹ nhiên: 781,13 km2.

Di͏n tích canh tác: 23.383,38 ha.

Dân s͙ (01/04/1999): 161.339 ng˱ͥi.

&͡ng ÿ͛ng các dân t͡c: Kinh (143.866 ng˱ͥi), Châu M̩ (920 ng˱ͥi),

Châu Ro (18 ng˱ͥi), Stiêng (446 ng˱ͥi), Hoa (8.920 ng˱ͥi), Nùng (238

ng˱ͥi).

Tôn giáo: Công giáo (54.013 ng˱ͥi), Ph̵t giáo (24.285 ng˱ͥi), Tin Lành

(832 ng˱ͥi).

Huy͏n mi͉n núi, giáp vͣi: T͑nh Lâm Ĉ͛ng (B̷c, Ĉông B̷c), t͑nh Bình

Thu̵n (Ĉông), huy͏n Ĉ͓nh Quán (Nam), t͑nh Bình Ph˱ͣc (Tây).

/ӏch sӱ hình thành và truyӅn thӕng ÿҩu tranh cách mҥng cӫa huyӋn Tân Phú gҳn vӟi

huyӋn Ĉӏnh Quán (xem IV. 8: HuyӋn Ĉӏnh Quán).

Sau năm 1954, chính quyӅn Sài Gòn lұp ӣ ÿӏa bàn huyӋn Tân Phú ngày nay 2 khu ÿӏnh cѭ

Ph˱˯ng Th͕ (gӗm các ҩp Phѭѫng Lâm, Thӑ Lâm, Mán 5 sao trҳng), Ĉ͛ng Hi͏p (gӗm các ҩp:

Trà Cә, Phѭӟc Lâm, Lôc Lâm), ngoài ra còn 23 xóm thѭӧng rҧi rác. Sau khi tách huyӋn năm

1991, huyӋn Tân Phú gӗm 1 thӏ trҩn và 17 xã:

1. Thӏ trҩn Tân Phú (MN).

2. Xã Phú Xuân.

3. Xã Phú Bình (MN).

4. Xã Phú Sѫn (MN).

5. Xã Thanh Sѫn (MN).

6. Xã Phú ĈLӅn (MN).

7. Xã Phú Thӏnh (MN).

8. Xã Tà Lài (MN).

9. Xã Nam Cát Tiên (MN).

10. Xã Phú Thҥnh.

11. Xã Phú Lâm.

12. Xã Phú Trung (MN).

13. Xã Phú An (MN).

14. Xã Trà Cә (MN).

15. Xã Phú Lӝc (MN).

16. Xã Phú Lұp (MN).

17. Xã Núi Tѭӧng (MN).

18. Xã Ĉҳc Lua (MN).

Các xã Núi Tѭӧng, Ĉҳc Lua, Nam Cát Tiên ÿѭӧc thành lұp trên cѫ sӣ cӫa Ĉoàn 600 làm

nhiӋm vө kinh tӃ nhӳng năm ÿҫu giҧi phóng. Xã Tà Lài ÿѭӧc tách ra tӯ xã Phú Lұp, nhѭng

1.4 Page 4

▲back to top

trѭӟc ÿó là ÿӏa bàn cѭ trú cӫa ngѭӡi Châu Mҥ, Stiêng, là căn cӭ kháng chiӃn. Thӵc dân Pháp ÿã

Oұp tҥi ÿây nhà tù ÿӇ giam giӳ tù chính trӏ, năm 1941 các chiӃn sƭ cách mҥng nhѭ Trҫn Văn

Giàu, Tô Ký, Dѭѫng Quang Ĉông... ÿѭӧc ÿӗng bào dân tӝc ӣ Tà Lài giúp ÿӥ ÿã vѭӧt ngөc vӅ

Yӟi nhân dân. Di tích nhà tù hiӋn chӍ còn 1 lӗng sҳt chìm dѭӟi sông Ĉӗng Nai, nhӡ ÿó xác ÿӏnh

ÿѭӧc vӏ trí cӫa nhà tù khi xѭa.

Tân Phú tiӃp giáp vӟi Vѭӡn quӕc gia Nam Cát Tiên, ÿӏa hình gò ÿӗi, nhiӅu dҩu vӃt cӫa núi

Oӱa, ÿҩt thuұn cho các loҥi cây thuӕc lá, cà phê, ÿұu, bҳp... Thuӕc lá là thӃ mҥnh, năm 1997,

diӋn tích 4.398 ha, ÿҥt 2.999 tҩn dүn ÿҫu sҧn lѭӧng toàn tӍnh. Năm 1996, sҧn lѭӧng lѭѫng thӵc

qui thóc cao nhҩt trong các năm vӟi 65.528 tҩn; tәng giá trӏ sҧn phҭm trên ÿӏa bàn ÿҥt 404,95

Wӹ, bình quân ÿҫu ngѭӡi khoҧng 360 USD. Các công trình xây dӵng ÿLӋn vӅ trung tâm các xã,

ÿѭӡng nӝi thӏ và ÿѭӡng Tân Phú - Phú Lұp - Núi Tѭӧng, Chӧ Phú Lâm (1995), Khu hành chính

ӫy ban và huyӋn ӫy (1994), hӗ Ĉa Tôn... ÿѭӧc xem là nhӳng cӕ gҳng lӟn trong xây dӵng và

phát triӇn huyӋn Tân Phú tӯ sau ngày giҧi phóng.

HuyӋn Tân Phú có 5 Bà mҽ ViӋt Nam anh hùng, huyӋn ÿѭӧc công nhұn ÿѫn vӏ ÿҥt chuҭn

quӕc gia vӅ chӕng mù chӳ và phә cұp giáo dөc tiӇu hӑc tháng 2 năm 1998.

PHҪN II

BIÊN NIÊN

1620 - 1802

1623

Chúa Sãi NguyӉn Phѭӟc Nguyên ÿһt trҥm thu thuӃ ӣ BӃn Nghé và Sài Gòn. ĈLӅu này

cho thҩy công cuӝc khai phá ÿҩt phѭѫng Nam cӫa lѭu dân ViӋt ÿã ÿҥt ÿѭӧc nhӳng thành quҧ ӣ

vùng ÿҩt mӟi. Vùng ÿҩt “ÿӏa ÿҫu cӫa Gia Ĉӏnh (hiӇu là Nam bӝ) là Mӛi Xuy (hay Mô Xoài) và

Ĉӗng Nai” trѭӟc năm 1658, theo Gia Ĉ͓nh Thành thông chí: “ÿã có lѭu dân nѭӟc ta ÿӃn ӣ

chung lӝn vӟi ngѭӡi Cao Miên, khai khҭn ruӝng ÿҩt” (tұp Trung, tr. 7). Ĉó là bҵng cӭ xác ÿӏnh

ÿLӅu kiӋn thӵc tӃ cho viӋc lұp trҥm thu thuӃ năm 1623.

1624

NguyӉn Phúc Nguyên gӱi thѭ và tһng vұt cho Toàn quyӅn Hà Lan ӣ Nam Dѭѫng

(Inÿônêxia) ngӓ lӡi mӡi thuyӅn buôn Hà Lan qua lҥi buôn bán vӟi Ĉàng Trong. Linh mөc

Alexandre de Rhode và 6 giáo sƭ dòng Tên ÿӃn Ĉàng Trong.

1627

Quân Trӏnh ÿánh vào lǊy Thày (Quҧng Trӏ): ChiӃn tranh Trӏnh NguyӉn bҳt ÿҫu bùng nә.

1632

Ĉàng Trong bҳt ÿҫu làm sә hӝ và ÿӏnh chӃ ÿӝ thuӃ

1.5 Page 5

▲back to top

1633

Hai chiӃc tàu Hà Lan tӯ Batavia, thӫ ÿô Nam Dѭѫng (Inÿônêxia) ÿӃn Faifo (Hӝi An, Ĉà

1ҹng). Hai ngѭӡi cӫa hӑ ÿѭӧc phép ӣ lҥi Faifo mӣ cӱa hàng buôn bán.

1634

Chúa NguyӉn Phúc Nguyên ra lӋnh cҩm truyӅn bá ÿҥo Gia Tô.

1635

NguyӉn Phúc Nguyên chӃt, con là NguyӉn Phúc Lan lên kӃ vӏ.

1648

Chúa NguyӉn Phúc Lan chӃt, con là NguyӉn Phúc Tҫn kӃ vӏ.

1653

NguyӉn Phúc Tҫn ÿһt dinh Thái Khang (nay thuӝc Phú Khánh).

1658

Tháng 6 âm lӏch năm Mұu Tuҩt, vua nѭӟc Cao Miên là Nһc Ông Chân vi phҥm biên cҧnh,

Khâm mҥng Trҩn Biên dinh, Tham mѭu Minh Lӝc hҫu và Tiên phong Cai Ĉӝi Xuân Thҳng hҫu

ÿem 3 ngàn binh ÿi tuҫn ÿӃn ÿӗn Mӛi Xuy (hay Mô Xoài) ÿánh dҽp. Khi ҩy ÿӏa ÿҫu Gia Ĉӏnh là

0ӛi Xuy (hay Mô Xoài) và Ĉӗng Nai (tӭc Biên Hòa trҩn) ÿã có lѭu dân nѭӟc ta khai khҭn

ruӝng ÿҩt.

1673

Trӏnh - NguyӉn chҩm dӭt chiӃn tranh, lҩy sông Gianh làm giӟi hҥn chia Ĉàng Ngoài và

Ĉàng Trong.

1674

Tháng 2 năm Giáp Dҫn, ÿӡi Thái Tông HiӅn TriӃt Hoàng ÿӃ (chúa HiӅn NguyӉn Phúc

7ҫn), Nһc Ông Ĉài (sách Nam Vi͏t chí cӫa NguyӉn Bҧn Trung gӑi là Nһc Ô Ĉài, sách Phͯ biên

W̩p lͭc cӫa Lê Quí Ĉôn gӑi là Nһc Ĉài) ÿXәi vua nѭӟc ҩy là Nһc Ông Non (Nһc Nӝn). Non

chҥy sang cҫu cӭu, chúa sai danh tѭӟng Dѭѫng Lâm hҫu (NguyӉn Dѭѫng Lâm) làm Thӕng

suҩt, Tham mѭu Diên Thái hҫu (NguyӉn Diên) làm HiӋp lý Biên vө, Văn Sùng làm Thӏ chiӃn

ÿem binh ÿi ÿánh. Nһc Ô Ĉài bӓ chҥy bӏ ÿӗng bӑn giӃt chӃt, con thӭ cӫa Nһc là Nһc Thu ra

hàng, Chân Lҥp nhӡ ÿó mӟi yên. NguyӉn Diên vì chinh chiӃn vҩt vҧ mҳc bӋnh nһng trong lúc

Fҫm quân; kӃ ÿó Văn Sùng cǊng mҳc bӋnh chӃt. Dѭѫng Lâm ÿem viӋc tâu lên, triӅu ÿình truy

Wһng Diên là Câu Kê, Sùng là Cai Hӧp. NguyӉn Diên ÿѭӧc lұp ÿӅn thӡ Diên Công ӣ huyӋn

Phѭӟc An thuӝc tӍnh Biên Hòa, thӡ “Khai qu͙c công th̯n Ch˱ͧng c˯ Diên L͡c h̯u Nguy͍n

Công”. Dѭѫng Lâm dүn quân vӅ a phѭѫng tâu lên xin cho hӑ vào Giҧn Phӕ (biӋt danh xӭ Gia

Ĉӏnh ngày xѭa; có sách phiên là Ĉông phӕ) giao cho hӑ khai phá ÿҩt ÿai ÿӇ ӣ. Vua bèn ra lӋnh

khao ÿãi, chuҭn y cho hӑ giӳ nguyên chӭc hàm, lҥi phong quan tѭӟc, cho Vào Nông Nҥi khai

thác ruӝng ÿҩt làm ăn và phҧi lo hӃt nghƭa vө. Dѭѫng Ngҥn Ĉӏch vào ÿӗn trú ӣ Mӻ Tho; tѭӟng

Cao, Lôi, Liêm, và bӑn hӑ Trҫn (Trҫn Thҳng Tài còn gӑi là Trҫn Thѭӧng Xuyên và Trҫn An

Bình) ÿem binh thuyӅn chҥy vào cӱa biӇn Cҫn Giӡ rӗi lên ÿӗn trú ӣ ÿӏa phѭѫng Bàng Lăng xӭ

Ĉӗng Nai khai phá ÿҩt hoang, lұp chӧ phӕ, thѭѫng mҥi, giao thông vӟi ngѭӡi Tàu, ngѭӡi Nhұt

%ҧn, Tây Dѭѫng, Ĉӗ Bà; thuyӅn buôn tө tұp ÿông ÿҧo. Phong hóa Trung Quӕc tӯ ÿҩy bӗng bӝt

lan khҳp ӣ vùng Giҧn Phӕ.

1684

1.6 Page 6

▲back to top

Ngày tӕt tháng 4 (năm Giáp Tý, niên hiӋu Chính Hòa năm thӭ năm) khӣi công xây dӵng miӃu

Quan ĈӃ/chùa Ông Cù Lao Phӕ (nay là Thҩt Phӫ cә miӃu) - Ngôi chùa Hoa sӟm nhҩt ӣ Nam

Eӝ, ӣ phía Nam Cù Lao Phӕ: “Mi͇u ÿL͏n nguy nga, có ÿ̷p t˱ͫng cao h˯n 1 tr˱ͫng, phía sau là

Quán Quan Âm, ngoài bao t˱ͥng g̩ch, có con lân b̹ng ÿá ng͛i 4 góc. Mi͇u Quan Ĉ͇ cùng vͣi

+͡i quán Ph˱ͣc Châu ͧ ÿ̯u phía Tây ÿ˱ͥng lͣn và H͡i quán Qu̫ng Ĉông ͧ d˱ͣi phía Ĉông

là 3 cái ÿ͉n lͣn cͯa Cù Lao Ph͙”. Ĉây là sӵ kiӋn ÿánh dҩu sӵ thӏnh ÿҥt cӫa Cù Lao Phӕ, trung

tâm thѭѫng mҥi quӕc tӃ mang tính chҩt ÿô thӏ ÿҫu tiên cӫa Nam bӝ; phӕ xá kiӃn thiӃt vӟi qui

mô mái ngói tѭӡng vôi, lҫu cao quán rӝng, dӑc theo bӡ sông liӅn lҥc tӟi 5 dһm; chia vҥch làm 3

ÿѭӡng phӕ: Ĉѭӡng lӟn lót ÿá trҳng, ÿѭӡng ngang lót ÿá ong, ÿѭӡng phӕ nhӓ lót ÿá xanh, ÿѭӡng

Uӝng bҵng phҷng.

1698

Mùa xuân năm Mұu Dҫn, HiӇn Tông HiӃu Minh Hoàng ÿӃ (chúa NguyӉn Phѭӟc Châu) sai

Thӕng suҩt Chѭӣng cѫ LӉ Thành hҫu NguyӉn Hӳu Cҧnh (Kính) ÿi kinh lѭӧc, lҩy ÿҩt Nông Nҥi

ÿһt làm phӫ Gia Ĉӏnh: lұp xӭ Ĉӗng Nai làm huyӋn Phѭӟc Long, dӵng dinh Trҩn Biên; lұp xӭ

Sài Gòn làm huyӋn Tân Bình, dӵng dinh Phiên Trҩn. Mӛi dinh ÿһt chӭc Lѭu Thӫ, Cai Bҥ và Ký

/өc ÿӇ quҧn trӏ; Nha thuӝc có hai ty Xá Lҥi ÿӇ làm viӋc; quân binh thì có cѫ ÿӝi thuyӅn thӫy bӝ

tinh binh và thuӝc binh ÿӇ hӝ vӋ.

Ĉҩt ÿai mӣ rӝng hѫn ngàn dһm, dân sӕ hѫn 40.000 hӝ, chiêu mӝ nhӳng lѭu dân tӯ châu Bӕ

chánh trӣ vô Nam ÿӃn ӣ khҳp nѫi; ÿһt ra phѭӡng, ҩp, xã, thôn, chia cҳt ÿӏa phұn; mӑi ngѭӡi

phân chiӃm ruӝng ÿҩt; chuҭn ÿӏnh thuӃ ÿinh, thuӃ ÿLӅn và lұp hӝ tӏch ÿinh ÿLӅn. Tӯ ÿó, con

cháu ngѭӡi Tàu ӣ Trҩn Biên thì lұp thành xã Thanh Hà, ӣ nѫi Phiên Trҩn thì lұp xã Minh

+ѭѫng, rӗi ghép vào sә hӝ tӏch.

Tháng 2, chúa NguyӉn sai Cai cѫ thӫy quân là NguyӉn Hӳu Khánh và NguyӉn Cӱu Vân giӳ

các cӱa biӇn.

Tháng 10, NguyӉn Hӳu Khánh làm Lѭu thӫ dinh Trҩn Biên.

1699

Mùa Thu năm Kӹ Mão, tra bҳt ÿҥo Hòa-Lang (tӭc ÿҥo Công giáo): Phàm nhӳng ngѭӡi

thuӝc vӅ dân nѭӟc ta thì bҳt bӓ ÿҥo trӣ lҥi ngѭӡi thѭӡng và lҩy nhӳng chӛ nhà tu ÿҥo làm nhà

thѭӡng dân ӣ; còn ngѭӡi Tây Dѭѫng thì ÿXәi hӑ vӅ nѭӟc.

1699 – 1700

Mùa Thu năm Kӹ Mão (1699), vua nѭӟc Chân Lҥp là Nһc Thu làm phҧn, trҩn thӫ Doanh

Châu (Vƭnh Long) là Trҫn Thѭӧng Xuyên tâu vӅ, chúa lҥi sai NguyӉn Hӳu Cҧnh làm Thӕng

suҩt, Cai bҥ Phҥm Cҭm Long làm Tham mѭu, Lѭu thӫ Trҩn Biên NguyӉn Hӳu Khánh làm Tiên

phong lãnh quân 2 dinh Bình Khang và Trҩn Biên cùng 7 thuyӅn thuӝc dinh Quҧng Nam cùng

Wѭӟng sƭ Long Môn ÿi ÿánh dҽp. Mùa Xuân năm Canh Thìn (1700) bày trұn ӣ Rҥch Giá, ÿҳp

OǊy Hoa Phong, sai ngѭӡi dò xem tình hình thӵc hѭ rӗi chia ÿѭӡng tiӃn ÿánh bӭc lǊy Nam

Vang và Bích Ĉôi. Nһc Thu ra ÿón ÿánh, NguyӉn Hӳu Cҧnh mһc giáp trө ÿӭng ӣ mǊi thuyӅn

ÿӕc thúc các quân ÿánh gҩp. Nһc Thu bӓ chҥy, Nһc Yêm ra hàng. Hӳu Cҧnh vào thành vӛ vӅ

chiêu an dân chúng. KӃ Nһc Thu cǊng tӟi quân dinh xin hàng, Hӳu Cҧnh lҩy lòng thành thӵc vӛ

YӅ yên ӫi, bҧo Nһc Thu vӅ La Bích chiêu tұp lѭu dân. NguyӉn Hӳu Cҧnh kéo quân vӅ Cù lao

Cây Sao (Cù lao Ông Chѭӣng) ÿѭa tin thҳng trұn báo vӅ. Gһp lúc mѭa to gió lӟn, gò Lau Vôi

(gò ÿҩt có nhiӅu lau, có phҩn trҳng nhѭ vôi: Lau Vôi, ÿӑc “Lau Dôi”) trѭӟc cù lao lӥ ÿә. Tөc

truyӅn: Ĉêm ҩy NguyӉn Hӳu Cҧnh nҵm mѫ thҩy thҫn bҧo: “T˱ͣng quân nên v͉ cho sͣm, ÿóng

ͧ ÿây lâu không có lͫi”. Hӳu Cҧnh cѭӡi nói: “S͙ m͏nh là do trͥi, ÿâu ph̫i do ÿ̭t này”. Khi

WӍnh dұy, ông thҩy trong ngѭӡi rҩt mӓi mӋt. ĈӃn tӃt Ĉoan Ngӑ, Hӳu Cҧnh gѭӧng bӋnh cùng các

1.7 Page 7

▲back to top

Wѭӟng ăn tiӋc, chӧt thә ra mӝt cөc máu bèn lҩy tay che ÿi, không cho mӑi ngѭӡi biӃt ÿӇ yên

lòng quân. KӃ bӋnh nһng thêm, than rҵng: “Ta muӕn noi chí cha ông ra sӭc báo nѭӟc, song sӕ

trӡi có hҥn, há sӭc ngѭӡi mà làm ÿѭӧc ÿâu !” bèn dүn quân vӅ tӟi Rҥch Gҫm thì chӃt, năm ҩy

51 tuәi. Chúa nghe tin rҩt thѭѫng tiӃc, tһng là Hi͏p tán công th̯n Ĉ̿c ti͇n Ch˱ͧng dinh, thͭy

là Trung C̯n, ban cho vàng lөa ÿӇ hұu táng. Ngѭӡi Chân Lҥp lұp ÿӅn thӡ ông ӣ ÿҫu bãi Nam

Vang và ӣ cù lao chӛ ông dӯng quân, còn chӛ ông ÿi qua tҥi ÿҥo Ĉông Khҭu, ngѭӡi ta ÿӅu nhӟ

ѫn ÿӭc nên lұp ÿӅn thӡ; nhân ÿó gӑi tên cù lao ÿó là cù lao Ông LӉ, sông ҩy là sông Ông LӉ vì

Wѭӟc cӫa NguyӉn Hӳu Cҧnh là LӉ Tài hҫu nên gӑi nhѭ vұy. Ӣ chӛ quàn quan tài tҥi cù lao Ĉҥi

Phӕ thuӝc Trҩn Biên cǊng lұp ÿӅn thӡ. Nѫi nào cǊng hiӇn hiӋn linh ӭng (ĈNLTTB).

1700

Tháng 7, bҳt ÿҫu ÿӏnh sҳc cӡ cho thuyӅn vұn tҧi; ra lӋnh cho thuyӅn các hҥt chӣ thuӃ, mӛi hҥt

có sҳc cӡ riêng: Thăng Hoa thì cӡ vàng, ĈLӋn Bàn cӡ xanh, Quҧng Ngãi cӡ ÿӓ, Qui Ninh cӡ

trên ÿӓ dѭӟi trҳng, Phú Yên cӡ trên trҳng dѭӟi ÿen, còn Bình Khang, Diên Ninh, Bình Thuұn,

Gia Ĉӏnh thì cӡ trên xanh dѭӟi ÿӓ. ViӋc ÿӏnh sҳc cӡ cho thuyӅn vұn tҧi chӣ thuӃ này ÿã chӍ ra

viӋc thu thuӃ ӣ xӭ Gia Ĉӏnh ÿã thӕng thuӝc vào lӅ luұt chung ӣ Ĉàng Trong cӫa hӑ NguyӉn.

1702

Mùa Thu, năm HiӇn Tông Hoàng ÿӃ thӭ 11 (1702), bӑn hҧi phӍ là Tô - lӧi già - thi ngѭӡi Man

An - liӋt (English: ngѭӡi Anh), năm ngѭӡi xѭng là năm ban cùng ÿӗng bӑn 200 tên ÿem thuyӅn

ÿӃn chiӃm ÿҧo Côn Lôn, kӃt trҥi sách, hàng hóa châu báu chҩt nhѭ núi, bӕn mһt ÿӅu có bӕ trí

súng ÿҥi bác. Côn Lôn lúc bҩy giӡ thuӝc vӅ dinh Trҩn Biên. Trҩn thӫ dinh Trҩn Biên ÿѭѫng

thӡi là Trѭѫng Phѭӟc Phan ÿem viӋc ҩy tâu vӅ, chúa sai Phan tìm kӃ diӋt bӑn ҩy. Phan chiêu

Pӝ 15 ngѭӡi Ĉӗ Bà (Java) bí mұt giҧ tӟi ÿҫu hàng chúng, rӗi nhân ÿêm tӕi phóng hӓa ÿӕt chӃt

nhҩt ban, nhӏ ban, bҳt sӕng ÿѭӧc ngǊ ban; còn hai tên tam ban và tӭ ban ra biӇn chҥy trӕn. Phan

ÿѭӧc tin báo lұp tӭc sai binh thuyӅn ra Côn Lôn thu hӃt vàng lөa lҩy ÿѭӧc ÿem nӝp, ÿѭӧc chúa

trӑng thѭӣng. Ĉây là tr̵n ÿánh th̷ng quân xâm l˱ͫc ph˱˯ng Tây ÿ̯u tiên trong l͓ch s͵.

1708

Mùa Thu năm Mұu Tý, năm HiӇn Tông Hoàng ÿӃ thӭ 17 (1708), Mҥc Cӱu cùng bӑn thuӝc hҥ

là Trѭѫng Cҫu, Lý Xá ÿem ngӑc lөa tӟi cӱa KhuyӃt dâng biӇu xѭng thҫn, xin làm Hà Tiên

trѭӣng; chúa NguyӉn Phѭӟc Châu sҳc cho làm ÿҩt phө thuӝc, gӑi là trҩn Hà Tiên, phong cho

0һc Cӱu làm Tәng binh, ban cho ҩn thө. Cӱu vӅ trҩn xây thành quách, dӵng doanh trҥi, xӃp

ÿһt liêu thuӝc, ÿһt nhiӅu quán khách ÿӇ ÿón tiӃp hiӅn tài, dân chúng ÿӃn Hà Tiên lұp nghiӋp

ngày càng ÿông ÿҧo; ÿҩt Hà Tiên trӣ thành mӝt ÿô hӝi nhӓ ӣ Gia Ĉӏnh. Mҥc Cӱu có vӧ là

NguyӉn thӏ Lүm, ngѭӡi xӭ Ĉӗng Môn, Trҩn Biên.

- Tháng giêng, chúa NguyӉn Phѭӟc Châu sai quan làm duyӋt tuyӇn lӟn tӯ Thuұn Hóa ÿӃn

Gia Ĉӏnh, tҩt cҧ 13 trѭӡng duyӋt tuyӇn.

- Tháng 7, Ác man ӣ LǊ bá, Bà Rӏa và bӑn man Nam Bàn quҩy rӕi cѭӟp bóc dân ӣ biên thùy.

Chúa NguyӉn sai Câu Kê ӣ Quҧng Nam dinh là Hòa Ĉӭc (không rõ hӑ) ÿem quân bҧn dinh ÿi

ÿánh dҽp.

1710

Chúa NguyӉn Phѭӟc Châu ban biӇn sҳc tӭ cho chùa Vҥn An ӣ thôn Phѭӟc An, huyӋn Phѭӟc

An (nay thuӝc Bà Rӏa): Giӳa khҳc 5 chӳ “S̷c tͱ V̩n An t͹”; bên phҧi khҳc 8 chӳ “9ƭnh

Th̩nh, lͭc niên th̭t nguy͏t, cát nh̵t”; bên trái khҳc 8 chӳ: “Qu͙c chͯ Thiên túng ÿ̩o nhân

ng͹ ÿ͉”.

1711

1.8 Page 8

▲back to top

Tháng 8 âm lӏch, chúa NguyӉn lӋnh cho chia ruӝng ÿҩt, bãi tô thuӃ lao dӏch trong 3 năm cho

dân phiêu tán ӣ hai dinh Trҩn Biên và Phiên Trҩn ÿӇ dân әn ÿӏnh sҧn xuҩt và thiӃt lұp thôn

phѭӡng (BNLS 332)

- Chúa NguyӉn Phѭӟc Châu sai Tѭӟng thҫn lҥi ty Thuҫn Ĉӭc sang Chân Lҥp chiêu tұp nhӳng

dân xiêu tán cӫa ta. Bҩy giӡ hӑ ÿã dҫn dҫn trӣ vӅ. Phó tѭӟng Trҩn Biên dinh là NguyӉn Cӱu

Vân thѭӡng bҳt hӑ làm viӋc riêng, nhiӅu ngѭӡi sinh oán. Chúa quӣ trách: “Khanh là mӝt

Wѭӟng, chӃ ngӵ mӝt phѭѫng, sao không nghƭ lҩy sӵ vӛ vӅ làm trӑng mà chӍ mѭu lӧi cho mình ?

Nhӳng dân xiêu tán kia mӟi vӅ, thҩt sӣ ÿã lâu, nay lҥi sai bҳt quҩy nhiӉu thì hӑ chӏu sao nӛi ?”,

Oҥi ra lӋnh cho hai dinh Trҩn Biên và Phiên Trҩn rҵng: Phàm dân lѭu tán mӟi trӣ vӅ thì chia

ruӝng ÿҩt ÿӇ thiӃt lұp thôn phѭӡng, tha các thӭ binh ÿao, tô thuӃ trong 3 năm, do ÿó dân ÿӅu

yên nghiӋp làm ăn.

- Tháng 10, Nһc Thâm tӯ Xiêm vӅ cùng Ӕc nha Cao La Hâm mѭu hҥi Nһc Yêm. Nһc

Yêm sai ngѭӡi Ai Lao là Nһc Xuy-bӗn-bӝt chҥy qua hai dinh Trҩn Biên và Phiên Trҩn xin quân

Fӭu viӋn. Phó tѭӟng NguyӉn Cӱu Vân và Tәng binh Trҫn Thѭӧng Xuyên ÿem viӋc báo lên.

Chúa cho thѭ trҧ lӡi: “Nһc Yêm theo mӋnh xѭng thҫn nên phҧi yên cӱ dung nҥp. Nhѭng Nһc

Thâm là con Nһc Thu, mà Nһc Thu không bӓ triӅu cӕng, sao nӥ ÿem quân ÿánh ÿѭӧc. Bӑn

khanh nên xét kӻ tình hình bên giһc mà tùy cѫ ӭng biӃn, khiӃn cho Nһc Thâm bӓ mӕi thù oán

mà Nһc Yêm cǊng ÿѭӧc bҧo toàn. Ĉó là thѭӧng sách !”

1714

1һc Thâm lҥi phát binh vây Nһc Yêm. Nһc Yêm ít binh cҫu viӋn hai dinh Phiên Trҩn và Trҩn

Biên. Thѭӧng Xuyên làm Ĉô ÿӕc Phiên Trҩn ÿem quân tӟi ÿóng Sài Gòn, Phó tѭӟng Trҩn Biên

NguyӉn Cӱu Phú ra quân ÿóng ӣ Soài Rҥp, thӫy quân thì ÿóng ӣ Mӻ Tho làm thanh viӋn tӯ xa,

Uӗi sai ngѭӡi mang thѭ vӅ tâu. Chúa trҧ lӡi: “ViӋc ngoài biên cѭѫng ӫy thác cho cҧ hai khanh,

phҧi xét nên ÿánh giӳ thӃ nào cho phù hӧp ÿӇ cõi xa yên әn”. Trҫn Thѭӧng Xuyên và NguyӉn

&ӱu Phú bèn ÿem quân hӝi quân vӟi Nһc Yêm, vây Nһc Thâm ӣ thành La Bích. Nһc Thu - cha

1һc Thâm, dâng thѭ chӏu tӝi xin lұp vua mӟi ÿӇ giӳ nѭӟc. Chúa NguyӉn cho rҵng viӋc lұp vua

Pӟi hãy ÿӇ ÿó rӗi hãy bàn sau.

1715

Tháng giêng, Nһc Thâm ӣ thành La Bích phóng lӱa ÿӕt nhà trong thành, rӗi ra cӱa Nam

trӕn ÿi. Nһc Thu cǊng trӕn ÿi. Trҫn Thѭӧng Xuyên và NguyӉn Cӱu Phú ÿӕc quân vào thành,

thu hӃt các ÿӗ khí giӟi. Nһc Thu nhѭӡng ngôi cho Nһc Yêm.

Tháng 2, Nһc Thâm dүn quân Xiêm ÿánh cѭӟp Hà Tiên. Mҥc Cӱu không phòng bӏ nên phҧi

chҥy vӅ Luӕng Cày. Nһc Thâm cѭӟp hӃt cӫa cҧi ÿem ÿi.

Tháng 4, Nѭӟc Tiêm phát binh giúp Nһc Thâm. Trҫn Thѭӧng Xuyên và NguyӉn Cӱu

Phú thҩy binh lӵc cӫa Nһc Yêm yӃu kém bèn ban cho hӃt tҩt cҧ vұt dөng, khí giӟi ÿã thu ÿѭӧc ӣ

La Bích trѭӟc ÿó. KӃ Trҫn Thѭӧng Xuyên chӃt. Ngѭӡi Trҩn Biên nhӟ công lao lұp ÿӅn thӡ. VӅ

sau, ngѭӡi Minh Hѭѫng ӣ Gia Ĉӏnh cǊng lұp Tr̯n T˱ͣng quân tͳ ÿӇ thӡ Trҫn Thѭӧng Xuyên

(Nay dҩu tích còn ӣ Phú Nghƭa Hӝi quán, quұn 5, TP. HCM)

Chúa NguyӉn Phѭӟc Châu sai dinh Trҩn Biên lұp Văn miӃu, giao cho Trҩn thӫ NguyӉn Phan

Long, Ký lөc Phҥm Khánh Ĉӭc lӵa chӛ ÿҩt xây dӵng miӃu ӣ ÿӏa phұn hai thôn Bình Thành và

Tân Lҥi, huyӋn Phѭӟc Chánh: ÿҵng trѭӟc kӅ sông Phѭӟc (sông Ĉӗng Nai), ÿҵng sau gӕi núi

Long Sѫn.

Tháng 11, triӋu Phó tѭӟng dinh Trҩn Biên là NguyӉn Cӱu Phú vӅ kinh; lҩy Phó tѭӟng NguyӉn

&ӱu Triêm làm Lѭu thӫ dinh Trҩn Biên.

1.9 Page 9

▲back to top

NguyӉn Cӱu Triêm, con trѭӣng cӫa NguyӉn Cӱu Vân, ÿѭӧc thăng làm Lѭu thӫ dinh Trҩn Biên.

1ăm 1731, Triêm làm Giám quân cùng Trѭѫng Phѭӟc Vƭnh, Trҫn Ĉҥi Ĉӏnh ÿánh giһc Lào

phҥm biên cҧnh. Triêm ӣ trong quân, giһc sӧ nhѭ cӑp. Chúa nghe ÿѭӧc, lҩy Triêm làm Thӕng

binh dinh Trҩn Biên.

1717

Mùa Thu năm Tân Mão, HiӇn Tông thӭ 20 (1917), NguyӉn Cӱu Vân (nguyên chӭc

Chính thӕng Cai cѫ, thӕng lƭnh quân thӫy bӝ Gia Ĉӏnh ÿánh bӑn giһc Xiêm ӣ Rҥch Gҫm rӗi

ÿѭa quân vӅ khҭn ÿҩt ӣ VǊng Gù/Long An ngày nay, ÿào thông sông VǊng Gù và Mӻ Tho)

ÿѭӧc thăng làm Phó tѭӟng dinh Trҩn Biên. Vân thѭӡng bҳt dân trong ÿӏa hҥt phөc dӏch riêng.

ChuyӋn tӟi tai triӅu ÿình, chúa xuӕng chӍ quӣ trách. Tӯ ÿó, Vân cҧi hӕi chuyên chú lo viӋc ích

Qѭӟc lӧi dân; phàm lѭu dân trӣ vӅ, Vân ÿӅu chia cҩp ruӝng ÿҩt, lұp ra thôn phѭӡng, dân ÿѭӧc

yên nghiӋp. Vân vào buәi ÿҫu ӣ Trҩn Biên, khoҧng sau 1717, có dӵng chùa ӣ phía Nam sông

Phѭӟc Long (tӭc sông Ĉӗng Nai); chùa ҩy là chùa Hӝ Quӕc (tӭc chùa 6̷c tͱ H͡ qu͙c t͹) hiӋn

còn ӣ phѭӡng Bӱu Hòa, thành phӕ Biên Hòa..

1725

Chúa NguyӉn Phѭӟc Châu mҩt, con NguyӉn Phѭӟc Trú lên thay.

1726

Chúa NguyӉn Phѭӟc Trú phong cho Mҥc Thiên Tӭ (tӵ Sƭ Lân) trҩn Hà Tiên là Ĉô Ĉӕc Tôn

Ĉӭc Hҫu kӃ lұp theo cha là Mҥc Cӱu, Tәng binh trҩn Hà Tiên.

1728

Ngày 19/10 Tә sѭ Nguyên ThiӅu - Thӑ Tông, hiӋu Hóan Bích viên tӏch ӣ chùa Quӕc Ân (HuӃ)

(4[1]).

1729

0ӗng 8 tháng 4, chúa NguyӉn Phѭӟc Trú làm bài văn bia tháp và ban Thөy hiӋu cho Tә sѭ

Nguyên ThiӅu là “Hҥnh Ĉoan thiӅn sѭ”. Chѭa rõ lý do nào, Hòa thѭӧng Minh Vұt – Nhӭt Tri

(? – #1786) lұp tháp thӡ ThiӅn sѭ Nguyên ThiӅu ӣ chùa Kim Cang (Ĉӗng Nai) (5[2]).

1731

Ĉһt 11 thuyӅn Ô tҩt ӣ Gia Ĉӏnh ÿӇ khai thác sѫn. Ĉҩt ӣ các vùng ven rӯng Gia Ĉӏnh (kӇ cҧ

vùng Trҩn Biên) sҧn xuҩt nhiӅu sѫn, bèn mӝ 500 dân, ÿһt làm 11 thuyӅn. Mӛi ngѭӡi quân hҥng

Pӛi năm phҧi nӝp 11 cân sѫn; nhӳng ngѭӡi xiêu dҥt mӟi vӅ và nhӳng ngѭӡi mӟi vào sә ÿinh

thì nӝp mӝt nӱa; ngѭӡi ÿã ÿi lính hay trѭng dөng làm viӋc công khác thì ÿѭӧc miӉn thuӃ. Mӛi

Qăm thu ÿѭӧc 6528 cân sѫn.

1732

NguyӉn Cӱu Triêm ÿѭӧc cӱ làm Thӕng dinh Trҩn Biên.

1733

(1) Tә sѭ Nguyên ThiӅu (1648 – 1728), hӑ Tҥ, quê ӣ Trình Hѭѫng, TriӅu Châu, xuҩt gia năm 19 tuәi ӣ chùa Báo Tӭ. Năm 1777 qua

ViӋt Nam, ӣ phӫ Qui Ninh, dӵng chùa Thұp Tháp – Di Ĉà; sau vào núi Phú Xuân ӣ Thuұn Hóa làm chùa Quӕc Ân, xây tháp Phә

Ĉӗng ... Ông là tә sѭ cӫa Phұt giáo Lâm TӃ Ĉàng Trong.

(2) VӅ sӵ kiӋn tháp tә Nguyên ThiӅu ӣ chùa Kim Cang có 2 giҧ thiӃt khác nhau:

a. Tә Nguyên ThiӅu ÿã khai sѫn chùa Kim Cang ÿӇ hoҵng hóa Phұt pháp ӣ Ĉӗng Nai và viên tӏch ӣ ÿây.

b. Minh Vұt - Nhҩt Tri, ngѭӡi lұp chùa Kim Cang lұp tháp vӑng ÿӇ thӡ thҫy tә cӫa mình là Nguyên ThiӅu.

1.10 Page 10

▲back to top

ThiӅn sѭ Pháp Thông thuӝc phái Tào Ĉӝng, ÿӡi 36, khai sѫn chùa Long Ҭn, (nay thuӝc xã Tân

%ӱu, TP. Biên Hòa)(6[3]).

1734

Tháng 8. Chúa NguyӉn Phѭӟc Trú/Túc Tông HiӃu Minh Hoàng ÿӃ, ban biӇn ngҥch cho

chùa Hӝ Quӕc: “Sҳc tӭ Hӝ Quӕc tӵ” ӣ phía Nam sông Phѭӟc Giang, thuӝc Biên Hòa do Thӕng

suҩt NguyӉn Cӱu Vân dӵng. Chúa nhӟ công cӫa Vân mӟi ÿһt tên chùa ҩy là chùa Hӝ Quӕc và

viӃt biӇn ngҥch ban cho. BiӇn ngҥch ҩy nay vүn còn tҥi chùa, 2 bên có hai dòng chӳ: bên trái

khҳc “Long Ĉͱc tͱ niên, tu͇ thͱ ̬t Mão, tr͕ng ÿông, c͙c ÿáng” (Ngày lành tháng trӑng ÿông

Qăm Ҩt Mão, niên hiӋu Long Ĉӭc thӭ 4); bên phҧi khҳc “Qu͙c chͯ Vân Tuy͉n ÿ̩o nhân ng͹

ÿ͉”.

1737

Hòa thѭӧng LiӉu HuӋ - Tâm Thông (ÿӡi 37 phái Lâm TӃ) khai sѫn chùa Long Hòa (Bà Rӏa).

1738

Chúa NguyӉn Phѭӟc Trú băng, ӣ ngôi ÿѭӧc 13 năm, thӑ 43 tuәi. Hoàng tӱ cҧ NguyӉn

Phѭӟc Khóat lên nӕi ngôi, tѭӟc HiӇu Quӕc Công, tӵ xѭng là Võ vѭѫng, ÿѭӧc truy tôn là HiӃu

9Ǌ vѭѫng, năm 1806 truy tôn HiӃu Võ Hoàng ÿӃ, ÿҥo hiӋu Tӯ TӃ ÿҥo nhân, miӃu hiӋu là ThӃ

Tông.

Tháng 6, ThӃ tông HiӃu Võ Hoàng ÿӃ (NguyӉn Phѭӟc Khoát/Hoҥt) ÿӏnh quan chӃ, cҧi

ÿәi sҳc phөc, ÿәi phong tөc trong dân gian ÿӅu theo lӕi mӟi, cho khác vӟi tұp tөc vӕn có tӯ Bҳc

Hà. Theo Gia Ĉ͓nh Thành thông chí thì ӣ Gia Ĉӏnh, có ngѭӡi Tây Dѭѫng (Phú Lãng Sa, Hӗng

Mao, Ma Cao), Cao Miên, Ĉӗ Bà (Java, chӍ chung các tӝc ngѭӡi thuӝc quҫn ÿҧo Nam Dѭѫng)

kiӅu ngө chung lӝn nhѭng y phөc, khí dөng ÿӅu theo quӕc hóa cӫa hӑ. “Duy có ng˱ͥi Vi͏t ta,

noi theo tͭc cǊ Giao Ch͑: Ng˱ͥi quan chͱc thì ÿ͡i khăn cao s˯n, m̿c áo phi phong, mang giày

bì ÿà; h̩ng thͱ sƭ thì bͣi tóc, ÿi chân tr̯n; con trai, con gái ÿ͉u m̿c áo v̷n tay, bâu th̻ng,

may khít hai nách; không có qu̯n. Con trai dùng m͡t mi͇ng v̫i bu͡c tͳ sau l˱ng th̻ng ÿ͇n

G˱ͣi háng, quanh lên rún g͕i là cái kh͙, con gái có ng˱ͥi không m̿c váy, ÿ͡i nón lͣn; hút ÿL͇u

bình, ͧ nhà lͣn, tr̫i chi͇u ng͛i d˱ͣi ÿ̭t, không có bàn gh͇. Năm M̵u Ng͕ (1738), Th͇ tôn

Hi͇u Võ Hoàng ÿ͇ ÿ͓nh l̩i s̷c phͭc, các quan văn võ châm ch˱ͣc theo ch͇ ÿ͡ ÿͥi Hán Ĉ˱ͥng

ÿ͇n Ĉ̩i Minh thì hình thͱc mͣi ch͇ nh˱ pẖm phͭc quan ch͇ ÿͥi nay ÿã ban hành theo h͡i

ÿL͋n, g͛m ÿͯ c̫ văn ch̭t. Còn y phͭc, gia th̭t, khí dͭng cͯa hàng sƭ thͱ ÿ̩i l˱ͫc nh˱ th͋ ch͇

ÿͥi Minh” (GĈTTC, t̵p H̩, tr 6).

1741

– Chúa NguyӉn Phѭӟc Khoát sai kiӇm tra tiӅn thóc thuӃ và thuӃ muӕi trong ba năm 1738,

1739, 1740 ÿӫ thiӃu nhѭ thӃ nào. Tình hình buәi ÿҫu, tùy ÿҩt mà ÿһt kho, kho ӣ xã nào thì lҩy

xã ҩy mà ÿһt tên, ÿӇ thu chӭa tiӅn thóc và tiӅn sҧn vұt ÿӇ tiӋn cho dân chӣ nӝp: Thuұn Hóa có 7

kho, tӯ Quҧng Nam trӣ vô Nam có 12 kho, ӣ Gia Ĉӏnh có mӝt kho Tân Ĉӏnh. VӅ sau lҥi cho

Uҵng Gia Ĉӏnh (hiӇu là cҧ Nam bӝ) ÿҩt rӝng, lұp 9 khӕ trѭӡng nӝp riêng (Cӱu khӕ trѭӡng biӋt

Qҥp): Qui An, Qui Hóa, Cҧnh Dѭѫng, Thiên Mө, Quҧn Thҧo, Hoàng Lҥp, Tam Lҥch, Bҧ Canh,

Tân Thҥnh. Ӣ vùng Ĉӗng Nai hӗi ÿó, theo Gia Ĉ͓nh thành thông chí (Hҥ, tr 114) thì có 1 kho

ĈLӅn tô “ӣ bӡ phía bҳc sông Hұu Giang (khúc sông Ĉӗng Nai bӑc quanh Cù Lao Phӕ) làm kho

Gӵa theo núi, thuӣ trѭӟc làm chӛ trѭng thu thuӃ khóa trong hҥt. Nay (ÿҫu thӃ kӹ XIX) ÿã cҧi

ÿәi, nӅn cǊ vүn còn” (Ĉӏa ÿLӇm ӣ khu vӵc nay còn lѭu lҥi ÿӏa danh BӃn Ĉò Kho); và 3 thѭѫng

trѭӡng biӋt nҥp là Tân Thҥnh, Cҧnh Dѭѫng và Thiên Mө. Trѭӟc 1775, “ÿһt làm chӛ cho dinh

(6[3]) Chùa khai sѫn năm Quí Sӱu, tӭc có thӇ là 1733 hoһc 1793.

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

Trҩn Biên trѭng thu tô thuӃ ÿӇ vұn tҧi vӅ kinh, ӣ bӡ phía ÿông sông Tam Giang Nhà Bè. Tӯ

1775 bãi bӓ 3 kho này, tô thuӃ nӝp theo Quҧn thҧo công khӕ ÿӇ cho tiӋn viӋc chuyӇn vұn, cҩp

phát quân lѭѫng".

– ThiӅn sѭ Ĉҥi Ngҥn khai sѫn chùa Hӝi Khánh (Thӫ Dҫu Mӝt)

– Năm sinh ThiӅn sѭ ThiӋt Thoҥi - Tánh Tѭӡng (1741 - 1817), ÿӋ tӱ cӫa Hòa thѭӧng

Minh Vұt - Nhҩt Tri (trө trì chùa Kim Cang/Biên Hòa). Sau thӡi gian tu hӑc ӣ ÿây, ThiӋt Thoҥi

- Tánh Tѭӡng ÿã vân du hoҵng hóa ÿây ÿó và dӯng chân ӣ làng Linh ChiӇu (Thӫ Ĉӭc), ÿã khai

Vѫn chùa Huê Nghiêm. Ông ÿã ÿào tҥo ÿѭӧc nhiӅu ÿӋ tӱ xuҩt sҳc ÿóng góp lӟn cho sӵ phát

triӇn cӫa Phұt giáo vùng Sài Gòn - BӃn Nghé.

1744

Chúa NguyӉn Phúc Khoát ÿúc ҩn Quӕc Vѭѫng, lên ngôi vua ӣ phӫ chính Phú Xuân.

Trong văn thѭ vүn dùng niên hiӋu vua Lê, nhѭng vӟi các nѭӟc thҫn phөc thì xѭng là Thiên

Yѭѫng. Chúa ra lӋnh bҳt ÿҫu ÿәi y phөc cӫa dân, qui ÿӏnh lҥi triӅu phөc.

NguyӉn Ĉăng Cҭn/NguyӉn Cѭ Cҭn ÿѭӧc cӱ làm Cai bҥ, giӳ quyӅn ký lөc dinh Trҩn

Biên. NguyӉn Ĉăng Cҭn là con cӫa NguyӉn Ĉăng ĈӋ, anh cӫa NguyӉn Cѭ Trinh, tính ngang

tàng không chӏu câu thúc, thích võ nghӋ. Năm 1712 nhӡ ҩm thө ÿѭӧc làm Văn chӭc ViӋn, vì

nhà nghèo lҩy tiӅn công nên bӏ bãi chӭc vӅ nhà; 1749 ÿѭӧc khôi phөc làm Văn chӭc, kӃ ÿәi làm

Cai bҥ giӳ quyӅn Ký lөc Trҩn Biên. Gia Ĉ͓nh thành thông chí lҥi chép Cѭ Cҭn làm “Khâm sai

Cai ÿ͡i &̱n Th̵n h̯u Nguy͍n C˱ C̱n” ÿã bӏ chӃt trong trұn chӕng trҧ bӑn tһc ÿҧng Lý Văn

Quang năm 1747 ӣ Biên Hòa. Tin vӅ triӅu ÿình truy tһng Cҭn là Ĉ̩i lý t͹ khanh, thөy Trung

Ngh͓; dân chúng cǊng ÿã dӵng ÿӅn thӡ ӣ Trҩn Biên ÿӇ thӡ Cҭn. (Nay dҩu tích chѭa truy xét

ÿѭӧc cө thӇ là ÿâu, còn hay mҩt.)

1746

Chúa NguyӉn ÿúc tiӅn kӁm trҳng, lѭu thông tiӋn lӧi. Sau ÿó lҥi ÿúc tiӅn pha kӁm xanh

Jӑi là tiӅn “Thiên Minh thông b̫o” vành mӓng, không ÿѭӧc ѭa nên giá hàng tăng cao.

'ѭѫng Bao Lai và DiӋp Mã Lăng cҫm ÿҫu cuӝc nәi dұy cӫa ngѭӡi Chàm ӣ Thuұn Thành

(Thuұn Hҧi). Lѭu thӫ Trҩn Biên là NguyӉn Cѭѫng ÿem quân ÿánh dҽp, giӃt ÿѭӧc Bao Lai và

Mã Lăng.

1747

Tháng Giêng năm Ĉinh Mão, ÿӡi vua ThӃ Tông HiӃu Võ Hoàng ÿӃ, có bӑn thѭѫng

khách ngѭӡi Phѭӟc KiӃn (Trung Hoa) là Lý Văn Quang ÿӃn ngө ӣ Ĉҥi Phӕ (Cù Lao Phӕ / xã

HiӋp Hòa, TP. Biên Hòa). Thҩy cҧnh trí thái bình, không dùng võ nghӋ, bèn bí mұt kӃt hӧp bè

ÿҧng hѫn 300 ngѭӡi tӵ xѭng là “Ĉông Phӕ Ĉҥi vѭѫng”, dùng Hà Huy làm quân sѭ, Tҥ Tam

làm Tҧ Ĉô ÿӕc, Tҥ Trí làm Hӳu Ĉô ÿӕc, mѭu toan ÿánh úp lҩy dinh Trҩn Biên, nhѭng chӍ sӧ có

Khâm sai Cai ÿӝi Cҭn Thұn hҫu là NguyӉn Cѭ Cҭn (ĈNTLTB chép là NguyӉn Ĉăng Cҭn),

ngѭӡi có võ nghӋ cao cѭӡng nên chúng bàn mѭu trѭӟc tiên phҧi giӃt ÿѭӧc Cҭn thì sӵ viӋc sӁ dӉ

nhѭ trӣ bàn tay. Nhân ngày khánh tiӃt Nguyên ÿán, bӑn Lý Văn Quang cho ÿһt phөc binh trong

phӕ, cho 50 tên gan dҥ sӱa soҥn y phөc theo kiӇu ngày xuân, ÿem lӉ ÿӃn mӯng tuәi tҥi dinh Cҭn

Thұn hҫu, rӗi nhân lúc vô tình chúng rút ÿRҧn ÿao trong tay áo chém Cҭn Thұn hҫu bӏ thѭѫng.

&ҭn Thұn hҫu vӑt chҥy lҩy ÿѭӧc ngӑn ÿao trên giá, quay lҥi chém ÿѭӧc 5, 6 tên. Chúng rút lui,

Uӗi lҥi ào vô trong trҥi quân ÿRҥt ÿѭӧc cây thѭѫng, quay lҥi hiӋp chiӃn. Lúc ҩy Cҭn Thұn hҫu ÿã

Eӏ trӑng thѭѫng ÿXӕi sӭc, kéo ÿao ÿӏnh bѭӟc giұt lùi, không ngӡ cán ÿao mҳc vào cây rào khiӃn

ông vҩp ngã, liӅn bӏ quân giһc ÿâm chӃt. Sau ÿó, thuӝc hҥ cӫa Cҭn Thұn hҫu liӅn ÿӃn tiӃp ӭng.

Quân giһc chҥy vӅ tө tұp bên kia cҫu ÿӇ chӕng cӵ.

2.2 Page 12

▲back to top

Quan Lѭu thӫ Cѭӡng Oai hҫu NguyӉn Cѭӡng ÿem binh thӫy bӝ dàn ӣ bӡ phía Bҳc, ÿӕt

phá cҫu ván ÿӇ cӭ thӫ, không dám tiӃn ÿánh, rӗi ÿѭa hӏch báo cáo cho Cai cѫ Ĉҥi Thҳng hҫu

7ӕng Phѭӟc Ĉҥi ӣ ÿҥo Mӛi Xuy (Hѭng Phѭӟc) hiӋp binh ÿánh dҽp; bҳt ÿѭӧc bӑn Lý Văn

Quang và bӑn cӯ khôi 57 tên ÿem giam vào ngөc. Năm 1756, nhân có bӑn thuӝc hҥ cӫa Tәng

ÿӕc Mân ChiӃt (Trung Quӕc) thuyӅn bӏ gió dҥt ÿӃn nѭӟc ta trӣ vӅ xӭ, bèn gӣi bӑn tһc ÿҧng Lý

9ăn Quang 16 tên (trӯ bӑn bӏ thѭѫng và chӃt) giҧi vӅ tӍnh Mân, trình quan Tәng ÿӕc ӣ ÿó xӱ

chém.

1748

NguyӉn Hӳu Doãn, giӳ quyӅn ĈLӅu khiӇn Gia Ĉӏnh thҩy ÿѭӡng bӝ mӟi mӣ, hӗi ҩy chѭa

thông suӕt ÿi lҥi khó khăn, viӋc báo tin ӣ biên giӟi cǊng bҩt tiӋn nên cho ngҳm ÿo ÿӏa thӃ,

chăng dây phóng lҥi ÿѭӡng cho thҷng tӯ Cҫu Sѫn (nay thuӝc quұn Bình Thҥnh TP. HCM) ÿӃn

+ѭng Phѭӟc (huyӋn Phѭӟc An, Trҩn Biên - tӭc vùng Bà Rӏa bây giӡ), tùy chӛ ÿһt trҥm, gӑi là

ÿѭӡng Thiên lý, gһp sông lӟn thì sai dân sӣ tҥi lұp ra bӃn ÿò, cho miӉn thuӃ má giao dӏch. Quân

dân tӯ ÿó ÿi lҥi ÿӅu tiӋn.

1749

ThiӅn sѭ Tә Ҩn - Mұt Hoҵng (1735 - 1835) quê ӣ Phù Cát, phӫ Qui Nhѫn (Bình Ĉӏnh)

vào tu hӑc ӣ chùa Ĉҥi Giác (Cù Lao Phӕ). Năm 1773, Mұt Hoҵng thӑ giӟi cө túc vӟi Hòa

thѭӧng Phұt Ý - Linh Nhҥc ӣ chùa Tӯ Ân (ӣ làng Tân Khai, huyӋn Tân Bình, dinh Phiên Trҩn

(nay thuӝc quұn 3 TP. Hӗ Chí Minh); sau ÿѭӧc Hòa thѭӧng Linh Nhҥc cӱ làm trө trì chùa Ĉҥi

Giác. Năm 1804, Gia Long ban chӍ cung thӍnh Mұt Hoҵng vӅ kinh ÿô sҳc phong làm tăng cang

và trө trì chùa Thiên Mө.

1755

NguyӉn Cѭ Trinh làm tham mѭu ÿLӅu khiӇn tѭӟng sƭ năm dinh (Bình Khang, Bình

Thuұn, Trҩn Biên, Phiên Trҩn, Long Hӗ) cùng vӟi ThiӋn Chính làm Thӕng suҩt tiӃn ÿánh Chân

/ҥp, bҧo vӋ ngѭӡi Côn - Man (1753 - 1754). Trong tӡ tâu năm 1755, NguyӉn Cѭ Trinh ÿã cho

biӃt tình hình tәng quát vӅ vùng Trҩn Biên vào giӳa thӃ kӹ XVIII nhѭ sau: “1ăm x˱a mͧ phͯ

Gia Ĉ͓nh cǊng tr˱ͣc mͧ ͧ H˱ng Ph˱ͣc (M͟i Xuy/Bà R͓a), k͇ tͣi Ĉ͛ng Nai ÿ͋ ti͏n h͡i tͭ dân

quân ÿ̯y ÿͯ, r͛i sau mͣi ḽy Sài Gòn. Nay ÿ̭t cǊ, tͳ H˱ng Ph˱ͣc tͣi Sài Gòn ch͑ có hai ngày

ÿ˱ͥng mà dân ͧ ch˱a yên, quân giͷ ch˱a kh̷p”.

1761

Ĉһng Ĉҥi Ĉӝ làm Ký lөc Quҧng Nam ÿѭӧc ÿLӅu vào làm Ký lөc Trҩn Biên. Ĉҥi Ĉӝ

ngѭӡi huyӋn Phong Ĉăng thuӝc tӍnh Quҧng Bình, thi ÿұu Hѭѫng tiӃn ÿѭӧc bә làm Văn chӭc;

Qăm 1748 ÿѭӧc thăng làm Ký lөc Bình Khang; 1761 làm Ký lөc Quҧng Nam, rӗi Ký lөc Trҩn

Biên. Thӡi ҩy có hai viên Cai ÿӝi hҫu cұn ra Trҩn Biên bҳt ca nhi cho chúa NguyӉn, cұy thӃ

khinh ngѭӡi, làm nhiӅu ÿӅu bұy bҥ. Ĉҥi Ĉӝ sai căng ra ÿánh chӃt, rӗi treo ӣ cӱa chӧ, tӵ mình

Pһc áo ngҳn, ÿeo gông nhӓ vӅ kinh chӏu tӝi. Chúa tha tӝi, thăng làm Tuҫn phӫ Gia Ĉӏnh và

chuҭn cho ÿi tuҫn khҳp 5 phӫ (tӭc 5 phӫ ngoài phӫ Gia Ĉӏnh: Quҧng Ngãi, Qui Nhѫn, Phú Yên,

Bình Khang, Bình Thuұn), ÿѭӧc quyӅn thăng giáng quan lҥi.

1741

Mùa ÿông năm Tân Mão, Nһc Thâm tӯ nѭӟc Tiêm vӅ mѭu hҥi Nһc Yêm. Yêm sai ngѭӡi

chҥy báo vӟi Trҩn Biên, Phiên Trҩn xin quân cӭu viӋn. Trҫn Thѭӧng Xuyên và Phó tѭӟng

NguyӉn Cӱu Vân ÿem chuyӋn tâu lên, chúa ban thѭ cho bӑn Vân và Xuyên ra lӋnh tùy nghi

phӫ dө ÿӇ yên biên giӟi. Bӑn Vân theo ÿó tuyên bӕ biӇu thӏ ý tӕt cӫa triӅu ÿình, ngѭӡi Chân

/ҥp ÿӅu mӃn phөc, tình hình biên cҧnh nhӡ ÿó mà yên bình.

2.3 Page 13

▲back to top

1748

Ĉһt ÿѭӡng trҥm ӣ Gia Ĉӏnh.

1765

Tháng Giêng Ҩt Dұu, chúa NguyӉn Phúc Khoát mҩt, con là NguyӉn Phúc Thuҫn 12 tuәi

lên thay. Trѭѫng Phѭӟc Loan làm Quӕc phó ӣ Ĉàng Trong, chuyên quyӅn, bҥo ngѭӧc, thâu tóm

công viӋc triӅu chính trong tay.

1769

Tháng Giêng năm Kӹ Sӱu, chúa NguyӉn mӟi lên ngôi, lӋnh cho ÿӏa phѭѫng làm bҧng

tính các thӭ thuӃ khóa, lұp thành sә tâu lên. Hàng năm sӕ thuӃ thu ӣ Thuұn Hóa là 3.533.356

thăng thóc, 63.655 thăng gҥo và 153.600 quan tiӅn. Tӯ Quҧng Nam ÿӃn Gia Ĉӏnh là 6.048.626

thăng thóc, 782.000 thăng gҥo và 241.900 quan tiӅn. Ngoài ra, các thӭ thuӃ nguӗn, tҩn, ÿҫm,

ao, tuҫn ty, chӧ, ÿò mӛi năm thu tiӅn vào hѫn 76.400 quan, vàng 148 lҥng, bҥc 1450 lҥng. Tӯ

Quҧng Nam trӣ vӅ Nam chiӃm 6 phҫn, Thuұn hóa chiӃm 4 phҫn. Các loҥi nhѭ lөa, nhiӉu, vҧi

trҳng, ngà voi, sӯng tê, sáp ong, dҫu nѭӟc, dҫu thѫm, ÿѭӡng cát, mұt mía, mұt ong, song, mây

Qѭӟc, ÿXӕc trám, ÿèn sáp thì không kӇ trong sӕ này.

1770

'ұt sƭ ӣ Thuұn Hóa là Ngô ThӃ Lân nhân viӋc giá thóc ӣ Gia Ĉӏnh tăng vӑt, dân chúng

ÿói kém dâng sӟ bàn vӅ viӋc tiӅn tӋ, ÿҥi thӇ phê bình viӋc dùng tiӅn kӁm và ÿӅ xuҩt viӋc lұp

Pӛi phӫ mӝt kho thѭӡng bình: “hӉ thóc rӁ thì theo giá mua vào, thóc ÿҳt thì theo giá bán ra.

Nhѭ thӃ thì giá thóc không ÿӃn nӛi rҿ quá ÿӇ hҥi cho nhà nông mà cǊng không ÿӃn nӛi ÿҳt quá

ÿӇ lӧi cho bӑn phú thѭѫng, rӗi sau dҫn dҫn sӁ sӱa ÿәi cái tӋ tiӅn kӁm. ThӃ là vұt giá sӁ ÿѭӧc

bình әn”. Sӟ dâng lên nhѭng không ÿѭӧc trҧ lӡi. Sau Ngô ThӃ Lân theo Tây Sѫn.

1771

NguyӉn Nhҥc cùng hai anh em là NguyӉn HuӋ và NguyӉn Lӳ tұp hӑp dân chúng khӣi

nghƭa, lұp ÿӗn trҥi ӣ ҩp Tây Sѫn Thѭӧng (Kontum) và Tây Sѫn Hҥ (Bình Ĉӏnh). Nghƭa quân

nêu danh nghƭa ÿánh ÿә quyӅn thҫn Trѭѫng Phѭӟc Loan, lұp Hoàng tôn NguyӉn Phúc Dѭѫng.

Nhân dân hѭӣng ӭng ngày càng ÿông.

1773

Tháng 8 âl, quân Tây Sѫn ÿánh hҥ thành Qui Nhѫn và tiӃn công liên tiӃp các phӫ Quҧng

Ngҧi, Diên Khánh, Bình Khang, Bình Thuұn.

1774

Tháng 3 âm lӏch, Trҩn thӫ Long Hӗ là Tӕng Phѭӟc HiӋp, Cai bҥ NguyӉn Khoa Thuyên

chӍ huy quân NguyӉn ÿánh lui quân Tây Sѫn chiӃm lҥi Bình Thuұn, Diên Khánh, Bình Khang.

Phҥm vi hoҥt ÿӝng cӫa Tây Sѫn bҩy giӡ rӝng gҫn mӝt nӱa Ĉàng Trong ngăn cҳt khu vӵc cai trӏ

Fӫa hӑ NguyӉn ra hai ÿҫu.

Tháng Chҥp, quân Trӏnh chiӃm Phú Xuân. Chúa NguyӉn Phѭӟc Thuҫn mang gia quyӃn

chҥy vào Quҧng Nam.

1775

Tháng Giêng âm lӏch, Phúc Thuҫn phong Phúc Dѭѫng làm Ĉông cung, ӣ lҥi cùng mӝt sӕ

Wѭӟng hoҥt ÿӝng ӣ Cu Ĉê (Quҧng Nam), còn mình chҥy vào Gia Ĉӏnh. Phúc Dѭѫng sau bӏ Lý

Tài bҳt ÿѭa vӅ cho NguyӉn Nhҥc ӣ Hӝi An.

2.4 Page 14

▲back to top

Tháng 7 âm lӏch, NguyӉn HuӋ ÿánh úp Phú Yên. Quân NguyӉn Ánh thua to. Lý Tài ÿѭӧc

Tây Sѫn trao quyӅn trҩn thӫ Phú Yên, nhѭng Lý Tài phҧn bӝi Tây Sѫn ÿem thành Phú Yên

hàng NguyӉn.

1776

Cuӕi năm 1775, Lý Tài làm phҧn Tây Sѫn vӅ hàng tѭӟng NguyӉn là Tӕng Phѭӟc HiӋp ӣ

Phú Yên. ĈӃn giӳa năm 1776, Tӕng Phѭӟc HiӋp ÿem theo Lý Tài, kéo quân tӯ Bình Khang vӅ

Fӭu viӋn cho DuӋ Tông NguyӉn Phѭӟc Thuҫn ӣ Sài Gòn. Lúc bҩy giӡ quân Ĉông Sѫn (ngө ý

ÿӕi nghӏch vӟi Tây Sѫn) do Ĉӛ Thành Nhѫn chiêu mӝ ÿѭӧc ӣ Ba Giӗng, gӗm 3000 ngѭӡi ÿã

ÿánh bҥi NguyӉn Lӳ. KӃ ÿó, Tӕng Phѭӟc HiӋp chӃt, Ĉӛ Thành Nhѫn khinh Lý Tài là hàng

Wѭӟng, gӑi Lý Tài là ÿӗ chó lӧn không thӇ dùng ÿѭӧc, nên Lý Tài căm giұn ÿem quân bҧn bӝ

Fӫa mình là ÿӝi quân Hòa Nghƭa chiӃm cӭ vùng thѭӧng lѭu Khe Lӗ (suӕi Lӗ Ӗ) thuӝc tәng An

Thӫy, huyӋn Bình An, Trҩn Biên ÿӃn vùng núi Chiêu Thái (Châu Thӟi) ӣ huyӋn Phѭӟc Chánh

thuӝc Trҩn Biên làm phҧn. Lý Tài tө tұp thêm ngѭӡi Hoa trong vùng sung vào ÿӝi ngǊ ÿѭӧc

8000 ngѭӡi, chia quân theo 4 sҳc cӡ: Lý HiӅn tѭӟng quân lãnh cӡ vàng; Vѭѫng Nam tѭӟng

quân lãnh cӡ trҳng; Lâm Tân tѭӟng quân lãnh cӡ hӗng; Trҫn Hә tѭӟng quân lãnh cӡ màu lam.

Lý Tài còn mӝ bҳt ngѭӡi Minh Hѭѫng / Thanh Hà cùng bӑn côn ÿӗ vô lҥi lҩy hiӋu là Trung ÿҥo

quân, chiӃm huyӋn Bình An hoành hành cѭӟp phá, bҳt ÿѭӧc ngѭӡi thì chúng mә bөng ăn gan,

ăn cҧ thӏt, dӳ tӧn thái quá không ÿâu sánh bҵng.

Tháng 8, tѭӟng quân Ĉông Sѫn Ĉӛ Thành Nhѫn cùng 5 tѭӟng cӫa mình là Ĉӛ Hoàng,

Ĉӛ Kӷ, Ĉӛ Bӕ, Ĉӛ Nhѫn ÿem quân ÿӃn ÿánh. Bӑn Lý Tài rút vӅ nѭѫng cұy thӃ hiӇm yӃu cӫa

núi Châu Thӟi. Binh Hòa Nghƭa dùng mác nhӑn 8 thѭӟc, lѭӥi mác nhѭ cái dao cá, dùng chém

và ÿâm ÿӅu ÿѭӧc cҧ; lҥi dùng dao lá bài, súng bҳn chim làm món sӣ trѭӡng. Khi ra trұn lҥi cӝt

giҩy kim ngân, chӍ tiӅn vào cә ÿӇ biӇu thӏ là phҧi chӃt. Còn binh Ĉông Sѫn lҩy NgǊ Nhan liӋu

(?) bôi mһt cҫm cây ÿXӕc dҫu rái và cây sào, cӝt dây mây có gai vào chót sào thҧ thòng xuӕng

nhѭ ÿuôi chim trƭ, lҥi dùng phӕc ÿao và ÿRҧn ÿao làm chiӃn kӻ sӣ trѭӡng. Hai bên giao chiӃn ӣ

chӧ Bình Tiên. Quân Hòa Nghƭa trá bҥi dө quân Ĉông Sѫn ÿӃn núi Châu Thӟi, phөc binh sҹn ӣ

Fҫu Tân Bҧn, nәi dұy ÿánh giӃt, binh tѭӟng Ĉông Sѫn tӱ thѭѫng không kӇ xiӃt. Bӑn Ĉӛ Hoàng

chҥy lui vô Sài Gòn. Quân Hòa Nghƭa kéo ÿӃn ÿóng ӣ chӧ Băng Bӝt toan tính kӃ ÿánh úp Phiên

Trҩn. Kӏp khi ÿó Ĉông cung NguyӉn Phѭӟc Dѭѫng vào Gia Ĉӏnh, xin DuӋ Tông NguyӉn

Phѭӟc Thuҫn sai NguyӉn Danh Khoáng ÿӃn dө Lý Tài, nhѭng Lý Tài ngӡ vӵc giӳ Khoáng

trong quân, kéo hӃt quân bҧn bӝ vӅ Sài Gòn ÿѭa xa giá DuӋ Tông ÿi lánh, rѭӟc vӅ Du MiӋt

(Thӫ Dҫøu Mӝt); rӗi sau lҥi vӅ Sài Gòn, hӝi các quan tҥi chùa Kim Chѭѫng: DuӋ Tông nhѭӡng

ngôi cho Ĉông cung NguyӉn Phѭӟc Dѭѫng. Dѭѫng xѭng là Tân Chính vѭѫng, tôn DuӋ Tông

NguyӉn Phѭӟc Thuҫn làm Thái Thѭӧng Vѭѫng; kӃ thăng Tôn Thҩt Chí làm ThiӃu phó, Tôn

Thҩt Xuân làm Chѭӣng cѫ, Lý Tài làm Bҧo giá Ĉҥi tѭӟng quân, Tӕng Phѭӟc Ĉҥm làm Giám

quân, Trҫn Văn Hòa làm Tham mѭu nӝi ÿLӋn.

1ӝi bӝ phe NguyӉn lӫng cӫng, phe Ĉông Sѫn và Hòa Nghƭa phân liӋt thành thù ÿӏch. Hai

chúa bҩt lӵc, dân chúng Trҩn Biên, Sài Gòn ÿiêu ÿӭng.

Ngày 8-2, NguyӉn Lӳ ÿem thӫy binh vào Gia Ĉӏnh, ÿánh chiӃm Sài Gòn và 3 dinh Trҩn

Biên, Phiên Trҩn, Long Hӗ. NguyӉn Phúc Thuҫn bӓ chҥy. NguyӉn Lӳ lҩy 200 thuyӅn lѭѫng

ÿѭa vӅ Qui Nhѫn.

Tháng 5, NguyӉn Lӳ bҩt ngӡ ÿánh vô Gia Ĉӏnh. Chѭӣng cѫ Hӵu Ĉӭc hҫu Tӕng Phѭӟc

+ӵu chӍ ÿem mӝt sӕ quan binh bҧo vӋ NguyӉn Phѭӟc Thuҫn chҥy qua Trҩn Biên dinh, ÿóng ӣ

Ĉӗng Tràm (7[4]) rӗi chiêu mӝ binh cҫn vѭѫng ÿӇ tiêu trӯ quân ÿӏch. Vұy nên Thҥch HuyӅn Cai

(1) Ĉҥi Nam thӵc lөc: I, 256: ÿӃn dinh Trҩn Biên, “dӯng chân ӣ Ĉӗng Lam, nay là Hҧi Ĉӝng”

2.5 Page 15

▲back to top

ÿӝi Phѭѫng Danh hҫu Ĉӛ Thành Nhѫn ÿem 3000 binh cӫa bӑn hә tѭӟng là NguyӉn HuǤnh

Ĉӭc, Trҫn Búa, Ĉӛ Vàng, Ĉӛ Tai, Võ Nhàn, Ĉӛ Bҧng thuӝc Nghƭa Lӳ Ĉông Sѫn – xѭng là

Ĉông Sѫn Thѭӧng tѭӟng quân, chһt cây, vác sào, bôi áo, vӁ mһt rӗi tӯ Ba Giӗng cuӗn cuӝn kéo

vào thành Gia Ĉӏnh. NguyӉn Lӳ rút vӅ Qui Nhѫn.

– Lê Quí Ĉôn viӃt Phͯ biên t̩p lͭc, trong ÿó cho biӃt: Ӣ hai huyӋn Tân Bình và Phѭӟc

Long “gieo mӝt hӝc thóc thì gһt ÿѭӧc 100 hӝc”. Thóc ӣ Gia Ĉӏnh rҩt rҿ: “1 quan tiӅn mua ÿѭӧc

16 ÿҩu thóc”.

– Hòa thѭӧng Thành Nhҥc - Ҭn Sѫn, thiӅn sѭ khai sѫn chùa Châu Thӟi viên tӏch. ĈӋ tӱ

Oұp tháp ӣ gҫn chùa ÿӇ thӡ. Tөc truyӅn, Hòa thѭӧng Thành Nhҥc hay xuӕng BӃn Ngӵa sông

Ĉӗng Nai ÿӇ tҳm nên sau này, các ÿӋ tӱ lұp thêm chùa Long ThiӅn (nay thuӝc xã Bӱu

Hòa/TP.Biên Hòa); sau khi tháp trên núi hѭ, ÿӋ tӱ lҥi dӵng tháp vӑng ӣ chùa Long ThiӅn ÿӇ

thӡ. Hòa thѭӧng Thành Nhҥc - Ҭn Sѫn là Tә cӫa các thiӅn sѭ trө trì tҥi các chùa trong vùng:

Long ThiӅn, Phѭӟc Tѭӡng (Thӫ Ĉӭc), Long Hѭng, HiӇn Lâm (Hóc Ông Che ӣ Hóa An)...

1777

Tháng 3 năm Ĉinh Dұu, NguyӉn HuӋ ÿem quân thӫy bӝ vào ÿánh Gia Ĉӏnh. Tân Chính

Yѭѫng lѭu Lý Tài giӳ Sài Gòn, rӗi tӵ ÿem quân tiӃn ÿóng ӣ Trҩn Biên. NguyӉn Cӱu Tuҩn theo

Tân Chính vѭѫng ÿѭӧc vѭѫng trao chӭc Nӝi tҧ Chѭӣng cѫ Phó tiӃt chӃ, lãnh quân ÿóng ӣ sông

Ký (Long Thành) cùng quân Tôn Thҩt Xuân ÿóng ӣ Hѭng Phѭӟc (Bà Rӏa) (8[5]), quân NguyӉn

Ĉҥi Lӳ ÿóng ӣ núi Bà Vҧi (Thӏ Vҧi) (9[6]). Bӝ binh Tây Sѫn ngҫm theo ÿѭӡng thѭӧng ÿҥo ÿánh

vào: Tuҩn và Ĉҥi Lӳ ÿӅu tӱ trұn. NguyӉn Cӱu Ĉàm (con NguyӉn Cӱu Vân) theo hӝ giá cǊng tӱ

trұn cùng Tuҩn ӣ trұn sông Ký. Lý Tài ӣ Sài Gòn chӕng không lҥi thӫy quân. Tân Chánh vѭѫng

Kӑp các tѭӟng bàn, Tham Tán NguyӉn Ĉăng Trѭѫng cho rҵng quân Tây Sѫn nhiӅu mà binh cӫa

NguyӉn ít khó mà ÿӕi ÿӏch nên phҧi rút vӅ Sài Gòn ÿӇ tính kӃ sách chiӃn thӫ. Tân Chánh vѭѫng

nghe theo: lѭu Chѭӣng cѫ Tӕng Phѭӟc Lѭѫng ÿóng giӳ Trҩn Biên rӗi rút vӅ Sài Gòn. Cuӝc

chiӃn diӉn ra ác liӋt, Tân Chánh vѭѫng, Thái Thѭӧng vѭѫng chҥy vӅ Ba Giӗng, Vƭnh Long,

Long Xuyên. Cuӕi cùng cҧ hai ÿӅu bӏ quân Tây Sѫn bҳt, giӃt chӃt. Lҩy xong Gia Ĉӏnh, NguyӉn

HuӋ và NguyӉn Lӳ ÿӇ Tәng ÿӕc Châu ӣ lҥi trҩn thӫ, rӗi ÿem quân vӅ Qui Nhѫn (tháng 10-

1777).

Tháng 10 âm lӏch, quân NguyӉn tұp hӧp ÿánh chiӃm Sa Ĉéc.

Tháng 11 âm lӏch, quân NguyӉn chiӃm Vƭnh Long.

Tháng 12 âm lӏch, quân NguyӉn chiӃm Sài Gòn.

1778

Tháng Giêng âm lӏch, NguyӉn Nhҥc lên ngôi Hoàng ÿӃ, lҩy niên hiӋu là Thái Ĉӭc, ÿәi thành

Ĉӗ Bàn làm thành Hoàng ÿӃ. NguyӉn Nhҥc phong NguyӉn Lӳ làm TiӃt chӃ, NguyӉn HuӋ làm

Long Nhѭѫng tѭӟng quân.

Tháng 2 âm lӏch, NguyӉn Nhҥc cho quân theo 2 hѭӟng thӫy bӝ ÿánh vào Biên Hòa - Gia Ĉӏnh,

nhѭng không thҳng lӧi, cҧ hai rút vӅ Qui Nhѫn. Tây Sѫn ÿã mҩt Gia Ĉӏnh, lҥi mҩt thêm Bình

Thuұn.

1779

Tháng 10 năm Kӹ Hӧi, ÿӡi ThӃ tә Cao Hoàng ÿӃ năm thӭ hai, cho hӑa ÿӏa ÿӗ, cҳt xén

(1) Xuân: con cӫa chúa NguyӉn Phѭӟc Khóat, cҫm quân giӳ Quang Nam bӏ Tây Sѫn ÿánh bҥi bӓ chҥy vào MǊi Né (Bình Thuұn) gһp

NguyӉn Phѭӟc Dѭѫng thì cùng vào Gia Ĉӏnh. DuӋ vѭѫng NguyӉn Phѭӟc Thuҫn gһp ÿѭӧc cҧ mӯng, lұp tӭc giao cho chӭc Chѭӣng cѫ

sai giӳ ÿӗn Hѭng Phѭӟc.

(2) Ĉӗn này chѭa có quân bҧn hӝ cӫa Cai cѫ Tӕng Phѭӟc Hoà ÿóng giӳ.

2.6 Page 16

▲back to top

ÿӏnh giӟi 3 dinh Trҩn Biên (Coi huyӋn Phѭӟc Long; huyӋn này chia 4 tәng: Tân Chánh, Bình

An, Long Thành, Phѭӟc An), Phiên Trҩn và Long Hӗ cho liên lҥc vӟi nhau; lҥi lҩy ÿӏa bӝ 3

dinh tӑa lҥc xӭ Mӻ Tho ÿһt làm Trѭӡng Ĉӗn dinh, lұp lӷ sӣ ӣ Giӗng Cai YӃn. (Theo Gia Ĉ͓nh

Thành thông chí, t̵p Trung, tr.17): “Ĉ͓a ph˱˯ng Nông N̩i, nguyên x˱a có nhi͉u ao ch̹m,

Uͳng rú. Khi ÿ̯u thi͇t l̵p 3 dinh, m͡ dân ÿ͇n ͧ, pháp ch͇ còn khoan dung, gi̫n d͓; có ÿ̭t ͧ

Tr̭n Biên mà ki͇n tr˱ng làm ÿ̭t ͧ Phiên Tr̭n, nh˱ v̵y cǊng tùy theo dân nguy͏n không có

ràng bu͡c chi c̫, c͙t y͇u khi͇n dân mͧ ÿ̭t, kẖn hoang cho thành ÿL͉n, l̵p làm thôn xã mà

thôi. L̩i có ÿ̭t hi͏n còn bùn c͗ mà tr˱ng làm s˯n ÿL͉n, ho̿c ÿ̭t gò ÿ͙ng mà tr˱ng làm ru͡ng

F͗ cǊng có ph̯n nhi͉u; còn nh˱ sào, m̳u, kho̫nh, sͧ tùy theo mi͏ng khai mà ÿăng vào b͡ chͱ

không h̩ th˱ͣc ÿo khám, phân b͝ ÿ̻ng h̩ng t͙t x̭u; còn thu͇ l͏ nhi͉u ít không chͳng và cái

K͡c (ÿ͛ ÿong l˱ͥng) lͣn nh͗ cǊng tùy nguyên l͏ sͧ thu͡c ph͗ng theo ÿó mà làm không có ÿ͛ng

nhau m͡t m͹c. Ĉ̿t 9 kh͙ tr˱ͥng bi͏t n̩p (các kho Qui An, Qui Hóa, C̫nh D˱˯ng, Thiên Mͭ,

Gi̫n Th̫o, Hoàng L̩p, Tam L̩ch, B̫ Canh, Tân Th̩nh) ÿ͋ thu thu͇. Ĉ͇n ÿây b͗ 9 kh͙ tr˱ͥng

và sai các dinh châm ch˱ͣc l͏ cǊ thu͇ ÿL͉n th͝ mà s͵a l̩i cho có m͹c quân bình, nh˱ng so vͣi

các dinh tr̭n v͉ phía B̷c thì pháp ch͇ ͧ Gia Ĉ͓nh còn khoan h͛ng mà thu͇ cǊng nh́ h˯n.

1780

Tháng Giêng âm lӏch, NguyӉn Ánh xѭng vѭѫng tҥi Sài Gòn, vүn theo niên hiӋu nhà Lê,

dùng ҩn “Ĉ̩i Vi͏t qu͙c Nguy͍n chúa Vƭnh Tr̭n chi b̫o”.

1781

Tháng 3 âm lӏch, NguyӉn Ánh giӃt Ĉӛ Thành Nhѫn; quân Ĉông Sѫn bҩt bình chӕng lҥi.

Tháng 5 âm lӏch, NguyӉn Ánh ÿem quân thӫy bӝ ӣ Gia Ĉӏnh, Bình Thuұn, Nha Trang (gӗm 3

Yҥn quân, 80 chiӃc thuyӅn biӇn, ba chiӃn thuyӅn lӟn và hai tàu kiӇu Châu Âu) tiӃn ra ÿánh quân

Tây Sѫn ӣ Nha Trang. Voi chiӃn cӫa Tây Sѫn ÿánh bҥi bӝ binh cӫa NguyӉn Ánh; thӫy binh

NguyӉn Ánh ӣ Gia Ĉӏnh không dám tiӃn ra nӳa.

1782

Tháng 3, NguyӉn Nhҥc và NguyӉn HuӋ ÿem vài trăm thuyӅn ÿѭa binh vào cӱa Cҫn Giӡ tiӃn

ÿánh Gia Ĉӏnh. NguyӉn Ánh sai Tӕng Phѭӟc Thiêm ÿLӅu bát trұn thӫy binh ӣ sông Ngã Bҧy.

Quân Tây Sѫn ÿánh bҥi quân cӫa Thiêm. Quân NguyӉn Ánh phҧi rút. Mӝt mình Cai cѫ Mҥn

Hòe chӍ huy tàu Tây cӕ sӭc chӕng trҧ. Quân Tây Sѫn ÿә quân bao vây 4 mһt, ném hӓa khí ÿӕt

tàu. Mҥn Hòe bӏ chӃt (Man Hòe/Manuel là ngѭӡi Pháp do Bá Ĉa Lӝc tiӃn cӱ cho NguyӉn Ánh

ÿѭӧc cho giӳ chӭc Khâm sai Cai cѫ, coi ÿӝi Trung Khuông). NguyӉn Ánh nghe tin ÿích thân

ÿӕc binh thuyӅn tiӃp ӭng và ÿөng trұn ӣ sông Ngã Ba (Tam KǤ giang/Nhà Bè) và bӏ thҩt trұn

phҧi thu quân vӅ BӃn Nghé và rút chҥy xuӕng Ba Giӗng ra Phú Quӕc. Công chúa trѭӣng là

Ngӑc Toàn cùng chӗng là Chѭӣng cѫ NguyӉn Hӳu Thөy / Thoҥi ÿem quân giӳ ÿӗn Bình Hóa

(thuӝc tӍnh Biên Hòa). Ĉӗn bӏ Tây Sѫn ÿánh chiӃm. Hӳu Thөy chҥy qua ÿѭӡng Chân Lҥp ÿӇ

Fҫu viӋn Xiêm giúp NguyӉn Ánh bӏ ngѭӡi Chân Lҥp giӃt. Công chúa Ngӑc Toàn ҭn náu ӣ Ba

Phӫ (Biên Hòa) bӏ dò bҳt. Ĉӕc chiӃn Tây Sѫn giҧi công chúa ÿi Sài Gòn. Khi thuyӅn ÿӃn sông

Tam Ĉà, công chúa gieo mình xuӕng sông tӵ tӱ.

Tháng 5 âm lӏch, Hӝ giá Phҥm Ngҥn bӏ quân Hòa Nghƭa (ÿӝi quân ngѭӡi Hoa theo

NguyӉn Ánh) phөc kích giӃt chӃt ӣ cҫu Tham Lѭѫng (Hóc Môn). NguyӉn Nhҥc tӭc giұn mӣ

cuӝc tҩn công vào Vѭӡn Trҫu và cho rҵng quân Hòa Nghƭa toàn là ngѭӡi Hoa nên ra lӋnh tàn

sát ngѭӡi Hoa.

NguyӉn Nhҥc và NguyӉn HuӋ vӅ Qui Nhѫn giao cho Hӝ bӝ Bá và Ĉӛ Nhàn Trұp cùng

3000 quân cѫ giӳ Gia Ĉӏnh.

2.7 Page 17

▲back to top

Tháng 8 âm lӏch, Tѭӟng cӫa NguyӉn Ánh là Châu Văn TiӃp tiӃn ÿánh Gia Ĉӏnh. Hӝ bӝ

Bá và Ĉӛ Nhàn Trұp thua chҥy vӅ Qui Nhѫn. NguyӉn Ánh lҥi quay lҥi Gia Ĉӏnh.

1783

Tháng 7 âm lӏch, Phò mã Tây Sѫn là Trѭѫng Văn Ĉa ÿem thӫy quân truy kích ráo riӃt

khiӃn NguyӉn Ánh phҧi rӡi ÿҩt liӅn chҥy lánh ra ÿҧo Phú Quӕc vӟi ÿám tàn quân hӝ vӋ.

Tháng 8 âm lӏch, NguyӉn HuӋ lҥi vӅ Qui Nhѫn, giao Gia Ĉӏnh cho Trѭѫng Văn Ĉa và

Chѭӣng tiӅn Bҧo trҩn giӳ.

1784

Tháng 2 âm lӏch, NguyӉn Ánh chҥy sang Xiêm cҫu viӋn.

Tháng 6 âm lӏch, NguyӉn Ánh, Châu Văn TiӃp dүn các tѭӟng Xiêm và 5 vҥn quân thӫy bӝ, 300

chiӃn thuyӅn NguyӉn vào Gia Ĉӏnh ÿánh chiӃm Rҥch Giá, Ba Thҳc, Trà Ôn, Mân Thít, Sa Ĉéc.

Tháng 12 âm lӏch, NguyӉn HuӋ ÿem quân vào Gia Ĉӏnh. Quân Xiêm bӏ quân Tây Sѫn ÿánh bҥi

ӣ Rҥch Gҫm - Xoài Mút (Mӻ Tho); chӍ còn vài nghìn tên sӕng sót chҥy trӕn vӅ nѭӟc theo

ÿѭӡng núi. Sau chiӃn thҳng NguyӉn HuӋ lҥi vӅ Qui Nhѫn ÿӇ Ĉô úy Ĉһng Văn Trҩn giӳ Gia

Ĉӏnh.

1786

Hòa thѭӧng Minh Vұt - Nhҩt Tri (không rõ năm sinh) thuӝc thiӅn phái Lâm TӃ, ÿӡi 36, ÿӋ tӱ

Fӫa Tә sѭ Nguyên ThiӅu - Siêu Bҥch, trө trì chùa Kim Cang (Ĉӗng Nai) viên tӏch. Hòa thѭӧng

là mӝt cao tăng tài ÿӭc nәi tiӃng cӫa xӭ Gia Ĉӏnh xѭa, có nhiӅu ÿӋ tӱ xuҩt sҳc nhѭ: 1/ ThiӅn sѭ

ThiӋt Thành – LiӉu Ĉҥt (tӭc Hòa thѭӧng LiӉu Hoa) ÿã tӯng hoҵng hóa ӣ hai ngôi chùa có sӟm

ӣ Gia ÿӏnh là Tӯ Ân và Khҧi Tѭӡng và ông ÿѭӧc mӡi làm tăng cang ӣ chùa Thiên Mө (HuӃ). 2/

ThiӅn sѭ ThiӋt Thoҥi – Tánh Tѭӡng khai sѫn chùa Huê Nghiêm (Thӫ Ĉӭc); 3/ ThiӅn sѭ Phұt

Chí – Ĉӭc Hҥnh khai sѫn chùa Long NhiӉu (Thӫ Ĉӭc)...

1787

Anh em Tây Sѫn bҩt hòa, ÿem quân ÿánh lүn nhau. Ĉô úy Ĉһng Văn Trҩn ӣ Gia Ĉӏnh

ÿem hӃt quân vӅ Qui Nhѫn, ÿӇ Tham ÿӕc Trҫn Tú giӳ Gia Ĉӏnh. Sau ÿó, Nhҥc và HuӋ giҧng

hòa. NguyӉn HuӋ kéo vӅ ÿóng ÿô ӣ Phú Xuân xѭng là Bҳc Bình Vѭѫng giӳ tӯ Quҧng Nam ra

%ҳc. Nhҥc ÿóng ӣ Qui Nhѫn và sai NguyӉn Lӳ vào giӳ Gia Ĉӏnh, xѭng hiӋu là Ĉông Ĉӏnh

Yѭѫng.

Tháng 7, NguyӉn Ánh bí mұt tӯ Xiêm kéo vӅ ÿóng ӣ các hҧi ÿҧo ngoài biӇn Gia Ĉӏnh ÿӇ chiêu

Wұp lӵc lѭӧng chiӃm lҥi Gia Ĉӏnh.

Tháng 9, NguyӉn Ánh kéo quân ÿӃn cӱa Cҫn Giӡ. NguyӉn Lӳ rút quân vӅ Lҥng Phө (Biên

Hòa), ÿҳp lǊy ÿҩt ÿӇ ӣ, giao Thái bҧo Phҥm Văn Tham giӳ Sài Gòn, ÿóng thành giӳ vӳng.

NguyӉn Ánh không sao ÿánh hҥ ÿѭӧc, bèn lұp mѭu ly gián: ViӃt thѭ giҧ lӋnh cӫa NguyӉn Nhҥc

sai Lӳ giӃt Tham. Tham lҫm mѭu ÿem quân kéo cӡ trҳng ÿӃn Lҥng Phө. Lӳ thҩy vұy, tѭӣng

Tham ÿã ÿҫu hàng bèn kéo quân chҥy vӅ Qui Nhѫn, rӗi chӃt. Tham lҥi ÿóng giӳ Sài Gòn.

1788

Tháng 8, NguyӉn Ánh chiӃm lҥi thành Gia Ĉӏnh. Sau ÿó, ÿһt quan công ÿѭӡng ӣ Phiên Trҩn và

Trҩn Biên: lҩy Ký lөc Vƭnh Trҩn là Phҥm Văn Thұn làm Cai bҥ Phiên Trҩn, NguyӉn Doãn

Thӕng làm Ký lөc; cӵu Lѭu thӫ Ĉoàn văn Khoa làm Lѭu thӫ Trҩn Biên, Tham mѭu Trѭѫng

Ĉӭc Khoan làm Ký lөc; phong cho Lê Văn Quân làm Khâm sai Bình tây Ĉô ÿӕc Chѭӣng tiӃn

quân dinh Quұn công, quҧn lãnh tѭӟng sƭ dinh; sai Khâm sai Thӕng nhung Cai cѫ là NguyӉn

9ăn Tính giӳ ÿҥo Ĉӗng Môn.

2.8 Page 18

▲back to top

/ҥi lӋnh cho các tәng, xã, thôn, phѭӡng phàm có dân lұu ngө cѭ và tàn tӕt cӫa quân Tây

6ѫn ÿӅu cho ÿăng hӃt vào sә hӝ, kҿ không có tài sҧn thì làm hҥng cӕ cùng, cho miӉn thӏ nҥp

(nhѭ các món thóc, gҥo, ÿӗng, thiӃc, mây, gӛ, hҥt cau... không phҧi thuӃ chính cung ÿӅu gӑi là

thӏ nҥp), duy lao dӏch thì chӏu nhѭ dân. Còn ngѭӡi Ĉѭӡng (Hoa kiӅu) mӟi hay cǊ ÿӅu do Cai

phӫ làm sә riêng ÿӇ nӝp.

– Lѭu thӫ Trҩn Biên Ĉoàn Văn Khoa nhұn chӭc không bao lâu thì chӃt. Tәng nhung Cai

Fѫ Phҥm Văn NguyӋt làm Lѭu thӫ Trҩn Biên, Ký lөc Trѭѫng Ĉӭc Khoan làm Cai bҥ, Tham

Pѭu NguyӉn Hѭѫng làm Ký lөc.

– Ĉәi cӱa biӇn Cҫn Giӡ thuӝc Trҩn Biên cho vӅ Phiên Trҩn, lҩy khâm sai thuӝc nӝi Cai ÿӝi;

Phan Văn Ĉӗng làm Thӫ ngӵ ÿánh thuӃ các thuyӅn buôn.

– Ĉһt ÿài hiӋu lӱa ӣ các tҩn Cҫn Giӡ, Ĉӗng Tranh, VǊng Tàu, sai NguyӉn Văn Trѭѫng

ÿem thӫy quân ÿi tuҫn các cӱa biӇn.

– Tháng 10, Sai các quân chia ÿi các ÿҥo Ĉӗng Môn, Quang Hóa và Ba Can ÿӇ lҩy gӛ

ván.

– Bҳt ÿҫu ÿһt phӫ binh: các tәng, xã, thôn, phѭӡng ÿӅu phҧi ghi sӕ dân ÿӋ nҥp; kén

nhӳng ÿinh tráng, lҩy mӝt nӱa lұp phӫ binh, kӃt thành thұp và ngǊ ÿӇ phòngviӋc gҩp mà ÿánh

giӳ. Bҳt ÿҫu làm thí ÿLӇm ӣ Phiên An, ÿӃn tháng 11 bҳt ÿҫu kén phӫ binh ӣ dinh Trҩn Biên .

– Tháng 12. Dӵng kho Bӕn dinh trên nӅn cǊ kho Giҧn Thҧo, làm thêm và mӣ rӝng ra ÿӇ

chӭa tô thuӃ cҧ 4 dinh vào ÿó.

1789

– Tháng Giêng. NguyӉn Ánh ÿӏnh lӋ thuӃ cҧng cho thuyӅn buôn Trung Quӕc (thuyӅn Hҧi Nam,

thuyӅn TriӅu Châu, thuyӅn Quҧng Ĉông, thuyӅn Phѭӟc KiӃn, thuyӅn Thѭӧng Hҧi) và ra lӋnh:

“phàm hàng hóa cӫa thuyӅn, nӃu có vұt gì quan hӋ ÿӃn binh dөng nhѭ chì, sҳt, ÿӗng, diêm tiêu,

Oѭu huǤnh thì nӝp cho quan, trҧ tiӅn ÿúng giá, nӃu cùng nhau mua bán riêng thì có tӝi”

– Tháng 2. Ban lӋnh cҩm giӃt trâu vì nhu cҫu sӭc kéo cҫn mà trâu bӏ bӋnh chӃt nhiӅu. Kҿ

nào phҥm cҩm này thì quan xӱ bãi, dân thì xӱ 100 roi và sung dӏch phu.

– Tháng 4. Cҩm thuyӅn buôn nѭӟc ngoài chӣ trӝm vұt cҩm: Thóc, gҥo, kǤ nam, trҫm

Kѭѫng, ngà voi, sӯng tê. Ai dám mua bán riêng các thӭ ҩy xӱ 100 roi và xiӅng sung dӏch phu 3

Qăm, tài sҧn sung công.

– Tháng 5. Cҩm phù thӫy và ÿӗng bóng. Kҿ nào còn phҥm cҩm: Phù thӫy xӱ phҥt 100 roi

và sung phu dӏch 6 tháng; cô ÿӗng xӱ 100 roi và sung giã gҥo 6 tháng. Lҥi lӋnh 4 dinh bӓ

nhӳng nhân viên ӣ hai ty Pháp lөc và Ĉҥo sƭ.

&ҩm con hát không ÿѭӧc ghi lӝn vào sә quân. Các dinh tӯ Chѭӣng quân ÿӃn Cai ÿӝi, nӃu

ai muӕn nuôi con hát thì cho lұp riêng sә “ban chѫi xuân”, thuӃ thân theo nhѭ quân hҥng, sҳc

quҫn áo không ÿѭӧc giӕng nhѭ các quân: Khi có viӋc thì tòng chinh, không viӋc thì hát xѭӟng.

1Ӄu ÿã vào sә quân mà còn ÿi hát xѭӟng, có ngѭӡi tӕ giác thì xӱ 100 roi, xiӅng sung dӏch phu 1

Qăm, quan cai quҧn bӏ phҥt tiӅn 30 quan ÿӇ thѭӣng cho ngѭӡi cáo giác.

– Tháng 6. Ĉһt quan ĈLӅn tuҩn, gӗm 12 ngѭӡi (trong ÿó có Trӏnh Hoài Ĉӭc, Lê Quang Ĉӏnh,

Ngô Tùng Châu, Hoàng Minh Khánh) chia ÿi bӕn dinh Phiên Trҩn, Trҩn Biên, Vƭnh Trҩn, Trҩn

Ĉӏnh ÿӇ khuyên bҧo nông dân, cӭ theo sә ÿinh, phӫ binh cho ÿӃn hҥng cùng cӕ, ÿӅu phҧi cӕ sӭc

làm ruӝng. Ngѭӡi nào không làm ruӝng thì sung thay chân phӫ binh. Ai cày cҩy mà thu hoҥch

cao (ruӝng lҫy ÿѭӧc 100 thúng, ruӝng núi 70 thúng) thì phӫ binh ÿѭӧc miӉn mӝt năm tòng

chinh, dân thì miӉn dao dӏch mӝt năm. Lҥi mӝ dân ngoҥi tӏch làm ÿLӅn tӕt: cҩp cho ruӝng

2.9 Page 19

▲back to top

hoang, trâu cày và nông cө; nӃu ai không ÿӫ vӕn làm ruӝng thì nhà nѭӟc cho vay, sau mùa gһt

thì nӝp thóc trҧ nӧ.

– Tháng 7. Dân cѭ thôn Tân Lұp ӣ Trҩn Biên có nҥn cӑp. Vua ra lӋnh tìm cách bҳt: Ai

Eҳt sӕng thѭӣng 15 quan tiӅn, giӃt thì thѭӣng 10 quan.

– Tháng 8. Sai ÿóng chiӃn thuyӅn lӟn 40 chiӃc, thuyӅn ÿi biӇn hѫn 100 chiӃc, lҥi sai các

nha văn võ cùng các ÿao thӫ thuӝc các dinh Trҩn Biên, Trҩn Ĉӏnh, Vƭnh Trҩn ÿi lҩy ván gӛ vӅ

Qӝp.

– Tháng 11. Sai dinh Trҩn Biên mua ÿѭӡng cát, mӛi năm lҩy 10 vҥn cân làm hҥng. Cӭ sӕ

ÿѭӡng 100 cân thì phát trѭӟc tiӅn công cho 10 quan, ÿӃn ngày nӝp ÿѭӡng cho nhà nѭӟc thì theo

giá chӧ mà cҩp thêm. ViӋc mua ÿѭӡng là nhҵm tích trӳ sҹn ÿӇ ÿәi cho ngѭӡi Tây dѭѫng lҩy

binh khí.

– Tháng 12:

* Ĉҳp bҧo (ÿӗn canh phòng thӫ ÿѭӡng sông) Ĉӗng Môn ӣ Trҩn Biên.

* Ĉӏnh lӋ thuӃ thuyӅn nghӅ cá: Lòng rӝng 6 thѭӟc trӣ lên là hҥng nhҩt, thuӃ 10 quan; 5

thѭӟc trӣ lên là hҥng nhì, thuӃ 7 quan 5 tiӅn; 3 - 4 thѭӟc trӣ lên là hҥng ba, tiӅn thuӃ 5 quan.

* Ĉӏnh lӋnh bҳt trӝm cѭӟp: Trong 2 tháng phҧi bҳt ÿѭӧc bӑn gian giҧi trӏ; quá hҥn ÿó các

quan không bҳt ÿѭӧc thì phҧi ÿӅn cho dân bӏ trӝm cѭӟp.

1790

Tháng 1, 2. Hҥ lӋnh 4 dinh sӱa lҥi sә tiêu bҥ (cǊng gӑi là sә tiêu sai, giӕng nhѭ sә hӝ

Wӏch), ghi ÿӫ hӑ, tên, tuәi, quê quán, các hҥng dân; quan quân ghi riêng ӣ sau sә. Lҥi ra lӋnh cho

nhӳng ngѭӡi Ĉѭӡng (Hoa kiӅu) thuӝc các tӍnh Quҧng Ĉông, Phúc KiӃn, Hҧi Nam, TriӅu Châu,

Thѭӧng Hҧi ngө trong hҥt, mӛi tӍnh ÿһt mӝt ngѭӡi Cai phӫ và mӝt Ký phӫ, rӗi chiӃu theo sә

hiӋn tҥi, hoһc làm binh, hoһc làm dân, làm thành hai sә do Binh bӝ và Hӝ bӝ phê chӳ làm bҵng.

+ѭѫng trѭӣng sӣ tҥi nӃu dám ҭn lұu mӝt ngѭӡi thì ÿánh 100 roi và sung phu dӏch 3 năm.

* Ĉӏnh lӋ cҩm quan quân và dân thӭ ÿánh bҥc: Ai phҥm thì cho Hѭѫng trѭӣng sӣ tҥi bҳt

giҧi trӏ tӝi, cҩp thѭӣng nhѭ thѭӡng lӋ. NӃu dung túng thì Hѭѫng trѭӣng bӏ phҥt ÿánh 50 roi,

sung dӏch phu 6 tháng, lҥi thu 50 quan tiӅn ÿӇ thѭӣng cho ngѭӡi cáo giác.

* LӋnh cho Sai ÿҥo các thӫ Quang Hóa, Ĉӗng Môn, Ba Can, Băng Bӝt nӝp ván gӛ ÿӇ ÿóng

thuyӅn ÿi biӇn.

– Tháng 4:

* Lҩy Khâm sai cai cѫ TiӅn quân Lê Văn Lân giӳ ÿҥo Hѭng Phѭӟc, Cao Văn Cӱu giӳ ÿҥo

Ĉӗng Môn, Ĉһng Văn Trѭng giӳ cӱa biӇn Tҳc Khái, VǊ Văn KӃ giӳ thѭӧng ÿҥo Hѭng Phѭӟc,

Ĉӛ Văn Thӏnh giӳ hai ÿҥo Lý Lê và Xích Lam, Tҥ Văn NhuӋ giӳ ÿҥo VǊng Tàu.

* Ra lӋnh cho quan công ÿѭӡng 4 dinh: Phàm xã thôn trong hҥt, cӭ dân sӕ tӯ 40 ngѭӡi

trӣ lên thì chӑn ÿһt mӝt Xã trѭӣng, hҫu lãnh bҵng thӏ bҵng chӳ son, lҥi cҩp cho mӝt ngѭӡi kinh

phө; nѫi nào không ÿӫ sӕ ҩy thì tҥm cҩp văn bҵng.

* Ra lӋnh thӧ rèn, thӧ súng, thӧ bҥc phàm thuӝc vӅ Nhà ÿӗ thì chia làm 2 phiên, thuӝc vӅ

4 dinh thì chia làm 4 phiên, cӭ mӛi tháng ÿәi phiên mӝt lҫn.

– Tháng 6. Lҩy Chѭӣng cѫ NguyӉn Văn Nghƭa làm chӭc Lѭu thӫ Trҩn Biên vì Lѭu thӫ

Phùng Văn NguyӋt theo Lê Văn Chuân ÿi ÿánh Bình Thuұn.

– Tháng 7. Ra lӋnh cho hai dinh Trҩn Biên và Phiên Trҩn mӝ lұp các nұu biӋt nҥp: nұu dҫu rái,

Pӛi ngѭӡi mӝt năm nӝp 8 vò; nұu dҫu tràm mӛi ngѭӡi nӝp 800 cân; ÿèn sáp lӟn mӛi ngѭӡi nӝp

2.10 Page 20

▲back to top

Pӝt cây dài 4 thѭӟc, hình tròn 1 thѭӟc 2 tҩc, sáp nhӓ 40 cây; nұu mây sҳt, mây nѭӟc, mӛi ngѭӡi

Qӝp 14 ngàn sӧi, mӛi sӧi dài 7 thѭӟc, bӅ ngang 3 phân; nұu lá buông, mӛi ngѭӡi nӝp 4000 lá;

Qұu buӗm lá, mӛi ngѭӡi 80 bó, thuӃ thân nӝp theo lӋ thѭӡng, lao dӏch thì ÿѭӧc miӉn trӯ.

– Tháng 8. Sai các ÿҥo làm sә quân dân trong hҥt, sai các tәng xã thôn phѭӡng 4 dinh lұp

Vә ghi các tăng ni ÿӗng ÿҥo và các chùa chiӅn ÿӇ biӃt rõ nhiӅu ít; và sai biӅn binh các chi hiӋu

và các dinh quân ÿһt ÿӗn ÿӇ canh gác và tuҫn phòng các nѫi hiӇm yӃu ÿӇ ngăn chұn bӑn trӝm

Fѭӟp hay tө tұp ӣ ÿѭӡng sông rҥch.

– Tháng 9. Lҩy Cai bҥ Trҩn Biên là Trѭѫng Ĉӭc Khoan làm Binh bӝ và Hàn lâm viӋn

NgǊ Khҳc Bҥn làm Cai bҥ Trҩn Biên.

– Tháng 10. Bҳt ÿҫu ÿһt phép lұp ÿӗn ÿLӅn; lӋnh cho các ÿӝi túc trӵc và các vӋ thuyӅn dinh

Trung quân ÿi khai hoang làm ruӝng ӣ Vàm Cӓ; lҥi sai các Nha văn võ mӝ ngѭӡi lұp các ÿӝi

Qұu ÿӗn ÿLӅn, hàng năm thu thóc sѭu mӛi ngѭӡi 6 hӝc. Dân thӵc nҥp mӝ ÿѭӧc 10 ngѭӡi trӣ lên

thì cho làm Cai trҥi và rút tên khӓi sә thôn.

* LӋnh cho các tәng, xã, thôn bӕn dinh Phiên Trҩn, Trҩn Biên, Vƭnh Trҩn, Trҩn Ĉӏnh

ÿóng sә tuyӇn bҥ và mӣ ÿӧt duyӋt tuyӇn. Theo lӋ 3 năm là mӝt ÿLӇn nhӓ, 6 năm làm mӝt ÿLӇn

Oӟn: Ghi tên sӕ dân ÿinh ÿӃn tuәi và thҧi nhӳng ngѭӡi tàn tұt già yӃu ra.

– Tháng 11. LӋnh miӉn dao dӏch cho thuӝc binh và dân phө lǊy ӣ các ÿҥo thӫ cӱa biӇn

Eӕn dinh. Dinh Trҩn Biên: ÿҥo thӫ Xích Lam, thuyӅn Kiên nhҩt, ÿӝi Kiên hҧi thuӝc binh, ÿҥo

thӫ Lý Lê, ba thuyӅn Thuұn nhҩt, Thuұn nhӏ, Thuұn tam làm hҧi ÿӝi, thuyӅn Tân nhҩt thuӝc

binh, ÿӝi Hàm ngѭ nhҩt thôn Thanh Chӳ phө lǊy, ÿҥo thӫ cӱa biӇn Tҳc Khái, thôn TӍnh Bәng

phө lǊy; ÿҥo thӫ VǊng Tàu, Gành Rái, ba thuyӅn Thҳng nhҩt, Thҳng nhì, Thҳng tam thuӝc binh.

– Tháng 12:

* Cҩp 5 ngѭӡi tӯ phu coi ÿӅn thӡ Khai quӕc công thҫn NguyӉn Hӳu Cҧnh (ÿӅu ӣ thôn Bình

Kính Ĉông, Biên Hòa); hàng năm cҩp tiӅn kho ÿӇ lo viӋc thӡ tӵ.

* Chia tѭӟng sƭ dinh tiӅn quân ra ba ÿҥo: Khâm sai Tәng nhung Cai cѫ Phùng Văn

NguyӋt coi Trung chi và NguyӉn Văn Lӧi coi TiӅn chi giӳ Bà Rӏa; NguyӉn Văn Tánh coi Hұu

chi giӳ ÿҥo Ĉӗng Môn. Sai Cai cѫ NguyӉn Văn Nhân kén phӫ binh ӣ Trҩn Biên chia bә vào

Kӳu chi dinh trung quân và các chi hiӋu ÿӝi TiӅn quân.

1791

Tháng 2. Sai Tán lý Chiêu ÿi tӯ ÿҫu nguӗn Bà Rӏa cho ÿӃn Ma Li (tên ÿҩt thuӝc tӍnh Bình

Thuұn) hӓi rõ các sách ngѭӡi Ĉe: sách nào thuӝc vӅ ÿao thӫ, sách nào thuӝc vӅ Thuұn Thành

thì ghi lҩy sә ÿinh chӑn ngѭӡi cai quҧn.

– Tháng 4:

* Chѭӣng cѫ HiӋu úy Trung quân dinh làm Lѭu thӫ Trҩn Biên là NguyӉn Văn Nghƭa vì

ӕm miӉn chӭc. Lҩy Cai quҧn Hӳu Thuұn chi là NguyӉn Văn Nhân làm Lѭu thӫ Trҩn Biên,

kiêm quҧn tѭӟng hiӋu Hӳu chi.

* Sai Tán lý TiӅn quân cǊ là Chiêu, Cai cѫ quҧn TiӅn chi là NguyӉn Văn Lӧi, cai cѫ quҧn

+ұu chi là NguyӉn Văn Tánh chӑn ÿҩt Bà Rӏa và Ĉӗng Môn xem nѫi nào có thӇ mӣ ÿӗn ÿLӅn

thì lѭӧng chia quân sӣ bӝ mà cày cҩy, làm lҩy mà ăn.

– Tháng 5. Trӡi không mѭa, giá gҥo tăng vӑt. NguyӉn Ánh khuyӃn khích ngѭӡi Hoa

sang Xiêm và quan dân ÿi các hҥt khác mua thóc gҥo. Lҥi sai dinh thҫn Trҩn Biên cҫu ÿҧo ӣ

9ăn MiӃu và ÿӅn Long Vѭѫng: trӡi bèn mѭa !

– Tháng 10:

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top

* Trӡi hҥn, sai các dinh thҫn ÿӃn các ÿӅn thiêng cҫu ÿҧo.

* Ĉӏnh lӋ lӉ ӣ Văn miӃu và ӣ các miӃu dӵ tӵ ÿLӇn (tӭc ÿѭӧc coi là lӋ thӡ chính thӭc cӫa Nhà

Qѭӟc): Các dinh làm sә kê nhӳng vӏ thҫn trong xã hҥt ÿã ÿѭӧc quӕc tӃ mà dâng lên, sai cӝng

ÿӗng bàn ÿӏnh thӇ lӋ mà thi hành. Văn miӃu mӝt sӣ ӣ Trҩn Biên, mӝt sӣ ӣ Vƭnh Trҩn, mӛi năm

ÿӏnh mùa Xuân và mùa Thu tӃ lӉ, tiӅn lӉ mӛi nѫi 75 quan, sái phu mӛi nѫi 20 ngѭӡi. MiӃu Hӝi

ÿӗng, 3 sӣ: Ӣ Trҩn Biên, Vƭnh Trҩn và Trҩn Ĉӏnh, tӃ xuân thu hai kǤ, tiӅn lӉ ÿӅu 70 quan. Ӣ

Trҩn Biên hai miӃu Chѭӣng dinh LӉ Thành Hҫu và Chѭӣng cѫ Diên Lӝc hҫu thì lӉ chính mӛi

Vӣ tiӅn 10 quan, sái phu mӛi sӣ 5 ngѭӡi; hai miӃu Chѭӣng dinh Ĉҥi Ĉӭc hҫu và Ký lөc kiêm

Cai cѫ Giáp tiӅn lӉ chính ÿán ÿӅu 5 quan, sái phu ÿӅu 3 ngѭӡi.

* Ĉәi ÿҳp thành Ĉӗng Môn. NguyӉn Ánh ÿích thân ÿӃn nѫi xem xét hình thӃ, ӫy cho Cai cѫ

NguyӉn Văn Tánh sӱa ÿҳp lҥi.

– Tháng 11. Sai Tri Ĉӗ gia là Phan Văn Tào, Trӏnh Phúc Thѭӡng, NguyӉn Quang DiӋu

kén chӑn trong 62 ty các cөc tѭӧng lҩy nhӳng ngѭӡi tinh xҧo bә làm các chӭc Cai ÿӝi, Cai

quan, Ty quan, Thӫ hӧp, thӭ bӵc khác nhau. Riêng dinh Trҩn Biên có ty thӧ bҥc, ty thӧ ÿúc, ty

thӧ nhuӝm, ty trѭӡng sҳt, nghӅ trѭӡng sҳt, xã trѭӡng sҳt, phѭӡng trѭӡng sҳt, ty thӧ sҳt.

1792

Tháng Giêng. NguyӉn Ánh ban dө sai Tán lý chiêu và Lѭu thӫ Trѭѫng Văn Giao chӑn nѫi cho

dân chúng tӯ Phú Yên, Khang Thuұn vì chiӃn tranh xiêu tán vào Bà Rӏa, Sài Gòn cѭ trú làm ăn

và chҭn cҩp cho nhӳng ngѭӡi ÿói khát. Lҥi lӋnh sai xét các quan quân Tây Sѫn trӕn vào Nam

buӝc hӑ phҧi trình báo thì cho giӳ chӭc cǊ và nӃu không muӕn thì không ép, cho làm dân.

* NguyӉn Ánh bҳt ÿҫu chiӃn thuұt nhân mùa gió, cho thӫy binh và bӝ binh Bình Thuұn -

Bình Khang tiӃn ra Trung bӝ ÿánh Tây Sѫn.

– Tháng 7. NguyӉn HuӋ chӃt. Con là Quang Toҧn 10 tuәi, lên nӕi ngôi, lҩy niên hiӋu là

&ҧnh Thӏnh.

– Tháng 11. Sai Tҧ quân Khâm sai Ĉӕc chiӃn Cai cѫ là VǊ Công Bҧo và Khâm sai Cai

Fѫ Ĉoàn Văn Trí ÿem quân ÿi bҳt voi ӣ các xӭ Ĉӗng Nai, Bà Rӏa và Hӛn Thӫy ÿӇ nӝp.

1793

– Tháng Giêng. Ký lөc Trҩn Biên là NguyӉn Văn Hѭӟng chӃt. Lҩy Tham tri LӉ bӝ Ngô

Tùng Châu làm Ký lөc Trҩn Biên.

– Tháng 2:

* Khâm sai Tán lý cӫa dinh TiӅn quân là Chiêu chӃt. Hình bӝ NguyӉn Văn Nghӏ ÿѭӧc sai ÿi Bà

5ӏa thay coi bӝ thuӝc, hiӋp cùng Cai cѫ chi Túc Oai là NguyӉn Văn Lӧi quҧn quân dân ÿҥo

+ѭng Phѭӟc và các sách thuӝc man ӣ Phӕ Chăm ÿӇ giӳ các nѫi hiӇm yӃu.

* Ĉӏnh cách thѭӣng ngѭӡi bҳt trӝm cѭӟp: Bҳt cѭӟp thѭӣng 100 quan, bҳt trӝm 50 quan,

Nҿ cҳp thѭӡng thѭӣng 25 quan.

* Lұp Hoàng tӱ Cҧnh (14 tuәi) làm Ĉông cung. Lҩy Hàn lâm viӋn chӃ cao Trӏnh Hoài

Ĉӭc và Lê Quang Ĉӏnh làm Ĉông cung thӏ giҧng.

– Tháng 3. NguyӉn Ánh triӋu tұp Lѭu thӫ Trҩn Biên vӅ và lҩy Chѭӣng cѫ NguyӉn Văn Nghƭa

làm Lѭu thӫ Trҩn Biên.

– Tháng 4. NguyӉn Ánh ÿích thân cҫm quân ÿi ÿánh Qui Nhѫn: liên tiӃp lҩy ÿѭӧc Bình

Khang, Bình Thuұn, Phú Yên, Qui Nhѫn.

3.2 Page 22

▲back to top

– Tháng 9. NguyӉn Nhҥc chӃt. Quang Toҧn phong cho con NguyӉn Nhҥc là NguyӉn Văn

%ҧo làm HiӃu công, cҳt huyӋn Phù Ly cho làm thuӝc ҩp.

1794

6ӱa lҥi Văn miӃu Trҩn Biên vì lâu năm ÿã ÿә nát. LӉ bӝ NguyӉn Hӗng Ĉô (NguyӉn Ĉô) khâm

Pҥng giám ÿӕc viӋc trùng tu: giӳa làm Ĉҥi Thành ÿLӋn và Ĉҥi Thành môn, phía ÿông làm Thҫn

miӃu, phía tây làm Dөc Thánh tӯ; trѭӟc xây tѭӡng ngang, phía Tây có cӱa Kim Thanh, phía

ÿông có cӱa Ngӑc Chҩn, chính giӳa sân trѭӟc dӵng Khuê Văn Các, treo trӕng chuông trên ҩy;

phía tҧ có Sùng Văn ÿѭӡng, phía hӳu có Duy LӉ ÿѭӡng. Chu vi bӕn mһt ngoài xây thành

vuông, mһt tiӅn làm cӱa Văn miӃu, phía tҧ phía hӳu có hai cӱa Nghi môn. Rѭӡng cӝt chҥm trә,

qui chӃ tinh xҧo, ÿӗ thӡ có nhӳng thҫn bài, khám vàng, ve chén và ÿӗ dùng ÿӇ cúng tӃ ÿӅu tinh

khiӃt chӍnh nhã. Thѭӡng năm có hai lӋ tӃ xuân và thu; thay mһt vua, quan Tәng trҩn ÿӃn hành

OӉ, phân hiӃn hai bên là các Trҩn quan, quan Ĉӕc hӑc, còn lҥi ÿӅu ÿӭng làm bӗi tӃ. LӋ ÿһt 50 lӉ

sanh và 50 miӃu phu.

1795

– Tháng 9:

* NguyӉn Ánh sau thӡi gian dài thân chinh ÿôn ÿӕc viӋc ÿánh nhau vӟi Tây Sѫn ӣ Trung

Eӝ, trӣ vӅ Gia Ĉӏnh.

* LӋnh cҩm thuyӅn buôn nѭӟc ngoài thu mua vҧi lөa.

– Tháng 10:

* Thu vҧi trҳng cӫa dân trҥi ÿӗn ÿLӅn nӝp thay thuӃ ÿӇ may áo chiӃn cho quân sƭ: mӛi

ngѭӡi nӝp mӝt tҩm, trӏ giá 2 quan 5 tiӅn, khҩu trӯ tiӃn thuӃ năm Bính Thìn (1796).

* Lҥi ÿӏnh viӋc duyӋt tuyӇn, kiӇm kê ba hҥng tráng, quân, dân cùng nhӳng hҥng lão, tàn tұt,

cùng cӕ và nhӳng ngѭӡi chѭa ÿӃn tuәi và ÿӃn tuәi 17 trӣ lên.

– Tháng 11. Ĉӏnh rõ ÿLӅu lӋ nҩu rѭӧu: mӛi lò nӝp 200 quan tiӅn thuӃ

– Tháng 12. Ĉӏnh lҥi phép thi: KǤ ÿӋ nhҩt gӗm 2 bài kinh nghƭa, truyӋn nghƭa; 2 bài thѫ

Yӏnh sӱ, vӏnh cҧnh; kǤ ÿӋ nhӏ thì văn sӱ, văn tҧ cҧnh, mӛi thӭ ÿӅu 3 bài; kǤ ÿӋ tam: thѫ và phú,

Yӏnh sӱ, vӏnh cҧnh ÿӅu mӝt bài. Ngѭӡi ÿѭӧc ÿӛ chia làm 3 hҥng giáp, ҩt, bính ÿӇ lѭӧng bә quan

chӭc và cho ÿѭӧc miӉn binh dӏch theo thӭ bӵc.

1796

– Tháng Giêng. TriӋu Chѭӣng cѫ ÿang làm Lѭu thӫ Trҩn Biên là NguyӉn Văn Nghƭa vӅ; lҩy

Khâm sai thuӝc nӝi Cai cѫ HiӋu úy Hӳu Chi Trung quân là NguyӉn Văn Nhân làm Lѭu thӫ

Trҩn Biên.

– Tháng 2. Làm duyӋt tuyӇn ӣ 4 dinh Gia Ĉӏnh. Khâm sai thuӝc nӝi Cai cѫ NguyӉn Văn Câu,

/ѭu thӫ Vƭnh Trҩn Hӗ Ĉӭc Vҥn, LӉ bӝ NguyӉn Thái Nguyên, Tҧ Tham tri Binh bӝ Trҫn Phúc

Tri làm quan tuyӇn trѭӡng Trҩn Biên và Phiên Trҩn.

– Tháng 3:

* Mӣ khoa thi lҩy ÿӛ 273 ngѭӡi: 14 ngѭӡi trúng tam trѭӡng, 34 ngѭӡi trúng nhӏ trѭӡng

và 205 trúng tam trѭӡng.

* Ĉӏnh lҥi thuӃ sai dѭ cӫa dân biӋt nҥp: Dân thuӝc ÿӝi ÿӗn ÿLӅn, các nұu sáp ong, các ÿӝi

Qұu sái phu (quét dӑn), tân sài (kiӃm cӫi), các ty nam trӯu (trӯu ta), quang lăng (lƭnh láng), hҳc

Oăng (lƭnh ÿen) mӛi ngѭӡi ÿӅu nӝp 3 quan mӛi năm (tӭc chiө thuӃ cao hѫn lӋ cǊ).

3.3 Page 23

▲back to top

* Bӕn dinh Gia Ĉӏnh nhiӅu trӝm cѭӟp, NguyӉn Ánh ra lӋnh cho các dinh thҫn phái quân

ÿi xét bҳt ÿӇ vãn hӗi trұt tӵ.

– Tháng 9. Ĉһt mua ÿѭӡng cát ӣ Trҩn Biên: Cӭ 100 cân ÿѭӡng giá 9 quan. Dө các quan

công ÿѭӡng rҵng: “Ĉ˱ͥng cát dùng ÿ͋ ÿ͝i mua binh khí, ÿang c̯n, không b̷t s̫n xṷt không

ÿ˱ͫc, cho nên ph̫i phát v͙n tr˱ͣc ÿ͋ tr˱ng mua. Th͇ là công t˱ ÿ͉u lͫi, không ph̫i vét lͫi cͯa

dân mà làm lͫi cho nhà n˱ͣc ÿâu. Ph̫i thông dͭ cho các h͡ làm ÿ˱ͥng bi͇t”.

– Tháng 10. Kén thêm quân ӣ ba huyӋn Phѭӟc Long, Tân Bình và KiӃn An bә sung vào

tiӅn chi Túc Uy dinh Tiên phong và bӕn chi Trung, TiӅn, Hӳu, Hұu dinh Hӳu quân. Dân sӕ

Wәng Phѭӟc An, huyӋn Phѭӟc Long là 581 ngѭӡi, ÿLӇm thêm 170 ngѭӡi; dân sӕ tәng Long

Thành là 476 ngѭӡi ÿLӇm thêm 130 ngѭӡi, bә vào TiӅn chi Uy dinh Tiên phong (ĈNTLCB, II,

247).

* Chѭӣng cѫ trҩn Thuұn Thành là NguyӉn Văn Hào và Chánh trҩn NguyӉn Văn Chҩn

dâng sӟ nói rҵng: “38 sách man Trà N˱˯ng thu͡c tr̭n, tr˱ͣc kia b͓ gi̿c giã ph̫i dͥi sang ba

ÿ̩o Ĉ͛ng Môn, H˱ng Ph˱ͣc và Lá Buông nay ÿã thành s̫n nghi͏p nên nay xin ÿ͝i theo s͝

dinh Tr̭n Biên ÿ͋ hàng năm n͡p thu͇”. NguyӉn Ánh chҩp thuұn lӡi tâu này. (Ĉҫu năm 1791,

dân man ӣ ÿҥo Ĉӗng Môn nәi loҥn. NguyӉn Ánh sai Tӕng ViӃt Phѭӟc ÿem quân ÿóng ӣ Giao

Loan ÿӇ vӛ vӅ ngăn giӳ).

– Tháng 11. Sai Khâm sai thuӝc nӝi Cai ÿӝi Trung quân quҧn ÿҧo Côn Lôn là NguyӉn

9ăn Ĉӭc quҧn ÿҥo Cҫn Giӡ, kiêm hai ÿҥo VǊng Tàu và Ĉӗng Tranh.

1797

– Tháng 2. Lҩy Hàn lâm viӋn chӃ cáo Trѭѫng Tҩn Lӝc làm Cai bҥ Trҩn Biên.

– Tháng 4:

* TriӋu Khâm sai thuӝc nӝi Cai cѫ HiӋu úy Hӳu chi Trung quân ÿang làm Lѭu thӫ Trҩn

Biên là NguyӉn Văn Nhân vӅ; lҥi lҩy Khâm sai Cai cѫ Lѭu thӫ hѭu trí là NguyӉn Ĉҥo tҥm giӳ

chӭc Lѭu thӫ Trҩn Biên.

* Lҩy Ký lөc Trҩn Biên là Ngô Tùng Châu làm LӉ bӝ, Cai bҥ Chính dinh là NguyӉn Ĉình Ĉӭc

làm Ký lөc Trҩn Biên.

* NguyӉn Ánh ÿích thân ÿem binh thuyӅn ÿi ÿánh Qui Nhѫn, tiӃn tұn Ĉà Nҹng ÿӃn tháng

8 mӟi rút lҥi vӅ Gia Ĉӏnh.

– Tháng 11:

* Sai Lѭu thӫ Trҩn Biên là NguyӉn Ĉҥo ÿӕc suҩt binh dân ÿӃn ÿҥo Ĉӗng Môn, dӵng chòi

canh (thang trông) sӱa ÿѭӡng quan ÿӇ lo viӋc phòng bӏ cho nghiêm túc. NguyӉn Ánh ÿӃn xem

10 ngày rӗi vӅ.

* Cai Cѫ ÿҥo Ĉӗng Môn là Cao Văn Cӱu và Tri bҥ NguyӉn Văn Lӧi xin mӝ dân ngoҥi tӏch 40

ngѭӡi lұp làm mӝt thuyӅn cӫa ÿӝi Du lâm thuӝc binh chia ÿi phòng thӫ. NguyӉn Ánh chҩp

thuұn ÿӅ nghӏ này.

1798

Tháng 5. Khâm sai Cai cѫ tҥm làm Lѭu thӫ Trҩn Biên là NguyӉn Ĉҥo có tӝi bӏ miӉn chӭc; lҩy

Khâm sai thuӝc nӝi Cai cѫ Tri Ĉӗ gia là NguyӉn Ĉӭc Giҧng làm Lѭu thӫ Trҩn Biên.

1799

- Tháng Giêng. Ban lӋnh cҩm giӃt trâu. Dө rҵng: “Nhân dân cày bӯa, ruӝng nѭѫng, nhà

Qѭӟc chӭa chҩt kho tàng ÿӅu nhӡ sӭc trâu. Trѭӟc ÿã có lӋnh cҩm mà thói quen vүn chѭa trӯ, cӭ

3.4 Page 24

▲back to top

Pѭӧn tiӃng cúng tӃ, hát xѭӟng ÿӇ giӃt trâu cҫu lӧi, ÿó là ÿLӅu ngѭӡi nhân giҧ rҩt thѭѫng. Nay

Oҥi nêu rõ lӋnh cҩm: Phàm quan văn tӯ lөc bӝ ÿӃn công ÿѭӡng các dinh, quan võ tӯ Chánh phó

dinh trҩn ÿӃn Thӕng ÿӗn, Chánh vӋ, Trѭӣng chi, hӉ có lӉ lӟn phҧi dùng “thái lao” thì phҧi bҭm

trѭӟc, còn ÿӅu cҩm hӃt, ai phҥm cҩm thì trӏ nһng. ĈӃn nѫi chӧ búa ӣ dân gian có phҥm xӱ 70

trѭӧng và thu 10 quan tiӅn thѭӣng cho ngѭӡi tӕ cáo. Quan sӣ tҥi không xét biӃt cǊng bӏ tӝi lây”

– Tháng 2. Lѭu thӫ Trҩn Biên là NguyӉn Ĉӭc Thӏnh tuәi già xin nghӍ viӋc; lҩy Khâm sai Cai cѫ

chánh TiӅn chi dinh Tҧ thӫy là Tӕng Phѭӟc Ngҥn thay

Tháng 9. Trҩn Biên có lөt lӟn: lúa ruӝng ngұp hӃt, nhà dân trôi mҩt hѫn 1000 nóc, có ngѭӡi bӏ

chӃt ÿXӕi.

1800

– Tháng Giêng. Quân Tây Sѫn phҧn công, bao vây Qui Nhѫn và chiӃm lҥi Phú Yên.

NguyӉn Ánh sӧ quân Tây Sѫn thuұn theo mùa gió Bҩc tҩn công vào Nam nên chӫ trѭѫng

phòng ngӵ. Sai Chѭӣng TiӅn quân NguyӉn Văn Thành kiêm Tҧ ÿӗn quân ngӵ lâm ÿóng giӳ

Trҩn Biên, NguyӉn HuǤnh Ĉӭc ÿóng giӳ Mӻ Tho, Hoàng ViӃt Toàn giӳ cӱa biӇn Cҫn Giӡ; lҥi

OӋnh cho chuyӇn hӃt lѭѫng tiӅn trӳ ӣ Bình Thuұn vӅ Gia Ĉӏnh.

– Tháng 4:

* Hai sách ngѭӡi thiӇu sӕ dinh Trҩn Biên là VǊ-cҫn-xa và VǊ-cҫn-dung hӑp nhau ÿánh cѭӟp

9Ǌ ViӋt. An phӫ là Cà Lăng chҥy trӕn vào núi rӯng, sai Ӕc nha Xà Cӕt ÿem hiӃn mӝt thӟt voi

và 1 cái chiêng ÿӇ xin quân ÿánh dҽp yên ÿѭӧc. Cà Lăng thu hӑp dân giӳ lӋ triӅu cӕng. Bҩy giӡ

các sách Bào Lôi, Bào Ĉӫng, Ĉӗng Nhai và An Côn ÿem nhau theo phөc; hàng năm nӝp thuӃ.

* LӋnh cho các dinh ӣ Gia Ĉӏnh thân hành ÿi khҳp các huyӋn và làng ҩp khuyên viӋc làm

ruӝng và trӗng dâu.

* Tháng 11. Lѭu thӫ Trҩn Biên là NguyӉn Ĉӭc Giҧng có tӝi bӏ giӃt. Trѭӟc, các sách Man

ӣ Trҩn Biên qui phөc. Giҧng phөng mӋnh ÿi vӛ vӅ, lҥi yêu sách quá chӯng, dân Man khә quá

Qәi dұy ÿánh úp Giҧng. Giҧng thua chҥy, quan Lѭu trҩn bҳt Giҧng bӓ ngөc, tӏch biên gia sҧn và

ÿem tӝi trҥng tâu lên. Vua sai giӃt và dө các sách Man rҵng: “TriӅu ÿình thҩy dân Man không

yên, sai quan ÿӃn vӛ vӅ. Giҧng không tuyên dѭѫng ÿѭӧc ÿӭc hóa cӫa triӅu ÿình, chӍ cҫu lҩy lӧi,

Yӕn là có tӝi. Nhѭng dân Man các ngѭӡi không ÿӃn tӕ cáo vӟi triӅu ÿình, dám nәi lên làm loҥn

thì tӝi ҩy cǊng ÿáng giӃt. Nay tҥm xem là vì hoҧng hӕt nên tha thӭ cho. Phàm kҿ nào bҳt ÿѭӧc

khí giӟi tӭc thì phҧi ÿem nӝp trҧ. NӃu không tuân mӋnh thì giӃt không tha”. Dө ÿӃn, dân Man

Oҥi yên. Bèn lҩy Khâm sai Thӕng binh Cai cѫ trѭӣng chi Tҧ quân là Võ TiӃn Ĉҭu làm Lѭu thӫ

Trҩn Biên .

1801

Tháng 5. NguyӉn Ánh ÿánh chiӃm Phú Xuân.

3.5 Page 25

▲back to top

1802 – 1857

1802

– Tháng Giêng. NguyӉn Ánh ÿánh thҳng Quang Toҧn ӣ Trҩn Ninh. Nhѭng còn ngҥi binh Tây

6ѫn do Trҫn Quang DiӋu thӕng quҧn ÿóng ӣ Bình Ĉӏnh nên chҫn chӯ chѭa tiӃn ra Bҳc. Ban

hành các dө lo viӋc әn ÿӏnh ӣ hұu phѭѫng Gia Ĉӏnh:

1. Sai các quan chăm sóc Gia Ĉӏnh, binh lính ӣ Gia Ĉӏnh.

2. Ĉӏnh lӋ cҩm rѭӧu ӣ Gia Ĉӏnh; ai chѫi chӑi gà, chӑi cá cǊng phҧi tӝi.

3. Sai các dӏch ӣ Gia Ĉӏnh cҩp ruӝng hoang cho dân nghèo: Ngѭӡi nào không có thóc

giӕng thì cho vay thóc giӕng; kҿ nào lêu lәng không làm ruӝng thì phҥt 3 hӝc thóc và sung làm

binh ÿӇ răn ÿe kҿ lѭӡi biӃng.

3. MiӉn thuӃ cӱa biӇn năm 1802 cho thuyӅn buôn ngoҥi quӕc.

4. Cҩm quan lҥi không ÿѭӧc mua rҿ hóa vұt.

– Tháng 2:

* Sai Lѭu Trҩn Gia Ĉӏnh dùng phép tam trѭӡng khҧo thí hӑc trò, chia cҩp bұc khác nhau:

.Ǥ ÿӋ nhҩt thi chӃ nghƭa vӅ kinh truyӋn, lҩy ÿӛ 92 ngѭӡi; kǤ ÿӋ nhӏ thi chӃ, chiӃu, biӇu lҩy ÿӛ

46 ngѭӡi; kǤ ÿӋ tam thi thѫ phú, lҩy ÿӛ 41 ngѭӡi.

* Tha thuӃ thiӃu cho các sách Man ӣ ÿҥo Ĉӗng Môn, dinh Trҩn Biên. Dân Man 11 sách

hàng năm phҧi nҥp nhӵa trám và sáp ong; năm nay ÿói có ngѭӡi trӕn thiӃu. Lѭu thӫ Võ TiӃn

Ĉҭu ÿem viӋc tâu lên, bèn tha cho.

– Tháng 3:

* Bãi các khoҧn thӏ nҥp, thӏ mãi ӣ Gia Ĉӏnh. Dө rҵng: “Gia Ĉӏnh là ÿҩt phөc hѭng, binh

dân cӫa cҧi ÿӅu do ӣ ÿó. Nay kinh ÿô cǊ ÿã lҩy ÿѭӧc, ÿáng ÿѭӧc ÿӝi nhiӅu ѫn trҥch”. Ra lӋnh

Uҵng nhӳng tiӅn thóc vӅ sai dѭ, tô thuӃ ÿӅu theo phép chính cung; ngoài ra các món thӏ nҥp, thӏ

mãi ngoҥi ngҥch (mây, song, dҫu rái, nhӵa trám, tѫ gӕc, vҧi trҳng, gӛ tay cong, mái chèo) thì

ÿӅu miӉn cҧ.

* Ĉәi Gia Ĉӏnh phӫ thành Gia Ĉӏnh trҩn. Ĉӭng ÿҫu Gia Ĉӏnh trҩn là quan Lѭu trҩn thӕng

quҧn cҧ 4 dinh và 1 trҩn: dinh Trҩn Biên, dinh Phiên Trҩn, dinh Trҩn Ĉӏnh, dinh Vƭnh Trҩn và

trҩn Hà Tiên. NguyӉn Văn Nhѫn giӳ chӭc Lѭu trҩn tӯ 1802 – 1805; NguyӉn Văn Trѭѫng làm

/ѭu trҩn, Trӏnh Hoài Ĉӭc làm HiӋp trҩn tӯ 1805 – 1808.

3.6 Page 26

▲back to top

* NguyӉn Ánh sai ngѭӡi vào Gia Ĉӏnh rѭӟc Quӕc mүu vӅ kinh. Nhân ÿó, lҥi ban lӋnh

giҧm thuӃ cho dân Gia Ĉӏnh: Phàm thuӃ sai dѭ và các hҥng sѭu (thóc ÿӗn ÿLӅn, lƭnh láng, lƭnh

thâm, dҫu rái, nhӵa trám, than gӛ, mây, song, sáp ong, vҧi trҳng, dҫu lҥc, am sѫn [nhӳng ngѭӡi

rành núi ÿi tìm trҫm, kǤ nam], ÿӗi mӗi) cӫa dân chính hӝ, khách hӝ, biӋt nҥp và các sҳc thuӝc

quân, tӯ năm Quí Hӧi (1803) vӅ sau, ÿӅu giҧm mӝt phҫn hai.

– Tháng 5. NguyӉn Ánh lұp ÿàn tӃ cáo trӡi ÿҩt, ÿһt niên hiӋu là Gia Long và sau ÿó cӱ quân ra

Eҳc ÿánh bҥi quân Tây Sѫn.

– Tháng 10. Gia Ĉӏnh bӏ ÿói. Gia Long ra chiӃu cho quan Lѭu trҩn phát mӝt vҥn hӝc thóc

cho dân nghèo vay. Nhӳng nhân viên hѭu dѭӥng và quan dinh có vӧ con ӣ quê quán cǊng ÿѭӧc

vay.

– Tháng 12:

* Gia Long ban lӋnh cҩm ÿúc trӝm tiӅn vì trong dân có nhiӅu ngѭӡi ÿúc trӝm tiӅn quá

Pӓng. Kҿ nào phҥm cҩm bҳt sung tѭӧng phѭӡng, tài sҧn tӏch thu vào quan.

* Ngày Nhâm Tuҩt phong ҩn; sang năm chӑn ngày tӕt vào thѭӧng tuҫn tháng giêng khai ҩn. Ӣ

các nha cǊng lҩy ngày ҩy phong hay khai ҩn triӋn. Có lӁ, tӯ qui ÿӏnh này ÿã tҥo nên tұp tөc

niêm ҩn (sҳp ҩn) và khai ҩn vào dӏp nghӍ tӃt cӫa các hѭѫng chӭc thôn làng ӣ Nam bӝ.

* Xây dӵng lҥi chùa Ĉҥi Giác ӣ Cù Lao Phӕ. Tөc truyӅn, Gia Long dâng cúng cho chùa pho

Wѭӧng A Di Ĉà bҵng gӛ rҩt lӟn, cao 2m25; do ÿó, chùa ÿѭӧc gӑi là “chùa Ph̵t Lͣn”

– Tháng giêng:

* LӋnh tә chӭc duyӋt tuyӇn tӯ Quҧng Bình vào Nam: Lҩy năm Mұu và Quí làm khóa, mӛi dinh

ÿһt mӝt trѭӡng ÿӇ thi hành. Phép duyӋt tuyӇn là nhҵm thҧi ngѭӡi già, ÿLӅu thêm hҥng tráng vào.

* LӋnh miӉn tiӅn khoán kho (khoán khӕ) cho Gia Ĉӏnh (Vӕn ӣ các dinh Gia Ĉӏnh, nhӳng ngѭӡi

làm ÿӗn ÿLӅn, là dân trong ÿinh thì mӛi năm thu trên 1 quan, là ngѭӡi Thanh (hiӇu là ngѭӡi

Hoa) thì thu tiӅn 2 quan ÿӇ dùng vào viӋc sӱa chӳa kho công – gӑi là tiӅn khóan khӕ).

* Sҳc cho tӯ Quҧng Bình vào Nam trҧ hӃt ruӝng hoang ÿã bӏ Tây Sѫn lҩy làm “quan ÿLӅn

trang” và chiӃu theo tӯng hҥng công tѭ mà thu thuӃ.

* Tha thuӃ thân 5 năm cho các thӧ, binh, dân ӣ Gia Ĉӏnh.

– Tháng 2. Ĉӏnh phép thuӃ tô dung: 1/ ThuӃ ruӝng thì tӯ Quҧng Bình vào Gia Ĉӏnh và

các ÿҥo Long Xuyên, Kiên Giang. 2/ ThuӃ thân thì các xã, thôn, phѭӡng tӯ Quҧng Bình ÿӃn

Gia Ĉӏnh qui ÿӏnh: a/ Tráng hҥng: Chánh hӝ 1 quan 6 tiӅn, khách hӝ 1 quan 4 tiӅn; b/ Quân

Kҥng: Chánh hӝ 1 quan 4 tiӅn, khách hӝ 1 quan 2 tiӅn; c/ Dân hҥng: chánh hӝ 1 quan 2 tiӅn,

khách hӝ 1 quan cӝng tiӅn dҫu ÿèn, tiӅn chuӛi mây ÿӅu 1 tiӅn; d/ Hҥng dân ÿinh và lão tұt:

chính hӝ 8 tiӅn, khách hӝ 7 tiӅn cӝng tiӅn dҫu ÿèn và chuӛi mây 30 ÿӗng; ba hҥng cӕ, cùng, ÿào

ÿӅu ÿѭӧc miӉn.

* Gia Ĉӏnh gҥo kém, dân ÿói. Sai tҩn thӫ (quan coi giӳ cӱa biӇn) xem xét thuyӅn buôn,

không cho chӣ trӝm gҥo thóc ra nѭӟc ngoài.

– Tháng 3. Ban lӋnh khai khҭn thêm ruӝng hoang ӣ Gia Ĉӏnh: Sai các Lѭu trҩn chiêu tұp

cùng dân, cҩp cho thóc cӫa nhà nѭӟc cho ÿi khҭn trӏ; lҥi sai quan các dinh chia nhau ÿi ÿôn ÿӕc,

xem chҩt ÿҩt nên trӗng gì thì trӗng thӭ ҩy. Có ruӝng bӓ hoang không cày ҩy thì có tӝi.

– Tháng 4. Sai các dinh ӣ Gia Ĉӏnh chiêu tұp quân dân xiêu tán (nhӳng ngѭӡi vì chiӃn

tranh trӕn tránh nѫi sâu ÿӇ khӓi bӏ phu dӏch).

– Tháng 7:

3.7 Page 27

▲back to top

* Sai Cai cѫ thuӝc nӝi NguyӉn Văn Ĉӭc quҧn giӳ 3 ÿҥo Cҫn Giӡ, VǊng Tàu và Ĉӗng

Tranh. Văn Ĉӭc tâu rҵng: “Cҫn Giӡ trѭӟc có quân 3 ÿӝi Bình Hҧi, gҫn ÿây trӕn ÿi gҫn hӃt. Xin

ra lӋnh cho Cai ÿӝi TiӅn Thӫy là Bùi Văn Hҥnh mӝ dân ngoҥi tӏch lұp làm ÿӝi Bình Hҧi cho lӋ

thuӝc vào ÿӇ sai khiӃn”. Gia Long y cho.

* Tәng binh Cai cѫ làm Lѭu thӫ Trҩn Biên là Võ TiӃn Ĉҭu chӃt. Lҩy Cai cѫ NguyӉn

9ăn Triêm làm Lѭu thӫ Trҩn Biên.

* Cҩp tiӅn gҥo cho các biӅn binh Gia Ĉӏnh nghƭ ӣ quê quán: Tәng cӝng chi 30.000 quan

và 30.000 phѭѫng gҥo.

– Tháng 11. Quan Lѭu trҩn là NguyӉn Văn Nhân tâu: “Xin ÿӏnh lҥi giáo ÿLӅu khiӃn cho

Kӑc trò có ÿѭӡng tiӃn tӟi”. Gia Long chҩp thuұn. Phép hӑc ÿӏnh ra mӛi xã chӑn mӝt ngѭӡi ÿӭc

Kҥnh văn hӑc, ÿѭӧc miӉn dao dӏch, khiӃn dҥy bҧo con em trong ÿӏa phѭѫng. Ngѭӡi tӯ 8 tuәi trӣ

lên thì vào tiӇu hӑc rӗi ÿӃn hӑc sách Hi͇u kinh, Trung kinh; 12 tuәi trӣ lên, trѭӟc hӑc Lu̵n ngͷ,

0̩nh T͵ rӗi tӟi Trung dung, Ĉ̩i h͕c; 15 tuәi trӣ lên, trѭӟc hӑc Thi th˱, sau hӑc '͓ch l͍, Xuân

Thu, hӑc kèm Ch˱ t͵ và V͵. Ai dám ÿánh bҥc, uӕng rѭӧu và hát xѭӟng thì cáo vӟi quan trӯng

trӏ ÿӇ răn kҿ lѭӡi biӃng.

1804

– Tháng 4:

* Lѭu trҩn Gia Ĉӏnh là NguyӉn Văn Nhân tâu rҵng: “Các hҥng lão tұt cӫa dân ÿӗn ÿLӅn,

xin tӯ nay giҧm bӟt thóc thuӃ cho 5 phҫn mѭӡi. Ngoài ra khe ngòi xѭa nay không có thuӃ, gҫn

ÿây bӏ bӑn gian mѭu lӧi bҳt dân nӝp thuӃ làm rӕi cho dân xin tha cho”. Gia Long chҩp thuұn lӡi

tâu.

* Ĉӏnh ra quan chӃ và ÿӏnh lӋ quân cҩp công ÿLӅn công thә (xem ĈNTLCB, tұp III, 180-

188).

– Tháng 7:

* Ĉӏnh lӋ trҥm mөc và trҥm phu ӣ các trҥm. Quҧng Ĉӭc 6 trҥm, Quҧng Nam 7 trҥm:

Phiên Trҩn, Vƭnh Trҩn, Trҩn Ĉӏnh, Trҩn Biên ÿӅu 2 trҥm. Mӛi trҥm ÿһt Cai ÿӝi, 1 phó ÿӝi và tӯ

Quҧng Nam ÿӃn Gia Ĉӏnh mӛi trҥm ÿӅu ÿһt 5 phu.

* Ĉһt lӋ thѭӣng bҳt hә: Bҳt ÿѭӧc mӝt con thì thѭӣng 30 quan tiӅn. (Có lӁ do lӋ này mà

Fӑp ÿѭӧc gӑi là “ông ba mѭѫi”).

1805

– Tháng 6:

* Gia Long sai 6 dinh trҩn Gia Ĉӏnh: Trҩn Biên, Phiên Trҩn, Vƭnh Trҩn (tӭc Vƭnh Thanh), Trҩn

Ĉӏnh (tӭc Ĉӏnh Tѭӡng) và Hà Tiên kê khҧo sӵ tích cѭѫng vӵc thә sҧn trong ÿӏa hҥt và ÿo xem

ÿѭӡng sá xa gҫn, núi sông chӛ nào hiӇm yӃu hay bình thҧn, vӁ vào bҧn ÿӗ, ghi chép biên bҧn

theo tӯng khoҧn, cѭӟc chú rõ ràng, dâng lên ÿӇ làm Trình lөc (sách kê hành trình)

* Hҥ lӋnh cho Gia Ĉӏnh thông sӭc vӟi ngѭӡi Hán (ViӋt) và dân Man (các dân tӝc ít

ngѭӡi) hӑp chӧ, chӍ ÿѭӧc ӣ ÿҫu ÿӏa giӟi ÿӇ trao ÿәi, không ÿѭӧc tӵ tiӋn vào sách Man. Kҿ nào

không theo lӋnh thì trӏ tӝi. Thӫ trҩn mà dung túng thì xӱ biӃm hay bãi.

– Tháng 7. Ĉһt kho dӵ trӳ ӣ ba dinh Trҩn Biên, Trҩn Ĉӏnh và Vƭnh Trҩn. Theo lӋ trѭӟc

ÿó tô thuӃ ӣ các dinh ÿӅu nӝp vào kho trҩn ӣ Gia Ĉӏnh. Mӛi khi có phát chҭn thì do kho trҩn

chuyӇn phát. Gia Long cho rҵng ÿѭӡng xa không tiӋn nên ra lӋnh 3 dinh phҧi dӵng kho riêng ÿӇ

trӳ thóc tô. Trҩn Biên 6.000 phѭѫng, Trҩn Ĉӏnh và Vƭnh Trҩn ÿӅu 1.000 phѭѫng phòng sҹn

3.8 Page 28

▲back to top

dùng. Lҥi lӋnh: Ӣ Gia Ĉӏnh khi gһp ÿói kém thì quan Lѭu trҩn phát trѭӟc thóc cho dân vay kӏp

thӡi rӗi sau hãy tâu.

– Tháng 8. Lҩy Trҫn Minh Nghƭa làm Cai bҥ Trҩn Biên.

– Tháng 12. Lҩy Tham hiӋp NghӋ An là NguyӉn Xuân Thөc làm ký lөc Trҩn Biên.

1806

– Tháng 5. NguyӉn Ánh lên ngôi Hoàng ÿӃ ӣ ÿLӋn Thái Hòa. Lҩy hành thә tѭӧng trѭng

cho vua nên chuӝng sҳc vàng. Ĉһc biӋt, vào dӏp này ban tám ÿLӅu ân xá: Tha 5 phҫn 10 thóc tô

ruӝng công tѭ và các ruӝng ÿӗn ÿLӅn, ÿLӅn trang, quan trҥi. Các dinh thuӝc trҩn Gia Ĉӏnh trѭӟc

ÿã có chiӃu tha tiӅn thuӃ sai dѭ 5 năm, nay tha thêm 1 năm nӳa là 6 năm. Giҧm hҥn án cho tù

ÿӗ ÿày, tù phҥm tӝi nhҽ.

– Tháng 9:

* Hҥ lӋnh cho thành thҫn Gia Ĉӏnh: thông sӭc cho quan quân dân chúng ӣ 4 dinh, ai có

ÿóng thuyӅn nan, thuyӅn ván tӯ 5 thѭӟc trӣ lên, có thӇ ÿi biӇn ÿѭӧc thì mӛi năm ÿӃn tháng 11

phái ngѭӡi khám thӵc làm danh sách tâu lên.

* Sách Nh̭t th͙ng ÿ͓a d˱ chí làm xong. Sách do Gia Long sai Thѭӧng thѭ binh bӝ Lê

Quang Ĉӏnh kê cӭu bҧn ÿӗ sách vӣ cҧ nѭӟc, các thành, dinh, trҩn, ÿҥo tӯ kinh ÿô trӣ vào Nam

ÿӃn Hà Tiên, ra Bҳc ÿӃn Lҥng Sѫn ÿӇ biên soҥn rõ núi sông, ÿѭӡng ÿi, giӟi hҥn bӡ cõi, sông

biӇn, nguӗn lҥch cho ÿӃn cҫu cӕng, chӧ ÿLӃm, phong tөc, thә sҧn. Sách gӗm 10 quyӇn.

1807

– Tháng 2. Ĉӏnh phép thi Hѭѫng và thi Hӝi. Lҩy tháng 10 năm nay mӣ khoa thi Hѭѫng,

sang năm Mұu Thìn mӣ khoa thi Hӝi.

– Tháng 6:

* Lѭu trҩn thҫn Gia Ĉӏnh tâu rҵng: “Trӝm cѭӟp trong hҥt nәi lên luôn, xin ÿһt ÿӗn bҧo ӣ

nhӳng nѫi xung yӃu trên ÿѭӡng thӫy bӝ và sai thôn ҩp ÿһt ÿLӃm canh ÿӇ xét hӓi nghiêm ngһt”.

Gia Long y cho.

* Dân Gia Ĉӏnh kiӃm nӝp ván gӛ, ván long hiӋp cӕt (dùng ÿӇ ÿóng sѭӡn ghe thuyӅn) và

Jӛ tròn có nhiӅu tì vӃt, thѭӟc tҩc lҥi không ÿúng kích thѭӟc. Do ÿó, quan trҩn Gia Ĉӏnh ÿem

viӋc tâu lên. Gia Long dө rҵng: “Lên núi làm gӛ là viӋc vҩt vҧ. NӃu câu nӋ mүu thѭӟc thì không

khӓi làm khә cho dân. Nên châm chѭӟc mà thu nhұn ÿӇ dân ÿѭӧc tiӋn”.

– Tháng 9. Ĉӏnh ÿLӅu lӋ thuyӅn vұn tҧi, bao gӗm qui ÿӏnh vӅ kích cӥ (phép ÿo), cҩp bài

ch͑, ÿӏnh lӋ trӑng tҧi cho các loҥi thuyӅn, qui ÿӏnh viӋc thuyӅn buôn vұn tҧi cӫa công, viӋc bӗi

thѭӡng tai nҥn, giá tiӅn thuê chӣ, tiӅn thuê bӃn.

1808

Ĉәi Gia Ĉӏnh trҩn làm Gia Ĉӏnh thành; chӍ ÿӏnh Khâm sai Chѭӣng Chҩn võ quân Nhân

Quұn công làm Tәng trҩn, Khâm sai LӉ bӝ Thѭӧng thѭ An Toàn hҫu Trӏnh Hoài Ĉӭc làm HiӋp

7әng trҩn; ban cho ҩn trên chóp có hình sѭ tӱ và ÿѭӧc phép dùng son ÿӓ. Trҩn thành ÿóng ӣ

huyӋn Bình Dѭѫng phӫ Tân Bình.

1ăm này dinh Trҩn Biên cҧi ÿәi thành trҩn Biên Hòa, ÿem huyӋn lên làm phӫ, ÿem tәng làm

huyӋn. Phӫ Phѭӟc Long có 4 huyӋn: Phѭӟc Chánh (tәng Tân Chánh cǊ), Bình An, Long Thành,

Phѭӟc An; xét ÿҩt rӝng hҽp, dân ít nhiӅu thì theo ÿӏa thӃ liӅn lҥc nhau mà chia ÿӅu; lҥi ÿһt thêm

hai tәng. Ĉӏa giӟi trҩn Biên Hòa ÿѭӧc chuҭn ÿӏnh: Phía Ĉông giáp núi Thҫn Mүu, lұp trҥm

3.9 Page 29

▲back to top

Thuұn Biên, chҥy dài ra Bҳc ÿӅu là sách ÿӝng cӫa sѫn man; phía Nam giáp trҩn Phiên An, trên

Wӯ suӕi Băng Bӝt qua sông Ĉӭc Giang ÿӃn Bình Giang bҿ quanh vӅ Tam Giang Nhà Bè (ÿҥi thӇ

hiӇu là sông Sài Gòn), thҷng xuӕng vùng biӇn Cҫn Giӡ qua VǊng Tàu ra Thát Sѫn (Gành Rái)

Oҩy mӝt dҧi sông làm giӟi hҥn; ÿҩt ӣ bӡ phía Bҳc có con sông ҩy là ÿӏa giӟi trҩn Biên Hòa, phía

Ĉông giáp biӇn, phía Tây ÿӃn sѫn man.

– Tháng 7. Thành thҫn Gia Ĉӏnh tâu rҵng: “Danh hiӋu phӫ huyӋn ӣ các trҩn ÿã thay ÿәi, xin ÿһt

Pӛi huyӋn mӝt tri huyӋn”. Vua Gia Long y lӡi. Sai xem xét ÿӏa thӃ ÿӇ lұp các huyӋn nha, lҥi

thҩy buәi ÿҫu mӟi chia ÿҩt, công viӋc nên theo ÿѫn giҧn, sҳc rҵng: Các ÿҥo Long Xuyên, Kiên

Giang, Ĉông Khҭu, Ĉӗng Môn, Hѭng Phѭӟc, Trҩn Giang thuӝc ÿӏa phұn huyӋn nào thì không

phҧi ÿһt huyӋn nha nӳa, vүn cho Quҧn ÿҥo kiêm lý công viӋc huyӋn.

1809

– Tháng Giêng. Ĉһt kho Hѭng Phѭӟc ӣ Biên Hòa. Vua thҩy Hѭng Phѭӟc là nѫi quan quân ÿi

Oҥi phҧi qua nên lұp kho ÿӇ sҹn ÿӅ phòng chi cҩp, nên cho xây kho ӣ Khu My (tên ÿҩt), rӗi thu

thóc tô ӣ huyӋn Phѭӟc An chӭa trӳ vào ÿó.

1811

– Tháng Giêng. Bãi hѭѫng binh Gia Ĉӏnh lҥi cho vӅ làm ruӝng.

– Tháng 2. Ӣ Gia Ĉӏnh gҥo rҿ: mӛi phѭѫng giá 2 tiӅn 30 ÿӗng. Gia Long sai 4 trҩn Phiên An,

Biên Hòa, Vƭnh Thanh, Ĉӏnh Tѭӡng cho dân nӝp tô ÿӅu nӝp thuӃ gҩp ÿôi, quan theo giá khҩu

trӯ tiӅn thuӃ thân.

– Tháng 3. Khai mӓ sҳt ӣ La Bôn, Biên Hòa. Nhóm lái buôn ngѭӡi Hoa là Lâm Úc Tam và Lý

Kinh lãnh trѭng, mӝ thә dân và ngѭӡi Hoa ӣ ÿó lұp làm ÿӝi ThiӃt trѭӡng. Mӛi năm nӝp thuӃ

Vҳt mӛi ngѭӡi 50 cân.

1812

Tháng 7 âm lӏch:

* Soҥn xong luұt Gia Long, gӗm 22 quyӇn, có 398 ÿLӅu (vӅ hình danh và phàm lӋ 45

ÿLӅu, luұt lҥi 27 ÿLӅu, luұt hӝ 66 ÿLӅu, luұt công 10 ÿLӅu).

* Sai HiӋp Tәng trҩn thành Gia Ĉӏnh là Ngô Nhѫn Tӏnh và Tҧ tham tri bӝ Hӝ là Lê ViӃt

Nghƭa kiӇm tra lӋ thuӃ tiӅn thóc sҧn vұt ӣ các trҩn, ÿҥo thuӝc thành.

* TriӋu NguyӉn Văn Nhân vӅ, lҩy Lê Văn DuyӋt làm Tәng trҩn thành Gia Ĉӏnh, Trѭѫng Tҩn

%ӱu làm Phó Tәng trҩn; ÿӗng thӡi khiӃn 3.000 ngѭӡi thuӝc quân Thҫn sách ӣ Thanh NghӋ

cùng NgǊ quân và Tѭӧng quân ӣ Bҳc thành theo ÿi thú ӣ Gia Ĉӏnh.

1813

– Tháng Giêng. Sӕ hӝ khҭu ӣ Gia Ĉӏnh hàng năm tăng thêm. Thành thҫn dâng sә ÿinh

lên, sә mӟi thêm 26.500 ngѭӡi.

– Tháng 2. Bҳt ÿҫu ÿһt tri huyӋn ӣ các huyӋn Gia Ĉӏnh , mӛi huyӋn 2 ngѭӡi. Kén các Tri

huyӋn thâm niên ӣ 4 dinh trӵc lӋ và hai trҩn Quҧng Ngãi và Bình Ĉӏnh ÿӇ bә sung. Ӣ trҩn Biên

Hòa, huyӋn lӷ Phѭӟc Chánh ӣ Sa Thӏ (chӧ Cát), huyӋn lӷ Bình An ӣ Băng Vӑt, huyӋn lӷ Long

Thành ӣ Ĉӗng Môn, huyӋn lӷ Phѭӟc An ӣ ÿҥo Hѭng Phѭӟc.

Ĉӏnh sӕ lѭӧng ngѭӡi lҥi dӏch ӣ các huyӋn tӯ Quҧng Bình vào Nam: Mӛi huyӋn có mӝt ĈӅ lҥi, 2

Thông lҥi, 6 Chính sai, 50 LӋ dӏch. Lҥi thì ÿѭӧc miӉn phu dӏch, lӋ dӏch (tӯ Quҧng Bình tӯ mӝ

dân ngoҥi tӏch. Gia Ĉӏnh ÿѭӧc lҩy dân sӣ tҥi) thì ÿѭӧc miӉn 5 phҫn 10 thuӃ thân.

3.10 Page 30

▲back to top

– Tháng 7. Bҳt ÿҫu mӣ khoa thi Hѭѫng tӯ Quҧng Bình trӣ vào Nam. Lҩy ÿӛ Hѭѫng cӕng

17 ngѭӡi, trong ÿó trѭӡng Gia Ĉӏnh có 8 ngѭӡi.

– Tháng 12. Phó Ĉӕc hӑc Gia Ĉӏnh là Hoàng Công Xuân ÿѭӧc cӱ làm Cai cѫ Biên Hòa.

1814

– Tháng Giêng. Hҥ lӋnh cho Gia Ĉӏnh dӗn 5 ÿӝi Gia Nghi ÿӇ sung bә vào 5 thuyӅn Bính;

cho 5 trҩn Phiên An, Biên Hòa, Vƭnh Thanh, Ĉӏnh Tѭӡng, Hà Tiên mӝ dân ngoҥi tӏch lұp mӛi

trҩn mӝt thuyӅn Bính, mӛi thuyӅn 50 ngѭӡi. Phiên An là thuyӅn An Bính, Biên Hòa là thuyӅn

Hòa Bính năm Quí Dұu, lҩy dân ÿinh các hҥng tráng, quân dân các trҩn là 49.700 ngѭӡi, trong

ÿó Biên Hoà 5.201 ngѭӡi. Phҥm cӭ 8 ÿinh kén 1 ngѭӡi. Biên Hòa ÿһt làm cѫ Biên Hùng và 4

ÿӝi Biên DǊng nhҩt, nhӏ, tam, tӭ.

- Tháng 5. Hҥ lӋnh cho các thành, dinh, trҩn lұp nhà khám, nhà ngөc ӣ phía bҳc thành.

Nhà khám 3 gian 2 chái, nhà ngөc 5 gian 2 chái.

- Theo lӋ chia ban phái ÿi thú ӣ Nam KǤ, trҩn Biên Hòa cӱ 50 ngѭӡi và 4 viên các ÿӝi ÿi

thú trҩn Hà Tiên. Cӭ lӋ 6 tháng ÿәi 1 lҫn.

- Tháng 10. Ĉһt thêm phu trҥm ӣ trҥm sông Gia Ĉӏnh. Các dinh Phiên An, Biên Hòa,

9ƭnh Thanh, Ĉӏnh Tѭӡng, mӛi dinh mӝt trҥm, phu trҥm ÿӅu 300 ngѭӡi.

- Gia Long ÿӏnh vӅ viӋc coi giӳ ÿàn miӃu. Hҥt Biên Hòa có miӃu Văn Thánh ÿѭӧc nghӏ

chuҭn có 50 ngѭӡi trông coi.

- Tháng 12. Hҥ lӋnh tӯ Quҧng Ĉӭc vӅ Bҳc ÿӃn Thanh Hóa, vӅ Nam ÿӃn Gia Ĉӏnh, phàm

các nѫi ÿӗn thӫ xung yӃu thì vүn ÿӇ Thӫ ngӵ, còn bao nhiêu giҧm bӟt.

* Thu giҧm tiӅn thuӃ năm nay cho các nguӗn ӣ Gia Ĉӏnh cho các bӵc khác nhau: HuyӋn

Phѭӟc Long 2 nguӗn, tiӅn thuӃ 22 quan tha hӃt; TiӅn Giang - Hұu Giang 4 sӣ ÿҫm ao, tiӅn thuӃ

6.500 quan, giҧm cho 500 quan; huyӋn KiӃn An 2 nguӗn, tiӅn thuӃ 980 quan, giҧm hѫn 320

quan.

1815

- Gia Long chuҭn ÿӏnh vӅ viӋc phòng ngӯa biên giӟi. Viên bҧo hӝ và quan 5 trҩn: Gia

Ĉӏnh, Biên Hòa, Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng, Hà Tiên cùng các nha môn không ÿѭӧc tӵ tiӋn cho

giҩy thông hành sang nѭӟc Cao Miên. Tӯ nay vӅ sau ÿһt làm phép thѭӡng.

- Tháng 8. Ban hành Quӕc triӅu luұt lӋ (tӭc luұt Gia Long).

- Tháng 11. Ĉӏnh viӋc quân chính ӣ Gia Ĉӏnh: phàm lính mӟi kén không ÿѭӧc yêu sách

xã dân phөng dѭӥng. Ngѭӡi Quҧn suҩt không ÿѭӧc sai viӋc riêng và quҩy nhiӉu, cùng nhân

viӋc công mà thu góp. NӃu xã dân có bӏ Quҧn suҩt quҩy riêng thì cho tӕ cáo vӟi quan sӣ tҥi ÿӇ

xét xӱ. Binh lính bӓ ngǊ trӕn ÿi thì ÿánh 50 roi, hai lҫn thì ÿánh 70 roi và ba lҫn thì xӱ tӱ. Ĉi

trұn mà trӕn thì tuy lҫn ÿҫu cǊng xӱ tӱ. Còn nhѭ ÿӃn kǤ ÿәi thú, ngѭӡi ÿѭѫng ban mà không

ÿӃn thì chұm mӝt ngày ÿánh 30 roi, mӛi ngày thêm mӝt bӵc, trӏ chӍ ÿӃn 100 roi là cùng.

* LӋnh cho Quҧn cѫ, Cai ÿӝi ӣ các trҩn, ÿҥo thuӝc Gia Ĉӏnh mӝ dân ngoҥi tӏch làm lính theo

Kҫu: Quҧn cѫ 7 ngѭӡi, Cai ÿӝi 3 ngѭӡi.

- Gia Long ÿӏnh cӡ hiӋu trҥm, nghi trѭӧng trҥm gӗm: cӡ có cҳm mǊi giáo, lӋnh ÿӗng thanh

kiӃm cho các trҥm sông ӣ Biên Hòa, Gia Ĉӏnh… làm hiӋu khi ÿѭa trҥm bҵng chèo thuyӅn.

1816

- Tháng Giêng. Tәng trҩn Bҳc thành NguyӉn HuǤnh Ĉӭc ÿѭӧc cӱ làm Tәng trҩn Gia

Ĉӏnh.

4 Pages 31-40

▲back to top

4.1 Page 31

▲back to top

- Tháng 3. Tha giҧm tô thuӃ tӯ Quҧng Bình vào Gia Ĉӏnh. Ӣ Gia Ĉӏnh thì tô ruӝng giҧm

2 phҫn 10, thuӃ thân giҧm 4 phҫn 10.

* Dӡi trҩn lӷ Biên Hòa nguyên ӣ thôn Phѭӟc Lѭ sang thôn Tân Lân (cҧ hai thôn ÿӅu

thuӝc huyӋn Phѭӟc Chánh).

- Tháng 11. Cӱ Trӏnh Hoài Ĉӭc làm HiӋp Tәng trҩn thành Gia Ĉӏnh.

* Lҩy Thiêm sӵ bӝ Hӝ sung Hӝ tào Bҳc thành là Bùi Phu Ĉҥo làm Cai bҥ Biên Hòa.

* Ĉәi ÿӏnh lҥi lӋ thóc phө hao vӅ viӋc trѭng thu cho Gia Ĉӏnh. Ӣ Gia Ĉӏnh có 3 hҥng hӝc:

ThuӃ ruӝng dùng hӝc lӟn (mӛi hӝc 75 thăng), ruӝng núi và ruӝng cӓ dùng hӝc trung (47 thăng),

ruӝng ÿӗn ÿLӅn ÿӅu dùng hӝc nhӓ (37 thăng 4 hӧp) thóc phө hao mӛi hӝp ÿӅu 1 thăng. ĈӃn nay

ÿәi ÿӏnh theo nhѭ lӋ tӯ Bình Thuұn ra Bҳc: Hӝc lӟn phө 2 thăng, hӝc trung phө 1 thăng 2, hӝc

nhӓ phө 1 thăng ÿӇ cho ÿѭӧc công bình.

1817

- Tháng 6. Ĉӏnh thuӃ ngѭӡi Man ӣ 3 ÿҥo Ĉӗng Môn, Hѭng Phѭӟc và Băng Bӝt, trҩn Biên Hòa

ÿӅu nӝp thay bҵng tiӅn (chiêng ÿӗng 30 chiӃc, mұt ong 30 cân, chiӃu 22 ÿôi ÿӅu chiӇu giá nӝp

tiӅn).

- Tháng 7. Ĉӏnh ngҥch binh dài hҥn ӣ Gia Ĉӏnh. ĈӃn lúc này ӣ thành Gia Ĉӏnh và các

trҩn Phiên An, Biên Hòa, Vƭnh Thanh, Ĉӏnh Tѭӡng, quân theo dài hҥn chѭa có ÿӏnh ngҥch. Nay

OӋnh thành lұp 3 vӋ Bҧo thành (nhҩt, nhӏ, tam), mӛi vӋ 10 ÿӝi; các trҩn Phiên An, Biên Hòa,

9ƭnh Thanh, Ĉӏnh Tѭӡng ÿӅu mӝ lұp 1 cѫ, cѫ có 10 ÿӝi, mӛi ÿӝi ÿӅu lҩy 50 ngѭӡi, 60 ngѭӡi

làm hҥn ÿӏnh, sai theo thành và trҩn ÿӇ giӳ thành trì, dҽp bҳt trӝm cѭӟp. Tҥp dӏch ÿӅu miӉn.

1818

- Tháng Giêng. Ĉӏnh lӋnh cҩm thuӕc phiӋn ӣ Gia Ĉӏnh

- Tháng 2. Hҥ lӋnh cho ruӝng núi, ruӝng cӓ và dân ÿӗn ÿLӅn ӣ Gia Ĉӏnh phҧi nӝp phө vӓ

ÿay, thu miӉn thuӃ thân theo thӭ bӵc khác nhau: Ruӝng núi, ruӝng cӓ - mӛi mүu nӝp 1 hӝc

thóc, nӝp vӓ ÿay 1 cân, tha bӟt tiӅn 30 ÿӗng. Dân ÿӗn ÿLӅn mӛi ngѭӡi nӝp vӓ ÿay 3 cân, tha bӟt

tiӅn thuӃ 1 tiӅn 30 ÿӗng.

1819

- Tháng 11. Bӝ hӝ dâng tәng sách ÿinh ÿLӅn cӫa các dinh trҩn:

Biên Hòa: sӕ ÿinh 10.600 ngѭӡi, ÿLӅn thә 28.000 sӣ

(Phiên An: ÿinh hѫn 28.000 ngѭӡi, ÿLӅn thә 4.800 sӣ; Ĉӏnh Tѭӡng: ÿinh 18.800 ngѭӡi,

ÿLӅn thә hѫn 7.000 sӣ; Vƭnh Thanh: sӕ ÿinh hѫn 37.000, ÿLӅn thә 9.900 sӣ; Hà Tiên: sӕ ÿinh

1.500 ngѭӡi, ruӝng 60 sӣ)

- Tháng 12. Gia Long qua ÿӡi, truyӅn ngôi cho con thӭ tѭ là hoàng tӱ Ĉӣm.

1820

- Tháng Giêng. Ngày mӗng 1 (năm Mұu Ngӑ) vua Minh Mҥng lên ngôi Hoàng ÿӃ ӣ ÿLӋn

Thái Hòa.

- Tháng 5. Vua Minh Mҥng xuӕng chiӃu tìm sách cǊ. Do ÿҩy, trong ngoài ÿӅu ÿem các

Eҧn biên chép ÿӃn dâng. Thѭӧng thѭ Trӏnh Hoài Ĉӭc ÿem dâng sách Gia Ĉ͓nh Thành thông chí

và sách Minh b͡t di ng˱ văn th̫o.

4.2 Page 32

▲back to top

- Tháng 9. Ӣ Biên Hòa mѭa lөt. Ruӝng nѭѫng, nhà cӱa cӫa nhân dân ÿӅu ngұp mҩt. Lê Văn

DuyӋt lҩy gҥo kho 1.000 phѭѫng ÿӇ chҭn cҩp cho ngѭӡi ÿói. Minh Mҥng nghe viӋc ҩy phát

thêm 200 quan tiӅn và muӕi, gҥo chia ra ÿӇ chҭn cҩp.

- Tháng 10:

* Bӕn trҩn Vƭnh Thanh, Ĉӏnh Tѭӡng, Biên Hòa, Phiên An bӏ bão to, nѭӟc lӟn, nhân dân

nhiӅu ngѭӡi chӃt ÿXӕi. Lê Văn DuyӋt trѭӟc hҥ lӋnh cho các trҩn chiӃu theo lӋ bӏ nҥn bão mà

chҭn cҩp, rӗi làm sӟ tâu lên.

* Công chúa NguyӉn Thӏ Anh cúng tҩm biӇn “Ĉҥi Giác tӵ” cho chùa Ĉҥi Giác ӣ Cù Lao

Phӕ.

1821

- Tháng Giêng. Biên Hòa bӏ lөt lӟn, dân ÿói. Minh Mҥng sai xuҩt tiӅn gҥo phát chҭn.

- Tháng 3:

* Trҩn thӫ Biên Hòa là Tӕng Văn Khѭѫng, Ký lөc là Hoàng Công Xuân, Cai bҥ là Bùi

Phө Ĉҥo vì trѭӟc ÿây tӵ tiӋn cho bҳt binh dân làm viӋc riêng cho Hoàng Công Lý (1), nay viӋc

Eӏ phát giác ÿӅu bӏ bãi chӭc. Lҩy VӋ úy vӋ Dѭѫng Võ quân thҫn sách là Trҫn Phúc Trung làm

Trҩn thӫ Biên Hòa, Ký lөc Biên Hòa là Bùi Ĉӭc Minh làm Cai bҥ, Thiêm sӵ bӝ Công là

Trѭѫng Quang Hҧi làm Ký lөc. Phúc Trung ÿӃn lӷ sӣ chѭa bao lâu thì chӃt.

* Chuҭn cho dân thành Gia Ĉӏnh (tӭc các trҩn ӣ Nam kǤ) ÿѭӧc nӝp tiӅn thay thӃ vҧi

trҳng. LӋ cǊ: Dân biӋt nҥp thì vҧi trҳng mӛi ngѭӡi hàng năm phҧi nӝp 2 tҩm 15 thѭӟc; nay nӝp

thay bҵng 8 quan tiӅn.

- Tháng 4. Minh Mҥng nhұn thҩy ÿӗn ÿLӅn ӣ Gia Ĉӏnh sӕ ngѭӡi ngày càng ÿông thêm mà

ngѭӧc lҥi ÿinh tӏch (sӕ dân ÿinh ÿăng ký vào sә) không tăng nên ban dө cho quan ӣ thành Gia

Ĉӏnh xem xét kӻ tình trҥng này: cái gì tăng thì tӕt hѫn?. Lê Văn DuyӋt tâu: “Dân Gia Ĉӏnh phҫn

nhiӅu là dân giang hӗ trú ngө, ÿһt ra ÿӗn ÿLӅn ÿӇ dӗn bӑn du thӫ cho nѭѫng tӵa vào ÿӗng ruӝng

Yӕn là phép tӕt. NӃu không cho ÿӗn ÿLӅn tăng tөc thêm dân thì bӑn ҩy ÿi lҥi không ÿӏnh, sӧ

hoһc ÿӇ lөy cho dân. Nhѭng tránh chӛ nӑ ÿӃn chӛ kia cǊng là viӋc thѭӡng tình cӫa ngѭӡi ta.

Ĉӗn ÿLӅn nhiӅu thì hӝ khҭu lҥi ít dҫn ÿi, lҩy ÿâu mà bә sung vào chӛ thiӃu cho binh tӏch?. Vұy

Wӯ nay, ai có xin sung ÿӗn ÿLӅn thì xin hӓi ngay hѭѫng lý nӃu muӕn ÿӇ ngѭӡi ҩy ÿăng tӏch ӣ

làng thì trҧ hӑ vӅ dân, nӃu không muӕn thì cho lѭu ӣ ÿӗn ÿLӅn, ÿӅu cho tùy tiӋn”. Vua nhұn lӡi

tâu.

- Tháng 9. Mӣ Ân khoa thi Hѭѫng ӣ các trѭӡng Gia Ĉӏnh, Thanh Hoa, Thăng Long, Sѫn

Nam. Trѭӡng Gia Ĉӏnh ÿӛ Hѭѫng cӕng 16 ngѭӡi.

- Tháng 11. Lҩy VӋ úy vӋ Hӳu Bҧo nhҩt thuӝc Hӳu quân là Khâm sai Chѭӣng cѫ

NguyӉn Văn Tuyên làm Trҩn thӫ Biên Hòa.

1822

- Minh Mҥng chuҭn ÿӏnh 2 cѫ Phiên bình tiӅn hұu và 5 ÿӝi Phiên vǊ nhҩt, nhӏ, tam, tӭ

ngǊ ÿӅu ӣ cѫ Biên Hùng, trҩn Biên Hòa ÿѭӧc dѭ khóa lӋ vӅ ÿӝi trѭӣng.

- Tháng 9:

* Ĉәi danh hiӋu ÿӗn ÿLӅn ӣ 4 phӫ thuӝc thành Gia Ĉӏnh. Nguyên tӯ ÿҫu ÿӡi Gia Long,

các trҥi ÿӗn ÿLӅn biӋt nҥp lҩy tên huyӋn hay tәng sӣ tҥi ÿӇ gӑi, sӕ ÿinh chӍ ghi vào sӣ thuӃ. ĈӃn

(1) Hoàng Công Lý là Phó Tәng trҩn thành Gia Ĉӏnh bӏ tӝi tham nhǊng, tang vұt ÿӃn 2 vҥn quan tiӅn. Sau bӏ tӝi, ÿình thҫn nghӏ án

khép tӝi chӃt, bèn ÿem giӃt, tӏch thu tài sҧn trҧ lҥi cho binh dân.

4.3 Page 33

▲back to top

nay, thành thҫn biên chӃ thành tӯng hiӋu nên xin ÿһt tên hiӋu theo ngҥch binh: Tân Bình ÿәi

thành Gia Bình (3 hiӋu, 22 trҥi, 750 ngѭӡi); Phѭӟc Long (thuӝc Biên Hòa) ÿәi thành hiӋu Gia

Phѭӟc (1 hiӋu, 4 trҥi, 138 ngѭӡi); Ĉӏnh ViӉn ÿәi thành Gia ViӉn (14 hiӋu, 142 trҥi, 6.174

ngѭӡi); Kiên An ÿәi thành Gia An (8 hiӋu, 79 trҥi, 2.641 ngѭӡi).

* Ĉәi ÿӏnh tên trҥm tӯ Quҧng Ĉӭc vào ÿӃn Hà Tiên, trӣ ra ÿӃn Sѫn Nam. Riêng Biên

Hòa có 5 trҥm: Biên Thuұn, Biên Thҥnh, Biên Long, Biên Phѭӟc, Biên LӉ.

- Tháng 10. Lҩy Trҩn thӫ Ĉӏnh Tѭӡng là NguyӉn Văn Phong làm Trҩn thӫ Biên Hòa.

- Tháng 11. Thành thҫn Gia Ĉӏnh tâu xin lѭѫng phát 17.600 ngѭӡi binh dân hai trҩn

Phiên An và Biên Hòa, mӛi 500 ngѭӡi dӗn làm mӝt toán, mӛi toán 10 ÿӝi, mӛi ÿӝi 4 thұp, chia

làm 3 phiên, ÿào lҩy ÿá ong ÿӇ dӵ bӏ viӋc ÿҳp thành. Vua Minh Mҥng cho rҵng công trình ҩy

Qһng nhӑc nên dө sai ѭu cҩp cho tiӅn gҥo và răn bҧo phҧi dè dһt sӭc dân, chӟ ÿӕc thúc nghiêm

ngһt mà nhӑc dân.

- Tháng 12. Bҳt ÿҫu ÿһt chӭc Tri phӫ ӣ 4 phӫ Tân Bình, Ĉӏnh ViӉn, Phѭӟc Long, KiӃn

An thuӝc Gia Ĉӏnh. Lҩy Hàn lâm Biên tu là Hà QuyӅn, Phan Hӳu TӍnh, VǊ Ĉӭc Khuê, Phan Bá

Ĉҥt thăng bә. Minh Mҥng dө rҵng: “Dân Gia Ĉӏnh thích viӋc nghƭa, dӉ dҥy bҧo. Nay bҳt ÿҫu

ÿһt phӫ trӏ, cho bӑn ngѭӡi thӱ viӋc hành chánh, phҧo lo tuyên dѭѫng ÿӭc hóa, khuyên bҧo thói

hay, cho xӭng ý trҭm.” (ĈNTLCB, tұp VI, tr 126).

1823

- Tháng 2. Giһc Man Cam Khoái ӣ Thuұn Thành là Ta La Mân hӑp quân ÿӕt phá bҧo Thӏ

Linh, mӝt ÿӗn bҧo quan yӃu cӫa Thuұn Thành. Trҩn thҫn Bình Thuұn ÿem binh hӧp vӟi Trҩn

thӫ Thuұn Thành ÿXәi bҳt. Giһc trӕn xa. Thành thҫn Gia Ĉӏnh thҩy vùng ÿҩt cӫa ngѭӡi Man

tiӃp giáp vӟi ÿӏa ÿҫu Hѭng Phѭӟc (Biên Hòa), sai Quҧn ÿҥo NguyӉn Văn Châu dө ÿѭӧc Ta La

Mân ÿem hѫn 400 ngѭӡi bӝ lҥc qui thuұn. Thành thҫn xin cҩp quҫn áo, tiӅn gҥo khiӃn cho hӑ tө

Wұp làm ăn. Vua Minh Mҥng y cho. Năm 1825, ÿѭӧc ÿәi thuӝc vào sә dân Biên Hòa.

- Tháng 5:

* Thành thҫn Gia Ĉӏnh tâu rҵng các trҩn thuӝc thành phҫn nhiӅu là ngҧ sông và ÿҩt rӯng

mà ӣ tәng chӍ có 1 ngѭӡi Cai tәng, thӃ khó trông coi cҧ ÿѭӧc, xin ÿһt thêm mӝt ngѭӡi Phó tәng

ngoҥi ӫy. Vua y cho.

* Hҥ lӋnh cho thӧ các cөc ӣ Phiên An, Biên Hòa lӋ vào ngҥch cөc tҥo tác ӣ Gia Ĉӏnh.

- Tháng 9:

* Lҩy Phó Ĉӕc hӑc Gia Ĉӏnh là NguyӉn Ĉăng Sӣ làm tѭ nghiӋp Quӕc tӱ giám. Ĉăng Sӣ

vào yӃt kiӃn. Vua hӓi: “Sƭ tӱ Gia Ĉӏnh hӑc tұp nhѭ thӃ nào ?” Ĉăng Sӣ ÿáp: “Sƭ nhân nhiӅu

ngѭӡi tuҩn tú dӉ dҥy. Thҫn tҥi chӭc chѭa ÿѭӧc mҩy năm mà ÿã có vài mѭѫi ngѭӡi hѫi thành

Wӵu”.

* Bӓ chӭc Ĉӕc hӑc thành Gia Ĉӏnh, phӫ Hoài Ĉӭc và chӭc Trӧ giáo ӣ Bҳc Thành vì ÿã

ÿһt chӭc Ĉӕc hӑc các trҩn ӣ Gia Ĉӏnh và Giáo thө Bҳc Thành.

- Tháng 11. Ngѭӡi Biên Hòa, thành Gia Ĉӏnh là NguyӉn Văn Trung dâng sách Qu͙c

Tri͉u di͍n chí. Vua Minh Mҥng thѭӣng cho 10 lҥng bҥc.

1824

- Thành tӍnh Biên Hòa ÿѭӧc chia ÿһt 4 cӛ súng các hҥng và 1.200 hòm ÿҥn.

- Tháng Giêng. Ĉәi tên các thӫ ӣ Gia Ĉӏnh: Thӫ Băng Vӑt làm thӫ An Lӧi, thӫ La Bôn

Nguyên làm thӫ Phѭӟc Vƭnh Nguyên, thӫ Hѭng Phѭӟc Thѭӧng làm thӫ Long An, thӫ Sông

4.4 Page 34

▲back to top

1ұu làm thӫ Phѭӟc Bҧo, thӫ Ĉѭӡng Sӭ làm thӫ Bình Lӧi, thӫ Ba Can làm thӫ Ĉӏnh Quán, ÿҥo

Ĉӗng Môn làm ÿҥo Phѭӟc Thuұn, thӫ Lăng Giao làm thӫ Phѭӟc Khánh, thӫ VǊng Tàu làm thӫ

Phѭӟc Thҳng, thӫ cӱa biӇn Tҳc Khái làm thӫ Long Hѭng (ÿӅu thuӝc tӍnh Biên Hòa).

- Tháng 3. Gia Ĉӏnh có nhiӅu ngѭӡi chӣ gҥo ÿi bán ӣ Hҥ Châu và bán cho lái buôn ngѭӡi

Trung Quӕc. Vua Minh Mҥng cho rҵng viӋc làm ҩy sӁ làm tăng giá gҥo trong nѭӟc nên ban

OӋnh cҩm.

- Tháng 6 (?). NguyӉn Văn Phong thôi giӳ chӭc Trҩn thӫ Biên Hòa làm Thӕng quҧn biӅn

binh Gia Ĉӏnh. Chѭӣng cѫ VӋ úy Trung vӋ dinh TiӅn phong là Lê Văn Trӯ thay Phong làm

Trҩn thӫ Biên Hòa. Khoҧng cuӕi năm Lê Văn Trӯ mҩt. Lҥi lҩy VӋ úy hӳu vӋ dinh TiӅn phong

quân Thӏ nӝi là NguyӉn Khҧ Bҵng làm Trҩn thӫ Biên Hòa.

1825

- Tháng 2. HiӋp biӋn ÿҥi hӑc sƭ Trӏnh Hoài Ĉӭc chӃt. Minh Mҥng tһng là ThiӃu Bҧo Cҫn

chánh ÿLӋn Ĉҥi hӑc sƭ (trұt Chánh nhҩt phҭm), thөy Văn Khác. Ban cho gҩm hӗng, gҩm Tӕng 4

cây, nhiӉu ÿRҥn mӛi thӭ 4 tҩm, sa trӯu 11 tҩm, tiӅn 2.500 quan, gҥo 500 phѭѫng, dҫu 3.000

cân; lҥi lӋnh nghƭ chҫu 3 ngày, sai quan tӭ tӃ. Ngày ÿѭa ÿám vӅ quê (Biên Hòa), vua sai hoàng

Wӱ là Miên Hoҵng ÿӃn nhà riêng vâng mӋnh cho rѭӧu, lҥi phái 400 quân thҫn sách ÿѭa ÿӃn bӃn

ÿò sông Hѭѫng. Cҩp cho 2 mӝ phu.

- Tháng 5. Mӛi phѭѫng gҥo ӣ trҩn lӷ Biên Hòa có giá 1 quan 2 tiӅn 30 ÿӗng. Giá gҥo

trong năm nҫy luôn dao ÿӝng tӯ 1 quan ÿӃn 1 quan 5 tiӅn mӛi phѭѫng kéo dài cho ÿӃn hӃt năm,

khi tăng, khi giҧm.

- Tháng 7. Gia Ĉӏnh, Thӯa Thiên, NghӋ An thi hѭѫng. Gia Ĉӏnh 15 ngѭӡi ÿӛ Hѭѫng

Fӕng.

- Tháng 9. Ĉәi ÿӏnh lҥi kiӇu hӝc thu tô và lӋ lá dӯa nѭӟc phө thu cùng thóc dâng ngoài

cho thành Gia Ĉӏnh. Trѭӟc ÿây ӣ thành hҥt, Gia Ĉӏnh hӝc thu thóc tô và thóc sѭu, có cái 75

thăng, có cái 47 thăng 1 cáp và loҥi 33 thăng 4 cáp và hӉ thu thóc tô ruӝng thì dùng hӝc 75

thăng, thu thóc thuӃ ruӝng núi và ruӝng ÿҫm thì dùng hӝc 47 thăng 1 cáp, thu thóc sѭu ÿӗn ÿLӅn

thì dùng hӝc 33 thăng 4 cáp. Lá dӯa và thóc dâng ngoài thì theo hӝc lӟn nhӓ mà lѭӧng thu

nhiӅu ít không nhҩt ÿӏnh. Nay ÿӅ ra viӋc chӍ dùng hӝc nhà nѭӟc cҩp là 26 thăng làm mӭc, hӝc

FǊ ÿӅu hӫy ÿi. Lá dӯa thì ÿӏnh cӭ 1 hӝc thóc phҧi phө thu 4 tҩm, cho tính nӝp bҵng tiӅn (100

Wҩm nӝp thay là 1 quan 3 tiӅn). Thóc dâng ngoài thì 1 thăng thóc phө thu 3 thѭӧc. Lҥi sҳc cho

sang năm (1826) thì tiӅn lӋ ÿLӅn mүu thұp vұt và tiӅn nӝp thay lá dӯa ÿӅu cho nӝp bҵng thóc (cӭ

8 tiӅn chiӃt nӝp 1 hӝc thóc).

1826

- Tháng Giêng. Trҩn thӫ Biên Hòa là NguyӉn Khҧ Bҵng, Ký lөc là Trѭѫng Quang Hҧi,

Cai bҥ là Lê Ĉҥt Ĉӭc có tӝi bӏ miӉn chӭc. Dân hҥt Biên Hòa có ngѭӡi xiêu tán, bӑn Bҵng khinh

suҩt ӫy cho thuӝc ty khám báo không ÿúng; lҥi ÿӇ thóc ӣ kho lүn lӝn mӟi cǊ ÿӃn nӛi mӕc hӓng

nhiӅu. Tәng trҩn Gia Ĉӏnh thành là Lê Văn DuyӋt ÿem viӋc ҩy tâu lên. Khi án ÿã thành ÿӅu bӏ

cách chӭc.

- Tháng 5. Lҩy Thiêm sӵ bӝ LӉ là NguyӉn Minh Châu làm Ký lөc trҩn Biên Hòa.

- Tháng 7. Lҩy VӋ úy thҫn cѫ tiӇn là Mai Văn Châu làm Trҩn thӫ Biên Hòa.

1827

- Minh Mҥng nghӏ chuҭn vӅ lính tuyӇn. Trҩn Biên Hòa các xã thôn ÿҫy ÿӫ sӕ ÿinh nên

theo lӋ cӭ 8 ÿinh chӑn lҩy mӝt lính.

4.5 Page 35

▲back to top

- Tháng 8. Trҩn thӫ Biên Hòa là Mai Văn Châu chӃt, lҩy Phó VӋ úy VӋ Hұu Nhi quân

Thӏ trung là NguyӉn Hӳu Thuyên làm Trҩn thӫ Biên Hòa.

1828

/ҩy HiӋp trҩn Biên Hòa là Bùi Ĉӭc Mân làm HiӋp trҩn Phiên An; cӱ Lang trung LӉ bӝ là

Phҥm VǊ Phái làm Tham hiӋp Biên Hòa.

- Tháng 4. ChӃ ÿӏnh các ÿӗ ÿo lѭӡng: phѭѫng, thѭng, uyӇn, bát cho trong kinh ngoài trҩn

thӕng nhҩt. Khuê (lҩy 24 hҥt thóc nӃp làm 1 khuê); 10 khuê là 1 loát; 10 loát là 1 sao; 10 sao là

1 th˱ͫc; 10 thѭӧc là 1 K͡c; 10 hӝc là 1 thăng; 13 thăng là 1 ph˱˯ng; 10 phѭѫng là 1 trung

ph˱˯ng; 26 thăng là 1 K͡c; uy͋n lͣn thì 30 uyӇn là mӝt phѭѫng, uy͋n vͳa thì 30 uyӇn là 1 trung

phѭѫng; 1 bát rѭӥi là 1 thăng. Phàm hӝc, phѭѫng ÿӅu làm bҵng gӛ; thѭng, uyӇn, bát ÿӅu làm

Eҵng ÿӗng. Hӝc dùng ÿӇ thu chi thóc công; phѭѫng và uyӇn lӟn dùng ÿӇ thu chi gҥo lѭѫng;

trung phѭѫng và uyӇn dùng thu chi muӕi; thѭng dùng thu chi muӕi gҥo, bát dùng thu gҥo cѭӟc.

- Tháng 7. Thi Hѭѫng ӣ trѭӡng Gia Ĉӏnh, NghӋ An, Thӯa Thiên. Gia Ĉӏnh ÿӛ 16 ngѭӡi.

- Tháng 9. Ĉӕc hӑc Biên Hòa là NguyӉn Huy Cҭm ӕm. Lҩy Tri huyӋn Nghi Xuân là

ThiӅu Nguyên DiӋu làm Thӵ Ĉӕc hӑc Biên Hòa.

- Tháng 11. HiӋp trҩn Biên Hòa là NguyӉn Minh Châu bӏ bӋnh vӅ hѭu, lҩy Tham hiӋp

Quҧng Nam là Ĉһng Chѭѫng làm Thӵ HiӋp trҩn.

- Tháng 12. Ĉӏnh ngҥch thuyӅn ӣ kinh và ӣ ngoài. Theo ÿӅ nghӏ cӫa bӝ Công: Cho mӛi

ÿӏa phѭѫng tùy theo công viӋc ít nhiӅu mà ÿӏnh ngҥch sӕ lѭӧng thuyӅn, nѫi nào thiӃu thì ÿóng

thêm và hҥn trong 3 năm phҧi làm xong. Ngoài thuyӅn trong ngҥch cùng lѭu sӕ thuyӅn ngoҥi

ngҥch ÿӇ sai phái. Theo ÿó, ÿӏnh ngҥch Biên Hòa 25 chiӃc thuyӅn, gӗm 10 chiӃc thuy͉n son, 5

chiӃc thuy͉n h̫i ÿ̩o, 5 chiӃc thuy͉n ô, 5 thuy͉n lê. Ngoài ra, còn có 12 chiӃc thuyӅn ngoҥi

ngҥch (1).

1829

- Tháng 2. Trҩn thӫ Biên Hòa là NguyӉn Hӳu Thuyên làm Trҩn thӫ Hà Tiên. VӋ úy

Trang võ là Trҫn Văn Hӵu làm Trҩn thӫ Biên Hòa.

- Tháng 5. Theo sә tәng kê vӅ hӝ khҭu cҧ nѭӟc tҩt cҧ 719.510. Riêng 5 trҩn ӣ Gia Ĉӏnh là

118.790.

- Tháng 8:

* Thӵ Ĉӕc hӑc Biên Hòa là ThiӅu Nguyên DiӋu ӕm. Lҩy Giáo thө Ӭng Hòa là Bùi Danh

.Ǥ làm Thӵ Ĉӕc hӑc Biên Hòa.

* Thành thҫn Gia Ĉӏnh tâu báo vӅ viӋc dân chúng hay bӓ quê quán mà ÿi ӣ ÿây ÿó trú

ngө, không vào sә hӝ tӏch nhҩt ÿӏnh. Vua Minh Mҥng thuұn cho viӋc kê hӝ tӏch cӫa dân theo

quê quán cӫa ông hoһc cӫa cha ÿӇ quҧn lý sӕ ÿinh và tuyӇn lính. Ngoài ra cǊng ban lӋnh ÿăng

ký ngѭӡi Hoa (ngѭӡi Thanh) nhұp cѭ bҵng ÿѭӡng thuyӅn buôn: ai muӕn ӣ lҥi thì xã Minh

+ѭѫng và Bang trѭӣng bҧo kӃt vào sә ÿӇ cai quҧn, ai muӕn vӅ thì cho vӅ nhҵm viӋc quҧn lý

chһt chӁ hѫn.

Tháng 9:

(1) Qui thӭc:

* ThuyӅn hҧi ÿҥo dài 6 trѭӧng 1 thѭӟc, ngang 9 thѭӟc 8 tҩc 3 phân, 46 mái chèo.

* ThuyӅn ô, thuyӅn son, thuyӅn sai ÿӅu dài 4 trѭӧng 8 thѭӟc, ngang 8 thѭӟc 4 tҩc, sâu 3 thѭӟc 2 tҩc, 30 mái chèo.

* ThuyӅn lê dài 5 trѭӧng 2 thѭӟc 6 tҩc, ngang 7 thѭӟc 2 tҩc, sâu 3 thѭӟc 1 tҩc, 36 mái chèo.

4.6 Page 36

▲back to top

* Ĉӏnh cách thѭӣng cho ngѭӡi mӝ dân lұp ҩp ӣ Nam kǤ: Mӛi ҩp chiêu mӝ nhӳng dân ӣ

ngoài sә ÿinh ÿѭӧc 5 suҩt, khai khҭn ÿҩt hoang ÿѭӧc 50 mүu trӣ lên thì thѭӣng 20 quan tiӅn;

Pӝ ÿѭӧc 10 suҩt ÿinh, khai khҭn ÿѭӧc 100 mүu trӣ lên thì ÿѭӧc 40 quan tiӅn; mӝ ÿѭӧc 15 suҩt

ÿinh, khai khҭn 150 mүu trӣ lên thì ÿѭӧc thѭӣng 6 quan tiӅn; còn hѫn nӳa thì cӭ theo mӭc ҩy

mà tính lên.

* Ĉәi Tham hiӋp Biên Hòa là Phҥm VǊ Phác làm HiӋp trҩn Phiên An; cӱ Lang trung

Hình bӝ là Ngô Bá Tuҩn làm Tham hiӋp Biên Hòa.

1830

- Minh Mҥng ÿӏnh lӋ vӅ tѭӧng binh. Biên Hòa ÿѭӧc chuҭn y 7 thӟt voi.

- Tháng 5. HiӋp trҩn Vƭnh Thanh là VǊ Quýnh ÿәi bә làm HiӋp trҩn Biên Hòa.

- Tháng 10. Quan thành Gia Ĉӏnh tâu rҵng: “Các trҩn, thành, hҥt 7 huyӋn: Phѭӟc Chánh,

Bình An, Long Thành, Tân Minh, Vƭnh Bình, KiӃn Hѭng, KiӃn Ĉăng văn hӑc hѫi thӏnh, hӑc trò

ngày mӝt nhiӅu, xin mӛi huyӋn ÿһt mӝt Huҩn ÿҥo ÿӇ luyӋn tұp cho hӑc trò giӓi”. Vua Minh

0ҥng y cho.

- Tháng 11. Cӱ Trҩn thӫ Biên Hòa là Trҫn Văn Hӵu làm Trҩn thӫ Hà Tiên, cӱ VӋ úy vӋ

Tiên phong hӳu là Phҥm Phú Chung làm Trҩn thӫ Biên Hòa.

1831

- Hai ÿӗn mӟi ӣ Biên Hòa là Tân Lӧi, Tân Ĉӏnh ÿѭӧc chuҭn cho ÿһt mӝt viên thӫ ngӳ

tuҫn phòng trong bҧn hҥt và ÿӕc thúc dân mau nӝp thuӃ.

- Tháng 3. Chuҭn y nӝp thuӃ thay bҵng tiӅn cho nhӳng hӝ làm nghӅ nӃn sáp ӣ Gia Ĉӏnh.

- Tháng 7. Mӣ khoa thi Hѭѫng ӣ các trѭӡng Thӯa Thiên, NghӋ An, Gia Ĉӏnh, lҩy ÿӛ Cӱ

nhân tҩt cҧ 51 ngѭӡi. Riêng Gia Ĉӏnh là 19 ngѭӡi, nhѭng khi ÿѭa duyӋt bài thi, giáng xuӕng

Kҥng Tú tài 9 ngѭӡi “vì văn kém”.

- Tháng 11. Gia tһng chӭc tѭӟc cho các công thҫn, thân tӝc và có huân lao trong cuӝc

khai quӕc và trung hѭng. Dӏp này NguyӉn Hӳu Cҧnh (Kính) ÿѭӧc tһng làm Khai qu͙c công

th̯n, Tráng võ t˱ͣng quân, Th̯n c˯ dinh, Ĉô th͙ng, Thi͇u phó; ÿәi tên thөy là Tráng Hoàn,

phong 9ƭnh An h̯u.

1832

- Tháng Giêng. Lê Văn DuyӋt, Tәng trҩn thành Gia Ĉӏnh, vì tuәi già sӭc yӃu dâng sӟ xin

cáo lão; sӟ tâu: “HiӋn nay tӯ phía Bҳc kinh kǤ trӣ ra ÿã chia hҥt ÿһt quan, có các nha Tәng ÿӕc,

Tuҫn phӫ, Bӕ chánh, Án sát cùng gìn giӳ nhau, ràng buӝc nhau rҩt hӧp vӟi chӭc Phѭѫng bá

(quan ÿӭng ÿҫu mӝt ÿӏa phѭѫng) Liên suҩt (ngѭӡi ÿӭng ÿҫu chѭ hҫu 10 nѭӟc, tӭc nhѭ Án sát

Vӭ ÿӡi sau) ÿӡi xѭa. Thҫn dân già yӃu, trong lòng cǊng biӃt mѭu kӃ dài lâu không gì hay hѫn

thӃ. Vұy xin sҳc sai các ÿình thҫn bàn xét vӅ các trҩn ӣ thành hҥt Gia Ĉӏnh ÿӇ kiӃn thiӃt mӝt

thӇ, tӓ ra mӝt chính sách chung, ÿҥi ÿӗng, khiӃn thҫn ÿѭӧc nghӍ viӋc thành, ÿLӅu dѭӥng cho

khӓi sӁ xin vӅ kinh chҫu hҫu”. ĈӅ nghӏ bӓ cҩp thành ÿӇ lұp tӍnh nhѭ ÿã làm ӣ miӅn Bҳc cӫa Lê

9ăn DuyӋt này ÿѭӧc vua Minh Mҥng dө rҵng: “(...) ÿӧi sau sӁ xuӕng chӍ quyӃt ÿӏnh”.

- Tháng 4. Ĉӏnh ÿLӅu lӋ khҧo khóa và giҧng dҥy cӫa hӑc thҫn thành Gia Ĉӏnh vì hӑc trò

Fӫa thành hҥt có ngѭӡi trҧi qua 8 khóa mà hӑc chѭa ÿӫ văn thӇ 4 trѭӡng. Vua Minh Mҥng sai

Eӝ LӉ bàn xét rӗi chuҭn ÿӏnh: Tӯ này các hӑc thҫn ӣ thành Gia Ĉӏnh cӭ 3 ngày mӝt lҫn giҧng

Wұp, lҫn nào cǊng ra ÿӫ ÿҫu bài 4 trѭӡng (tӭc 4 kǤ thi trong mӝt khoa Hѭѫng), ngѭӡi nào chѭa

biӃt ÿӫ thӇ văn nào thì bҳt chuyên tұp thӇ văn ҩy rӗi hӝi bình ÿӇ nhұn xét nhӳng câu ÿáng ÿLӇm,

4.7 Page 37

▲back to top

ÿáng sә, yӃt bҧng ÿӇ nêu rõ quyӇn hѫn, quyӇn kém. Ngѭӡi nào khi làm khi nghӍ sӁ bӏ răn dҥy

Eҵng hình phҥt, giáo dөc cӕt sao cho 4 thӇ văn ÿӅu thông.

- Tháng 6. Trҩn thӫ Biên Hòa là Phҥm Phú Chung chӃt. Cӱ Phó vӋ úy ӣ Ban trӵc trung

YӋ doanh Thҫn sách là Phҥm Hӳu Tâm làm Trҩn thӫ Biên Hòa.

- Tháng 8. Tәng trҩn thành Gia Ĉӏnh là Lê Văn DuyӋt chӃt. NguyӉn Văn QuӃ lãnh ҩn

7әng trҩn thành Gia Ĉӏnh. Sau ÿó, QuӃ dâng sӟ báo viӋc xét nhà con nuôi cӫa Lê Văn DuyӋt là

Lê Văn YӃn thҩy có chӭa 10 tӡ giҩy ÿóng sҹn ҩn “Quӕc gia tín bҧo” và 10 tӡ giҩy ÿóng sҹn ҩn

“Công ÿӗng” và phát giác hѫn 1070 tҩm gӛ táu và gӛ dҫu mà DuyӋt ÿã trӳ riêng. Minh Mҥng ra

OӋnh sung công gӛ, hӫy các giҩy có ҩn và tiӃp tөc tra xét tӝi cӫa Lê Văn DuyӋt ÿӇ tâu lên nghӏ

[ӱ.

- Tháng 9. Gia Ĉӏnh có giһc biӇn Chà Và lén lút nәi lên ӣ tҩu phұn Long Hѭng thuӝc tӍnh

9ƭnh Long, cѭӟp bóc, bҳt ngѭӡi ÿem ÿi. Quan Trҩn thӫ Lê Văn Nghƭa ÿem binh thuyӅn ÿXәi

Eҳt. ViӋc ÿӃn tai vua, vua sai Trҩn thӫ Biên Hòa là Phҥm Hӳu Tâm, Thӵ Trҩn thӫ Phiên An là

Trҫn Hӳu Thành ÿem binh thuyӅn ÿi hӝi tiӉn. Giһc liӅn ra ÿҧo Côn Lôn thuӝc Phiên An, ÿón

Fѭӟp thuyӅn buôn; lҥi lên bӡ ÿӕt nhà, cѭӟp cӫa (...) Ĉӝi trѭӣng ÿӝi Phú Cѭӡng, sӣ Phú Quӕc là

Ngô Văn Thành ÿánh nhau vӟi giһc ӣ Hòn Dӯa chém ÿѭӧc mҩy ÿҫu giһc, bҳt ÿѭӧc thuyӅn súng

ӕng và khí giӟi cӫa giһc.

* Bҳt ÿҫu chia tӍnh, ÿһt quan tӯ Quҧng Nam trӣ vào Nam. Ӣ Gia Ĉӏnh bӓ cҩp thành, ÿәi

ra lөc tӍnh: Phiên An, Biên Hòa, Ĉӏnh Tѭӡng, Vƭnh Long, An Giang, Hà Tiên. TӍnh Biên Hòa

thӕng trӏ mӝt phӫ Phѭӟc Long và 4 huyӋn: Phѭӟc Chánh, Phѭӟc An, Bình An, Long Thành.

* Bҳt ÿҫu ÿһt 17 phân phͯ ӣ các phӫ ÿӏa phѭѫng (các huyӋn trong phӫ hҥt thuӝc ÿӗng Tri

phӫ kiêm lý hoһc thӕng hҥt thì gӑi là “phân phͯ”). Theo lӋnh này, ӣ Biên Hòa, Tri phӫ Phѭӟc

Long kiêm lý huyӋn Phѭӟc Chánh, thӕng hҥt huyӋn Bình An, Phѭӟc An và Long Thành. Phӫ

Phѭӟc Long ÿѭӧc coi là phӫ trung khuy͇t (ÿӏa ÿLӇm trӑng yӃu vӯa phҧi, công viӋc không nһng

quá, không nhҽ quá) hoһc gi̫n khuy͇t (ÿӏa phѭѫng công viӋc có ít và giҧn ÿѫn): chӍ ÿһt 1 tri

phӫ kiêm lý 1 huyӋn, còn các huyӋn khác ÿӅu là thӕng hҥt và huyӋn kiêm lý không cҫn ÿһt

huyӋn thӯa. LӋnh này cǊng ÿӏnh rõ viӋc giӳ ҩn triӋn, xác ÿӏnh nhiӋm vө (thu thuӃ, xӱ kiӋn, ÿҳp

ÿê, ÿánh cѭӟp, trӏ an...) cӫa Tri phӫ, ÿӗng Tri phӫ, các huyӋn thӯa, huyӋn do phӫ thӕng hҥt...

(Xem ĈNTLCB, tұp XI, tr 268 – 275).

* Ĉәi bә HiӋp trҩn Biên Hòa là VǊ Quýnh làm Bӕ chánh sӭ, Thӵ lý ҩn quan phòng cӫa

Tuҫn phӫ; Thӵ Tham hiӋp Lê Văn LӉ ÿәi bә làm Thӵ Án sát, cho Quân cѫ Hұu quân là Hӗ

Kim TruyӅn, Thӵ phó VӋ úy, trұt tùng tam phҭm sung Lãnh binh quan Biên Hòa; cho Vѭѫng

9ăn LӉ làm Thành thӫ úy Biên Hòa.

- Tháng 11:

* Trҿ chăn trâu ӣ Biên Hòa bҳt ÿѭӧc cái mǊ cә bҵng vàng (nһng 2 lҥng 5 ÿӗng cân) ÿem

ÿұp ra ÿi chia nhau. Quan tӍnh thu lҥi ÿem dâng. Thҩy mҧnh vàng có khҳc chӳ nhӓ là thӭ chӳ

“phiên”, vua Minh Mҥng bҧo thӏ thҫn rҵng: “MǊ này là ÿӗ cә cӫa nѭӟc Chiêm Thành, lǊ mөc

ÿӗng không biӃt, tӵ tiӋn ÿұp vӥ khiӃn ÿӗ vұt mҩy trăm năm vӅ trѭӟc không còn lҥi làm ghi,

thӵc khá tiӃc”. Ra lӋnh thѭӣng cho ngѭӡi bҳt ÿѭӧc cái mǊ ҩy 20 lҥng bҥc.

* Ĉӏnh ngҥch cho các thuyӅn 6 tӍnh Nam kǤ. TӍnh Biên Hòa hiӋu thuyӅn Biên An 1 chiӃc

và thuyӅn sam bҧn nhӓ kèm theo 1 chiӃc, thuyӅn Hҧi ÿҥo 5 chiӃc, thuyӅn Lê, thuyӅn Ô, thuyӅn

Chu mӛi thӭ 10 chiӃc; cӝng 37 chiӃc và thuyӅn Hҧi ÿҥo ngoҥi ngҥch 2 chiӃc.

- Tháng 12. Cҩp ҩn tròn bҵng sӯng cho 6 tӍnh Nam kǤ: mһt ҩn khҳc tên tӍnh. Ví dө tӍnh

Biên Hòa thì khҳc 2 chӳ “Biên Hòa”.

4.8 Page 38

▲back to top

9͉ quan chͱc: Cӭ 2 tӍnh An – Biên, Long – Tѭӡng, An – Hà thì Tәng ÿӕc kiêm làm

Tuҫn phӫ; Biên Hòa, Ĉӏnh Tѭӡng và Hà Tiên thì dùng Bӕ chánh quyӅn giӳ ҩn và làm viӋc

Tuҫn phӫ; hai ty Bӕ và Án – mӛi ty có mӝt Thông phán và mӝt Kinh lӏch; các Bát cӱu phҭm

thѭ lҥi ÿӃn vӏ nhұp lѭu thѭ lҥi thì tùy tӍnh to hay nhӓ mà nhiӅu ít khác nhau.

9͉ quân s͹: Quҧng Nam, Phú Yên, Khánh Hòa, Biên Hòa, Ĉӏnh Tѭӡng, Hà Tiên mӛi

WӍnh ÿһt mӝt quan Lãnh binh, dùng quan tùng tam phҭm. Lãnh binh Biên Hòa chuyên coi 2 cѫ

Biên Hùng và cѫ Biên Hòa, 2 cѫ Biên Uy tҧ hӳu, tѭӧng cѫ Biên Hòa kiêm quan thӫy cѫ Biên

Hòa. (Cѫ Biên Hòa nguyên là các ÿӝi Diêm Tiêu, Kiên Thành, Hoa Tiêu thuӝc cѫ Tuҫn Thành

và thuӝc binh VǊ Nha thuӝc thành Gia Ĉӏnh cùng các ÿӝi trҩn binh cѫ Biên Thҥnh thuӝc Biên

Hòa và trung chi KiӃn Võ cǊ dӗn bә cѫ Biên Uy tҧ nguyên là Hұu chi Gia Uy ÿӗn ÿLӅn ÿәi ra.

7ѭӧng cѫ Biên Hòa nguyên là ÿӝi tѭӧng cѫ Ĉӏnh Tѭӡng thuӝc thành Gia Ĉӏnh chia bә voi trұn

20 thӟt. Thӫy cѫ Biên Hòa nguyên là Tҧ chi Gia Uy ÿӗn ÿLӅn ÿәi ra).

9͉ công vi͏c nên làm:

- Tҩt cҧ văn thѭ, sә sách cӫa Gia Ĉӏnh cǊ ÿӅu giao lҥi cho Tәng ÿӕc An – Biên ÿӇ sau

này có hҥt nào tra cӭu thì sao lөc ÿѭa cho ÿӇ chҩp chiӃu.

- TӍnh Biên Hòa ÿѭӧc chuҭn y hҥn ÿӏnh 100 ӕng ÿѭa trҥm. Mӛi ӕng phҧi khҳc danh hiӋu

"nha môn, ÿӏa phѭѫng và sӕ hiӋu".

- Tӯ Quҧng Nam trӣ vào Nam, các tѭӧng cѫ ÿã lӋ thuӝc vào quan ÿӏa phѭѫng và quan

Lãnh binh cai quҧn. Còn nhӳng viên chuyên quҧn ӣ kinh trѭӟc ÿӅu bӓ; vӋ binh kinh tѭӧng ÿi

thú Gia Ĉӏnh cǊng rút vӅ hàng ngǊ.

- Các hҥt Phiên An, Biên Hòa, Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng, An Giang, Hà Tiên có sӵ giao

thông bҵng ÿѭӡng thӫy, nhӳng nhà, trҥm thӫy dӏch ÿһt tӯ trѭӟc ÿӇ chuyӇn ÿҥt ÿӃn ÿӇ nhѭ cǊ.

ViӋc ÿi lҥi quan báo thì do ÿӏa phѭѫng tùy tiӋn sҳp ÿһt.

- Các ÿӗn ÿLӅn nguyên có thuӃ thân, nay ÿã bә sung vào cѫ binh thì ÿӅu nên miӉn.

- Ĉӝi Lөc thuӝc Giáo Dѭӥng binh ӣ thành Gia Ĉӏnh cǊ có ngѭӡi nào tình nguyӋn vӅ kinh

thì bә vào ÿӝi Giáo Dѭӥng, còn thì xét theo quê quán, ghi tên vào sә ÿinh.

- Các ÿӝi pháo thӫ cǊ cǊng phiên chӃ lҥi. Ĉӝi pháo thӫ Biên Hòa gӝp vӟi ÿӝi pháo thӫ

NgǊ cӫa thành Gia Ĉӏnh cǊ dӗn làm ÿӝi pháo thӫ Biên Hòa.

- 10 ÿӝi Hӗi Lѭѫng cӫa thành Gia Ĉӏnh cǊ chia cho lӋ thuӝc Phiên An, Biên Hòa, Vƭnh

Long, Ĉӏnh Tѭӡng, An Giang mӛi tӍnh 2 ÿӝi.

- Các thuӃ tiӅn, thóc, sҧn vұt các hҥt thuӝc thành Gia Ĉӏnh cǊ tӯ ÿây vӅ sau ÿӅu nӝp vào

kho ӣ tӍnh. Các chӛ thӫy lӧi, giang tuҫn, tә ong, lѭӟi cá ÿӅu do quan ÿӏa phѭѫng ÿҩu giá phát

Pҥi. Còn các sҧn vұt cӫa kho hàng năm, do bӝ Hӝ xem xét ӣ kinh cҫn dùng bao nhiêu, sӁ tѭ ÿi

Wӯng hҥt ÿӇ thu mua.

- Các kho tàng thuӝc thành Gia Ĉӏnh cǊ và kho An Bình ӣ Phiên An vүn do Tәng ÿӕc An

– Biên nhұn giӳ; còn kho Hòa Phѭӟc tӍnh Biên Hòa, kho Vƭnh ViӉn tӍnh Vƭnh Long, kho Ĉӏnh

An tӍnh Ĉӏnh Tѭӡng ÿӅu dӥ vӅ làm ӣ tӍnh.

- Các tӍnh Phiên An, Biên Hòa, Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng, An Giang, Hà Tiên và các ÿӗn

Wҩn trѭӟc hӃt hãy ÿem thuyӅn cӫa thành Gia Ĉӏnh cǊ mà chia phát ra, rӗi do bӝ Công tiӃp tөc

xét bàn, sӁ chuҭn ÿӏnh thành ngҥch.

- Nhӳng phӫ huyӋn mӟi lұp thì phӫ ÿһt mӝt Giáo thө, huyӋn ÿһt mӝt Huҩn ÿҥo ÿӇ dҥy

Kӑc.

1833

4.9 Page 39

▲back to top

- Minh Mҥng chuҭn vӅ viӋc cҩp tín bài ӣ các kǤ, các tӍnh trӵc; tӍnh Biên Hòa ÿѭӧc cҩp 5

chiӃc tín bài bҵng ngà, giao cho quan Tuҫn phӫ chuyên giӳ.

- TӍnh Biên Hòa ÿѭӧc dӵ trӳ 6.000 cân diêm tiêu và 1.200 cân lѭu hoàng vӅ viӋc chia cҩp

thuӕc nә.

- Tháng 3. Tӯ Phú Yên trӣ vào Nam ÿӃn Hà Tiên, dân cѭ các hҥt có nhiӅu ÿӗng ruӝng

xen kҿ vào núi rӯng thѭӡng có thú dӳ làm hҥi. Vua sai Binh bӝ truyӅn dө các quan tӍnh xét các

thôn ҩp ӣ ven rӯng núi thuӝc hҥt mình thì chӑn phái binh và dân, hӉ ai biӃt bҳn súng ÿLӇu sang

thì liӋu cҩp cho súng và thuӕc ÿҥn ÿӇ bҳn giӃt thú dӳ trӯ hҥi cho dân. Phàm ai giӃt ÿѭӧc hә dӳ

thì chiӃu lӋ thѭӣng cho; bҳn ÿѭӧc tê giác và voi thì mang ngà và sӯng ÿӃn nҥp quan, còn lҥi thì

mua bán vӟi nhau. ViӋc chi thuӕc ÿҥn mӛi năm mӛi lҫn ghi vào sә chi dùng.

- Tháng 5. Thăng Lê Văn LӉ làm Án sát Biên Hòa.

* Sai các tӍnh Phiên An, Biên Hòa, Ĉӏnh Tѭӡng, Vƭnh Long, An Giang; mӛi tӍnh chӑn

Pӝt ÿӝi Hӗi Lѭѫng thuӝc tӍnh mình chuyӇn giao cho Hà Tiên ÿӇ lұp Biên Lѭѫng. Dӗn hai ÿӝi

Nhҩt, Nhӏ trong Giáo Dѭӥng binh thuӝc thành Gia Ĉӏnh cǊ làm ÿӝi Tѭӡng ThiӋn thuӝc Ĉӏnh

7ѭӡng, hai ÿӝi NgǊ và Lөc làm ÿӝi Long Nghӏ thuӝc Vƭnh Long và hai ÿӝi Tam, Tӭ thì bә vào

hai ÿӝi Nhӏ và ÿӝi Bát thuӝc cѫ Biên Hòa.

* Lê Văn Khôi nguyên là VӋ úy vӋ Minh Nghƭa thuӝc Tҧ quân, nәi dұy chiӃm giӳ tӍnh

thành Phiên An.

* VǊ Quýnh, Thӵ Tuҫn phӫ Biên Hòa tâu: “Các viên tӍnh phái là Trҫn Văn Khanh – Quҧn cѫ

Biên Hùng, NguyӉn Văn KhiӇn – suҩt ÿӝi Tѭӧng cѫ, ÿem binh và voi ÿi Phiên An cӭu ӭng,

Pӟi ÿӃn Trung Thôn, huyӋn Bình Phú thuӝc tӍnh thì gһp Phó Lãnh binh (cӫa Phiên An) chҥy

ÿӃn ÿóng quân ӣ ÿó... HiӋn thanh thӃ cӫa giһc (tӭc Lê Văn Khôi) càng lúc càng lӟn. Vҧ lҥi binh

tình có ít, không lҩy ÿâu phái thêm ÿѭӧc. HiӋn ÿӇ Trҫn Văn Khanh lѭu lҥi ÿóng giӳ ÿӏa phұn,

ÿӕc sӭc quân và dân ÿóng ÿӗn ӣ bӃn ÿò Bình Ĉӗng Ĉông thôn. Lҥi phái Phó Quҧn cѫ Ngô Văn

Hóa coi quҧn binh thuyӅn ÿӃn ngҧ ba sông Nhà Bè ÿӇ chһn ÿѭӡng giһc ÿӃn. Lҥi thông báo cho

Bình Thuұn và Ĉӏnh Tѭӡng phái binh ÿӃn tiӃp ӭng, chӡ binh 2 tӍnh ÿӃn hiӋp lӵc ÿӇ tiӃn ÿánh.

* Cӱ NguyӉn Văn Thӏ, VӋ úy Tam vӋ Kinh tѭӧng sang làm Lãnh binh Biên Hòa, chuyên

coi các Tѭӧng cѫ cӫa Biên Hòa và Phiên An.

* Lê Văn Khôi kéo quân ÿánh Biên Hòa. Thӵ Tuҫn phӫ VǊ Quýnh, Án sát Lê Văn LӉ,

Lãnh binh Hӗ Kim TuyӅn, Quҧn cѫ Biên Hùng Trҫn Văn Khanh ÿӅu bӓ chҥy. TӍnh lӷ bӏ thҩt

thӫ. Minh Mҥng ban dө cách chӭc tҩt cҧ quan chӭc Biên Hòa bӓ chҥy này, nhѭng vүn cho lѭu

Gөng ӣ trong quân ÿӇ “gҳng sӭc chuӝc tӝi”.

- Tháng 6. Lӵc lѭӧng nәi dұy cӫa Lê Văn Khôi ӣ Phiên An phát triӇn rҩt mҥnh. TriӅu ÿình sai

phái quân triӅu và các tӍnh tiӃn ÿánh, nhѭng chѭa có kӃt quҧ. Thӵ Tuҫn phӫ Biên Hòa là VǊ

Quýnh, Án sát Lê Văn LӉ tâu rҵng: “Lãnh binh Bình Thuұn Lê Văn Nghƭa và nguyên Án sát

Tôn Thҩt Gia ÿã ÿem viӋn binh ÿӃn trҥm Biên Long (thuӝc huyӋn Phѭӟc An) ÿóng ÿӗn trҥi ÿӇ

tìm cách ÿánh lӵc lѭӧng nәi dұy ӣ Phiên An. Nhѭng trҥmï, ÿѭӡng thӫy không giao thông ÿѭӧc,

nhiӅu lҫn phát ÿӋ các chӍ dө và công văn ÿi các tӍnh Long Tѭӡng, An Giang ÿӅu không ÿѭӧc

nên bӏ ÿӑng lҥi.

* Thӵ Tuҫn phӫ Biên Hòa VǊ Quýnh cùng 500 quan quân Bình Thuұn tӯ Biên Long tiӃn

ÿánh Biên Hòa, Án sát Lê Văn LӉ ӣ lҥi giӳ kho ÿҥo Hѭng Phѭӟc và tái chiӃm ÿѭӧc tӍnh lӷ;

nguyên trѭӟc ÿó Lê Văn Khôi sai Trҫn Minh ThiӋn chiӃm giӳ Long Thành. Quýnh cùng lãnh

binh Bình Thuұn là Lê Văn Nghƭa và nguyên Án sát Tôn Thҩt Gia ÿӕc quân và voi tҩn công

ÿánh bҥi ÿѭӧc ThiӋn; rӗi thӯa thҳng ÿӃn thҷng tӍnh lӷ. Trҩn thӫ Biên Hòa cӫa Lê Văn Khôi là

Lê Ĉҳc Lӵc cùng HiӋp trҩn Ĉӛ Văn Dӵ ÿã bӓ chҥy trѭӟc. Minh Mҥng ÿѭӧc tin cho VǊ Quýnh,

4.10 Page 40

▲back to top

Lê Văn LӉ phөc chӭc cǊ và ban lӋnh cho hӑ phҧi thiӃt lұp ÿӗn lǊy cho kiên cӕ ӣ ngay tӍnh lӷ và

ӣ ÿӕi ngҥn Bình Ĉӗng, ÿӗng thӡi chia phái binh, voi, thuyӅn phòng giӳ.

* Lӵc lѭӧng nәi dұy ӣ Phiên An do Thái Công TriӅu cҫm quân ÿánh chiӃm các tӍnh Ĉӏnh

7ѭӡng, Vƭnh Long, An Giang, Hà Tiên.

- Tháng 7. Lӵc lѭӧng nәi dұy cӫa Lê Văn Khôi lҥi tҩn công chiӃm Biên Hòa, nhѭng không

thành công. Trѭӟc ÿҩy, khi quan quân triӅu ÿình chiӃm lҥi Biên Hòa thì ngoài biӅn binh Biên

Hòa còn ÿѭӧc tăng cѭӡng tӯ kinh ÿô. Ĉoàn DǊ, Phó VӋ úy Cҭm Y, Phan Văn Song, Thӵ phó

9Ӌ úy doanh VǊ Lâm và NguyӉn Văn Thӏ mӟi ÿѭӧc bә nhiӋm làm Lãnh binh Biên Hòa cùng

Yӟi lính voi ӣ các tӍnh lөc tөc kéo ÿӃn. Tҩt cҧ chia nhau ÿi Bình Ĉӗng lұp ÿӗn lǊy ÿӇ phòng thӫ.

9Ǌ Quýnh phái Quҧn cѫ Trung Hùng là Trҫn Văn Khanh ÿem binh thuyӅn án ngӳ cӱa sông

Phѭӟc Long (tӭc Ĉӗng Nai). Vӯa gһp 5 chiӃc thuyӅn cӫa phe nәi dұy tӯ Nhà Bè ÿӃn, Khanh

bèn bӓ thuyӅn chҥy. Lӵc lѭӧng phe nәi dұy tiӃn thҷng ÿӃn tӍnh lӷ Biên Hòa.

NguyӉn Văn Thӏ cӥi voi ÿi trѭӟc, kӃ ÿó là VǊ Quýnh và Phái viên Lê Ĉӭc TiӋm cǊng

Gүn quân chӕng cӵ. Mһt khác, Lãnh binh Phiên An là Lê Sách cǊng ÿӕc thúc biӅn binh ra ÿánh

và quân Bình Thuұn tӯ ÿӗn Bình Ĉӗng cǊng kéo ra tiӃp ӭng. Quân nәi dұy bӏ thua phҧi rút lui.

Hôm sau, quân nәi dұy tҩn công ÿӗn Bình Ĉӗng. Quân triӅu ÿình thiӋt hҥi nһng vì bӏ phөc kích

ӣ ÿѭӡng cái quan. Quân nәi dұy tұp hӧp 8 thuyӅn tiӃn sát tӍnh lӷ Biên Hòa, bҳn ÿҥi bác vào,

nhѭng bӏ quân cӫa triӅu ÿình phҧn công nên phҧi rút lui.

* Minh Mҥng ra lӋnh ÿLӅu các lӵc lѭӧng tұp trung vào Biên Hòa ÿӇ chuҭn bӏ ÿӧt tҩn công vào

thành Phiên An: 1/ Phó VӋ úy Thӫy sѭ Ĉӛ Chiêm Phác lҩy quân dân ÿem súng ÿҥi luân xa,

súng quá sѫn và thuӕc ÿҥn ӣ thuyӅn lên ÿѭӡng bӝ hӓa tӕc chuyӇn ÿӃn quân thӭ . 2/ ĈLӅu hӃt sӕ

voi trong ÿӏnh ngҥch ӣ 2 tӍnh Bình Thuұn và Khánh Hòa ÿѭa ÿӃn Biên Hòa. 3/ LӋnh cho Thӵ

Thӕng chӃ Thҫn sách Trung doanh là Hoàng Ĉăng Thuұn dùng ngӵa trҥm mau ÿӃn quân thӭ ,

sung chӭc Tham tán ÿҥi thҫn, quҧn lãnh biӅn binh 5 vӋ mӟi ÿһt: Nghiêm Oai, Hùng Oai, Tráng

Oai, Phҩn Oai, Thҫn Oai, theo Thҧo nghӏch tѭӟng quân Phan Văn Thúy ÿánh giһc; 4/ Phái 60

biӅn binh vӋ Cҭm Y cӥi thuyӅn tuҫn hҧi, ÿem 5 cә súng quá sѫn bҵng ÿӗng và thuӕc ÿҥn kèm

theo súng theo quân cӫa Hoàng Ĉăng Thuұn và Ĉoàn DǊ.

* Án sát Biên Hòa Lê Văn LӉ bӏ cách chӭc, cho làm tiӅn khu ÿӇ ra sӭc chuӝc tӝi; ÿәi Bӝ

binh Thӵ Hӳu thӏ lang Hoàng Văn Ĉàm làm Án sát Biên Hòa.

* Quân nәi dұy do Hұu quân Phó tѭӟng NguyӉn Văn Bӝt kéo 19 thuyӅn chia làm 3 ngҧ

ÿánh vào mһt tiӅn, tҧ, hӳu; ÿánh chiӃm tӍnh lӷ Biên Hòa. Lê Văn Khôi cӱ NguyӉn Văn Bӝt làm

Trҩn phӫ, Hӗ văn Hãn làm Tuyên phӫ, Hoàng Kim Lѭӧng làm Phó Tuyên phӫ, ÿóng giӳ Biên

Hòa.

* Phan Văn Thúy và Trѭѫng Minh Giҧng ÿánh phá ÿѭӧc lӵc lѭӧng nәi dұy cӫa Lê Văn

Khôi do Lѭu Tín chӍ huy ӣ trҥm Biên Long (huyӋn Phѭӟc An).

* Thӵ Tuҫn phӫ Biên Hòa VǊ Quýnh và Lãnh binh NguyӉn Văn Thӏ, Phó VӋ úy Cҭm Y Ĉoàn

'Ǌ, Lãnh binh Phiên An Lê Sách, phái viên Lê Ĉӭc TiӋm, Phҥm Duy Trinh và biӅn binh cӫa

các ÿҥo tӯ Biên Hòa lui ÿӃn trҥm Biên Long hӝi vӟi ÿҥi binh cӫa Phan Văn Thúy và Trѭѫng

Minh Giҧng.

* Ngô Bá Tuҩn nguyên Án sát Ĉӏnh Tѭӡng ÿã bӏ cách chӭc. Quân triӅu ÿình ÿánh chiӃm

Oҥi ÿѭӧc Ĉӏnh Tѭӡng.

– Tháng 8. Thӵ Án sát Vƭnh Long là Doãn Uҭn ÿánh chiӃm lҥi ÿѭӧc tӍnh thành Vƭnh

Long.

* Án sát tӍnh An Giang là Bùi Văn Lý tái chiӃm ÿѭӧc tӍnh An Giang, Hà Tiên.

5 Pages 41-50

▲back to top

5.1 Page 41

▲back to top

* Bӝ binh cӫa Nam kǤ Thҧo nghӏch hӳu ÿҥo Tham tán Trѭѫng Minh Giҧng và Hoàng

Ĉăng Thұn lҩy ÿѭӧc tӍnh lӷ Biên Hòa.

* Minh Mҥng ra lӋnh cho Án sát Biên Hòa là Hoàng Văn Ĉҧn vӅ tӍnh cung chӭc. LiӋu tính ÿӇ

tiӅn và gҥo dӵ trӳ ӣ Biên Long theo mӭc thѭӡng giao cho 400 biӅn binh ÿóng giӳ, còn thӯa ÿӅu

chuyӇn vұn hӃt vӅ Biên Hòa.

* Bә Thӕng chӃ NguyӉn Văn Trӑng, Chѭӣng phӫ sӵ làm Tәng ÿӕc Ĉӏnh Biên (Gia Ĉӏnh

– Biên Hòa); Án sát Biên Hòa Hoàng Văn Ĉàn thăng làm Thӵ Bӕ chánh Gia Ĉӏnh; Thӵ LӉ

khoa cҩp sӵ trung là Phҥm Duy Trinh thăng làm Án sát Biên Hòa.

* Nam kǤ Thҧo nghӏch hӳu ÿҥo tѭӟng quân NguyӉn Văn Trӑng, Tham tѭӟng Trѭѫng Minh

Giҧng và Hoàng Ĉăng Thұn ÿem ÿҥi ÿӝi quân voi tӯ Bình Ĉӗng (Ĉӗng Cháy) qua sông tiӃn

ÿóng ӣ phía bҳc cҫu Cao Miên (cҫu Bông, Bình Thҥnh TP. Hӗ Chí Minh) rӗi kéo quân ÿánh

nhau vӟi phe nәi dұy ӣ Bình Hòa không phân thҳng bҥi; ÿҥo quân triӅu ÿình cӫa Lê Sách và

NguyӉn Văn Ĉoài kéo xuӕng hѭӟng cҫu Tham Lѭѫng ÿánh xuӕng Ĉӗng Tұp Trұn và kéo vào

phӕ Sài Gòn (Chӧ Lӟn Q5, TP.Hӗ Chí Minh). Thӫy quân triӅu ÿình do Trҫn Văn Năng và Tӕng

Phѭӟc Lѭѫng tҩn công ÿӗn Giao Khҭu ÿӃn ÿұu ӣ BӃn Nghé... Cuӝc chiӃn giӳa quan quân triӅu

ÿình và lӵc lѭӧng nәi dұy cӫa Lê Văn Khôi ÿã chuyӇn xuӕng ÿӏa bàn Gia Ĉӏnh. Biên Hòa ÿã

không còn là chiӃn trѭӡng nóng bӓng nӳa. Tuy nhiên, trong giai ÿRҥn này, lѭѫng tiӅn, thuӕc

ÿҥn, súng ӕng ÿӅu do tӍnh Biên Hòa tiӃp tӃ.

* Minh Mҥng truyӅn lӋnh cho quan tѭӟng Thӵc hiӋn chӫ trѭѫng gӑi là viӋc “thi͏n h̵u”

ӣ Nam kǤ: Khen thѭӣng quân quan có công trong viӋc ÿàn áp cuӝc nәi dұy cӫa Lê Văn Khôi;

Eҳt tӝi nhӳng ngѭӡi hѭӣng ӭng cuӝc nәi dұy; tә chӭc lҥi viӋc binh lѭѫng, dӗn dân ngoҥi tӏch

vào ÿӝi làm lính ÿӇ tăng quân sӕ trong cuӝc công hãm thành Phiên An (Gia Ĉӏnh, Vƭnh Long,

Ĉӏnh Tѭӡng, An Giang thì mӛi tӍnh 2 cѫ; Biên Hòa, Hà Tiên mӛi tӍnh 1 cѫ – tӭc 10 ÿӝi x 50

ngѭӡi).

* Lӵc lѭӧng nәi dұy cӫa Lê Văn Khôi cӕ thӫ thành Phiên An. Quân triӅu ÿình bao vây cô

Oұp và tìm cách tҩn công, nhѭng ÿӅu không có kӃt quҧ.

- Cҩp cho tӯ Quҧng Nam vào ÿӃn Hà Tiên, mӛi tӍnh mӝt hàn thӱ biӇu.

- Tháng 12. Hѫn 100 chiӃc binh thuyӅn Xiêm xâm phҥm tӍnh Hà Tiên. Hà Tiên thҩt thӫ.

Trѭѫng Minh Giҧng và NguyӉn Xuân ÿem quân xuӕng An Giang ÿӇ phòng thӫ. Minh Mҥng sai

Thӵ Tuҫn phӫ Biên Hòa là VǊ Quýnh tұp hӑp lҩy 1000 hay bҧy tám trăm binh dõng kéo ÿӃn

Gia Ĉӏnh tham gia viӋc quân.

* Giһc Xiêm chia 2 ÿѭӡng xâm phҥm ÿѭӡng Châu Ĉӕc. An Giang thҩt thӫ.

* Trѭѫng Minh Giҧng và NguyӉn Xuân ÿánh bҥi giһc Xiêm ӣ Thuұn Cҧng, hҥ ÿѭӧc ÿӗn

giһc ӣ tҧ hӳu bӡ Thuұn Cҧng (Ĉông Xuyên) và thiêu hӫy 15 thuyӅn giһc. Ĉây là trұn ÿánh

thҳng lӧi ÿҫu tiên.

* Ĉӏnh lҥi khóa lӋ (thӇ lӋ sát hҥch ÿӇ thăng chӭc) vӅ các chӭc danh ÿӝi trѭӣng và ngoҥi ӫy ÿӝi

trѭӣng thuӝc vӅ các vӋ, cѫ, ÿӝi trong kinh và ngoài các tӍnh. TӍnh Biên Hòa lúc này có 1 cѫ

Biên Hùng (gӗm 10 ÿӝi), 2 cѫ Biên Sai tҧ hӳu, cѫ Biên Hòa và Thӫy cѫ (mӛi cѫ 10 ÿӝi), 2 ÿӝi

Wѭӧng cѫ và ÿӝi Pháo thӫ, cùng 2 ÿӝi Hӗi lѭѫng (dӗn bә)

- Tháng 12. Giһc Xiêm xâm lҩn Trҩn TӍnh thuӝc NghӋ An; ӣ quân thӭ Thuұn Cҧng (An Giang),

7ӕng Phѭӟc Long và Trҫn Văn Trí cùng Trѭѫng Minh Giҧng, NguyӉn Xuân tiӃn công giһc

Xiêm, nhѭng không ÿҥt kӃt quҧ.

* Thӵ phӫ Biên Hòa VǊ Quýnh tâu nói: “Ĉã bҳt hѫn 200 hѭѫng dõng thuӝc tӍnh, quyӅn

ÿһt làm 5 ÿӗn trung, tiӅn, tҧ, hӳu, hұu, dӗn thành ÿӝi ngǊ chia sai ÿóng ÿӗn canh giӳ theo

5.2 Page 42

▲back to top

nhӳng chӛ xung yӃu trong tӍnh hҥt”. Minh Mҥng dө sai: Trích lҩy 1500 ngѭӡi, theo chӍ trѭӟc,

9Ǌ Quýnh ÿích thân ÿӕc suҩt tiӃn ÿӃn quân thӭ Gia Ĉӏnh ÿӇ theo tѭӟng quân và tham tán sai ÿi

phái canh giӳ; còn 500 hѭѫng dõng lѭu lҥi ӣ tӍnh ÿӇ tuҫn tiӉu.

* Lê Văn Khôi chӃt trong thành Phiên An. Lӵc lѭӧng nәi dұy suy tôn con Khôi là là Lê Văn Cù

8 tuәi làm nguyên soái; NguyӉn Văn Trҳm làm ÿLӅu khiӇn.

1834

– Tháng Giêng. Giһc Xiêm chia ra chiӃm ÿóng ӣ phӫ Ba Cҫu Nam ӣ Chân Lҥp. Tuҫn

phӫ Gia Ĉӏnh cho rҵng nѫi ҩy có ÿѭӡng sông thông ÿӃn Quang Hóa và thѭӧng du Trӑc Giang

(Nѭӟc Ĉөc ?) Biên Hòa, liӅn làm giҩy tѭ cho Thӵ Tuҫn phӫ VǊ Quýnh theo ÿӏa hҥt canh giӳ.

Quýnh ӫy cho Án sát Phҥm Duy Trinh ÿӃn Thѭӧng Nguyên (chӛ ÿӕi ngang vӟi Trӑc Giang)

thuӝc thӫ sӣ An Lӧi, ÿӕc thúc biӅn binh phái ÿӃn trѭӟc ÿóng ngăn chұn. Còn Quýnh ÿem binh

dõng và voi trұn, theo dө trѭӟc, ÿӃn quân thӭ Gia Ĉӏnh.

* Giһc Xiêm xâm lҩn Ba Cҫu Nam bӏ quan quân Chân Lҥp ÿánh bҥi nһng, ÿXәi chúng

chҥy ÿӃn Lô Viêm, Tham Môn.

* Quan quân ӣ quân thӭ An Giang lҩy lҥi ÿѭӧc ÿӗn Châu Ĉӕc. Quân Xiêm hѫn 10.000

Eӝ binh rút chҥy vӅ nѭӟc.

* Thӵ Án sát Biên Hòa là Phҥm Duy Trinh tâu: “Trѭӟc ÿây mӝ 2.000 dân trong hҥt, dӗn

thành ÿӝi ngǊ: có hѫn 800 ngѭӡi ÿѭӧc theo Thӵ Phӫ VǊ Quýnh ÿi Gia Ĉӏnh làm viӋc bҳt giһc,

còn hѫn 1.000 ngѭӡi thì ÿѭӧc ÿӇ lҥi ÿóng giӳ thành tӍnh”. Minh Mҥng cho rҵng giһc Xiêm ÿã

yên, chuҭn cho liӋu thҧ vӅ ngay nhӳng lính trú phòng ҩy.

– Tháng 3. Ĉӏnh rõ ÿLӅu lӋ thi Hѭѫng: 1/ Trѭӡng Gia Ĉӏnh: Sƭ tӱ Khánh Hòa trӣ vào

Nam thi chung. 2/ Ba tháng trѭӟc khi thi thì các Giáo thө Huҩn ÿҥo thi thӱ mӝt lѭӧt, rӗi chuyӇn

giao cho Thѭӧng ty hӑc chính sát hҥch lҥi. 3/ Các nghƭa tӱ du hӑc ӣ các tӍnh thì vӅ nguyên quán

ӭng thí. Riêng nhӳng ngѭӡi ӣ Biên Hòa trӣ vào Nam, hoһc sinh trѭӣng ӣ kinh kǤ và nhӳng

ngѭӡi ӣ huyӋn Tӕng Sѫn cѭ trú tӯ Quҧng Bình trӣ vào Nam ÿã ÿѭӧc lâu ÿӡi thì cho phép phө

thí tҥi chӛ mình ӣ.

– Tháng 4. Cho phép dân tӍnh Biên Hòa năm nay ÿѭӧc nӝp thuӃ trӯu nam (mӝt thӭ hàng

Wѫ ta dӋt, có tuyӃt thô sѫ) thay bҵng tiӅn.

* Quan quân ӣ quân thӭ Gia Ĉӏnh tәng công kích thành Phiên An, nhѭng bӏ lӵc lѭӧng

Qәi dұy chӕng trҧ mãnh liӋt nên không vào ÿѭӧc thành và bӏ thiӋt hҥi nһng, chӃt trên 300, bӏ

thѭѫng 2.400 ngѭӡi. Tѭӟng quân Tӕng Phѭӟc Lѭѫng, Tham tán Lê Ĉăng Doanh ÿӅu bӏ giҧi

chӭc. Tham tán NguyӉn Xuân ÿѭӧc trao chӭc Thҧo nghӏch tҧ tѭӟng quân.

* TruyӅn dө 5 tӍnh Vƭnh Long, An Giang, Ĉӏnh Tѭӡng, Biên Hòa, Hà Tiên chiӃu theo

ngҥch quân, cho tұp hӧp quân lính: Biên Hòa, Hà Tiên mӛi tӍnh 500 ngѭӡi (các tӍnh kia 1000

ngѭӡi) nӃu thiӃu thì lҩy thêm hѭѫng dõng quanh tӍnh sung vào rӗi cҩp phát lѭѫng tiӅn cho ÿi

thao diӉn ÿӇ giӳ tӍnh thành. VӅ võ khí thì 500 lính chӍ cho 200 cҫm ÿLӇu thѭѫng, 200 cҫm

trѭӡng thѭѫng, còn lҥi mang cӡ trӕng. Các tӍnh ҩy phҧi sӱa chӳa các thuyӅn, thành trì, súng lӟn

và khí giӟi cho ÿѭӧc vӳng vàng và tinh nhuӋ.

– Tháng 5. Chia sai quan ÿi 6 tӍnh Nam kǤ xӃp ÿһt công viӋc. Ĉһng Văn Chѭѫng (Thӵ

7ҧ tham tri bӝ binh) ÿi ÿôn ÿӕc công viӋc 2 tӍnh An - Hà, Ĉoàn Văn Phú (Thӵ Tҧ tham tri bӝ

công) ÿi ÿôn ÿӕc công viӋc 2 tӍnh Ĉӏnh - Biên, Dѭѫng Văn Phong ÿi hai tӍnh Long - Tѭӡng.

Ĉây là công viӋc chӍnh ÿӕn nhӳng công viӋc quan yӃu ÿã bӏ hѭ hӓng sau thӡi kǤ binh lӱa trѭӟc

ÿó: 1/ Lo viӋc tuyӇn lính, tұp luyӋn tә chӭc thành ÿӝi ngǊ. 2/ Tә chӭc thành cѫ ÿӝi cho binh

ÿӗn ÿLӅn. 3/ Tә chӭc lҥi lӵc lѭӧng hѭѫng dõng. 4/ Cҩm binh dõng quҩy nhiӉu dân. 5/ Giҧi ngǊ

5.3 Page 43

▲back to top

Pӝt sӕ binh dõng. 6/ Sӱa chӳa và bҧo quҧn thuyӅn ghe. 7/ Ĉҳp thành tҥm, sӱa thành cǊ ӣ các

WӍnh.

– Tháng 6. Xây ÿҳp thành ÿҩt ӣ tӍnh Biên Hòa ; 4 mһt thành ÿӅu dài 70 trѭӧng, cao 4

thѭӟc 3 tҩc, dày 1 trѭӧng, mӣ 4 cӱa. Ĉào hào rӝng 2 trѭӧng, sâu 6 thѭӟc. Sai Khâm sai Ĉoàn

9ăn Phú cùng quan tính viӋc làm. Chuҭn cho lҩy 1.000 dân trong hҥt ÿӭng ra xây ÿҳp, hұu cҩp

cho tiӅn gҥo.

– Tháng 7. Ĉәi các binh dõng sai phái phòng thӫ các tҩn sӣ ӣ quân thӭ Gia Ĉӏnh: nguyên

Kѭѫng dõng Vƭnh Long 800 giҧm xuӕng 600, binh dõng Biên Hòa 500, tăng sӕ giҧn binh thêm

100, hѭѫng dõng Ĉӏnh Tѭӡng 500, vүn ÿӇ nhѭ cǊ. Tҩt cҧ 2.800 ngѭӡi.

* TӍnh Biên Hòa mѭa lөt, ӣ tӍnh lӷ và các huyӋn Bình An, Phѭӟc Chánh, nhà cӱa, vѭӡn

ruӝng phҫn nhiӅu ngұp lөt.

* Ĉһt 2 ÿӝi Tuҫn hҧi ӣ Biên Hòa. Chuҭn cho trích lҩy quân ӣ 3 thuyӅn thuӝc thӫ sӣ

Phѭӟc Thҳng, 50 ngѭӡi làm ÿӝi Nhҩt, 50 ngѭӡi thuӝc thӫ sӣ Long Hѭng làm ÿӝi Nhӏ. Mӛi ÿӝi

ÿһt mӝt Suҩt ÿӝi. Hàng năm nhҵm thѭӧng tuҫn tháng 4, do tӍnh cҩp thuyӅn công, súng ÿҥn, khí

giӟi, theo viên giӳ Tҩn sӣ ÿi tuҫn tiӉu phҫn biӇn thuӝc tӍnh mình cho ÿӃn cuӕi tháng 9 thì thôi.

– Tháng 11. Vӡi Thӵ Ĉӕc hӑc Biên Hòa là NguyӉn Ĉình Lұp vӅ kinh và cӱ Trѭӣng sӱ

NguyӉn Vƭnh Trinh lãnh Ĉӕc hӑc Biên Hòa.

– Tháng 12. Quan tӍnh Biên Hòa tâu: “Trong tӍnh, mӝt năm chi lѭѫng ѭӟc hӃt 8.300

phѭѫng gҥo, mà sӕ thuӃ chính cung toàn hҥt chӍ có 4.300 hӝc thóc và 4.300 phѭѫng gҥo. Vұy

xin ÿӃn kǤ thuӃ sang năm, chiӃu sӕ ÿóng thu bҵng tiӅn, cho dân ÿѭӧc Phiên An thay bҵng thóc

và gҥo ÿӇ ÿӫ dùng trong mӝt năm”. Minh Mҥng y cho.

* Ban hành lҥi thӇ lӋ mӭc hao cӫa sҳt thӓi khi chӃ thành ÿӗ dùng. Theo ÿó, thì “sҳt sӕng,

Vҳt chín NghӋ An, Hà Tƭnh và sҳt chín Thanh Hóa xӃp vào hҥng xҩu nhҩt (...). Sҳt Biên Hòa

ÿánh làm ÿinh dùng viӋc công, sҳt chín mӛi 100 cân thành khí 50 cân, hao 50 cân; làm nhӳng

ÿӗ sҳt dùng vào viӋc công, sҳt chín 100 cân, thành khí 77 cân, hao 33 cân; sҳt sӕng mӛi 100 cân

thành khí 40 cân, hao 54 cân.

- Minh Mҥng xem xét voi chiӃn ӣ kinh và ÿóng giӳ các tӍnh phía Nam. Nhӳng voi chiӃn

ӣ Gia Ĉӏnh, Biên Hòa ÿѭӧc rà soát xem xét. Biên Hòa ÿѭӧc ÿӏnh ngҥch 10 thӟt voi ÿӇ phòng

thӫ và mӛi năm lѭu trӳ 3.000 cân thuӕc nә.

1835

- Tháng 2. Thi hѭѫng ӣ Gia Ĉӏnh. Tuҫn phӫ Thuұn Khánh là Hoàng Quӕc ĈLӅu làm chӫ

khҧo. Lҩy ÿӛ cӱ nhân 9 ngѭӡi: Bùi Hӳu Nghƭa, NguyӉn Văn Viên, Hӗ Văn Quang, Ĉӛ Chí

Thành, Lý Phong, Trҫn Vân Long, NguyӉn Duy Nhҩt, Lê Hѭng Sƭ, Hoàng Hӳu Quang.

* ĈLӅu nguyên Thӵ Ĉӕc hӑc Biên Hòa là NguyӉn Ĉình Lұp ÿi làm Thӵ Ĉӕc hӑc NghӋ

An.

* Ĉәi bә Tuҫn phӫ Biên Hòa là VǊ Quýnh làm Bӕ chính Phú Yên, hӝ lý ҩân quan phòng

Tuҫn phӫ.

- Tháng 3. Án sát Biên Hòa là Phҥm Duy Trinh, phó vӋ úy Tҧ vӋ ban trӵc là VǊ Ĉӭc

Trung, Thӵ phó VӋ úy Nhӏ vӋ Hұu bҧo là NguyӉn Văn TiӃn, Quҧn cѫ cѫ Biên Hùng là Vѭѫng

9ăn LӉ ӣ ÿҥo Bình Thuұn, Ninh Thuұn cùng vӟi Hoàng Quӕc ĈLӅu hӝi ӣ Chӳ Giang tiӃn ÿánh

Wѭӟng phe nәi dұy là NguyӉn Văn Giҧng, Sҫm Văn Âu, Tùng Văn Châu, Mai Văn Thành, Tùng

9ăn Thông tө tұp ӣ Ma Nai, ÿXәi qua Húc Lam ÿӃn La Pha, La Bá, giһc bӓ trҥi chҥy.

5.4 Page 44

▲back to top

- Tháng 4. Các nhóm dân tӝc ít ngѭӡi nәi dұy ӣ núi Chӳ Diên chӕng lҥi triӅu ÿình, xѭng

là La Bôn vѭѫng. Án sát Biên Hòa là Phҥm Duy Trinh phҧi ÿích thân ÿem binh dõng ÿi ÿánh

Gҽp.

* Ӣ Tánh Linh (huyӋn Tuy Ĉӏnh) cǊng có Sô Cӕ nәi dұy. Theo sӱ quan cӫa nhà NguyӉn ,

Sô Cӕ là mӝt “nhà sѭ ÿiên” (ÿiên sѭ) chuyên ÿem tà ÿҥo làm mê hoһc mӑi ngѭӡi, tӵ xѭng là

Ĉiên Sѭ, thu hút dân chúng vùng Thӏ Linh (Nѫi ҩy có sông La Nga: Phӕ Chăm bên tҧ, Thӏ Linh

bên hӳu) cách núi Chӳ Ĉiên 3 ngày ÿѭӡng.

* Thăng Phҥm Duy Trinh, Án sát Biên Hòa lên Thӵ Bӕ chánh; ÿLӅu NguyӉn ViӉn Du,

Thӵ Án sát Bình Thuұn ÿi làm Thӵ Án sát Biên Hòa, hiӋp ÿӗng tҥm giӳ ҩn quan phòng Tuҫn

phӫ.

– Tháng 5. Lӵc lѭӧng nәi dұy cӕ thӫ thành Phiên An. Quan quân triӅu ÿình không tҩn

công ÿѭӧc bèn ÿào hào áp sát thành và lҩp hào rãnh quanh thành ÿӇ làm kӃ ÿánh thành. ĈӃn

nay lӋnh ÿLӅu ÿӝng thêm dân phu làm viӋc này: Gia Ĉӏnh 1000 ngѭӡi và Biên Hòa 500 ngѭӡi.

– Tháng 6. Quân thӭ Gia Ĉӏnh ÿánh chiӃm lҥi ÿѭӧc thành Phiên An cǊ. Cuӝc nәi dұy ӣ

Phiên An bҳt ÿҫu tӯ ÿêm 18 tháng 5 năm Minh Mҥng thӭ 14 (1833) ÿӃn nay ÿã bӏ dұp tҳt hoàn

toàn. Minh Mҥng ra lӋnh: 1/ Cho giҧi ngǊ mӝt nӱa binh biӅn ӣ 3 tӍnh Biên Hòa, Vƭnh Long,

Ĉӏnh Tѭӡng. 2/ Thuê dân san bҵng núi ÿҩt, lǊy ÿҩt ÿѭӧc ÿҳp quanh thành Phiên An . 3/ Tuyên

chӍ cho quan lҥi ӣ lөc tӍnh tra xét nhӳng ngѭӡi liên quan ÿӃn cuӝc nәi dұy.

– Tháng 8. Ĉҳp ÿѭӡng lөc lӝ dùng viӋc quan báo ӣ các tӍnh Nam kǤ. Ӣ Gia Ĉӏnh ÿҳp mӝt

ÿѭӡng tӯ cӱa Nam tӍnh thành ÿӃn cuӕi ÿӏa giӟi Biên Hòa 1.800 trѭӧng, mӝt ÿѭӡng tӯ cӱa Bҳc

ÿӃn ÿӏa ÿҫu Ĉӏnh Tѭӡng 10.800 trѭӧng. Ӣ Ĉӏnh Tѭӡng ÿҳp mӝt ÿѭӡng tӯ cӱa Tây tӍnh thành

ÿӃn cuӕi ÿӏa giӟi Gia Ĉӏnh dài 5.600 trѭӧng, mӝt ÿѭӡng tӯ cӱa tây tӍnh thành ÿӃn ÿҫu ÿӏa giӟi

9ƭnh Long dài 6.600 trѭӧng; ӣ Vƭnh Long ÿҳp mӝt ÿѭӡng tӯ góc Ĉông Nam tӍnh thành ÿӃn

cuӕi ÿӏa giӟi Ĉӏnh Tѭӡng, ÿҳp mӝt ÿѭӡng tӯ góc Ĉông Nam tӍnh thành ÿӃn ÿҫu ÿӏa giӟi An

Giang thông trѭӡng hѫn 7.500 trѭӧng; ӣ An Giang mӝt ÿѭӡng tӯ thành Châu Ĉӕc ÿӃn Vƭnh

Long dài hѫn 25.800 trѭӧng, mӝt ÿѭӡng tӯ trҥm Giang Phѭӟc ÿӃn ÿӏa ÿҫu Hà Tiên dài 14.500

trѭӧng, mӝt ÿѭӡng tӯ sông Vƭnh TӃ ÿӃn Trҩn Tây dài hѫn 14.900 trѭӧng; ӣ Hà Tiên ÿҳp mӝt

ÿѭӡng tӯ trҥm Phù Dung ӣ tӍnh lӷ ÿӃn cuӕi ÿӏa giӟi An Giang dài hѫn 7.000 trѭӧng. Duy tӍnh

Biên Hòa tӯ cuӕi ÿӏa giӟi Bình Thuұn ÿӃn ÿҫu ÿӏa giӟi Gia Ĉӏnh, nhân ÿѭӡng cǊ sӱa ÿҳp lҥi.

Ngoài ra, nhӳng nѫi có bӃn ÿò thì lҩy ngѭӡi ӣ gҫn làm lái ÿo;: sông lӟn 20 ngѭӡi, sông

Yӯa 10 ngѭӡi, sông nhӓ 6 ngѭӡi, cho miӉn hӃt tҥp dӏch. Ra lӋnh cho ÿóng thuyӅn bè, ÿêm ngày

ӭng trӵc, gһp nhân viên nhà nѭӟc phái ÿi và chuyӇn ÿӋ văn thѭ lұp tӭc tiӃp ӭng chӣ ÿi. Còn

nhân dân ÿi lҥi thì cho liӋu lҩy tiӅn ÿò, nhѭng không ÿѭӧc quá nhiӅu; tiӅn ÿò doTәng ÿӕc, Tuҫn

phӫ ra yӃt thӏ ÿһt làm lӋ.

– Tháng 12. Chuҭn ÿӏnh 6 tӍnh Nam KǤ cùng vӟi thành Trҩn Tây và các ÿӗn bҧo chia ÿһt

các cӛ súng lӟn. TӍnh Biên Hòa: 4 cә Bình ngөy trung tѭӟng quân ÿӗng pháo, 12 cә Quá sѫn

ÿӗng pháo, 6 cә Hӗng y cѭѫng pháo; ÿӗn Giao Khҭu tҧ bҧo: 2 cә Hӗng y cѭѫng pháo, 8 cә Quá

Vѫn ÿӗng pháo.

* Ban cho mӛi tӍnh mӝt kính thiên lý (ӕng nhòm).

* Ban ÿLӅu cҩm ÿҥo Tây Dѭѫng.

* Ĉӏnh rõ ÿLӅu lӋ vӅ Ty Thông sӭ (chuyӇn ÿӋ công văn, giҩy tӡ, chѭѫng sӟ) tӯ kinh ÿӃn

các tӍnh và ngѭӧc lҥi. Theo ÿó viӋc tѭ ÿi các tӍnh hҥn ÿӏnh thӡi gian: ChuyӇn ÿi Gia Ĉӏnh, Biên

Hòa, Hҧi Dѭѫng, Sѫn Tây, Quҧng yên, Hѭng Hóa, Thái Nguyên là 40 ngày; Vƭnh Long, Ĉӏnh

7ѭӡng, An Giang là 50 ngày.

5.5 Page 45

▲back to top

1836

- Minh Mҥng chuҭn tӯ Quҧng Nam ÿӃn các tӍnh Nam kǤ cҫn cҩp ÿӫ thҥch cѫ ÿLӇu sang.

7Ӎnh Biên Hòa có 2 cѫ tҧ, hӳu ÿѭӧc phát 200 thҥch cѫ ÿLӇu sang, 144 thѭѫng dài, giáo cҥnh

Pӝc côn, dao mӓ dài, phác ÿao mӛi thӭ 20 cái; chiêng trӕng, truyӅn thanh thau mӛi thӭ 1 cái,

trӕng nhӓ (tҧ cѫ có 6 cái, hӳu cѫ không). Biên Hòa tҧ, hӳu 2 thӫy vӋ ÿӅu 100 thҥch cѫ ÿLӇu

sang, 100 thѭѫng dài; mӝc côn phác ÿao dài mǊi mӛi thӭ 20 cái, kǤ ÿao 4 cái, chiêng trӕng mӛi

thӭ 1 cái. Cҩp lѭu trӳ tҥi tӍnh 100 thҥch cѫ ÿLӇu sang phòng bӏ.

- Minh Mҥng chuҭn y thӡi hҥn ÿi ÿѭӡng tӯ kinh sѭ trӣ vào Nam. Trong ÿó, tӯ kinh sѭ

ÿӃn Biên Hòa gӗm: LӋ ÿѭa ngӵa phi là 6 ngày 2 giӡ. LӋ tӕi khҭn là 8 ngày 11 giӡ. LӋ khҭn vӯa

là 10 ngày 6 giӡ. LӋ ÿi thѭӡng là 13 ngày 1 giӡ.

- Theo lӋ ban phái ÿi thú ӣ Nam kǤ, Biên Hòa cҳt 300 biӅn binh hӧp cùng quân lính các

Qѫi khác nhau vӅ phòng thӫ Gia Ĉӏnh.

- Minh Mҥng chuҭn cho Biên Hòa cҳt 20 biӃn binh trông giӳ sӕ thóc trѭng thu tăng gҩp

Eӝi ӣ Biên Hòa.

– Tháng giêng. LӋnh kén lính ӣ 4 tӍnh Biên Hòa, Gia Ĉӏnh, Vƭnh Long và Ĉӏnh Tѭӡng vì

Vӕ lính ӣ các tӍnh còn ít; tiêu chuҭn chӑn 5 ÿinh kén 1 lính. Khi danh sách tuyӇn lính dâng lên,

riêng Biên Hòa 1.820 ngѭӡi, ÿѭӧc ÿһt làm 2 cѫ: Biên Hòa tҧ, Biên Hòa hӳu và 2 Thӫy cѫ Biên

Hòa tҧ, Biên Hòa hӳu.

* Gӑi Án sát Biên Hòa NguyӉn ViӉn Du vӅ kinh, ÿәi Thӵ Lang trung bӝ Hӝ là Trҫn

Ngӑc Hào làm Thӵ Án sát Biên Hòa.

– Tháng 2. Sai quan ÿi kinh lý Nam kǤ: Bӝ binh cѫ mұt ÿҥi thҫn Trѭѫng Ĉăng QuӃ, Lҥi

Eӝ Thѭӧng thѭ NguyӉn Kim Bҧng (sau Bҧng bӏ bӋnh, Trѭѫng Minh Giҧng thay), Thӵ LӉ bӝ

Thӏ lang Tôn Thҩt Bҥch và Thӵ Thông Chánh sӭ NguyӉn Ĉҳc Trí. Mөc ÿích chính là lұp ÿӏa bҥ

ruӝng ÿҩt ӣ 6 tӍnh Nam kǤ, ÿӗng thӡi xem xét “mӑi viӋc quân dân, hӉ ÿLӅu hҥi thì nên bӓ, ÿLӅu

Oӧi nên làm ÿӅu lҫn lѭӧt tâu lên mà làm”.

– Tháng 3. Bӕ chánh Biên Hòa Phҥm Duy Trinh trong tұp thӍnh an có nói: “Dân trong

Kҥt ngày mӝt ÿông mà ÿҩt xѫ xác dҫn. Có mӝt dҧi ven rӯng núi Chӫ Chân (Chӭa Chan ?) rӝng

bát ngát màu mӥ. Xin ra lӋnh cho dân khai khҭn nӝp thuӃ. Ai có sӭc làm ÿѭӧc tӯ 40 mүu trӣ

lên thì miӉn cho ÿi lính và diêu dӏch trong mӝt năm”. Minh Mҥng chuҭn cho: “Xét thҩy chӛ ÿҩt

hoang ҩy bao nhiêu mүu, mӝ dân ngoҥi tӏch lұp ҩp, liӋu xem sӭc làm ÿѭӧc ÿӃn ÿâu thì cho khҭn

ÿӃn ÿó. Sau khi thành ruӝng, chiӃu theo lӋ ÿánh thuӃ. Còn sӕ dân chiêu mӝ và sӕ ruӝng khai

khҭn thì làm sә tâu lên”.

– Tháng 4. Kinh lѭӧc sӭ Nam kǤ, Trѭѫng Ĉăng QuӃ tâu: “Lính mӟi tuyӇn ӣ Gia Ĉӏnh,

Biên Hòa ÿã dҫn ÿӫ sӕ. Còn viӋc ÿo ÿҥc ruӝng ÿã làm thӱ chӛ gҫn, thҩy dân tình cǊng có mӝt

vài ngѭӡi không vui, nhѭng phҫn ÿông ÿӅu muӕn ÿo ÿҥc. Vì Nam kǤ chӭa chҩt tӋ hҥi ÿã lâu,

Fѭӡng hào cұy mҥnh bá chiӃm, ngѭӡi nghèo không ÿҩt cҳm dùi. Có kҿ biӋt xã chiӃm ruӝng ÿҩt

xã khác mà xã sӣ tҥi lҥi phҧi tá ngө ÿӇ cày cҩy và ӣ (...)” (ĈNTLCB, ÿӋ nhӏ kӹ, quyӇn

CLXVIII)

- Minh Mҥng có dө vӅ viӋc binh ÿinh mӟi chӑn ӣ các tӍnh Gia Ĉӏnh, Biên Hòa, Vƭnh

Long, Ĉӏnh Tѭӡng thuӝc Nam kǤ gӝp cҧ lҥi vào ngày 1 tháng tѭ thao diӉn. ĈӃn ngày 1 tháng 5

chia làm 3 ban, lҫn lѭӧt thay ÿәi. Mӛi ban có lính mӟi, lính cǊ lүn lӝn nhau cӕt ÿѭӧc ÿӫ cѫ, ÿӫ

YӋ.

– Tháng 5. Tri huyӋn Phѭӟc An (Biên Hòa) là Lê Công Huy có con công trҳng. Nhân Thi

lang nӝi các NguyӉn Tri Phѭѫng ÿi viӋc công vӅ kinh nhӡ ÿem tiӃn. Vua Minh Mҥng bҧo:

5.6 Page 46

▲back to top

“Loài cҫm này trүm vӕn không quí, nhѭng tӯ xѭa cǊng cho là ÿLӅu lành. Vұy thѭӣng cho 10

Oҥng bҥc”.

Nam kǤ Kinh lѭӧc sӭ là Trѭѫng Minh Giҧng và Trѭѫng Ĉăng QuӃ tâu: “...Ĉҩt Nam kǤ

Oөc tӍnh nhiӅu ÿѭӡng sông, mӑi ngѭӡi ÿӅu có thuyӅn, dân lѭӡi biӃng trӕn tránh viӋc ÿi lính và

diêu dӏch, côn ÿӗ nhân sѫ hӣ mò mүm ÿӅu do ÿҩy. Vұy xin phàm tҩt cҧ thuyӅn bè mӟi cǊ cӫa

dân ÿӅu cho trình sӣ tҥi ÿӇ cҩp bài chӍ ÿӇ cҳm ӣ mǊi thuyӅn, hoһc là khҳc chӳ (ghi khҳc tên xã,

thôn) ӣ mǊi thuyӅn. Lҥi chia ÿһt viӋc tuҫn sông, liӋu thiӃt lұp ÿӗn Xích hұu (tuҫn tra do thám)

xét kҿ nào ÿӝi tên giҧ mҥo thì bҳt tӝi. (...) Muӕn phân biӋt thuyӅn tӯng tӍnh hҥt thì xin sѫn màu

Vҳc ӣ mǊi thuyӅn ÿӇ tiӋn nhұn biӃt: Gia Ĉӏnh ÿҫu thuyӅn sѫn tuyӅn màu ÿӓ, Biên Hòa là kiêm

Kҥt cǊng sѫn màu ÿӓ ngoài viӅn màu ÿen. Vƭnh Long mǊi thuyӅn sѫn tuyӅn màu ÿen, Ĉӏnh

7ѭӡng là kiêm hҥt cǊng sѫn ÿen ngoài viӅn màu hӗng; Trҩn Tây và An Giang mǊi thuyӅn sѫn

tuyӅn màu lөc, Hà Tiên là kiêm hҥt cǊng sѫn lөc ngoài viӅn ÿӓ...” Vua chuҭn y lӡi tâu.

* Cho nguyên Án sát Biên Hòa là NguyӉn ViӉn Du biӋn lý công viӋc bӝ LӉ.

– Tháng 6. ViӋc ÿo ÿҥc ruӝng ÿҩt ӣ Nam kǤ lөc tӍnh ÿã hoàn tҩt. Trѭӟc ruӝng ÿҩt nӝp

thuӃ là linh 20.197 sӣ, 13 dây, 8 khoҧnh và hѫn 3.464 mүu. Nay ÿҥc thành các hҥng ruӝng ÿҩt

ÿã hѫn 630.075 mүu. Lҥi nguyên ruӝng trѭӟc có linh 65 sӣ nay khám thành 1.017 cái ao cá.

* Qui ÿӏnh lӋ thuӃ thuyӅn ÿi sông ӣ Lөc tӍnh Nam kǤ: Ĉһt các tҩn sӣ ӣ các sông Lөc TӍnh

(Biên Hòa có các tҩn Ĉӏnh Quan, Bình Lӧi, An Lӧi, Phѭӟc Thuұn và các thӫ sӣ ӣ sông Phѭӟc

Châu, Phѭӟc LӉ) và các thuyӅn buôn ÿi ngang tҩn phұn thì thuyӅn có bӅ ngang 4 thѭӟc trӣ lên,

ÿánh thuӃ 1 quan 5 tiӅn; 5 thѭӟc trӣ lên thì 3 quan; 6 thѭӟc trӣ lên thì 3 quan. NӃu thuyӅn Biên

Hòa ÿi An Giang buôn bán phҧi qua năm ba tҩn sӣ thì chӍ phҧi nӝp thuӃ ӣ tҩn sӣ ÿҫu, các chӛ

khác cǊng suy theo lӋ này. ThuyӅn chӣ gҥo thóc hoһc qua lҥi thѭӡng chӣ ÿӗ lһt vһt thì miӉn

thuӃ.

– Tháng 8. Ĉӏnh lҥi thuӃ ÿҩt ӣ Nam kǤ: Không kӇ các ÿҷng hҥng (nhҩt, nhӏ, tam), chӍ

phân biӋt ruӝng cӓ hay ruông núi, nӃu là ruӝng công thì cǊng 2 loҥi ruӝng cӓ công và ruӝng núi

công và thuӃ thì cǊng không biӋt công tѭ mà thu nhҩt loҥt.

+ Ruӝng cӓ mӛi mүu / năm thu thóc tô 26 thѭng.

+ Ruӝng núi mӛi mүu / năm thu thóc tô 23 thѭng.

+ TiӅn thұp vұt ÿӅu thu 3 tiӅn.

+ Ĉҩt trӗng dâu, mía, trҫu, mӛi mүu / năm thu thuӃ 2 quan tiӅn.

+ Ĉҩt trӗng khoai, ÿұu, thә trҥch mӛi mүu / năm thu 8 tiӅn.

+ Vѭӡn hӗ tiêu mӛi mүu / năm thu 30 thѭng hӗ tiêu.

+ Ruӝng muӕi mӛi mүu/năm thu 7 phѭѫng muӕi.

+ Ĉҫm ao thì giá thuӃ do các quan xem xét lӟn nhӓ mà ÿӏnh thuӃ (biӇu thuӃ trên ÿӃn năm

sau (1837) mӟi thi hành (năm nay vүn theo biӇu thuӃ cǊ, nhѭng thóc ÿѭӧc giҧm 2/3; ÿӃn năm

1838 lҥi giҧm 1/3; và ÿӃn 1839 mӟi thu cҧ)

– Tháng 10. ĈLӅu ÿӝng quân dân 4 tӍnh Gia Ĉӏnh, Biên Hòa, Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng

xây ÿҳp lҥi tӍnh thành Gia Ĉӏnh (thôn Hòa Mӻ, huyӋn Bình Dѭѫng). Quân dân Biên Hòa huy

ÿӝng 500 ngѭӡi.

* Ĉӏnh lӋ hàng năm thu mua sҧn vұt ӣ tӍnh tӯ Quҧng Nam trӣ vào Nam ÿӃn Hà Tiên (...)

Bình Thuұn: Ngà voi, gӛ mun, ván gӛ táu, gӛ tӱ thuұn; Biên Hòa: Vây cá, bong bóng cá, sӯng

Kѭѫu, nhung hѭѫu, ngà voi, sӯng tê, da tê, ÿѭӡng cát 10 vҥn cân, các hҥng ván gӛ táu, gӛ tӱ

thuұn; Gia Ĉӏnh: Da hѭѫu, sӯng hѭѫu, nhung hѭѫu, hҥt sen, hҧi sâm. Vây cá, bong bóng cá,

5.7 Page 47

▲back to top

ngà voi, da tê, sӯng tê, gân hѭѫu, ÿұu khҩu, da ngӵa rӯng, binh lang 1 vҥn cân, các hҥng gӛ táu,

Jӛ tӱ thuұn...

– Tháng 12. Chuҭn cho bӝ Binh bàn kӻ viӋc sang năm tә chӭc khoa thi võ.

* Ban các sách NgǊ kinh tͱ th˱ ÿ̩i toàn, 7ͱ th˱ nhân v̵t b͓ kh̫o và Thi v̵n t̵p y͇u cho

các hӑc ÿѭӡng ӣ kinh và các tӍnh (Quӕc tӱ giám và Hӑc chánh cùng Giáo thө, Huҩn ÿҥo ӣ các

WӍnh, cӝng 1170 bӝ).

1837

– Tháng 6. Minh Mҥng ban dө cho bӝ Hӝ, nói vӅ viӋc phát triӇn nông nghiӋp, ӣ ÿó có

ÿRҥn: “Trүm tӯ khi nӕi ngôi ÿӃn nay, viӋc ÿӡi sӕng cӫa dân càng ÿӇ ý nhiӅu hѫn, nhân nghƭ mӝt

Kҥt Biên Hòa rҩt là rӝng rãi. Trong ÿó, nguӗn lӧi cӫa ÿҩt so vӟi các tӍnh Nam kǤ cǊng chҧ kém

Oҳm, thӃ mà nhӳng ÿҩt cҩy lúa ÿѭӧc chѭa khai khҭn hӃt, nhӳng ngѭӡi lêu lәng chѭa vӅ làm

ruӝng hӃt. Vì thӃ, tô thuӃ thu ÿѭӧc trong mӝt năm không ÿӫ cung chi tiêu trong mӝt năm. Trѭӟc

ÿã theo lӡi bàn cӫa ÿình thҫn, do quan sӣ tҥi ÿӅu chiӇu ruӝng ÿҩt bӓ hoang trong hҥt, khuyên

Gҥy dân trӗng trӑt, ÿһt làm phép công. ThӃ mà, hҥt ҩy gҫn ÿây viӋc báo cáo vӅ khҭn hoang vүn

Oһng ngҳt (...) Nên (nay) truyӅn dө cho bӑn Bӕ chánh, Án sát tӯ nay phҧi sӭc rõ cho dân trong

Kҥt, ÿӅu chiӇu ÿҩt bӓ hoang, không cӭ xã nào, thôn nào ÿӅu ÿѭӧc ÿӃn quan báo khai khҭn; vӅ

canh ngѭu ÿLӅn khí cùng thóc giӕng có ngѭӡi nào không ÿӫ thì lҩy cӫa công cҩp cho. Cuӕi năm,

ÿem sӕ ruӝng ÿã khai khҭn ҩy báo lên bӝ; 6 năm thành ruӝng thuӝc, theo lӋ bҳt ÿҫu thu thuӃ. Và

các dân Man trong hҥt ҩy (...) cҫn phҧi vӛ vӅ, dҥy bҧo cho chúng biӃt cày ruӝng, trӗng dâu và

trӗng trӑt (...) rӗi tính ÿҩt lұp làng, làm thành sә ngҥch...”.

– Tháng 7. Sai ӣ kinh và các tӍnh ÿóng 500 chiӃc thuyӅn hiӋu, vұn tҧi ÿѭӡng biӇn, lҩy thӧ

ӣ cөc Kiên Chu chia ÿi các ÿӏa phѭѫng ÿӇ chӍ bҧo (ӣ kinh 5 chiӃc, Gia Ĉӏnh 7 chiӃc, Vƭnh Long

6 chiӃc, Ĉӏnh Tѭӡng 4 chiӃc, Biên Hòa 3 chiӃc, Bình Thuұn, NghӋ An ÿӅu 5 chiӃc...).

– Tháng 9. Bӕ chánh Biên Hòa là Phҥm Duy Trinh tâu: “Ruӝng ÿҩt mӟi khai khҭn ӣ hҥt

ҩy phҧi dùng lӱa ÿӕt mӝt lҫn mӟi có thӇ cày cҩy ÿѭӧc, năm sau cày bӯa 2 lҫn ÿã thành ruӝng

Wӕt, xin chiӇu tӯ ngày có ÿѫn trѭng, tính ÿӫ 3 năm theo lӋ nӝp thuӃ, không nên viӋn cӟ 6 năm”

Minh Mҥng ÿã chuҭn theo lӡi tâu này, rút thӡi hҥn miӉn thuӃ cho ruӝng mӟi khai hoang tӯ 6

Qăm xuӕng còn 3 năm.

* Ĉӏnh ÿLӅu cҩm vӅ viӋc hát xѭӟng ӣ dân gian các hҥt Nam kǤ: “Các xã thôn diӉn trò hát

Wҥ thҫn, trong mӝt năm chӍ ÿѭӧc hát xѭӟng mӝt lҫn là mӝt ngày ÿêm mà thôi, còn ngѭӡi hát thì

ÿѭӧc chiêu tұp ӣ thôn dân gҫn tiӋn: 5 ngѭӡi, nӃu quá sӕ ҩy thì xӱ tӝi trái phép. Ngѭӡi làm nghӅ

ÿi hát thì quan ÿӏa phѭѫng xét thӵc: Ngoài sә thì cho ÿăng ký vào sә ÿӇ chӏu sai dӏch, ngѭӡi nào

tình nguyӋn vӅ kinh thì giҧi vӅ kinh ÿӇ bә sung vào Thӵ Thanh Bình; còn lҥi tҩt cҧ phҧi vӅ làm

ruӝng, nӃu không chăm chӍ làm ăn sinh sӕng thì phát ÿi làm lính ӣ ÿӗn ÿLӅn Trҩn Tây. Tәng lý

Wѭ tình ҭn giҩu và phӫ huyӋn không xem xét kӻ thì sӁ phân biӋt trӏ tӝi”.

* Cҩp binh khí cho phӫ, châu, huyӋn các ÿӏa phѭѫng: các nѫi xung yӃu nhѭ phӫ thì cҩp

30 ngӑn dáo dài, 10 cái quҳm dài; châu huyӋn thì dáo dài 20 ngӑn, quҳm dài 10 cái, quҳm ngҳn

5 cái.

- Hai thӫ Phúc Khánh và Yên Lӧi mӛi thӫ ÿѭӧc cҩp 10 cây bҳc cѫ ÿLӇu sang; 2 thӫ Long

+ѭng, Ĉӏnh Quan mӛi thӫ 5 cây.

– Tháng 10. Chia ÿһt huyӋn Bình An tӍnh Biên Hòa ra làm 2 huyӋn là Bình An và Nghƭa

An: huyӋn Bình An ÿҩt rӝng ngѭӡi nhiӅu (sӕ ÿinh hѫn 4.900 ngѭӡi, ruӝng ÿҩt hѫn 6.600 mүu)

thӃ khó coi trông khҳp ÿѭӧc nên lҩy 5 tәng (Bình Chính, Bình ĈLӅn, Bình Thә, Cӱu An, Quҧng

/ӧi) vүn ÿӇ làm huyӋn Bình An và cҳt 5 tәng (Bình ThiӋn, An Thӫy, An Bình, An ĈLӅn, An

5.8 Page 48

▲back to top

Thә) ÿһt thêm làm huyӋn Nghƭa An (ÿһt Tri huyӋn; huyӋn lӷ ÿһt ӣ thôn Linh ChiӇu Tây (tӭc

Thӫ Ĉӭc TP. Hӗ Chí Minh hiӋn nay).

– Tháng 11. Mӟi ÿһt huyӋn Long Khánh thuӝc tӍnh Biên Hòa. Tù trѭӣng trҥi man ӣ hai

ÿӗn Long An và Phѭӟc Khánh thuӝc hҥt Biên Hòa, tình nguyӋn ÿһt thành làng ҩp. Vua Minh

0ҥng chuҭn cho quan tӍnh xét ÿӏa thӃ nӕi liӅn nhau, ÿһt làm 5 tәng, 36 xã thôn (sӕ ÿinh 451

ngѭӡi) lұp làm mӝt huyӋn tên là Long Khánh. Ngoài ra, 3 sách man Bình Thuұn trѭӟc (sӕ ÿinh

52 ngѭӡi) ӣ Long An cǊng làm mӝt tәng, 3 thôn lӋ thuӝc vào huyӋn ҩy. Các dân tӝc ít ngѭӡi ӣ

ÿây ÿѭӧc vua ÿһt cho các hӑ Tông, Ĉào, Lý, Dѭѫng (tәng cӝng huyӋn có 6 tәng: Long Xѭѫng,

Long Cѫ, An Trҥch, An ViӉn, Tұp Phѭӟc, Khánh Nhѫn thuӝc phӫ Phѭӟc Tuy thӕng hҥt).

HuyӋn ÿһt mӝt Tri huyӋn (chӑn ngѭӡi ÿӏa phѭѫng mà bә sung), 1 Lҥi mөc, 4 Thông lҥi, 30

Thông lӋ và hàng năm cҩp tiӅn công cho 30 quan; ÿình thuӃ thân cho các ÿinh thuӝc dân tӝc ít

ngѭӡi, hoãn viӋc ÿҥc ÿLӅn 6 năm, viӋc giҧn binh hoãn cho 10 năm. Nhѭ vұy, năm này ÿһt thêm

phӫ Phѭӟc Tuy và huyӋn Nghƭa An, huyӋn Long Khánh.

– Tháng 12. Ĉәi lҥi Tuҫn ty ӣ sông thuӝc các tӍnh Nam kǤ làm sӣ thuӃ quan, chia phái

Eӝ, ty thu thuӃ. Sӣ thuӃ quan Phѭӟc LӉ (Biên Hòa), tiӅn thu thuӃ mӝt năm là 12.200 quan (so

Yӟi sӣ thu thҩp nhҩt là Tuyên Uy/Ĉӏnh Tѭӡng: 280 quan và nhiӅu nhҩt là BӃn Lӭc/Lұt Giang:

16.300 quan)

* Dӗn các quân hiӋu lҿ tҿ trong dinh và các tӍnh. Ӣ Biên Hòa: 1/ Thuӝc binh ÿӗn Long

An 16 ngѭӡi trѭӟc gӑi 3 thuyӅn Toàn nhҩt, Toàn nhӏ, Toàn tam; thuӝc ÿӝi Toàn Thҳng dӗn vӟi

thuyӅn Kiên Tam, ÿӝi Kiên Uy làm binh ÿӗn Long An; 2/ Thuӝc binh ÿӗn Phѭӟc Khánh 30

ngѭӡi, trѭӟc gӑi 2 thuyӅn Du nhҩt, Du nhӏ, Du Sѫn và hai ÿӝi Kiên Sai nhҩt, nhӏ dӗn lҥi làm

binh ÿӗn Phѭӟc Khánh; 3/ Thuӝc binh ÿӗn An Lӧi 35 ngѭӡi, trѭӟc gӑi là An nhҩt ÿӝi TiӅn

Sung cùng vӟi thuyӅn Tân nhҩt ÿӝi Tân Thành, thuyӅn Cao nhҩt ÿӝi Kiên Uy, ÿӝi Cao Sѫn dӗn

làm binh ÿӗn An Lӧi; 4/ Thuӝc binh ÿӗn Ĉӏnh Quan 70 ngѭӡi, trѭӟc gӑi thuyӅn Uy nhҩt,

thuyӅn An nhҩt, thuyӅn Mã Soi dӗn lҥi làm binh ÿӗn Ĉӏnh Quan; 5/ Thuӝc binh ÿӗn Phѭӟc

9ƭnh, trѭӟc gӑi là thuyӅn Uy tam, nay ÿәi làm binh ÿӗn Phѭӟc Vƭnh.

* Ĉӏnh lҥi tiӅn công nho cҩp hàng năm ӣ các hҥt: Phӫ Thӯa Thiên và các tӍnh lӟn 200

quan; tӍnh vӯa (Quҧng Trӏ, Quҧng Bình, Quҧng Ngãi, Bình Thuұn, Biên Hòa...) 150 quan và

WӍnh nhӓ 100 quan, phӫ thì tӯ 40 – 50 quan, tùy theo lӟn nhӓ, các huyӋn thì nѫi làm viӋc nhiӅu

thì 30 quan, nѫi các huyӋn ít bұn rӝn là 20 quan.

1838

– Tháng giêng. Xây ÿҳp thành tӍnh Biên Hòa: chu vi dài suӕt 338 trѭӧng, cao 8 thѭӟc 5

Wҩc, dày 1 trѭӧng 5 thѭӟc; hào ÿào rӝng 3 trѭӧng; cӱa thành 4 cӱa. Vua Minh Mҥng sai phát

4000 binh dân làm viӋc và lҥi cho ÿây là công trình trӑng ÿҥi, phái VӋ uý VӋ Tҧ Bҧo nhӏ là

NguyӉn Văn Gia, Thӵ phó VӋ úy TiӅn doanh Long Võ là Phan Văn Lăng, VӋ úy vӋ Tҧ Thӫy

Gia Ĉӏnh là Lê Văn Tӵ, VӋ úy vӋ Bình Thuұn là Tôn Thҩt Mұu ÿi coi làm.

– Tháng 3. Ĉӏnh quӕc hiӋu là nѭӟc Ĉҥi Nam.

* Ĉӏnh thӫ phӫ, thӫ huyӋn ӣ các ÿӏa phѭѫng: TӍnh Biên Hòa thì phӫ Phѭӟc Long, huyӋn

Nghƭa An.

* Bãi bӓ chӭc Cai trѭng thuӃ trѭӡng các ÿӏa phѭѫng ӣ kinh và tӍnh ngoài.

* Bӕ chính Biên Hòa Phҥm Duy Trinh dâng tұp tӍnh an: 6 tӍnh Nam kǤ ruӝng ÿҩt màu

Pӥ, xin ÿӃn cuӕi năm ÿӅu chiӇu theo lӋnh ruӝng bӓ hoang khai thêm trong hҥt theo sӕ ÿinh chia

phҫn nghӏ ÿӏnh thѭӣng phҥt ÿӇ tӓ khuyên răn.

5.9 Page 49

▲back to top

* Ĉӏnh lҥi lӋ khóa thanh tra ӣ các ÿӏa phѭѫng. Ӣ Biên Hòa, Ĉӏnh Tѭӡng, Hà Tiên... do

ngǊ phҭm viên ngoҥi lang hoһc khoa ÿҥo trông coi.

– Tháng 4. Ĉӏnh lҥi kiӇu mүu Văn miӃu ӣ các ÿӏa phѭѫng (kiӇu cǊ: nhà vuông 2 tòa, mӛi

tòa 1 gian 2 chái, ÿәi làm 2 dãy nhà 2 bên tҧ hӳu, mӛi tòa ÿӅu 5 gian, xây bҵng tѭӡng gҥch ÿӇ

bày các vӏ thӡ Phұt).

– Tháng 4 nhuұn. Cҩp thêm thiên lý kính (ӕng nhòm) cho các tӍnh ngoài kinh cǊ; Biên

Hòa cҩp 1 ӕng.

– Tháng 5. Phát vǊ ÿRҥn ӣ phӫ Hӝi vө, chia cҩp cho các ÿӏa phѭѫng cҩp ÿӇ dùng: Biên

Hòa 31 tҩm.

* Sai ӣ kinh và tӍnh ngoài ÿóng thêm thuyӅn hҧi vұn. Biên Hòa 2 chiӃc.

* Cҩp thêm ÿӗng hӗ cát, ÿӏnh giӡ cho ӣ kinh và các tӍnh ngoài. Biên Hòa trѭӟc cҩp 1

chiӃc, thêm 2 chiӃc.

* DuyӋt tuyӇn binh ÿinh ӣ các tӍnh tӯ Bình Ĉӏnh trӣ vào Nam ÿӃn Hà Tiên. Ӣ Biên Hòa

sai Bӕ chánh Phҥm Duy Trinh làm viӋc. Biên Hòa có 15.000 ngѭӡi, lҩy 10 ngày làm hҥn.

Tháng 8. Sai phát phi long kim tiӅn hҥng lӟn, hҥng nhӓ ӣ phӫ nӝi vө cho các trӵc tӍnh cҩt

ÿi ÿӇ dùng: Biên Hòa: hҥng lӟn 3 ÿӗng, kim tiӅn hҥng nhӓ 5 ÿӗng, cát tѭӡng bát bҧo, ngǊ bҧo

kim tiӅn 10 ÿӗng.

16 tháng 8. Ban sҳc phong tһng cho 7 tѭӟng sƭ tӱ trұn ӣ Biên Hòa trong khi dҽp loҥn Lê

9ăn Khôi, thӡ ӣ miӃu Bình Hòa: Lê Văn Nghƭa, Phan Văn Song, Trҫn Văn Du, Ĉһng Văn

QuyӃn, Trҫn Văn ThiӅu, NguyӉn Văn Lý, Ngô Văn Hóa.

* Cho Án sát Biên Hòa là NguyӉn Ĉӭc Trinh thăng Thӵ Bӕ chánh Phú Yên; Binh bӝ

lang trung là Ngô Văn ThӇ ÿәi bә Án sát Biên Hòa.

– Tháng 9. Mӟi ÿһt huyӋn Phѭӟc Bình, tӍnh Biên Hòa gӗm dân man 3 ÿӗn Bình Lӧi,

Ĉӏnh Quán, Phѭӟc Vƭnh thuӝc tӍnh hҥt và dân kinh 1 tәng ӣ gҫn huyӋn Phѭӟc Chánh lӋ thuӝc

vào (Ngѭӡi man 4 tәng, 48 xã thôn, sӕ ngѭӡi 519 ngѭӡi. Dân kinh 1 tәng, 16 xã thôn, sӕ ngѭӡi

365 ngѭӡi. HuyӋn lӷ ÿһt tҥi ÿӏa phұn xã Chánh Hѭng).

* Chia ÿһt phӫ Phѭӟc Long tӍnh Biên Hòa làm 2 phӫ Phѭӟc Long và Phѭӟc Tuy. TӍnh

Biên Hòa trѭӟc có mӝt thӕng phӫ (Phѭӟc Long), 4 huyӋn (Phѭӟc Chánh, Phѭӟc An, Long

Thành, Bình An). Gҫn ÿây ÿҩt ÿai ngày mӣ mang, hӝ khҭu thêm nhiӅu, ÿһt thêm 3 huyӋn

(Nghƭa An, Long Khánh, Phѭӟc Bình), ÿӏa hҥt rӝng mà công viӋc nhiӅu, 1 phӫ, thӃ không thӇ

trông khҳp, bèn chuҭn cho theo bӝ Lҥi bàn chiӇu theo ÿӏa thӃ gҫn nhau, lҩy 4 huyӋn thuӝc phӫ

Phѭӟc Long, kiêm lý Phѭӟc Chánh, thӕng hҥt Bình An, Nghƭa An, Phѭӟc Bình, có 3 huyӋn ÿһt

làm phӫ Phѭӟc Tuy, kiêm lý Phѭӟc An, thӕng hҥt Long Thành, Long Khánh.

* Ĉәi ÿӏnh thuӃ dao dӏch cӫa ngѭӡi Thanh ӣ các tӍnh Nam kǤ.

– Tháng 10. Dӏch trҥm Biên Phѭӟc, Biên LӉ thuӝc tӍnh Biên Hòa không tiӋn ÿi ngӵa, ÿӅu

chuҭn cho dùng thuyӅn.

* Ĉӏnh lӋ quan báo ӣ cӱa biӇn Cҫn Giӡ tӍnh Gia Ĉӏnh, cӱa biӇn Phѭӟc Thҳng tӍnh Biên

Hòa.

* Bӕ chánh Biên Hòa là Phҥm Duy Trinh xin cho thuê bҳt dân phu 500 ngѭӡi tùy thӃ

khai ÿào dҧi thѭӧng nguyên cӱa biӇn Xích Lam, huyӋn Phѭӟc An liên tiӃp vӟi huyӋn Long

Khánh ÿӇ khai khҭn thành ruӝng trong 1 tháng.

– Tháng 11. Ĉӏnh lҥi thuӃ lӋ hӝ làm gӛ ӣ Gia Ĉӏnh, Biên Hòa.

5.10 Page 50

▲back to top

– Tháng 12. Ĉӏnh lҥi biӅn binh 6 tӍnh Nam kǤ

* Ĉӏnh lҥi lӋ xӱ phân tuҫn biӇn.

* ViӋc kiӇm duyӋt biӅn binh tӍnh Gia Ĉӏnh, Biên Hòa lҩy tәng ÿӕc Long – Tѭӡng sung

phái.

* Ĉәi ÿӏnh ngҥch voi trong kinh và tӍnh ngoài (Biên Hòa 6 thӟt).

1839

– Tháng 2. Ĉӏnh lҥi ÿLӅu lӋ tѭӧng binh ӣ kinh và tӍnh ngoài. Ӣ các tӍnh cӭ mӝt thӟt voi

ÿӵc thì có 4 ngѭӡi cӥi chăn, mӛi thӟt voi cái thì 2 ngѭӡi cӥi chăn. Biên Hòa ngҥch voi 6 thӟt,

Wѭӧng binh 1 ÿӝi 18 ngѭӡi.

_ Nhӳng voi chiӃn cao tӯ 6 thѭӟc trӣ lên, to lӟn, khӓe mҥnh, thuҫn phөc, hiӅn lành ӣ

Biên Hòa ÿѭӧc chӑn 1 thӟt dâng nӝp vӅ kinh.

* Ĉӏnh rõ thuӃ lӋ ÿánh thuӃ thuyӅn buôn ӣ các quan tҩn ӣ Nam kǤ. LӋ cǊ: 4 thѭӟc trӣ lên

tiӅn thuӃ 1 quan; 5 thѭӟc, 3 quan; 8 thѭӟc, 5 quan; 7 thѭӟc trӣ lên cǊng theo lӋ 6 thѭӟc mà thu.

Nay ÿӏnh lӋ mӟi: 7 thѭӟc trӣ lên mӛi thѭӟc thêm 2 quan; 8 thѭӟc trӣ lên 9 quan; 9 thѭӟc trӣ lên

11 quan; 10 thѭӟc trӣ lên theo lӋ ҩy thêm lên.

(Lҫn ÿӏnh lӋ thuӃ thuyӅn buôn này, cǊng ÿӅ ra biӇu thuӃ cho thuyӅn buôn Lөc tӍnh ÿi

buôn ӣ Trҩn Tây, Nam Vang. ViӋc ÿánh thuӃ chӍ ÿánh 1 lҫn ӣ quan sӣ ÿҫu tiên và các quan sӣ

khác không ÿѭӧc thu nӳa; trong năm ÿi buôn nhiӅu chuyӃn thì ÿánh theo sӕ chuyӃn và sӕ lѭӧng

Jҥo, muӕi thu lҩy ÿӅu trӯ vào sӕ tiӅn ÿóng thuӃ theo lӋ.

– Tháng 3. Bҳt ÿҫu khҳc ҩn “Ĉҥi Nam thiên tӱ” (Ҩn hình vuông, mӛi chiӅu 2 tҩc 9 phân,

dày 1 tҩc 2 phân 3 ly, cao suӕt 2 tҩc 4 phân).

* Ĉӏnh lӋ phҧi ÿi tҧi cho tàu thuyӅn và thuyӅn ÿҥi dӏch miӉn dӏch. ThuyӅn nào nguyên

phái vұn tҧi vào Nam mà ÿi buôn ra Bҳc, hoһc phái vұn tҧi ra Bҳc mà ÿi buôn vào Nam, thì

không cӭ kǤ hҥn vұn tҧi lâu hay chóng, ÿӅu phҧi ÿXәi vӅ cho kӏp hҥn ÿӇ tҧi. Còn nhѭ thuyӅn

nào tra xét không ӣ các tҩn, tҩn thӫ không báo lên thì là ÿi biӋt nѭӟc ngoài trӕn vұn tҧi, buôn

gian thì giao cho ÿӏa phѭѫng nguyên quán tra rõ trӯng trӏ. NӃu tҩn nào mà có các hҥng thuyӅn

ҩy ÿұu lҥi, mà tҩn thӫ lҥi báo là không và dung túng ҭn giҩu thì bҳt tӝi.

* Ĉӕc hӑc Biên Hòa NguyӉn Vƭnh Trinh thăng Thӵ Lang trung bӝ LӉ, biӋn lý nӝi vө.

* Giáo thө KiӃn Xѭѫng Trҫn Lê Hóan thăng Thӵ Ĉӕc hӑc Biên Hòa.

– Tháng 4. Theo sӟ cӫa Binh khoa Chѭӣng ҩn cҩp sӵ trung NguyӉn Tӵ, Thӵ lҥi khoa

Chѭӣng ҩn cҩp sӵ trung Trҫn Văn TriӋn, vua Minh Mҥng sai các tӍnh Gia Ĉӏnh, Biên Hòa,

9ƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng, An Giang hiӇu thӏ dân trong hҥt, phàm có ngѭӡi tình nguyӋn nӝp vào

nhà nѭӟc 500 hӝc thì ÿѭӧc miӉn thuӃ thân và binh ÿao 5 năm; nӝp 1000 hӝc ÿѭӧc miӉn 10

Qăm; nӝp 1500 hӝc ÿѭӧc miӉn 20 năm; nӝp 200 hӝc tha hҷn thuӃ thân; nӝp 2.500 hӝc thѭӣng

tòng cӱu phҭm bá hӝ; nӝp 3.500 hӝc thѭӣng tòng bát phҭm bá hӝ; nӝp 4.000 hӝc thѭӣng chánh

bát phҭm bá hӝ; có ai nӝp quá 4.000 hӝc cǊng chӍ cho hàm bát phҭm, thѭӣng thêm cho quҫn áo,

ÿӗ vұt. Còn sӕ thóc nӝp vào kho ÿӅu chӣ nӝp vào thành Trҩn Tây, chӣ ÿӫ năm thì thôi…ÿúng

nhѭ bӝ Hӝ bàn ÿӏnh; nhѭng lҥi chuҭn nӃu có nӝp thóc ÿӃn 5.000 hӝc trӣ lên, thѭӣng quan thҩt

phҭm, trѭӡng hӧp ҩy phҧi do bӝ tâu rõ, ÿӧi chӍ cӫa vua mӟi thi hành.

– Tháng 5. Làm thêm cho kinh và các tӍnh 50 chiӃc thuyӅn vұn tҧi ÿѭӡng biӇn có thӇ chӣ

ÿѭӧc 50 vҥn cân. (LӋ trѭӟc, mӛi chiӃc trên dѭӟi chӣ ÿѭӧc 17 vҥn cân): Biên Hòa 2 chiӃc.

– Tháng 6. Ҩn ÿӏnh lӋ kiӇm soát thuyӅn chӣ cӫa công theo trӑng tҧi chính xác và trӏ tӝi

nhӳng thuyӅn khai gian, hҥ sӭc trӑng tҧi.

6 Pages 51-60

▲back to top

6.1 Page 51

▲back to top

* TӍnh thҫn Biên Hòa tâu xin cho Thông phán quyӅn thay coi viӋc phӫ. Vua cho là trái lӋ

không cho. Bӕ chính Phҥm Duy Trinh, Án sát Ngô Văn ThӇ bӏ phҥt.

* Ĉӏnh rõ lҥi ngҥch thuyӅn cӫa kinh và các tӍnh. Biên Hòa 21 chiӃc. Phàm sӕ thuyӅn ÿӏnh

ngҥch ҩy, nӃu có chiӃc nào mөc nát, long ván mà thiӃu ngҥch thì ÿóng bù thêm vào. Hҥng nào

không có sҹn thӭ gӛ ÿóng thuyӅn thì chuҭn cho tâu xin giao cho tӍnh có sҹn gӛ ÿóng giúp cho

ÿӫ ngҥch. ChiӃc nào dѭ quá sӕ thì ÿӇ vào ngoҥi ngҥch.

– Tháng 7. Lý dӏch huyӋn Phѭӟc Bình mӟi ÿһt thuӝc hҥt Biên Hòa dө dân trӕn tránh viӋc

ra lính, tҥp dӏch, thuӃ khóa làm bұy bӏ trӯng phҥt. Thӫ phҥm: chém ÿҫu bêu lên; ÿӗng phҥm cho

phát lѭu ÿi sӣ ÿӗn ÿLӅn ӣ Trҩn Tây ÿӇ cày cҩy. Ngѭӡi tӕ cáo thѭӣng 200 quan tiӅn.

* Xây ÿҳp pháo ÿài ÿӗn cӱa biӇn Phѭӟc Thҳng thuӝc Biên Hòa chҳn giӳ ÿӗn Cҫn Giӡ.

Ĉài xây ӣ ghӅnh ÿá Ngӑc Ngѭu thuӝc ÿӏa phұn ÿӗn, dѭӟi xây bҵng ÿá núi, trên xây gҥch. Khi

xây xong, phía trѭӟc ÿһt 6 cӛ súng Hӗng y, tҧ hӳu mӛi bên ÿһt 2 cӛ Phách sѫn, 1 cӛ súng Quá

Vѫn. Thuӕc súng và ÿҥn mӛi cә 100 phát. Phái 1 suҩt ÿӝi, 5 pháo thӫ và 40 biӅn binh thuӝc tӍnh

hiӋp cùng vӟi viên tҩn thӫ canh giӳ, cӭ mӛi tháng 1 lҫn thay ÿәi.

– Tháng 8. Ĉәi ÿӏnh lҥi thӇ lӋ lính ӣ kinh, ӣ các tӍnh phái ÿi ÿóng thú ӣ Trҩn Tây và Gia

Ĉӏnh, An Giang, Hà Tiên: – 12 vӋ, cѫ nguyên phái ÿi Trҩn Tây thì 2 vӋ ҩy ӣ kinh và 5 cѫ Gia

Ĉӏnh, Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng, Biên Hòa, An Giang cho ÿóng thú nhѭ cǊ; còn 5 cѫ Quҧng

Ngãi, Bình Ĉӏnh, Phú Yên, Khánh Hòa, Bình Thuұn, lҩy kǤ thay thú sang năm bҳt ÿҫu.

– Tháng 9. Ĉӏnh lӋ hàng năm chӣ vұt hҥng nӝp vӅ kinh và viӋc phái vát thuyӅn ghe.

ThuyӅn công ÿóng thêm ngày mӝt nhiӅu, nên thuyӅn dân cho vӅ ÿi buôn bán nӝp thuӃ. Hàng

Qăm Nam kǤ cҫn tҧi thóc 10 vҥn hӝc, gҥo 10 vҥn phѭѫng cùng là sҧn vұt, cӝng nһng ѭӟc hѫn

14.469.700 cân và các hҥng gӛ tҩm, cҫn vát: thuyӅn hiӋu chӳ “An”: Gia Ĉӏnh, Vƭnh Long, Ĉӏnh

7ѭӡng mӛi nѫi ÿӅu 3 chiӃc; thuyӅn hҧi vұn, Gia Ĉӏnh 14 chiӃc, Ĉӏnh Tѭӡng 8 chiӃc... lӋ trӑng

Wҧi cӝng nһng ѭӟc hѫn 17.980.700 cân, lãnh chӣ làm mӝt chuyӃn, nӃu còn nhҽ nәi chӣ thêm gӛ

Wҩm và gҥo.

Quan quân ÿi tҧi: ThuyӅn hҧi vұn, mӛi chiӃc 1 suҩt ÿӝi, 2 tay lái, 30 biӅn binh; thuyӅn

hiӋu chӳ “An”, mӛi chiӃc 1 suҩt ÿӝi, 2 tay lái, 50 biӅn binh... Phàm phai ÿi tӯ 3 chiӃc trӣ lên

phҧi chӑn mӝt Quҧn vӋ hoһc Quҧn cѫ làm Quҧn giҧi. Lãnh tҧi ӣ Nam kǤ thì do ÿӏa phѭѫng giao

hàng, phái Lãnh binh hoһc Phó lãnh binh ÿӇ cai quҧn chung.

– Tháng 10. Quan tӍnh Biên Hòa dâng sӟ cӱ suҩt ÿӝi Hӳu cѫ NguyӉn Văn Tuҩn (con cӫa

7әng ÿӕc Ĉӏnh Biên NguyӉn Văn Trӑng) làm Quҧn cѫ. Vua cho là có ý vì nӇ tình riêng, ÿәi bә

ÿi An Giang.

– Tháng 11. Sai dò tìm nhӳng di cҧo văn chѭѫng cӫa ngѭӡi bҧn quӕc.

* Ĉӏnh lӋ vӅ kǤ hҥn ÿi ÿѭӡng và thѭӣng phҥt nhӳng thuyӅn giҧi vұn: Biên Hòa, Gia Ĉӏnh

14 ngày, Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng 16 ngày. NӃu ÿi chóng hѫn kǤ hҥn nӱa ngày trӣ lên là hҥng

ѭu, ÿúng hҥn là hҥng bình, chұm quá mӝt ngày là hҥng thӭ, chұm ÿӃn 2 ngày là hҥng kém...

Các tӍnh ӣ Nam kǤ tѭѫng ÿӕi xa hѫn, thì hҥng ѭu: thѭӣng viên Quҧn giҧi kӹ lөc 2 thӭ, 10

quan tiӅn, suҩt ÿӝi coi thuyӅn kӹ lөc 1 thӭc, 5 quan tiӅn, ÿӝi trѭӣng 15 quan tiӅn, tay lái 6 quan,

biӅn binh 3 quan; hҥng bình: quҧn giҧi kӹ lөc 2 thӭ, suҩt ÿӝi coi riêng thuyӅn kӹ lөc 1 thӭc, ÿӝi

trѭӣng 12 quan tiӅn, tay lái 5 quan, biӅn binh 1 quan 5 tiӅn.

– Tháng 12. Ĉӏnh lӋ thѭӣng phҥt vӅ viӋc khai khҭn ruӝng hoang ӣ Nam kǤ: hҥt nào khҭn

thêm ÿӃn 800 mүu trӣ lên thì quan tӍnh ÿѭӧc thѭӣng gia 1 cҩp; 600 mүu trӣ lên thѭӣng kӹ lөc 2

thӭ và 3 tháng tiӅn lѭѫng; 200 mүu trӣ lên thѭӣng kӹ lөc 1 thӭ; 150 mүu trӣ lên thѭӣng thì mӛi

viên quan mӝt Phi long ngân tiӅn lӟn nhӓ mӛi hҥng 1 ÿӗng; 100 mүu trӣ lên thѭӣng ngân tiӅn

6.2 Page 52

▲back to top

nói trên mӛi thӭ 3 ÿӗng. VӅ Cai tәng, Phó tәng: 100 mүu trӣ lên thѭӣng 15 quan tiӅn; 50 mүu

thѭӣng 80 quan. VӅ xã thôn trѭӣng: 200 mүu trӣ lên thѭӣng 20 quan tiӅn; 100 mүu trӣ lên 18

quan; 20 mүu trӣ lên 4 quan. Kèm theo lӋ thѭӣng này cǊng ÿӅ ra lӋ phҥt các quan tӍnh, huyӋn,

cai tәng, lý dӏch vӅ tӝi bӓ ruӝng hoang, tӯ hình phҥt truҩt tӯ 1 năm lѭѫng ÿӃn 9 tháng hay 6

tháng lѭѫng ÿӕi vӟi tӍnh huyӋn và tӯ ÿánh 100 trѭӧng ÿӃn 60 trѭӧng ÿӕi vӟi cai tәng, lý dӏch.

* Cho phép nhӳng ngѭӡi Thanh ÿѭӧc sáp nhұp vào các bang thuӝc tӍnh hӑ ӣ và chiӃu

theo lӋ ngѭӡi Minh Hѭѫng ÿánh thuӃ (ngѭӡi có vұt lӵc ÿóng thuӃ 2 lҥng bҥc, ngѭӡi không có

Yұt lӵc ÿóng 1 lҥng bҥc)

* Ĉәi ÿӏnh lҥi ngҥch nhân viên trong tҧ thӯa, hӳu thӯa phӫ Thӯa Thiên, ty Phiên, ty NiӃt

ӣ các tӍnh và ӣ các phӫ huyӋn (...Biên Hòa, Ĉӏnh Tѭӡng ӣ Nam kǤ, Ninh Bình, Hѭng yên, Lҥng

6ѫn ӣ Bҳc kǤ, mӛi ty phiên ÿӅu có 2 bát phҭm thѭ lҥi, 5 cӱu phҭm thѭ lҥi, 15 vӏ nhұp lѭu thѭ

Oҥi...)

* Ĉӏnh lӋ kǤ hҥn cҫm ÿӧ ruӝng ÿҩt, nhà trong dân gian: Phàm viӋc bán, ÿӧ ruӝng nhà,

Yѭӡn cây quҧ, vѭӡn mҫu thì chӫ có ruӝng ÿҩt sҧn nghiӋp cҫn ÿLӅu ÿình trѭӟc vӅ niên hҥn

chuӝc, hoһc 5 năm, 10 năm, hoһc 15, 20 năm trong văn khӃ viӃt rõ nhӳng chӳ ҩy là “mҩy năm

ÿӃn chuӝc”. Khi hӃt hҥn, ngѭӡi chӫ ruӝng ÿҩt, sҧn nghiӋp, ÿem tiӅn ÿӃn chuӝc, ngѭӡi chӫ lҩy

ÿӧ không ÿѭӧc cӕ chҩp. NӃu trái lӋ chiӃu luұt trӏ tӝi. NӃu quá hҥn mà chӫ ruӝng ÿҩt sҧn nghiӋp

không ÿӃn chuӝc thì cho chӫ lҩy ÿӧ ÿѭӧc làm chӫ sҧn nghiӋp ÿó, không cho chuӝc nӳa.

Còn nhѭ, tӵ trѭӟc trong văn tӵ ÿӧ không nói rõ vӅ niên hҥn chuӝc thì tính 30 năm làm

Kҥn. NӃu chѭa ÿӃn 30 năm nhѭng trong văn khӃ có nói ÿѭӧc chuӝc lҥi thì cho chuӝc. NӃu ÿã

ngoài 30 năm thì bҩt luұn trong văn khӃ có nói cho chuӝc lҥi hay không, cǊng nhҩt thiӃt không

cho chuӝc lҥi nӳa: ÿѫn khiӃu nҥi này sӁ làm án bӓ ÿi không xét.

1840

– Minh Mҥng chuҭn y vӅ viӋc các trҥm thӫy, lөc tӯ Biên Hòa trӣ vào Nam ÿѭӧc cҩp 30

cây súng trѭӡng, máy ÿá. Thuӕc, ÿҥn, ÿá lӱa kèm theo vӟi súng do Kho Kinh và các tӍnh cҩp.

0ӛi cây súng ÿѭӧc phát 10 phiӃn ÿá lӱa, 50 phát thuӕc, ÿҥn.

– Tháng 2. TruyӅn dө 5 tӍnh là Long, Tѭӡng, Ĉӏnh, Biên và An Giang mӝ dân trong hҥt,

không cӭ trai gái gìa trҿ, nӃu ai tình nguyӋn ӣ ÿҧo Côn Lôn, tӍnh Vƭnh Long (vì ÿҩt rӝng tӕt,

màu mӥ mà dân thѭa thӟt) thì cҩp tiӅn vӕn mӛi ngѭӡi 10 quan hoһc 3, 5 quan.

* Bӕ chánh Biên Hòa Phҥm Duy Trinh tâu nói: “Năm trѭӟc phái biӅn binh cùng tù phҥm

ÿi ÿӗn ÿLӅn Xích Lam, khai khҭn thành ruӝng công ÿѭӧc hѫn 300 mүu. Năm nay thu ÿѭӧc thóc

Kѫn 4600 hӝc. Ĉã cho vұn tҧi ÿӇ vào kho và lѭu lҥi biӅn binh ÿã mãn hҥn mӛi tháng 50 ngѭӡi

ÿӇ giӳ canh ngѭu ÿLӅn khí (hiӇu là giӳ ruӝng, trâu, nông cө...) ӣ ÿӗn ÿLӅn, kiêm viӋc quҧn thúc

Eӑn tù phҥm, sai hӑ tiӃp tөc khai khҭn. Vua Minh Mҥng ban khen thѭӣng cho biӅn binh 400

quan tiӅn. Tù phҥm 100 quan tiӅn.

– Tháng 3. TruyӅn dө sӭc các hҥt: Nam tӯ Biên Hòa ÿӃn Trҩn Tây, Bҳc tӯ Hà Tƭnh ÿӃn

Cao Bҵng ÿem tình hình an ninh tâu lên vua, không ÿѭӧc giҩu diӃm, bѭng bít ÿӇ phòng ngӯa

viӋc “dân xҵng bұy, rӫ nhau kӃt bӑn lǊ mѭu làm sӵ trái phép”, hoһc “có tên giһc trӕn, nhân

Pѭu sѫ hӣ làm loҥn”

– Tháng 5. Minh Mҥng chuҭn y lӡi tâu cӫa quan tӍnh Biên Hòa xin chӑn phái 1 quҧn cѫ,

3 suҩt ÿӝi, 50 lính mãn ban cӝng thành 100 ngѭӡi ÿӇ làm viӋc cày cҩy miӅn Thѭӧng Nguyên

ÿҩt Xích Lam vì ÿã ÿӃn kǤ. Và cǊng xin tӵ ÿây vӅ sau, cӭ mӛi tháng lҩy biӅn binh mãn ban

cùng thay ÿәi cho nhau, ÿӧi viӋc gһt hái ÿã xong, vүn lѭu mӝt suҩt ÿӝi, 50 biӅn binh ÿóng giӳ,

còn thì rút vӅ ÿӝi ngǊ cǊ.

6.3 Page 53

▲back to top

– Tháng 6. Chuҭn ÿӏnh nhӳng lính ӣ kinh mà quê hѭѫng thuӝc tӍnh Bình Ĉӏnh, hàng năm

trích phái 3 vӋ sung ÿi thú Nam kǤ. LӋ này ÿѭӧc chuҭn ÿӏnh làm lӋ mãi.

* Ĉӏnh lҥi lӋ thuyӅn quân tuҫn biӇn hàng năm cӫa các tӍnh Nam kǤ, cӭ ÿӃn tháng 9 thì rút

YӅ ÿӝi ngǊ cǊ (lӋ trѭӟc tháng 4 phái ÿi, tháng 10 rút vӅ)

– Tháng 7. Phó Lãnh binh Biên Hòa là NguyӉn Văn Thҭm vì tuәi già bҳt vӅ hѭu. Cho

phó Lãnh binh Hѭng Hóa là Trҫn Văn Tuҩn ÿәi bә phó Lãnh binh Biên Hòa.

* Bә Trҫn Lê Hóan làm Ĉӕc hӑc Biên Hòa.

* Quan tӍnh Biên Hòa tâu nói: "Trѭӟc ÿây tù ÿӗ tӍnh phát ÿi cҩy cày ӣ sӣ ruӝng mӟi

khҭn, nay ÿã mãn hҥn tha cho vӅ. Nhӳng ruӝng ÿã khai khҭn thành ÿLӅn ҩy, xin cҩp cho dân xã

cày cҩy nӝp thuӃ. Vua Minh Mҥng dө sai mұt hӓi bӑn kia, nӃu muӕn lѭu lҥi ӣ ÿLӅn sӣ, thì cho

sáp nhұp vào dân sӣ tҥi, vào sә ÿinh chӏu sai dӏch, và ÿem ruӝng khai khҭn ÿѭӧc ҩy cho làm tѭ

ÿLӅn ÿӇ sinh sӕng làm ăn. NӃu muӕn vӅ quê cǊng ÿem ruӝng ҩy bán cho ngѭӡi khác làm tѭ

ÿLӅn. Không có ai mua mӟi giao cho dân sӣ tҥi nhұn lãnh, chiӇu lӋ công ÿLӅn tính thuӃ. Tӵ nay

YӅ sau, nhӳng tù ÿӗ ӣ ÿӗn ÿLӅn ÿӏa phѭѫng theo ÿҩy làm lӋ".

* 6 tӍnh Nam kǤ ÿem sә sách kê sә mөc ÿLӅn thә do dân hҥt ҩy mӟi khai khҭn vӅ năm

ngoái ÿӋ tâu lên. (Gia Ĉӏnh hѫn 160 mүu; Biên Hòa hѫn 6 mүu; Vƭnh Long hѫn 1600 mүu;

Ĉӏnh Tѭӡng hѫn 700 mүu; An Giang hѫn 260 mүu; Hà Tiên hѫn 670 mүu, cӝng hѫn 4.930

Pүu). Bӝ Hӝ ÿӕi chiӃu vӟi sә năm trѭӟc thì nhӳng ÿLӅn thә thӵc trѭng không có chӛ nào bӓ

hoang. Chuҭn cho tӍnh thҫn và phӫ huyӋn tәng lý ÿӅu chiӇu theo lӋ ÿӏnh mà thѭӣng cҩp.

– Tháng 8. Bӕ chánh Biên Hòa Phҥm Duy Trinh xin vào khoҧng cuӕi tháng 10, ÿҫu

tháng 11, nѭӟc lǊ ÿã hӃt, thân ÿem biӅn binh 2, 3 trăm ngѭӡi, ÿӃn thҷng nѫi ÿҫu nguӗn bҳt

ngѭӡi Man không chӏu qui phөc phҧi qui phөc, nӃu dám chӕng cӵ hoһc trӕn tránh thì cho lùng

Eҳt giӃt ÿi. Vua dө rҵng: Ngѭӡi Man ÿã qui phөc, lҩy ÿӭc làm cho hӑ mӃn, bӑn Man chѭa qui

phөc, cùng bҧo nhau trông ÿó bҳt chѭӟc sӁ không phҧi phiӅn ÿӃn binh lính mà hӑ tӵ qui phөc.

* TruyӅn dө cho các tӍnh Gia Ĉӏnh, Biên Hòa, Vƭnh Long, An Giang, Hà Tiên cǊng ÿӅu

Jӑi các biӅn binh mãn ban, sҳp ÿӫ súng và khí giӟi thuyӅn bè, ÿӧi lӋnh phái ÿi Trҩn Tây. TӍnh

Biên Hòa tӭc khҳc phái ÿi 500 biӅn binh và tӍnh Gia Ĉӏnh phái thêm 500 biӅn binh tiӃp tөc ÿi

Trҩn Tây nhҵm giúp viӋc bình әn ӣ ÿó do bӑn Trà Long, Nhâm Vu và La Kiên làm loҥn.

– Tháng 9. Án sát Ĉӏnh Tѭӡng là Hà Thúc Giáo bӏ ӕm, xin giҧi chӭc; vua cho Án sát

Biên Hòa là Ngô Văn ThӇ ÿәi bә Án sát Ĉӏnh Tѭӡng.

– Tháng 10. Cho Ĉӕc hӑc tӍnh Vƭnh Long là Hӗ Văn Nghƭa, thăng Thӵ Án sát tӍnh Biên

Hòa.

* Bӕ chánh tӍnh Biên Hòa Phҥm Duy Trinh tâu: "2 huyӋn Bình An và Phѭӟc Bình thuӝc

WӍnh hҥt, ÿӏa giӟi tiӃp phӫ Tây Ninh, tӍnh Gia Ĉӏnh, mӝt dҧi thѭӧng nguyên, ÿӅu là ngѭӡi Man ӣ

núi rӯng hҿo lánh rұm rҥp. Trѭӟc ÿã phái Thӵ Quҧn cѫ, cѫ hӳu Biên Hòa là Trҫn Văn Khҧ,

quҧn suҩt ÿem 200 binh dõng ÿӃn ÿóng ÿӗn ӣ ÿӏa ÿҫu ÿӅ ngăn giӳ. Nay tiӃp báo có bӑn ngѭӡi

Man và ngѭӡi Thә, kӃt hӧp nhau ÿӃn hѫn 500 ngѭӡi, ÿӅu ÿӝi khăn vҧi trҳng tӯ Nam Ninh ÿӃn.

Quân ta giao chiӃn vӟi bӑn ҩy, viên Suҩt ÿӝi là NguyӉn Văn Thành bӏ súng cӫa giһc bҳn chӃt

Wҥi trұn, giһc cǊng nhiӅu ÿӭa bӏ thѭѫng bèn lui chҥy. HiӋn ÿã phái thêm 500 binh dõng, thѭѫng

Oѭӧng ӫy phó cho phó Lãnh binh là Trҫn Văn Tuҩn ÿem ÿi ÿXәi bҳt". Vua dө rҵng: “Chuҭn cho

trѭӟc hãy giáng Trҫn Văn Khҧ 1 cҩp và bҳt phҧi cùng vӟi Trҫn Văn Tuҩn liӋu cѫ ÿánh dҽp.

NguyӉn Văn Thành bӏ chӃt tҥi trұn, chiӇu theo lӋ mà cҩp tiӅn tuҩt gҩp hai”.

6.4 Page 54

▲back to top

– Tháng 11. Cho Bӕ chánh Biên Hòa là Phҥm Duy Trinh thăng Thӵ Tuҫn phӫ Nam Ngãi,

kiêm giӳ ҩn triӋn Bӕ chánh Quҧng Nam; Bӕ chánh Phú Yên là Ĉӛ Huy Cҧnh ÿәi bә Bӕ chánh

Biên Hòa, kiêm Hӝ lý ҩn Tuҫn phӫ quan phòng...

* HuyӋn hҥt Bình An ӣ Biên Hòa, có giһc Man lén qua giӃt hҥi nhân dân, cѭӟp bóc tài

Yұt, phó Lãnh binh là Trҫn Văn Tuҩn ÿem quân ÿXәi bҳt, giһc lҥi lҭn vào ÿӏa phұn trong rӯng

trӕn. ViӋc ÿӃn tai vua, Tuҩn vì cҩm phòng bҩt lӵc, bӏ giáng 1cҩp. Năm này Biên Hòa có 84 sách

6ѫn Man qui phөc, ÿһt làm 4 thӫ: Tân Bình, Tân Ĉӏnh, Tân Lӧi, Tân Thuұn.

* TӍnh Biên Hòa ÿѭӧc cҩp thêm mӝt kính thiên lý (ӕng nhòm).

* Hai ÿӗn Tân San, Tân Ĉӏnh ÿѭӧc ÿһt chӭc Thӫ Ngӳ. Các trҥm bӝ Biên Thuұn, Biên

Thành, Biên Long và các trҥm sông Biên Phúc, Biên LӉ mӛi trҥm ÿѭӧc cҩp 3 cây thҥch cѫ ÿLӇu

sang.

– Tháng 12. Vua Minh Mҥng băng.

1841

Tháng 1. Ngày Bính Ngӑ, ThiӋu Trӏ lên ngôi Hoàng ÿӃ, ÿәi niên hiӋu. Ban chiӃu thѭ cho

thiên hҥ và lӋnh ÿҥi xá.

* Thѭӣng cho các binh dõng ӣ tӍnh Biên Hòa ÿóng chһn ӣ ÿӏa ÿҫu mӛi ngѭӡi tiӅn lѭѫng

Eәng nӱa tháng.

* ThiӋu Trӏ chuҭn cho Biên Hòa ÿôn ÿӕc bҳt ÿLӅn ngày, hҥn trong 1 tháng phҧi ÿӫ sӕ vì

do có nhiӅu nguyên do mà thiӃu ÿi 100 binh lính.

* TruyӅn cho thѭӧng ty ӣ các hҥt Gia Ĉӏnh, Biên Hòa, An Giang, Hà Tiên và Trҩn Tây

ÿӅu nghiêm sӭc cho quan ÿӅ lao và lính coi ngөc phҧi ÿӇ ý canh giӳ, cҭn thұn nhӳng sӵ bҩt ngӡ

(vì nhân vө các tù giam ӣ tӍnh Ĉӏnh Tѭӡng và Vƭnh Long mѭu vѭӧt ngөc, viӋc phát giác bӏ giӃt

chӃt cҧ).

– Tháng 3. Tình hình Nam kǤ bҩt әn. Vua dө cho các thә dân ӣ hҥt Trҩn Tây và các tӍnh

Nam kǤ. Dө rҵng: “Trѭӟc ÿây ngѭӡi Man quҩy rӕi, thә dân ӣ các tӍnh Hà Tiên, Vƭnh Long, An

Giang cho ÿӃn Gia Ĉӏnh, Ĉӏnh Tѭӡng và Biên Hòa cǊng bӏ chúng khua ÿӝng. Ta nghƭ bӑn thә

dân tuy ngu tӕi, nhѭng cǊng là con ÿӓ cӫa triӅu ÿình cҧ, bӏ chúng phiӃn hoһc ÿѭa mình vào tӝi,

lòng ta lҩy làm ÿau xót lҳm, cҫn nên mӣ rӝng lӕi thoát, chӍ bҧo ÿѭӡng sӕng cho hӑ. Phàm

nhӳng kҿ nào trѭӟc ÿã trót ÿi làm giһc hay bӏ bӑn giһc bҳt ép phҧi theo, thì không kӇ là ÿҫu mөc

hay ÿӗ ÿҧng cӫa giһc ÿӅu cho thú tӝi ӣ trѭӟc quân môn hoһc ӣ nha môn sӣ tҥi, ÿӅu ÿѭӧc khoan

tha cho tӝi trѭӟc, và lұp tӭc cho vӅ yên nghiӋp làm ăn, rӗi báo cáo lүn nhau, rӫ các ÿӗng ÿҧng

Vӟm biӃt quay ÿҫu trӣ vӅ khӓi bӏ chém giӃt. NӃu ngѭӡi nào ÿã trót chӭa giҩu súng, ÿҥn tѭ ÿem

Qӝp hӃt cho nhà nѭӟc sӁ ÿѭӧc tùy giá trҧ lҥi tiӅn cho. Hoһc giҧ có kҿ nào khi trѭӟc bӏ bӑn quan

Oҥi nhǊng nhiӉu khә ӭc, cǊng cho làm ÿѫn nói rõ lý do, sӁ ÿѭӧc lұp tӭc rӱa sҥch cho nәi oan

Xәng. Khi tӡ dө này gӣi ÿӃn thѭӧng ty các hҥt ÿӅu phҧi dӏch ra tiӃng ÿӏa phѭѫng, cho dán ӣ

nhiӅu nѫi, ÿӇ mӑi ngѭӡi ÿӅu biӃt. Hҥn ra thú ÿӃn hӃt năm nay là cùng”.

* Ngӵ sӱ Phan Văn Xѭӣng tâu: “Bӑn thә phӍ ӣ Biên Hòa xâm nhiӉu ÿӗn Chu Nham, bӑn

giһc khác lҥi ngăn trӣ ӣ phía trѭӟc Ba Xuyên và ÿӅ nghӏ lҩy 2000 quân ӣ kinh ÿӇ ÿi ÿánh dҽp.

Vua ThiӋu Trӏ cho rҵng Xѭӣng không rành vӅ binh cѫ nên bác bӓ và dө rҵng tӯ nay không nên

nói năng khinh xuҩt nӳa.

* Rút bӓ binh ӣ thѭӧng ÿҥo tӍnh Biên Hòa. Trѭӟc ÿây, bӑn giһc man tràn ÿӃn thѭӧng du

WӍnh Biên Hòa, phó Lãnh binh Trҫn Văn Tuҩn ÿem quân ÿi dò bҳt. Khi ÿӃn ÿҩt Trà La, bӑn giһc

ӣ trong rӯng kéo ra, Tuҩn ÿӕc quân tiӃn ÿánh. Có ÿӝi trѭӣng Bùi Văn An chém tҥi trұn ÿѭӧc

tên ÿҫu mөc là Xà Non, dѭ ÿҧng chҥy tan cҧ. ViӋc ÿӃn tai vua, An ÿѭӧc bә vѭӧt lên Chánh ÿӝi

6.5 Page 55

▲back to top

suҩt trѭӣng, Tuҩn ÿѭӧc gia quân công kӹ lөc 1 thӭ. Sau ÿó vì bӑn giһc man trӕn xa, vua lҥi sai

rút quân vӅ.

– Tháng 4. Sҳc cho Bӝ binh chӑn lҩy 2 viên quҧn vӋ quân thӫy phái ÿi thuyӅn hiӋu

7ѭӡng – Nҥc chӣ ÿҥn chì và thuӕc súng và 9 vҥn quan tiӅn ÿӃn Gia Ĉӏnh ÿӇ làm quân nhu. Khi

thuyӅn vӅ thì chӣ các vұt hҥng cӫa tӍnh Gia Ĉӏnh, Biên Hòa, gӣi nӝp vào kinh.

* Ĉһt thêm trҥm phu Biên Lӝc ӣ tӍnh Biên Hòa ӣ thôn Trѭӡng Lӝc: cҳt 20 phu trҥm chia

làm 2 ban thay phiên nhau ӭng trӵc; lҥi cҳt 20 ngѭӡi dân ӣ thôn Trѭӡng Lӝc, tha cho sѭu dӏch

nhѭng phҧi sҳp sҹn ghe thuyӅn thay phiên ÿӃn làm viӋc ӣ trҥm. Mӛi ban ÿһt mӝt ngѭӡi làm

trѭӣng ban. Còn 20 ngѭӡi ӣ trҥm Biên LӉ thì cho trӣ vӅ sә dân ÿinh, chӏu sai dӏch.

– Tháng 5. Sҳc cho bӝ Hӝ rҵng: “Phàm các sӣ ÿӗn ÿLӅn thuӝc các tӍnh Sѫn Tây, Ĉӏnh

7ѭӡng, Khánh Hòa và Biên Hòa ÿӅu giao cho dân xã sӣ tҥi cày cҩy nӝp thuӃ, sung làm ruӝng

công; nhӳng biӅn binh phái ÿi làm ÿӗn ÿLӅn trѭӟc, ngҥch ӣ tӍnh nào thì lҥi rút vӅ ÿӝi ngǊ tӍnh ҩy

(5 ÿӗn bҧo ӣ Sѫn Tây là: Nhân Lý, Ĉoan Hҥ, Hҧi Bӕi, Trì Long, Tiên Ҧ, 2 sӣ ӣ Ĉӏnh Tѭӡng là

7ӯ Minh, Thuұn Lӧi; sӣ Bình Hòa ӣ Khánh Hòa; sӣ Xích Lam ӣ Biên Hòa)

– Tháng 6. Các ÿӏa phѭѫng ÿѭӧc mùa. Bӝ Hӝ dâng danh sách vӅ: tәng sӕ thu hoҥch chia

làm 3 hҥng. Biên Hòa là 1 trong 11 tӍnh ÿѭӧc mùa, hҥng thѭӧng.

– Tháng 7. Ĉәi dӗn lҥi Tѭӧng cѫ ӣ Biên Hòa làm ÿӝi Biên Tѭӧng, cѫ Vƭnh Long làm 3

ÿӝi Vƭnh Long nhҩt, nhӏ, tam...

* Qui ÿӏnh ngҥch binh ӣ trong kinh và ngoài tӍnh: 1/ VӅ chính ngҥch: TӍnh Biên Hòa hai

YӋ Tҧ, Hӳu thӫy Biên Hòa, 2 cѫ Tҧ Hӳu Biên Hòa, ÿӝi Biên Tѭӧng, ÿӝi pháo thӫ...2/ VӅ tҥp

ngҥch và 3/ Trӯ bӏ: không thҩy ÿӅ cұp ÿӃn tӍnh Biên Hòa.

* Cho Án sát Biên Hòa là Hӗ Văn Nghƭa làm Thӵ Hàn lâm viӋn trӵc hӑc sƭ sung chӭc

Giáo ÿҥo cӫa hoàng tӱ, hoàng ÿӋ.

– Tháng 9. Tha quan thuӃ năm cho Nam kǤ. Chuҭn ÿӏnh các quan ҧi thuӝc hҥt Gia Ĉӏnh,

Biên Hòa, Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng, An Giang và Trҩn Tây. Tӯ tháng 9 ÿӃn tháng 12 cho ÿình

chӍ không thu thuӃ, ÿӇ cho dân ÿѭӧc hѭӣng lӧi.

– Tháng 10. Cho Thӯa biӋn viên ngoҥi lang hiӋn ÿang ÿóng ӣ quân thӭ là Hӗ Bҧo thăng

Thӵ Án Sát sӭ tӍnh Biên Hòa, hӝi ÿӗng vӟi Bӕ chánh Ĉӛ Huy Cҧnh trông coi ҩn quan phòng

Fӫa Tuҫn phӫ tӍnh ҩy.

– Tháng 11. Cho Thӵ Án sát tӍnh Biên Hòa Hӗ Bҧo làm Án sát sӭ tӍnh NghӋ An; nguyên

Tuyên phӫ sӭ Hҧi Tây, Hӗ Ngӑc Tài làm Án sát sӭ tӍnh Biên Hòa, hӝi ÿӗng vӟi Bӕ chánh Ĉӛ

Huy Cҧnh hӝ lý ҩn quan phòng cӫa Tuҫn phӫ tӍnh ҩy.

– Tháng 12. Ĉһt ÿӗn Thông Bình ӣ tӍnh Biên Hòa vì quan tӍnh này tâu lên nói: “Ӣ nѫi

hoang man có 28 sách (10[1]) tình nguyӋn phө vào hӝ tӏch nӝp thuӃ (mӛi ngѭӡi hàng năm nӝp

Pұt ong 6 chén nhӓ, nһng trên dѭӟi 1 cân), xin cho lұp ÿӗn Thông Bình, ÿһt 1 viên Thӫ ngӵ, 1

thuӝc lҥi, 4 thuӝc binh ÿӇ trông coi. Còn lӋ thuӃ, ÿӃn sang năm bҳt ÿҫu thu”. Vua thuұn cho.

1842

– Tháng 1. Lҩy thêm hѭѫng binh ӣ các hҥt trong Nam kǤ: Gia Ĉӏnh, Vƭnh Long, mӛi tӍnh

1000 ngѭӡi. Ĉӏnh Tѭӡng, An Giang và Biên Hòa, mӛi tӍnh 500 ngѭӡi, cҩp cho khí giӟi, tiӅn

Jҥo, chia thuӝc vào các ÿҥo binh nhà nѭӟc ÿӇ phòng tiӇu và chuyӇn vұn các thӭ quân nhu.

(10[1]) Khu vӵc hành chính xѭa ӣ miӅn rӯng núi hoһc ÿӗng bào thiӇu sӕ, cǊng nhѭ ÿѫn vӏ thôn

6.6 Page 56

▲back to top

* Nhҳc cҩm dân Nam kǤ không ÿѭӧc giao dӏch vӟi quân giһc vì nhiӅu ngѭӡi dân ÿánh cá

giao thѭѫng bán ÿәi vӟi bӑn giһc ӣ Trҩn Tây, thѭӡng bӏ chúng cѭӟp bóc nên nhҳc lҥi lӋnh cҩm.

* Ĉһt ÿӗn Chѫn Thành ӣ hҥt Biên Hòa. Ĉҩt này vӅ miӅn thѭӧng du tiӃp giáp vӟi Lҥp

Man, Chѫn Thành là mӝt chӛ ÿҩt quan yӃu nên quan tӍnh xin phái 1 quҧn vӋ, 100 biӅn binh ÿһt

ÿӗn ÿóng giӳ. Nhӳng biӅn binh lѭu ӣ ÿó vүn lѭu tҥi ban và chi lѭѫng cho ÿӫ ÿӇ sai phái.

– Tháng 5. Vua thҩy các quan ngoài kinh Thӵ hàm lâu ngày (chѭa thӵc thө) nên sai làm

các danh sách tâu lên. Cho Lê Trѭӧng Thӵc thө VӋ úy hӳu thӫy tӍnh Biên Hòa; Trҫn Khҧi

Quҧn cѫ cѫ hӳu tӍnh Biên Hòa.

* Thѭӣng chung tiӅn lѭѫng cho 5 trҥm ÿѭa tin ӣ Biên Hòa, 2 trҥm ӣ Gia Ĉӏnh: mӛi trҥm

Pӝt tháng tiӅn 25 quan, gҥo 15 phѭѫng trong 6 tháng.

– Tháng 6. Lê Văn Ĉӭc “xin ÿӃn thӡi kǤ phòng bӏ mùa ÿông, nhӳng tӍnh Gia Ĉӏnh, Vƭnh

Long, Quҧng Nam, Bình Ĉӏnh mӛi tӍnh phái 1000 binh, Ĉӏnh Tѭӡng, Biên Hòa, Quҧng Ngãi,

Phú Yên, Khánh Hòa, Bình Thuұn, mӛi tӍnh phái 500 binh, ÿӃn tháng 10, tháng 11 sang tӍnh An

Giang ÿóng nghӍ “ÿӇ” nҳm trѭӟc lҩy cѫ nghi chiӃn thҳng giһc Xiêm nӃu chúng sang báo phөc.

* Tha giҧm thuӃ thân năm ҩy cho các tӍnh tӯ Quҧng Nam vào Nam có thӭ bұc khác nhau:

Các tӍnh tӯ Quҧng Nam ÿӃn Bình Thuұn giҧm 2/10; Gia Ĉӏnh, Biên Hòa,Vƭnh Long, Ĉӏnh

7ѭӡng, giҧm 3/10; An Giang, Hà Tiên 4/10.

– Tháng 8. Thӵ Bӕ chánh Hҧi Dѭѫng NguyӉn Ĉӭc Chính phҧi cѭ tang, cho Án sát Biên

Hòa Hӗ Ngӑc Tài thăng Thӵ Bӕ chánh sӭ Hҧi Dѭѫng; Thӵ Án sát tӍnh Bình Thuұn Tôn Thҩt

7ƭnh bә thө Án sát sӭ Biên Hòa.

– Tháng 9. Gia Ĉӏnh là tӍnh lӟn ӣ Nam kǤ, phҧi sai phái ÿi nhiӅu ngҧ, truyӅn chӍ cho

7әng ÿӕc Ĉӏnh Biên Lê Văn Phú: Tӯ nay khi có viӋc sai phái, nӃu cҫn ngѭӡi quҧn suҩt thì

chuҭn tѭ cho phó Lãnh binh Biên Hòa Trҫn Văn Tuҩn phái sang làm viӋc ÿӇ cho ÿҳc lӵc.

* Phó Lãnh binh Biên Hòa Trҫn Văn Tuҩn bӏ ӕm. Cho phó Lãnh binh Quҧng Ngãi Lê

Công Ĉӭc ÿLӋu bә làm phó Lãnh binh quan Biên Hòa.

– Tháng 10. Mùa ÿông tӍnh Biên Hòa bӏ lөt to, lúa ruӝng bӏ tәn hҥi. Sai quan tӍnh ÿi

khám rõ, tiӃp tөc tâu lên ÿӇ giҧm thuӃ.

* Chia cҩp cho các tӍnh Gia Ĉӏnh,Biên Hòa,Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng, An Giang, Hà Tiên

thuӕc súng, ÿá lӱa, chì, hӓa ÿinh cҫu, gang vөn ÿӇ phòng dùng vӅ viӋc binh.

– Tháng 11. Ĉәi mӟi các hiӋu cӡ cho các tӍnh trong Nam, ngoài Bҳc. VӅ các tӍnh ӣ Nam

NǤ, ÿӅu lҩy vòng tròn ӣ giӳa lòng cӡ làm dҩu hiӋu ghi nhұn: Gia Ĉӏnh, vòng tròn màu thұt

vàng; Biên Hòa màu ÿӓ tѭѫi; Vƭnh Long, màu quan lөc; Ĉӏnh Tѭӡng, màu bҥch tuyӃt; An

Giang, màu tím; Hà Tiên, màu ÿen.

1843

–Tháng 1. Án sát Biên Hòa Tôn Thҩt Tƭnh thăng Thӵ Hӳu thӏ lang bӝ Lҥi; LӉ khoa

chѭӣng ҩn cҩp sӵ trung Phan Văn Xѭѫng thăng Thӵ Án sát sӭ tӍnh Biên Hòa.

* Hoãn mӝt kǤ duyӋt binh tuyӇn lính cho 6 tӍnh Nam kǤ. Tӡ dө chѭa tӟi, quan 3 tӍnh Gia

Ĉӏnh, Biên Hòa, Ĉӏnh Tѭӡng, Lê Văn Phú, Lê Văn Chân, Phan Văn Xѭѫng, Trѭѫng Văn UyӇn

và Cao hӳu Dӵc ÿã tӵ mӣ trѭӡng duyӋt tuyӇn trѭӟc nên bӏ vua sai truyӅn chӍ quӣ trách nghiêm

ngһt.

– Tháng 2. Chҩp sӟ cӫa Tham tri bӝ Hӝ Doãn Uҭn xin tҥm ÿình mӝt lҫn viӋc duyӋt tuyӇn

ӣ các tӍnh Nam kǤ, miӉn thu ngҥch thuӃ các cӱa ҧi và các bӃn ÿò mӝt lҫn ÿӇ cho lѭѫng thӵc cӫa

dân ÿѭӧc ÿҫy ÿӫ, có thӇ trӣ lҥi nhѭ cǊ.

6.7 Page 57

▲back to top

– Tháng 3. MiӉn thuӃ quan cho 6 tӍnh Nam kǤ. Sӣ thuӃ quan ӣ các hҥt Ĉӏnh Tѭӡng, Biên

Hòa, Vƭnh Long, An Giang kӇ tӯ 1 tháng 5 cho ÿӃn cuӕi tháng 12 ÿӅu gia ân cho ÿình chӍ viӋc

ÿánh thuӃ, thu thuӃ.

– Tháng 4. Rút bӓ nhӳng sӕ dân chӃt vӅ bӋnh dӏch ӣ các tӍnh tӯ NghӋ An trӣ vào Nam.

* Bӕ chánh tӍnh Biên Hòa Ĉӛ Huy Cҧnh tâu nói: “Phái ngѭӡi ÿi dө 20 trҥi dân hoang

man (dân man 90 tên) ÿӅu tình nguyӋn cung nӝp thӭ thuӃ sҧn cây song. Vұy xin ÿһt làm ÿӗn

Tân Thuұn; còn nhӳng ngѭӡi ÿѭӧc phái ÿi dө thì sung làm các chӭc Thӫ ngӵ, Thӫ thuӝc ÿӇ thu

Vӕ thuӃ sҧn vұt cӫa dân man ҩy. Vua y cho. Thѭӣng cho 6 ngѭӡi phái ÿi dө kia 30 quan tiӅn và

6 ÿӗng ngân tiӅn Phi long hҥng nhӓ; thѭӣng cho Cҧnh kӹ lөc 1 thӭ.

– Tháng 8. TӍnh Biên Hòa ÿѭӧc chuҭn y cho hoãn hҥn mӝt năm sӁ làm lҥi viӋc khám

biӋn huyӋn Bình An vì dân man ӣ ÿây tӯ trѭӟc ÿӃn nay lҩy dao cày ÿҩt, lҩy lӱa ÿӕt cӓ vүn chѭa

thành ruӝng.

– Tháng 9. Chuҭn cho các tӍnh Gia Ĉӏnh, Biên Hòa, Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng trích ra mӛi

WӍnh 1 vӋ hoһc 10 cѫ, cho ÿәi vào ÿóng thú ӣ tӍnh An Giang...

* Thә dân huyӋn Phѭӟc Bình, tӍnh Biên Hòa thiӃu ăn. Sai chuyӇn ra 300 phѭѫng gҥo ÿӇ

bán cho dân.

* Tha cho quân ӣ Nam KǤ phҧi phát lѭu vào chӛ tù phҥm sung quân ӣ ÿӗn ÿLӅn. Quân ӣ

các tӍnh Biên Hòa, Gia Ĉӏnh, Ĉӏnh Tѭӡng, giҧi giao tӍnh An Giang, quân ӣ các tӍnh Vƭnh Long,

An Giang, Hà Tiên giҧi giao tӍnh Gia Ĉӏnh, chuyӇn phát ÿӃn phӫ Tây Ninh sung vào làm quân

ÿӗn ÿLӅn.

* Ĉһt chӭc Thӫ Ngӳ ӣ thӫ Tân Thuұn tӍnh Biên Hòa.

* ThiӋu Trӏ ban dө tra xét biӃn binh ӣ các tӍnh. BiӅn binh ӣ tӍnh Biên Hòa ÿӅu khӓe

Pҥnh. Các hҥng súng ӕng, khí giӟi, voi, thuyӅn, cҧng ÿѭӧc xem là nhҩt loҥt tӅ chӍnh.

1844

– Tháng 1. Bә chӭc thӵc thө cho Dѭѫng Bá Cung làm Ĉӕc hӑc tӍnh Biên Hòa vì ÿã Thӵ

hàm ÿӫ 3 năm.

* Chӭng lӋ khí lҥi phát ӣ Khánh Hòa, Phú Yên tӯ sang Xuân. Dө cho các quan kinh doãn

và các tӍnh lұp ÿàn cҫu ÿҧo, phái thҫy thuӕc ÿi ÿLӅu trӏ.

– Tháng 5. Ân thѭӣng tiӅn, gҥo cho phu trҥm ӣ các hҥt tӯ phӫ Thӯa Thiên trӣ vào Nam

ÿӃn tӍnh Hà Tiên, trӣ ra Bҳc ÿӃn Cao Bҵng.

– Tháng 6. Sai chiӇu lӋ, tha hoһc giҧm thuӃ cho dân hҥt Thӯa Thiên, Bình Ĉӏnh, Phú

Yên, Bình Thuұn, Gia Ĉӏnh, Biên Hòa, Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng, An Giang, gҫn ÿây vì ít mѭa.

Thóc lúa hѫi bӏ tәn hҥi.

– Tháng 8. Bӕ chánh Biên Hòa là Ĉӛ Huy Cҧnh trù tính viӋc ÿҥc ÿLӅn không phҧi lӁ, tâu

ÿӕi mѫ hӗ, bӏ giҧi chӭc vӅ kinh chӵc hҫu.

* Tҧ phó Ĉông ngӵ sӱ Hà Thúc Lѭѫng tra xét vө án, che chӣ cho ngѭӡi ÿӗng liêu không

nên ÿӇ ӣ chӭc HiӃn ÿài, phҧi giáng bә làm Bӕ chánh tӍnh Biên Hòa, nhѭng cho cách lѭu.

* Các tӍnh Bình Ĉӏnh, Bình Thuұn. Vua ThiӋu Trӏ sai ÿem thóc ra bán chӏu cho các tӍnh;

Oҥi vì dân Biên Hòa nghèo túng, sai chia ra tӯng hҥn mà chҭn cҩp (ngѭӡi rҩt nghèo cҩp cho 5

bát gҥo và 3 tiӅn; ngѭӡi vӯa 3 bát và 2 tiӅn; trҿ con chӍ có 1 bát gҥo).

6.8 Page 58

▲back to top

* Lãnh binh tӍnh Hà Tiên Mai Văn Tích chӃt, phó Lãnh binh tӍnh Vƭnh Long Tôn Thҩt

trӵc thăng Thӵ Lãnh binh quan tӍnh Hà Tiên, Thӵ VӋ úy vӋ Tҧ thӫy binh tӍnh Biên Hòa là Lê

Ĉình Lý bә Thӵ phó Lãnh binh quan tӍnh Vƭnh Long...

* Tәng ÿӕc An Hà NguyӉn Tri Phѭѫng, Tuҫn phӫ Doãn Uҭn, ĈӅ ÿӕc NguyӉn Văn

Hoàng tâu vӅ tình hình quân Xiêm xâm lѭӧc Cao Miên, chiӃm ÿóng ӣ Nam Vang và ÿӅ nghӏ 4

WӍnh Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng, Gia Ĉӏnh, Biên Hòa cҩp tӕc tұp hӧp binh dõng ÿӫ 2 vҥn ngѭӡi ÿӇ

tiӃp viӋn cho Cao Miên. Vua dө cho các tӍnh: “Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng, Gia Ĉӏnh, Biên Hòa:

“Phàm thuyӅn bè, khí giӟi nhҩt nhҩt phҧi tu chӍnh hӃt, cho ÿӃn biӅn binh trong tӍnh cǊng phҧi

huҩn luyӋn sҹn trѭӟc, ÿӧi có quân báo do tӍnh An Giang ÿѭa ÿӃn thì lұp tӭc phái Lãnh binh ÿӕc

xuҩt ÿӃn ngay” ÿӗng thӡi trích 2 vӋ quân kinh ÿӃn tӍnh An Giang ÿӇ tăng cѭӡng cho thanh thӃ

biên phòng.

– Tháng 9. Ĉӏnh lҥi lӋ chánh phó Lãnh binh chuyên trách ÿӇ trông coi các hҥng quân.

Theo ÿó, Lãnh binh thӕng quҧn biӅn binh thuӝc hҥn gӑi là Chinh tiên binh; phó Lãnh binh quan

WӍnh Biên Hòa cai quҧn quân bҧn tiêu cӫa mình: 2 cѫ Biên Hòa Tҧ Hӳu, ÿӝi Biên Tѭӧng, 2 vӋ

Biên Hòa Tҧ Hӳu thӫy, cӝng 4 vӋ, cѫ, 1 ÿӝi.

* Án sát tӍnh Biên Hòa Phan Văn Xѭӣng có tӝi, bӏ mҩt chӭc. Vӕn trѭӟc ÿó, dân thôn Tân

0ӻ tranh chҩp tài sҧn, cҫn lұp ngѭӡi thӯa tӵ, ÿút lót cho Xѭӣng 80 lҥng bҥc. ViӋc phi lý mà

;ѭӣng cǊng xӱ cho. Dân kêu ӣ Gia Ĉӏnh, rӗi kêu ra tұn kinh ÿô. Vua xem xét viӋc, cho giҧi

chӭc ngay.

– Tháng 10. TriӇn hoãn viӋc gӑi lính, thu thuӃ cho các xã dân bӏ chӃt dӏch ӣ các tӍnh tӯ

Hà TӍnh ÿӃn Hà Tiên.

– Tháng 12. Ĉình viӋc phái viên ÿi duyӋt ÿinh tuyӇn lính ӣ Nam kǤ vào ÿҫu năm ÿӃn.

Vua lӋnh cho các thѭӧng ty ӣ các tӍnh tӵ làm viӋc kiӇm duyӋt cӭ thӵc tâu lên.

* Ĉәi ÿӏnh lҥi khóa lӋ thanh tra 6 năm mӝt khóa. Vì là 6 năm mӝt khóa, công viӋc hѫi

nhiӅu, quan nào trông coi hҥt nào, nên dùng quan phҭm nào xin theo lӋ trѭӟc (tӍnh lӟn thì dùng

Lang trung hoһc Chѭӣng ҩn; tӍnh vӯa thì Viên ngoҥi lang hoһc Khoa ÿҥo). Ngoài ra nhân viên

theo ÿi làm viӋc thì tӍnh Hà Nӝi 4 ngѭӡi, các tӍnh lӟn nhѭ Gia Ĉӏnh, Vƭnh Long, mӛi hҥt 3

ngѭӡi; các tӍnh vӯa nhѭ Thӯa Thiên, Quҧng Ngҧi, Phú Yên, Biên Hòa, mӛi hҥt 2 ngѭӡi).

1845

– Tháng 2. Bӕ chánh Biên Hòa là Hà Thúc Lѭѫng xin cҩm ngѭӡi nhà Thanh ӣ Gia Ĉӏnh

trӕn sang ngө ӣ Trҩn Tây, ÿӃn giao dӏch lѭu thông hàng hóa giӳa hai bên; làm cho hoҥt ÿӝng ӣ

ÿӏa phѭѫng bӏ tiӃt lұu. Lӡi ÿӅ nghӏ này không ÿѭӧc vua chuҭn y, vì vua cho rҵng ÿó là viӋc bҩt

khҧ thi, cҩm ÿoán lҥi tҥo ra nhiӅu gian thѭѫng, tӋ ҩy cǊng hҥi ngang vӟi viӋc tiӃt lұu tình hình

cho giһc. Vua ra lӋnh cho 2 tӍnh An Giang và Tây Ninh sӭc cho các ngѭӡi chuyên biӋt bí mұt

phòng ngӯa.

– Tháng 4. Cho Quҧn cѫ Cѫ hӳu ӣ Biên Hòa Trҫn Khҧ thăng Thӵ VӋ úy Hӳu thӫy ӣ

9ƭnh Long.

– Tháng 6. Sai các ÿҥi thҫn là bӑn VǊ Văn Giҧi ÿi kinh lý ӣ Nam kǤ.

* Sai Ĉô thӕng Hұu quân kiêm quҧn doanh KǤ VǊ là VǊ Văn Giҧi, do bҧn chӭc, quyӅn

Oƭnh Tәng ÿӕc Gia Ĉӏnh - Biên Hòa; Thѭӧng thѭ bӝ Công là Tôn Thҩt Bҥch ÿәi bә làm Thѭӧng

thѭ bӝ Binh quyӅn lƭnh Tuҫn phӫ Gia Ĉӏnh; Tәng ÿӕc Gia Ĉӏnh - Biên Hòa trѭӟc là Lê Văn

Phú ÿѭӧc ÿLӅu bә làm ĈӅ ÿӕc Gia Ĉӏnh hӝi ÿӗng vӟi VǊ Văn Giҧi và Tôn Thҩt Bҥch bàn tính

viӋc ӣ tӍnh ҩy. Vua bҧo rҵng: “Gia Ĉӏnh - Biên Hòa là nѫi phiên trҩn hùng mҥnh ӣ Nam kǤ,

6.9 Page 59

▲back to top

chӕng giӳ nѭӟc Xiêm, nѭӟc Lҥp chính là chӛ quan yӃu. Phàm có khu xӱ, cҳt ÿһt nên cùng lòng

bàn tính rӗi sau hãy làm... phҧi lҩy viӋc trӏ yên làm ÿҫu.”

* Phó Lãnh binh Tôn Thҩt Hàn thay giӳ Tây Ninh, Gia Ĉӏnh, Biên Hòa, Vƭnh Long,

Ĉӏnh Tѭӡng, Hà Tiên, ÿӕc thúc biӅn binh hҥ ban, ÿӃn tӍnh thao diӉn ÿӇ phòng sai trái.

* Cho Hӑc chính ӣ Quӕc tӱ giám Lê Khҳc Văn ÿѭӧc thăng quyӅn Ĉӕc hӑc tӍnh Biên Hòa

Ĉӕc hӑc tѭӟc là Dѭѫng Bá Cung vì ӕm xin nghӍ).

– Tháng 9. Quân ta cӱ ÿҥi binh ÿánh bӑn Xiêm. Bӑn giһc Xiêm là Chҩt Tri và tên tӝi

phҥm ngѭӡi Lҥp ҭn ӣ Vƭnh Long. NguyӉn Tri Phѭѫng, Doãn Uҭn, Tôn Thҩt Nghi ÿem quân

ÿXәi bҳt ÿѭӧc, song tình hình chѭa yên hҷn. Vua truyӅn dө cho các tӍnh Ĉӏnh Tѭӡng, An Giang,

Gia Ĉӏnh, Biên Hòa phҧi ÿòi bҳt hѭѫng dõng, tӍnh lӟn 500 ngѭӡi, tӍnh nhӓ 300 ngѭӡi, lҥi mӝ

nghƭa dõng mӛi tӍnh 500 ngѭӡi ÿi ngay ÿӃn quân thӭ ÿӇ phòng sai phái.

* Cuӝc ÿánh dҽp ӣ Trҩn Tây thҳng lӧi, vua ban dө lo viӋc thiӋn hұu (hiӇu là công viӋc

Kұu chiӃn) nên chӑn phái bә sung quan chӭc: Cho Ĉô ÿӕc Hұu quân lƭnh Tәng ÿӕc Gia Ĉӏnh,

Biên Hòa, hiӋn phҧi ÿi xӱ trí viӋc quân là VǊ Văn Giҧi, ÿѭӧc ÿLӋu bә ngay làm TiӅn quân Ĉô

Thӕng phӫ ÿô thӕng, ÿһc thө phӫ biên tѭӟng quân, tiӃt chӃ tәng hҥt Trҩn Tây.

* Giҧm bӟt chӭc hàm Tuҫn phӫ tӍnh Gia Ĉӏnh, tӍnh An Giang. Lҥi lҩy Lê Văn Phúc làm

7әng ÿӕc Gia Ĉӏnh - Biên Hòa.

– Tháng 10. Bә Tәng ÿӕc Gia Ĉӏnh - Biên Hòa là Lê Văn Phú làm Tәng thӕng tiӉu bӝ

quân vө. Cho mang theo quân, thuyӅn ÿҳc lӵc ÿӃn tӍnh An Giang. Chӑn lҩy biӅn binh ӣ Bình

Thuұn ÿӃn thҷng quân thӭ Vƭnh Long tùy cѫ bàn viӋc ÿánh dҽp (theo lӡi xin cӫa NguyӉn Tri

Phѭѫng và Doãn Uҭn).

* Cho Tәng ÿӕc Bình Ĉӏnh – Phú Yên là Trҫn Văn Trung làm Tәng ÿӕc Gia Ĉӏnh – Biên

Hòa.

– Tháng 12. Ĉӏnh rõ lӋ thѭӣng phҥt vӅ khai khҭn ruӝng ÿҩt ӣ Nam kǤ: Quan tӍnh khai

thêm trên 300 mүu, thѭӣng kӹ lөc 1 thӭ; trên 500 mүu: kӹ lөc 2 thӭ; 700 mүu kӹ lөc 3 thӭ; 900

Pүu gia 1 cҩp; 1.100 mүu thѭӣng gia 1 cҩp và kӹ lөc 1 thӭ; 1.300 mүu gia 1 cҩp và kӹ lөc 3

thӭ; 1.700 mүu gia 2 cҩp và kӹ lөc 2 thӭ; còn hѫn sӕ ÿó, cӭ 100 mүu ÿѭӧc thѭӣng kӹ lөc 2 thӭ.

Các viên phӫ, huyӋn, cai tәng, xã thôn trѭӣng ÿӅu có mӭc thѭӣng theo sӕ ruӝng khai khҭn thêm

ÿѭӧc. Ĉӗng thӡi kèm theo lӋ thѭӣng là ÿӏnh lӋ xӱ phҥt viӋc ÿӇ ruӝng hoang hay giҧm sút diӋn

tích canh tác: truҩt lѭѫng, giáng cҩp, ÿLӅu ÿi chӛ khác, ÿánh trѭӧng...

- TӍnh Biên Hòa ÿѭӧc chuҭn y 150 ӕng ÿѭa trҥm sӱ dөng trong viӋc chӭa giҩy tӡ, công

Yăn… Trên mӛi ӕng khҳc danh hiӋu "nha môn, ÿiïa phѭѫng" phía trên; khҳc "ӕng hiӋu sӕ" ӣ

phía dѭӟi.

1846

– Tháng 2. Thóc lúa ӣ Gia Ĉӏnh, Biên Hòa ÿѭӧc mùa.

- Ĉúc tiӅn ÿӗng lӟn, mӻ hiӋu “ThiӋu Trӏ” tҩt cҧ có 40 thӭ là mӝt vҥn ÿӗng.

0ӛi thӭ tiӅn ÿӅu khҳc 8 chӳ (thân thân, tr˱ͥng tr˱ͥng, lão lão, ̭u ̭u, chí công, chí

chính, vô ÿ̫ng, vô thiên...)

– Tháng 6. Tuҫn phӫ Biên Hòa Hà Thúc Lѭѫng tâu: “Khoҧng năm Minh Mҥng, dân man

thuӝc hҥt, ÿinh sӕ 66 trҥi gӗm 510 ngѭӡi ÿӅu xin lӋ thuӝc vào hӝ biên trong sә. Nguyên trѭӟc

quan tӍnh ÿã phөng mӋnh chia ÿһt, hiӋn ÿѭӧc 4 tәng, 48 xã thôn, xin ÿһt ra huyӋn Phѭӟc Bình,

Oҥi ÿem 16 xã thôn ӣ tәng Chánh Mӻ Hҥ, huyӋn Phѭӟc Chánh phө thuӝc vào; còn tiӅn thuӃ thân

Fӫa dân man 4 tәng, xin bҳt ÿҫu tӯ sang năm trѭng thu theo nhѭ lӋ dân ngѭӡi kinh, ngҥch thuӃ

6.10 Page 60

▲back to top

Qӝp trѭӟc, xin cho miӉn, thuӃ ruӝng ÿҩt ÿӧi ÿӫ 6 năm khám ÿo mӟi bҳt ÿҫu thu. Binh ÿinh cho

hoãn 10 năm, chiӃu lӋ tuyӇn bӟt ÿi. Nay ÿӃn kǤ khám ÿo, sӕ ruӝng khai khҭn thӵc ÿѭӧc 140

Pүu có lҿ, xin chiӃu thӵc sӕ bҳt ÿҫu thu thuӃ; ÿӧi sau này sinh nӣ ngày thêm nhiӅu, ruӝng ÿҩt

ngày càng mӣ mang, sӁ theo sӵ thӵc vào sә”. Vua y cho.

– Tháng 7. Tuҫn phӫ Biên Hòa là Hà Thúc Lѭѫng tâu rҵng: “Tәng Bình Thә, huyӋn Bình

An thuӝc hҥt có 24 xã, thôn, ҩp, sӕ ngѭӡi và ruӝng thì nhiӅu, ÿӏa thӃ rӝng rãi, xin ÿem chia làm

2 tәng Bình Lâm và Bình Thә”. Vua y cho.

– Tháng 9. Sai các tӍnh An Giang, Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng, Gia Ĉӏnh và Biên Hòa sӱa

chӳa các thuyӅn ÿi sông biӇn và thuyӅn ÿã tѭӟc ÿѭӧc cӫa giһc, ÿӇ phòng lúc cҫn ÿӃn.

– Tháng 11. Dө chuҭn cho các phái quân ӣ kinh và ӣ các tӍnh ÿӃn ngay các tӍnh Nam kǤ

ÿӇ thay phiên ÿóng thú.

1847

– Tháng 1. TӍnh Nam Ĉӏnh 2 huyӋn, tӍnh Hà TӍnh (huyӋn Thҥch Hà) và tӍnh Biên Hòa có

EӋnh dӏch. Vua sai ÿem thuӕc ÿӃn ÿLӅu trӏ, ngѭӡi chӃt ÿѭӧc cҩp tiӅn tuҩt.

– Tháng 3. Bӕ chánh tӍnh Biên Hòa Hà Thúc Lѭѫng ÿәi ÿi Bӕ chánh sӭ tӍnh Gia Ĉӏnh;

Án sát Biên Hòa VǊ ĈӍnh thăng Thӵ Bӕ chánh sӭ tӍnh Biên Hòa; Lang trung bӝ Lҥi NguyӉn

Thuұn bә ÿi Án sát sӭ tӍnh Biên Hòa.

– Tháng 4: Ĉӧt duyӋt tuyӇn năm nay, sӕ ÿinh tăng lên 38.157 ngѭӡi. Riêng tӍnh Biên

Hòa có 16.949 ÿinh (Gia Ĉӏnh 51.788; Ĉӏnh Tѭӡng 26.799; Vƭnh Long: 41.366; An Giang

22.988; Hà Tiên 5.728)

– Tháng 5. Lҩy phó Lãnh binh tӍnh Biên Hòa là Lê Công Ĉӭc thăng Thӵ Lãnh binh quan

WӍnh Bình Thuұn; phó VӋ úy vӋ Tҧ doanh Hùng nhuӋ là Trҫn Ô bә làm phó Lãnh binh quan tӍnh

Biên Hòa, ngay sau ÿó Ô chӃt. Lҩy phó VӋ úy vӋ Hӳu doanh Hùng NhuӋ là NguyӉn ViӃt Ngôn

thay vào.

– Tháng 6. Tha thuӃ thân cho dân dõng các tӍnh Nam kǤ có khác nhau. Dө rҵng khi Trҩn

Tây nhiӉu loҥn, quan quân chia ÿѭӡng tiӃn ÿánh thì các tӍnh Vƭnh Long, Ĉӏnh Tѭӡng, An

Giang, Gia Ĉӏnh, Biên Hòa phҧi ÿòi hѭѫng dõng, hoһc phҧi ÿi quân thӭ cho ÿông quân lӵc,

hoһc vүn lѭu ӣ tӍnh cho ÿӫ chӡ khi gӑi ÿӃn (...); gҫn ÿây, ÿҫu mөc Xiêm La xin hòa, tù trѭӣng

Cao Miên nhұn tӝi, công viӋc quân thӭ hѫi thѭ nên ÿã cho (hѭѫng dõng) vӅ yên nghiӋp làm ăn

(...) Vұy nên lѭӧng gia ân cách ÿӇ cho ÿӅu ÿѭӧc nhӟ ѫn. ThuӃ thân năm nay chia làm 10 thành:

ai có ÿi quân thӭ thì miӉn cho 7 thành, ai lѭu ӣ tӍnh thì miӉn 5 thành.

* Giáng dө: Trѭӟc ÿây giһc Xiêm khӣi loҥn, ÿã lӋnh cho 6 tӍnh Nam kǤ nghiêm cҩm

nhӳng dân buôn trong hҥt không ÿѭӧc chӣ riêng gҥo muӕi ÿi trao ÿәi vӟi dân Cao Miên. Nay

sai Tәng ÿӕc An Hà Doãn Uҭn, Tuҫn phӫ An Giang Cao Hӳu Dӵc nghӏ ÿӏnh ÿLӅu lӋ ÿӇ thi

hành. Tӯ ÿó, ngѭӡi kinh và ngѭӡi Cao Miên ÿѭӧc thông thѭѫng nhѭ cǊ. Riêng ngѭӡi kinh ÿӃn

buôn bán ӣ thành Nam Vang, phҧi lãnh tӡ bҵng chӭng do quan tӍnh cҩp, hӃt hҥn phҧi ÿem nӝp.

1848

– Tháng 3. Sai tӍnh Gia Ĉӏnh ÿҳp 2 bҧo (ÿӗn canh) Tam KǤ (thuӝc Biên Hòa), Lôi Lҥp

(thuӝc Gia Ĉӏnh trӣ xuӕng) và bҧo cǊ Cҫn Thѫ, Phú Mƭ ÿӇ làm cho miӅn biӇn ÿѭӧc thêm mҥnh.

* Hӝ bӝ Hӳu thӏ lang Ngô Văn Ĉӏch thăng Thӵ Tuҫn phӫ Biên Hòa (nguyên Tuҫn phӫ

Võ Ĉình bӏ ӕm, khuyӃt ra) kiêm lãnh Bӕ chánh sӭ.

– Tháng 5. Lính ӣ tӍnh Biên Hòa ÿҳp bҧo Tam KǤ. NhiӅu ngѭӡi bӏ ӕm vì gһp nҳng quá.

Sai tӍnh thҫn chi thuӕc ÿӇ chӳa.

7 Pages 61-70

▲back to top

7.1 Page 61

▲back to top

– Tháng 9. Sai tӍnh thҫn Nam kǤ chӃ cҩp quҫn áo cho binh ÿinh ÿi thú (mӛi ngѭӡi áo kép

Yҧi mә bөng, quҫn sҥi nam nhuӝm màu cánh kiӃn mӛi thӭ mӝt chiӃc).

– Tháng 11. Sáu tӍnh Nam kǤ ÿӅu ra lӋnh trong hҥt phҧi phòng kiӇm và ÿem nhӳng dân

thuyӅn nào ÿi sang cõi Man ÿӇ buôn bán, ÿӅu kiӇm xét kӻ và bҳt vӅ trӏ tӝi.

* Bӝ Lҥi tâu xin ÿem sӕ ruӝng ÿҩt mӟi khai khҭn thêm ӣ các tӍnh Nam kǤ ÿӇ bàn ÿӏnh

thѭӣng phҥt có thӭ bұc khác nhau (bàn theo lӋ năm ThiӋu Trӏ thӭ 5)

* Sai Thӯa Thiên, Trӏ, Bình, Thanh, NghӋ, Quҧng Nam, Bình, Phú, Thuұn, Khánh, Ĉӏnh,

Biên, Vƭnh Long tìm mua các thӭ gӛ chӣ vӅ giao cho kho gӛ, chӭa ÿó ÿӇ dùng (hѫn 35.200 cây,

cho khҩu trӯ vào ngҥch thuӃ, hoһc cҩp tiӅn vӕn công ÿӇ cho tiӋn dân).

– Tháng 12. Tha bӟt sӕ vҧi nӝp thay tҥp dӏch cho các thӧ làm viӋc ӣ cөc thuӝc Nam kǤ.

* Nghӏ cҩp tiӅn cho biӅn binh ӣ thuyӅn chuyên chӣ tҥi kinh và các tӍnh ngoài. Nhӳng

biӅn binh hҥng bình ÿѭӧc cҩp trѭӟc: Các tӍnh Nam kǤ mӛi ngѭӡi cҩp 1 quan 5 tiӅn (các nѫi

khác 1 quan; hoһc 5 tiӅn).

1849

– Tháng giêng. Mӛi năm hҥn ÿӏnh Nam kǤ tҧi vӅ kinh 30.000 phѭѫng gҥo trҳng, 30.000

Kӝc lúa.

– Tháng 2. Hoãn ÿòi lính thiӃu ngҥch cho 85 xã thôn ӣ tӍnh Biên Hòa bӏ ÿiêu háo là 3

Qăm. Xã Khánh Vân, dân lѭu tán mӟi vӅ cǊng cho hoãn 2 năm.

– Tháng 4. Hoãn thu thuӃ thiӃu cho 121 xã, thôn, phѭӡng, ҩp bӏ ÿiêu háo ӣ tӍnh Biên

Hòa. (Hҥng ÿiêu háo quá lҳm hoãn 3 năm; hҥng quá, vӯa, hoãn 2 năm, hҥng vӯa hoãn 1 năm

Uѭӥi).

– Tháng 6. Ngѭӡi Thanh ÿӃn tӵ nguyӋn lѭu ӣ 6 tӍnh Nam kǤ, hӉ ÿích xác là có dân trong

bang hay dân Minh Hѭѫng ӣ hҥt ҩy bҧo nhұn, thì cho phép trú ngө ӣ ÿҩy và khoan miӉn thuӃ lӋ

3 năm. Trong ÿó hoһc có ngѭӡi nào xin vào sә dân trong bang, hoһc xin chiӇu các chӛ ÿҩt bӓ

không ÿӇ lұp ҩp khҭn ruӝng chӏu thuӃ, ÿӅu cho tùy tiӋn.

– Tháng 12. Án sát Biên Hòa Lê Di ÿәi bә ÿi Gia Ĉӏnh. Lang trung ӣ ty Văn tuyӇn bӝ

/ҥi là Ngô Bá Hi ÿLӅu bә vào chӛ khuyӃt ӣ Biên Hòa. (Hi vӕn Tú Tài xuҩt thân ÿѭӧc Trѭѫng

Ĉăng QuӃ ÿӅ cӱ ÿӇ sung vào chӛ khuyӃt. NguyӉn Tri Phѭѫng cǊng khen Bá Hi là ngѭӡi hҥnh

kiӇm, cho là phҧi. Tӯ á khanh trӣ xuӕng có nhiӅu ngѭӡi bҧo hiӋn nay hҥng tӭ phҭm dӵ có khoa

Pөc, thӵc thө lâu năm còn nhiӅu, không muӕn cӱ Bá Hi. Sau lҥi lҩy cӟ, các ngѭӡi thӵc thө lâu

Qăm còn liên quan ÿӃn các viӋc vӅ nghӏ xӱ, hoһc vì còn liên quan ÿӃn các vө tiӅn công chѭa

xong nên bàn ÿӇ bә Bá Hi vào chӭc trên).

1850

– Tháng 1. Tҧ hӳu trӵc kǤ và 6 tӍnh Nam kǤ tӯ năm ngoái ÿӃn nay nhân dân nhiӉm khí

Gӏch lӋ nһng. Bӝ Hӝ tính có 586.460 ngѭӡi chӃt, lúa ruӝng phҫn nhiӅu thu hoҥch kém.

* Tha thuӃ lӋ 5 năm cho thôn Linh ChiӇu Tây (thuӝc huyӋn Khѭѫng An, phӫ Phѭӟc

Long tӍnh Biên Hòa) là quê ngoҥi nhà vua.

– Tháng 10. Ra lӋnh chӛ nào phàm ÿҩt không trӗng ÿѭӧc dâu, ngѭӡi không quen nuôi tҵm, thì

ÿình sӣ nuôi tҵm cӫa công. Bҩy giӡ các tӍnh Gia Ĉӏnh, Biên Hòa, Vƭnh Long, Hà TӍnh, Quҧng

Trӏ, NghӋ An, Hѭng Hóa, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Lҥng Sѫn, Cao Bҵng ÿӅu ÿình cҧ.

– Tháng 11. NguyӉn Tri Phѭѫng xin sӱa sang 2 viӋc ӣ 6 tӍnh. Hӑp nhӳng dân nghèo túng

cho ÿi làm ÿӗn ÿLӅn. ViӋc kén lính xin có sә Hӝ, sә Binh chia thành ÿӏnh hҥn (Nhѭ Gia Ĉӏnh,

7.2 Page 62

▲back to top

9ƭnh Long, An Giang thiӃu hѫn 5 phҫn thì lѭӧng giҧm cho mӛi tӍnh 3 phҫn; còn lính thì cҫn

phҧi ÿӫ 7 phҫn. Ĉӏnh Tѭӡng, Hà Tiên thiӃu hѫn 4 phҫn, lѭӧng giҧm cho mӛi tӍnh 2 phҫn, còn

lính cҫn phҧi ÿӫ 8 phҫn. Biên Hòa thiӃu hѫn 3 phҫn, lѭӧng giҧm cho 1 phҫn; còn lính cҫn phҧi

ÿӫ 9 phҫn). Vua Tӵ Ĉӭc ra lӋnh cho theo nhѭ nghӏ thi hành.

– Tháng 12. Sai NguyӉn Tri Phѭѫng duyӋt khí giӟi quân lính trong 6 tӍnh Nam kǤ.

1851

Vua Tӵ Ĉӭc cho bӓ hai huyӋn Phѭӟc Bình và Long Khánh qui vӅ phӫ Phѭӟc Long và

Phѭӟc Tuy kiêm nhiӃp; Nghƭa An nhұp vӅ Bình An kiêm nhiӃp.

– Tháng 1. Ĉình lính thú năm nay cho 6 tӍnh Nam kǤ và Hà Nӝi, Nam Ĉӏnh.

* Xuӕng dө cho 6 tӍnh Nam kǤ ÿӅu chӑn giҧn binh ӣ các vӋ, cѫ, ÿӝi nào lҩy ngѭӡi khӓe

Pҥnh sung làm lính TuyӇn phong.

* Kinh lѭӧc sӭ Nam kǤ NguyӉn Tri Phѭѫng tâu xin chӑn phái binh biӅn ӣ ty Hӝ VӋ, ty

&ҧnh Tҩt hoһc doanh Thҫn Cѫ am tѭӡng mӭc ÿӝ bҳn súng lҩy 12 tên, hұu cҩp tiӅn gҥo, chia ÿi

6 tӍnh, mӛi tӍnh 2 tên, ÿӕc ÿӗng vӟi suҩt ÿӝi pháo thӫ chuyӇn viӋc diӉn tұp, cҫn phҧi trong 1

Qăm ÿã tұp bҳn quen thҥo, thì ngѭӡi chӑn phái ÿi lҥi trӣ vӅ hàng ngǊ. Vua theo lӡi.

* Quân dân các tӍnh Nam kǤ ÿiêu háo. Vua sai NguyӉn Tri Phѭѫng ÿӕc ÿӗng vӟi tӍnh

thҫn xét kӻ trù nghƭ, giҧ hҥn cho 6 tháng phúc tâu.

– Tháng 2. Cho Phan Thanh Giҧn làm Kinh lѭӧc sӭ Tҧ kǤ lãnh Tәng ÿӕc Bình Phú ÿәi

sung Kinh lѭӧc phó sӭ Nam kǤ; nhѭng lãnh Tuҫn phӫ Gia Ĉӏnh, kiêm coi các ÿҥo Biên Hòa,

Long - Tѭӡng và An – Hà.

– Tháng 4. Bӓ lӋ cҩm bán muӕi ӣ Nam kǤ sang Cao Miên, viӋc chuyên chӣ muӕi ÿi bán

qua Cao Miên tӯ ÿó thông thѭѫng.

– Tháng 7. Ĉһt trѭӡng giao dӏch ӣ 3 sӣ Tân Lҥi, Tân Ĉӏnh, Tân Thuұn tӍnh Biên Hòa.

Ĉәi thuӃ sҧn vұt cӫa dân Man làm thuӃ ÿҫu nguӗn, cho phép dân lãnh trѭng nӝp thuӃ. 1/ Sӣ Tân

/ҥi nguyên ngҥch dân Man hàng năm nӝp 122 cân sáp ong; nay châm chѭӟc giҧm làm ÿӗng

niên nӝp 80 cân sáp ong; 2/ Sӣ Tân Ĉӏnh nguyên ngҥch dân Man hàng năm nӝp 26 cân sáp ong,

1.350 nhӵa trám; nay châm chѭӟc giҧm làm ÿӗng niên nӝp 20 cân sáp ong, 100 cân nhӵa trám,

50.000 sӧi mây; 3/ Sӣ Tân Thuұn, nguyên ngҥch dân Man hàng năm nӝp 180.000 sӧi mây; nay

châm chѭӟc giҧm làm ÿӗng niên nӝp 15 vҥn sӧi. Nguyên ngҥch thuӃ ÿinh cӫa dân Man bӓ ÿi.

1852

– Tháng 4. Tuҫn phӫ Biên Hòa Ngô Văn Ĉӏch vì thuӝc biӅn (binh lính cӫa mình) có ý

dung túng kҿ buôn thuӕc phiӋn lұu bӏ phát giác ra. Vua sai phҥt bәng cӫa Ĉӏch. Khoa ÿҥo

9ѭѫng Sӻ KiӋt giӳ lӡi tâu không bҵng lòng phҥt bәng. Vua nói rҵng Khoa ÿҥo nói phҧi, bèn ra

OӋnh tiêu bӓ chӍ trѭӟc ÿi, rӗi chuҭn cho bӝ Hình nghӏ lҥi. Bӝ Hình tâu lên Ĉӏch phҧi giáng, ÿәi

ÿi nѫi khác.

– Tháng 9. Cho Hӝ bӝ Hӳu thӏ lang sung biӋn các vө là NguyӉn Cӱu Trѭӡng thăng bә

Tuҫn phӫ tӍnh Biên Hòa.

– Tháng 12. Ĉình viӋc tuyӇn lính duyӋt ÿinh vӅ sang năm cho xӭ Nam kǤ (vì cӟ ÿѭѫng

ÿәi dӗn binh ÿinh).

1853

7.3 Page 63

▲back to top

– Tháng 1. Cho Phan Thanh Giҧn (nguyên Thѭӧng thѭ bӝ Lҥi sung phó Kinh lѭӧc Nam

NǤ, lãnh Tuҫn phӫ Gia Ĉӏnh, kiêm tri các ÿҥo Biên Hòa, Long - Tѭӡng, An – Hà) thăng Thӵ

HiӋp biӋn Ĉҥi hӑc sƭ.

* Chuҭn cho Nam kǤ thi hành phép mӣ ÿӗn ÿLӅn và lұp ҩp, ÿһc biӋt là 2 tӍnh An Giang và

Hà Tiên: Thông báo cho dân chúng ӣ Nam kǤ và các trӵc tӍnh (tӯ Bình Thuұn ra Bҳc) cho phép

tình nguyӋn viӋc mӝ dân ÿѭa ÿӃn bӡ kinh Vƭnh TӃ và phӫ Ba Xuyên, Tӏnh Biên khai phá ÿҩt

hoang lұp nghiӋp. Dân mӝ làm ÿӗn ÿLӅn thì dӗn làm binh ÿӗn ÿLӅn, dân mӝ lұp ҩp thì 10 ngѭӡi

trӣ lên cho khai hoang lұp thành 1 thôn. Sau ÿó, NguyӉn Tri Phѭѫng lҥi tâu xin cho dân lөc tӍnh

Nam kǤ không chӍ phҧi ÿӃn Ba Xuyên, Tӏnh Biên khai hoang mà ÿѭӧc phép khai phá các vùng

ÿҩt hoang trong tӍnh hҥt thuӝc lөc tӍnh mà lұp ҩp, sáp nhұp vào các tәng ÿã hiӋn có. Các ÿLӅu

khoҧn ÿӅu theo lӋ trѭӟc; nhѭng thuӃ ÿinh, ÿLӅn thì sau 5 năm mӟi thu thuӃ. Mһc khác, tù tӝi

chính quán, ngө quán ӣ 6 tӍnh (tӯ tӝi sung quân trӣ xuӕng) không kӇ quan hay dân bӏ phҥm tӝi,

QӃu có ngѭӡi nào ra sӭc tình nguyӋn mӝ dân lұp thành 1 ÿӝi, hoһc 1 thôn, ÿӅu ÿӫ 50 ngѭӡi thì

cho phép lұp làng, hӑ bҧo nhұn cam kӃt sӁ ÿѭӧc tҥm tha, ÿi chiêu mӝ ÿӫ thì tha tӝi.

– Tháng 5. TriӅu ÿình bàn viӋc sáp nhұp các tӍnh thuӝc lөc tӍnh Nam kǤ. Ngѭӡi ÿӅ nghӏ

nhұp 2 tӍnh làm 1 tӍnh, ngѭӡi thì ÿӅ nghӏ nhұp 3 tӍnh làm 1 tӍnh. Bàn tính ý kiӃn trao ÿәi không

xong bèn bӓ ÿҩy.

– Tháng 7. Dө cho các tӍnh Nam kǤ xét có ngѭӡi nào làm ruӝng xuҩt sҳc hѫn cҧ tâu lên

ÿӇ thѭӣng.

– Tháng 8. Các tӍnh Biên Hòa, Ĉӏnh Tѭӡng, An Giang, Hà Tiên, kǤ thuӃ thân tháng 4

phҧi nӝp tӯ năm ҩy, miӉn cho 3 thành, gӗm vӟi thuӃ biӋt nҥp hoãn dӃn năm sau.

Ĉһt các cөc thӧ ӣ các tӍnh trong Nam, ngoài Bҳc (mӝ thӧ mӝc, thӧ ÿóng thuyӅn ӣ ngoài

Vә ÿinh làm viӋc ҩy. TӍnh lӟn 10 ngѭӡi, tӍnh nhӓ 5 ngѭӡi. Ngѭӡi nào không dӵ vào hҥng thӧ

Pӝ, thì tӟi khi có viӋc, thuê 1àm công dӏch).

* Ĉӏnh lҥi ngҥch thuӃ sҧn vұt ӣ Biên Hòa: 1 hӝ dҫu mӥ, ÿӗng niên nӝp thӭ dҫu rái 80

cân, nhӵa trám 50 cân. Sӣ Tân Ĉӏnh ӣ ÿҫu nguӗn nӝp sáp ong 120 cân. Sӣ Tân Thuұn sáp ong

200 cân.

– Tháng 12. Giҧm lính thú ӣ các ÿӗn thuӝc 6 tӍnh Nam kǤ.

1854

– Tháng 3. Giҧm bӟt các viên dӏch ӣ Phiên ty (ty cӫa Bӕ chánh), NiӃt ty (ty cӫa Án sát)

và phӫ huyӋn ӣ 6 tӍnh Nam kǤ. Biên Hòa, Ĉӏnh Tѭӡng mӛi tӍnh Phiên ty giҧm 1 kinh lӏch, 1 bát

phҭm, 2 cӱu phҭm và 9 ngѭӡi vӏ nhұp lѭu; NiӃt ty giҧm 1 thông phán, 1 cӱu phҭm và 5 ngѭӡi

Yӏ nhұp lѭu.

Phӫ nào công viӋc trӑng yӃu nhiӅu vӯa hay nhiӅu lҳm thì mӛi phӫ ÿӇ lҥi 1 Lҥi mөc và 5

Thông lҥi; phӫ nào công viӋc vӯa phҧi hay ít thì mӛi phӫ ÿӇ lҥi 1 Lҥi mөc và 4 Thông lҥi.

HuyӋn nào công viӋc trӑng yӃu thì ÿӇ lҥi 1 Lҥi mөc và 4 Thông lҥi. HuyӋn nào viӋc ít

hay viӋc vӯa thì ÿӇ lҥi 1 Lҥi mөc và 3 Thông lҥi.

– Tháng 4. Phát chҭn cho thôn Vƭnh An ӣ Biên Hòa vì bӏ hӓa tai.

* Giһc biӇn giӃt ngѭӡi cѭӟp bóc thuyӅn buôn ӣ cӱa biӇn Long Hѭng vӅ Biên Hòa.

* Ĉӏnh lҥi ngҥch thuyӅn 6 tӍnh Nam kǤ (Biên Hòa: ThuyӅn ÿLӇn thӫ 30 chiӃc. Gia Ĉӏnh:

thuyӅn ÿLӇn thӫ 67 chiӃc. Ĉӏnh Tѭӡng thuyӅn ÿLӇn thӫ 43 chiӃc. Vƭnh Long thuyӅn ÿLӇn thӫ 67

chiӃc. An Giang thuyӅn ÿLӇn thӫ 30 chiӃc).

7.4 Page 64

▲back to top

– Hӧp lҥi voi và binh ӣ Biên Hòa vào vӟi ÿӝi voi ӣ Gia Ĉӏnh (voi cӝng 10 thӟt, binh

Fӝng 55 ngѭӡi).

* Vua Tӵ Ĉӭc chuҭn y lӡi tâu cӫa Kinh lѭӧc sӭ Nam kǤ NguyӉn Tri Phѭѫng xin khoan

hoãn cho 3 năm vӅ thuӃ thân cùng viӋc ra lính, tҥp dӏch cho dân trӕn thuӝc 6 tӍnh mӟi trӣ vӅ,

còn dân mӟi mӝ thì khoan hoãn 5 năm. Xã dân nào, ÿã chiêu dө dân trӣ vӅ mà không ÿӫ

nguyên sӕ, có tình nguyӋn lҥi mӝ dân phiêu lѭu thôn khác ÿӃn cày cҩy khai khҭn, lұp riêng tên

thôn, ÿӇ khҩu ÿLӅn vào sӕ dân trӕn ӣ thôn mình, thì viӋc ra lính tҥp dӏch và thuӃ lӋ sӁ khoan

hoãn cho 5 năm.

* Biên Hòa cùng 11 tӍnh Nam Bҳc ÿѭӧc mùa.

– Tháng 12. Phát chҭn cho 2 thôn Vƭnh Hӝi, Long Vinh ӣ Biên Hòa bӏ hӓa tai.

1855

– Tháng 10. Lúa ÿӗng ӣ phӫ Phѭӟc Tuy tӍnh Biên Hòa bӏ chuӝt cҳn, hҥ lӋnh cho ÿһt cách

ÿXәi chuӝt.

1856

– Tháng 1. Sai các tӍnh Thanh Hóa, NghӋ An và Biên Hòa ÿóng mӟi 3 chiӃc thuyӅn bӑc

ÿӗng: Thөy hӗng, TӍnh dѭѫng và Thanh hҧi (vì thiӃu ngҥch thuyӃt).

– Tháng 2. Tuҫn phӫ Biên Hòa NguyӉn Ĉӭc Hoan xin ÿѭӧc phái thuyӅn ÿi tuҫn tiӇu vào

trung tuҫn tháng 2 ÿӃn tháng 8 thì rút vӅ thay vì lӋ trѭӟc cӭ ÿӃn thѭӧng tuҫn tháng 4 thì phái ÿi,

ÿӃn trung tuҫn tháng 9 thì rút vӅ. Vua y cho.

– Tháng 10. Biên Hòa ÿѭӧc mùa.

– Tháng 11. Vua Tӵ Ĉӭc chuҭn lӡi tâu cӫa Kinh lѭӧc sӭ Nam kǤ NguyӉn Tri Phѭѫng,

Phҥm ThӃ HiӇn: Các bӡ cõi mҥn biӇn ӣ 6 tӍnh nam kǤ thì cӱa Cҫn Giӡ ÿã sâu lҥi rӝng, thuyӅn

Oӟn ÿi lҥi dӉ dàng rҩt là quan yӃu; cӱa biӇn TiӇu ӣ Ĉӏnh Tѭӡng là quan yӃu thӭ nhì, xin ӣ quãng

Gѭӟi bҧo Tam KǤ cho sông hҽp, bӡ bên tҧ thuӝc thôn Lѭѫng ThiӋn tӍnh Biên Hòa, bên bӡ hӳu

thuӝc thôn Bình Khánh (ӣ dѭӟi thôn Lѭѫng ThiӋn) tӍnh Gia Ĉӏnh chia ÿһt 2 ÿӗn bҧo bên tҧ và

bên hӳu, ÿӇ cùng nѭѫng tӵa nhau.

1857

– Tháng 2. Tӵ Ĉӭc sai quan tӍnh Biên Hòa tra lҩy tên các biӅn binh mҩt tích vào tháng 3

Qăm 1856 trên thuyӅn vұn tҧi ÿi biӇn chӣ các hҥng vӅ kinh nҥp, gһp gió trôi mҩt, cho tiӅn tuҩt

Jҩp ÿôi, ÿѭa cho ngѭӡi nhà và sai quan tӃ 1 tuҫn.

– Tháng 4. Quan tӍnh Biên Hòa xin cho dân tӍnh bӓ trӕn trӣ vӅ ÿѭӧc hoãn kén lính nӝp

thuӃ 5 năm. Tӵ Ĉӭc y cho.

– Tháng 5. ThuyӅn buôn bӏ mҩt cѭӟp ӣ phҫn biӇn Biên Hòa, không có ngѭӡi biӃt ÿӇ ӭng

Fӭu. Tҩn thӭ 2 ÿӗn Ma Ly, Long Hѭng và bә biӅn ӣ Kinh tӍnh phái, cùng quan tӍnh ÿӅu phҧi

giáng phҥt có thӭ bұc khác nhau.

1858 – 1954

7ҥi Pháp, chiӃn dӏch báo chí 1855 - 1958 ÿӕi vӟi viӋc chiӃm Nam KǤ, có hai xu hѭӟng rõ

UӋt: Mӝt là, chiӃm Nam KǤ và thành lұp thuӝc ÿӏa, cӫa nhӳng ngѭӡi Thiên chúa giáo; và hai là,

nhӳng tham vӑng kinh tӃ. Ĉһc biӋt có ý kiӃn trình bày vө Nam kǤ nhѭ là mӝt cuӝc can thiӋp có

Oӧi cho Thiên chúa giáo và ÿòi sӱa chӳa nhӳng bҩt công ÿӕi vӟi các công dân cӫa Pháp.

9Ӆ phҫn Napoleon ÿӋ III tiӃp theo thѭ ngҳn (1 - 1857) mà linh mөc Hué gӱi ÿӃn Hoàng

7.5 Page 65

▲back to top

ÿӃ ÿã nhҳc vӅ quyӅn cӫa nѭӟc Pháp trong hiӋp ѭӟc vӟi Gia Long mà Bá Ĉa Lӝc ÿҥi diӋn, và

sau khi ÿѭӧc giám mөc Pellerin thân hành ÿӃn nѫi Napoleon nghӍ mát ÿӇ kӇ các con sӕ các giáo

Vƭ và thҫy tu ӣ Ĉông Dѭѫng bӏ hҥi, ÿã dүn quyӃt ÿӏnh hành ÿӝng ӣ Ĉông Dѭѫng: Coi ÿây là

Pӝt cuӝc phô trѭѫng sӭc mҥnh cӫa hҧi quân và ÿѭӧc quan niӋm là cuӝc viӉn chinh Nam kǤ nhѭ

là sӵ kéo dài cuӝc viӉn chinh ӣ Trung Quӕc.

6ӵ kiӋn giám mөc Diaz bӏ sát hҥi ӣ Bҳc kǤ ngày 20 – 7 - 1857, ngѭӡi mà hoàng hұu

Etigénie quen thân tӯ thuӣ còn nhӓ và kӃ ÿó cái chӃt cӫa giám mөc Melchior bӏ sát hҥi ӣ Bҳc

NǤ ngày 28 – 7 - 1858 tiӃp theo, ÿã cӫng cӕ quyӃt ÿӏnh can thiӋp ӣ Ĉông Dѭѫng cӫa Napoléon

ÿӋ III và ÿã ÿѭa Rigault de Genouilly ÿӃn Tourane ngày 31 - 8 - 1858 ÿӇ rӗi ÿi lҫn ÿӃn viӋc

chiӃm Gia Ĉӏnh, Biên Hòa.

1858

– Tháng 5. Chuҭn cho nhӳng ngѭӡi thuӝc dân tӝc ít ngѭӡi ӣ các tӍnh Thӯa Thiên, Biên

Hòa, NghӋ An, Thanh Hóa, Tuyên Quang, Sѫn Tây, Thái Nguyên, Hѭng Hóa ra làm tәng lý

Yүn theo tөc cǊ, không cҫn lҩy cӟ là thân thích phҧi hӗi tӷ, ÿӇ tiӋn cho dân. (Nghӏ mӟi, phàm

Wәng lý có hӑ thân phҧi ÿӇ tang 1 năm, cùng là thông gia vӟi nhau thì phҧi hӗi tӏ. Nhӳng thә

dân, phҫn nhiӅu 1 châu chӍ có 1, 2 hӑ, tәng lý theo tұp tөc thѭӡng lҩy con cháu ngѭӡi thә tù ra

làm. Nay sӭc phҧi hӗi tӏ, có ÿLӅu không tiӋn, cho nên bӓ ÿi).

– Tháng 7. Ĉӏnh ngҥch thuyӅn ӣ Nam kǤ: Biên Hòa ÿӏnh ngҥch 22 chiӃc, ngoҥi ngҥch 7

chiӃc.

– (31 - 8) ChiӃn thuyӅn cӫa R. de Genouilly nã súng vào Ĉà Nҹng, mӣ ÿҫu cuӝc xâm

Oѭӧc cӫa Pháp vào ViӋt Nam.

– (1- 9) R. de Genouilly vӕn là thiӃu tѭӟng Tәng chӍ huy lӵc lѭӧng hҧi quân Pháp ӣ biӇn

Ĉông, ÿѭӧc phong chӭc Tәng chӍ huy lӵc lѭӧng viӉn chinh tҥi ViӋt Nam và giӳ chӭc này ÿӃn 8

– 11 - 1959.

– Tháng 11. Quân dân ÿҳp thành ÿҩt ӣ bӡ cát núi Phѭӟc Thҳng (Biên Hòa) ÿӇ bҧo vӋ

pháo ÿài trên núi, phòng chӕng ÿánh quân Pháp.

1859

– Tháng 2. TriӅu ÿình ban lӋnh cho phép thu nhұn nhӳng ngѭӡi tình nguyӋn tham gia

quân chính qui; cho phép dân Nam kǤ chӃ tҥo binh khí và tә chӭc các ÿӝi hѭѫng dõng bҧo vӋ

làng xã; cho phép sƭ phu Nam kǤ chiêu mӝ nghƭa quân ÿӇ tӵ ÿi ÿánh giһc hoһc sáp nhұp vào

quân thӭ cӫa triӅu ÿình.

(2 - 2) Sau 5 tháng chiӃm ÿóng các ÿӗn ӣ Tourane (Ĉà Nҹng) bӏ quân ta ÿánh trҧ khó bӅ

tiӃn vào ÿѭӧc khiӃn cho binh ÿӝi rҩt khә sӣ, Genouilly quyӃt ÿӏnh rút quân ÿánh Sài Gòn, kho

lúa cӫa nѭӟc Nam.

(4 - 2) De Genouilly ÿã tұp trung 2.000 quân Pháp và Tây Ban Nha ӣ VǊng Tàu.

(5 - 2) Quân Pháp tҩn công pháo ÿài Phѭӟc Thҳng, vӏ trí tiӅn tiêu cӫa Gia Ĉӏnh.

(9 - 2) Ĉoàn tàu gӗm có trong sӕ ÿó 2 tàu hӝ tӕng Phlégéton và Primauguet, ÿӃn trѭӟc

9Ǌng Tàu phá hӫy các ÿӗn lǊy trҩn giӳ lӕi vào sông Sài Gòn. Thӕng chӃ Trҫn Ĉӗng, tәng chӍ

huy thӫy lөc quân ViӋt Nam, ra lӋnh các chiӃn thuyӅn ta chұn ÿánh. ĈӃn chiӅu, Trҫn Ĉӗng tӱ

trұn.

Ĉoàn tàu giһc ngѭӧc sông Ĉӗng Nai, liên tiӃp phá hӫy khoҧng 12 ÿӗn lǊy và 3 kè cӯ

(Hirtimili, 25): các ÿӗn Lѭѫng ThiӋn (Biên Hòa), Phѭӟc Vƭnh, Danh Nghƭa (Gia Ĉӏnh) rӗi vào

Fӱa Cҫn Giӡ, chұn sông ngҧ ba sông Nhà Bè (Biên Hòa) hãm các ÿӗn Tҧ Ĉӏnh, Tam KǤ (Biên

7.6 Page 66

▲back to top

Hòa), Bình Khánh Phú Mӻ, Hӳu Bình (Gia Ĉӏnh).

(17 - 2) Thành Gia Ĉӏnh mҩt, Án sát Lê Tӯ tӵ vүn theo thành. Ĉô ÿӕc VǊ Duy Ninh rút

ra khӓi thành ÿӃn thôn Phѭӟc Lý (Cҫn Giuӝc) thì tӵ tӱ. ĈӅ ÿӕc Trҫn Trí, Bӕ chánh VǊ Thӵc rút

YӅ Tân Thӟi huyӋn Bình Long. Trѭӟc khi Tôn Thҩt Cáp, Thӕng ÿӕc, tiӇu bӝ quân vө ÿҥi thҫn,

và Phan Tƭnh, tham tán, ÿѭӧc Tӵ Ĉӭc cӱ vào Nam kǤ ÿӇ chӕng giһc, nhѭng chѭa ÿӃn nѫi thì

thành ÿã mҩt nên phҧi ÿóng binh ӣ Biên Hòa, mӝ thêm quân.

* 5.800 nông dân Gia Ĉӏnh dѭӟi sӵ chӍ huy cӫa cӵu tri huyӋn Trҫn ThiӋn Chánh và cӵu

sṷt ÿ͡i Lê Huy chӫ ÿӝng tұp hӧp nhau ÿi chӕng giһc Pháp, bҧo vӋ cho quân triӅu ÿình rút vӅ

Tây Thӟi.

(18 - 2) Quân Pháp kéo vào chiӃm ÿóng Sài Gòn.

* Sau khi thành Gia Ĉӏnh thҩt thӫ, triӅu ÿình ÿLӅu 1.500 quân chính qui tӯ 3 tӍnh Bình

Ĉӏnh, Bình Thuұn, Khánh Hòa (mӛi tӍnh 500 quân) vào phòng giӳ Biên Hòa.

– Tháng 3. TriӅu ÿình lӋnh cho các tӍnh tӯ Bình Ĉӏnh vào Nam tuyӇn tҩt cҧ nhӳng ngѭӡi

biӃt nghӅ làm thuӕc, ÿһc biӋt là biӃt chӳa vӃt thѭѫng ÿѭa vào quân thӭ Ĉӏnh Tѭӡng, Biên Hòa

chӳa cho binh lính, mӛi tháng cҩp cho 2 quan tiӅn và 1 phѭѫng gҥo.

(6 - 3) TriӅu ÿình ÿLӅu quân Vƭnh Long và Ĉӏnh Tѭӡng kéo vӅ khu vӵc chùa Mai Sѫn và

OǊy Lão Cҫm ÿӇ mѭu chiӃm lҥi thành Gia Ĉӏnh. Quân Pháp ÿánh chiӃm Mai Sѫn, quân ta rút vӅ

9ƭnh Long.

Giһc Pháp ra lӋnh phá hӫy thành Gia Ĉӏnh và rút ra ngoài thành ÿóng quân.

(20 - 4) R. de Genouilly giao quyӅn cho Ĉҥi tá hҧi quân Jaurréguiberry, còn hҳn trӣ ra Ĉà

1ҹng tính viӋc tҩn công HuӃ.

(8 - 5) Pháp – Tây Ban Nha bҳt ÿҫu mӣ ÿӧt tҩn công vào các tuyӃn phòng thӫ cӫa triӅu

ÿình ӣ HuӃ.

– Tháng 8. Nhân dân Biên Hòa, nhiӅu ngѭӡi tӵ nguyӋn góp tiӅn nuôi quân chӕng giһc.

(1 - 11) Page, ThiӃu tѭӟng hҧi quân thay R. de Genouilly, giӳ chӭc Tәng chӍ huy lӵc

Oѭӧng hҧi quân Pháp ӣ biӇn Ĉông, kiêm Tәng chӍ huy lӵc lѭӧng viӉn chinh ÿánh chiӃm ViӋt

Nam.

1860

– Tháng Giêng. Page cӱ phái viên ÿӃn quân thӭ Gia Ĉӏnh ÿѭa bҧn dӵ thҧo Hòa ѭӟc, gӗm

11 ÿLӅu khoҧn. ChӍ huy quân thӭ Gia Ĉӏnh bác bӓ hҷn 3 ÿLӇm cuӕi, còn 8 ÿLӅu khoҧn tҥm thӡi

chҩp thuұn. Thҩy vұy, Page ra lӋnh tҩn công, nhә cӯ tràm vào sông ÿánh chiӃm khu vӵc Mai

6ѫn (Gò Cây Mai).

11 khoҧn cӫa Pháp ÿã ghi là:

1) Hai bên ch̭m dͱt xung ÿ͡t, ký k͇t hòa hi͇u vͣi nhau.

2) Sͱ th̯n cͯa Pháp ÿ˱ͫc s͵ dͭng ÿ˱ͥng b͡ ÿ͋ ÿi tͳ Ĉà N̽ng ra Hu͇.

3) N˱ͣc Nam ÿ̿t quan h͏ vͣi n˱ͣc nào thì n˱ͣc Pháp cǊng coi n˱ͣc ÿó là b̩n.

4) Tri͉u ÿình Hu͇ ph̫i khoan tha nhͷng ng˱ͥi c͡ng tác vͣi Pháp.

5) Pháp sͅ rút quân ngay sau khi hòa ˱ͣc ÿ˱ͫc hai bên ký k͇t.

6) Tri͉u ÿình Hu͇ không ÿ˱ͫc b̷t giͷ, xét h͗i, xâm ph̩m ÿ͇n tài s̫n cͯa nhͷng ng˱ͥi

theo ÿ̩o Gia Tô m͡t cách vô cͣ; tr˱ͥng hͫp giáo dân làm b̵y thì chi͇u lu̵t tr͓ t͡i.

7) Ĉ͙i vͣi giáo sƭ Pháp ph̩m t͡i, tri͉u ÿình ph̫i giao cho n˱ͣc Pháp x͵ lý, chͱ không

ÿ˱ͫc gi͇t, ÿóng gông, khóa, trói.

8) Không ÿ˱ͫc ngăn c̫n ho̿c yêu sách ngo̩i l͏ ÿ͙i vͣi th˱˯ng thuy͉n cͯa n˱ͣc Pháp

7.7 Page 67

▲back to top

ÿ͇n các c͵a bi͋n thông th˱˯ng buôn bán.

9) Tri͉u ÿình Hu͇ c̭p cho Tây Ban Nha 1 b̫n hòa ˱ͣc.

10) Cho giáo sƭ Pháp ÿ˱ͫc t͹ do ÿ͇n nhͷng xã có dân theo ÿ̩o ÿ͋ gi̫ng ÿ̩o.

11) Cho ng˱ͥi Pháp ÿ͇n bͥ bi͋n l̵p ph͙ th˱˯ng buôn bán.

(20 - 3) Page, theo lӋnh triӅu ÿình Pháp, ÿLӅu hӃt quân Pháp ӣ Ĉà Nҹng sang chiӃn

trѭӡng Trung Quӕc, hӛ trӧ cho Phó Ĉô ÿӕc Charner. Bҩy giӡ lӵc lѭӧng chiӃm ÿóng cӫa giһc ӣ

Sài Gòn còn 800 lính Pháp, 200 Tagal (Philipine) do Ĉҥi tá hҧi quân D’Ariès chӍ huy vӟi sӵ hӛ

trӧ cӫa sƭ quan Tây Ban Nha là Palanca Gutterez.

– Tháng 8. TriӅu ÿình cӱ NguyӉn Tri Phѭѫng giӳ chӭc Tәng thӕng Quân vө vào Nam

chӍ huy quân thӭ Gia Ĉӏnh tә chӭc viӋc ÿánh Pháp. NguyӉn Tri Phѭѫng ÿӅ xuҩt ý kiӃn mình

Yӟi triӅu ÿình: 1/ Phҧi huy ÿӝng tӯ 15 ÿӃn 20 nghìn quân chia ÿóng 3 nӟi là ÿӗn Phú Thӑ, Biên

Hòa và Tân An.; 2/ Phҧi phòng thӫ ÿѭӡng sông, ngòi lӟn nhӓ; 3/ Vӯa ÿánh, vӯa giӳ ÿӇ áp sát

chӛ ÿӏch ÿóng quân; 4/ Phҧi trang bӏ tӯ 20 ÿӃn 30 cӛ súng lӟn, ÿѭӡng kính nòng tӯ 2 tҩc 9 phân

trӣ lên.

– Tháng 12. Tham tán quân thӭ Quҧng Nam, kiêm Tәng ÿӕc Ĉӏnh Tѭӡng – Biên Hòa là

Phҥm ThӃ HiӇn ÿѭӧc triӅu ÿình cӱ chӭc Tham tán quân thӭ Gia Ĉӏnh ÿӇ cùng NguyӉn Tri

Phѭѫng mѭu viӋc ÿánh chӕng giһc.

1861

(7 - 2) Charner ÿLӅu quân tӯ Trung Quӕc sang Sài Gòn: 2.200 lính và sƭ quan, 800 lính

tagal và 600 ngѭӡi Trung Quӕc mӟi tuyӇn ӣ Quҧng Ĉông.

(25 - 2) Ĉҥi ÿӗn Chí Hòa thҩt thӫ cùng ngày, Phó ÿô ÿӕc Page nhә tҩt cҧ các ÿӗn lǊy trҩn

giӳ thѭӧng lѭu sông Ĉӗng Nai.

* Ĉҳp hàn trên sông Ĉӗng Nai chһn ӣ chӛ hӧp lѭu sông Ĉӗng Nai vӟi sông Tҳc bӣi 9 ÿұp

kiên cӕ bҵng cӯ cây và mӝt kè cӯ bҵng ÿá. Tҩt cҧ các ÿұp này ÿѭӧc canh giӳ bӣi nhӳng ÿӗn lǊy

và ө pháo.

(28 - 2) Sau khi căn cӭ tiӃp vұn Thuұn KiӅu và ÿӗn Tân Thӟi thҩt thӫ, cùng lúc các ÿoàn

quân Pháp lөc soát tӍnh Gia Ĉӏnh mӟi chiӃm lҥi ÿѭӧc, Phó ÿô ÿӕc Page trҩn giӳ sông Ĉӗng Nai

và phong tӓa Biên Hòa (Histoire militaire, tr. 32 và 34).

(28 - 2) TӍnh lӷ mӟi cӫa Gia Ĉӏnh (huyӋn Tân Long, thôn Tân Tҥo, phӫ Tân Bình) cǊng

thҩt thӫ, quân triӅu ÿình rút vӅ phòng thӫ Biên Hòa. Các tuyӃn ÿѭӡng dүn tӟi Ĉӏnh Tѭӡng, Biên

Hòa ÿӅu ÿѭӧc phòng bӏ; sông rҥch ÿѭӧc ÿҳp hàn cҧn, cҩm ÿò ngang, ÿһt ÿӗn và bӕ trí quân mai

phөc.

– Tháng 3. Ĉӏnh mӭc thѭӣng cho nhӳng ngѭӡi mӝ nghƭa quân hoһc ÿem ngѭӡi thân

thuӝc trong gia ÿình mình gia nhұp quân tӍnh hay quân thӭ ӣ Nam kǤ ÿӇ chӕng Pháp. Ĉӕi vӟi

nhӳng ngѭӡi ӣ Biên Hòa, Vƭnh Long, An Giang, Hà Tiên; mӝ ÿӫ 50 ngѭӡi thѭӣng thө Suҩt ÿӝi

trұt tòng ngǊ phҭm; mӝ 500 ngѭӡi thѭӣng thө Quҧn cѫ trұt chánh tӭ phҭm. Ĉem ngѭӡi thân gia

nhұp vào quân ÿӝi ÿѭӧc thѭӣng tӯ cӱu phҭm ÿӃn ngǊ phҭm theo sӕ lѭӧng tӯ 10 ngѭӡi ÿӃn 50

ngѭӡi. Trѭӡng hӧp mӝ 2, 3 cѫ (1.000 - 1.500 lính) ÿӧi chӍ cӫa vua cҩt nhҳc lên bұc cao.

(8 - 3) Quân lính rút tӯ ÿҥi ÿӗn Chí Hòa ÿӃn Biên Hòa, “do thѭӧng ÿҥo chҥy lên Tây

Ninh, rӗi trӣ vӅ Biên Hòa, cùng vӟi các quan tӍnh Gia Ĉӏnh là Tuҫn vǊ Ĉӛ Quang, Bӕ chánh

Ĉăng Công Nhѭӧng, Án sát Phҥm Ý” (Phan Khoang, sÿd, 155 - 156).

(14 - 4) Thѭӧng thѭ bӝ Hӝ, NguyӉn Bá Nghi, ÿem 4.000 quân vào Biên Hòa, xét tình

thӃ, biӃt không chӕng nәi quân Tây nên cӕ ý giҧng hòa, ÿem hiӋn trҥng tâu lên vua. (Phan

Khoang, 160).

7.8 Page 68

▲back to top

– Tháng 5. Dө cӫa Tӵ Ĉӭc ÿӕc thúc NguyӉn Bá Nghi hành ÿӝng sau khi cùng Tôn Thҩt

Ĉính ÿѭӧc phái mang 4000 quân vào Biên Hòa ÿӇ tăng cѭӡng phòng thӫ tiӃp theo vө ÿҥi ÿӗn

Chí Hòa (25 – 2 - 1861) và Ĉӏnh Tѭӡng (14 - 4 - 1861) thҩt thӫ.

– Tháng 6. NguyӉn Bá Nghi ÿem bҧn nghӏ hòa cӫa Charner ra HuӃ, gӗm có 12 ÿLӅu,

trong ÿó ÿLӅu 4 yêu cҫu nhѭӧng Thӫ Dҫu Mӝt cho Pháp. (Thӫ Dҫu Mӝt lúc ÿó thuӝc Biên

Hòa).

Thѭӧng tuҫn tháng 6, Trѭѫng Ĉӏnh tӯ Gò Công (Tân An) lên tìm ra mҳt vӏ ÿҥi thҫn ÿang

trҩn nhұm Biên Hòa (Tôn Thҩt HiӋp, hay Cáp), hӭa sӁ làm xoay sӣ cөc diӋn.

(21 – 22 - 6) Tri huyӋn Long Thành (thuӝc phӫ Phѭӟc Tuy, tӍnh Biên Hòa), Ĉӛ Trình

Thoҥi (hay huyӋn Toҥi), bӏ cách chӭc. Ông là ngѭӡi huyӋn Tân Hòa, tӍnh Gia Ĉӏnh, ÿánh nhau

Yӟi giһc ӣ ÿӗn Qui Sѫn, tӭc Sѫn Qui (Gò Công).

– Tháng 8. Khoҧng tháng 8, bӕn liên ÿӝi trong sӕ 24 liên ÿӝi do Quҧn Ĉӏnh chiêu mӝ và

võ trang, trú ÿóng tҥi Biên Hòa (Lѭѫng Văn Lӵu, 11,174).

Sau khi Biên Hòa thҩt thӫ, triӅu ÿình khiӇn trách hai vӏ ÿҥi thҫn Thân Văn NghiӋp và

NguyӉn Túc Trѭng và ra lӋnh hӑ hiӋp cùng Tuҫn vǊ Ĉӛ Quang NhiӃp tìm Trѭѫng Công Ĉӏnh ...

Ông Ĉӏnh truyӅn lӋnh cho nghƭa binh Tân Long, Bình Dѭѫng, Bình Long, Biên Hòa hӧp ý,

cùng mӝt lúc tҩn công ÿӗn Mai Sѫn, Thuұn KiӅu, Tây Thӟi, Phѭӟc Tuy, Bình An, Long Thành,

ÿӇ kiӅm hãm quân Pháp.

– Tháng 12. Pháp quân quҩy rӕi Suӕi LǊ, tӍnh Biên Hòa và sau ÿó rút lui vì bӏ quân ta hai

Oҫn ÿánh bҩt ngӡ ÿҭy lùi ÿѭӧc; nhѭng sau ÿó lҥi kéo binh ÿӃn hai làng An Thҥnh và Bình Chuҭn

thuӝc Biên Hòa, bӏ phó ÿӅ ÿӕc Lê Quang TiӃn ban ÿêm kéo quân ÿӃn ÿánh ÿѭӧc.

(9 - 12) Côn Ĉҧo bӏ Ĉҥi úy hҧi quân Lespès, chӍ huy chiӃc Norzagaray, chiӃm ngày 9 –

12 - 1861, và ÿһt ӣ ÿó mӝt trҥi giam (1 – 3 - 1862). (Ghi chú: Năm 1702, ngѭӡi Anh chiӃm

Côn Lôn ÿӏnh làm thѭѫng ÿLӃm nhѭng năm sau 1703 bӏ ÿánh dҽp. Nhѭӡng hҷn cho Pháp theo

hòa ѭӟc 5 – 6 - 1862).

(10 - 12) Ĉô Ĉӕc Bonard, tәng chӍ huy thay thӃ Ĉô ÿӕc Charner (30.11.1861), quyӃt ÿӏnh

tiӃn ÿánh Biên Hòa và Vƭnh Long, nhҩt là sau khi chiӃc Espérance bӏ NguyӉn Trung Trӵc - gӑi

là Quҧn Lӏch / Năm Lӏch ÿӕt cháy tҥi vàm sông Nhұt Tҧo, làm chӃt cháy 17 thӫy binh Pháp và

Tagal (10 - 12 - 1861).

(13 - 12) Bonard, chӍ huy trѭӣng quân Pháp ӣ Sài Gòn, ký huҩn lӋnh vӅ kӃ hoҥch ÿánh

chiӃm Biên Hòa: Lӵc lѭӧng ÿánh chiӃm Biên Hòa gӗm ÿҥi ÿӝi khinh binh do Ĉҥi tá Foucault

chӍ huy; ÿҥo quân trӯ bӏ gӗm 300 lính thӫy quân lөc chiӃn, 100 quân Tây Ban Nha và 2 ÿҥi bác

do Ĉҥi tá Domenech Diego chӍ huy, ÿҥo quân thӭ 3 gӗm 2 hҥm thuyӅn và lӵc lѭӧng ÿә bӝ do

ThiӃu tá Lebris chӍ huy. KӃ hoҥch tiӃn công Biên Hòa chia làm 3 bѭӟc, trong ÿó dӵ ÿӏnh ÿánh

chiӃm BӃn Gӛ ÿӇ làm bàn ÿҥp ÿánh lên Biên Hòa.

7Ӎnh Biên Hòa (lúc ҩy bao gӗm cҧ Ĉӗng Nai, Bình Phѭӟc, Bình Dѭѫng và Bà Rӏa –

9Ǌng Tàu ngày nay) do Tuҫn phӫ NguyӉn Ĉӭc Hoan phө trách và ÿѭӧc Tӵ Ĉӭc cӱ Khâm sai

ÿҥi thҫn NguyӉn Bá Nghi vào tiӃp viӋn phòng thӫ, vӟi khoҧn 15.000 quân.

(14 - 12) Hai cánh quân ÿánh Biên Hòa, ÿѭӧc lӋnh tiӃn quân trong buәi sáng. Cánh quân

Eӝ binh Pháp, Tây Ban Nha do tiӇu ÿoàn trѭӣng Comte chӍ huy, ÿóng quân tӯ hôm trѭӟc trên

ÿӗi cao ӣ Hѭng Lӝc, ÿã tiӃn ÿánh làng Gò Công (11[1]) (Thӫ Ĉӭc), ÿLӇm then chӕt cӫa tiӅn ÿӗn

0ӻ Hòa, ÿӗn thҩt thӫ sau mӝt cuӝc ÿөng ÿӝ ngҳn ngӫi.

(11[1]) Ĉông nam Mӻ Hòa (Histoires militaires, 34) thuӝc tӍnh Biên Hòa (Monographie..., 49)

7.9 Page 69

▲back to top

(15 - 12) Quân Pháp do Comte và Diego tҩn công ÿӗn Mӻ Hòa (2).

(17 - 12) Bonard, theo chiӃn hҥm Ondine, chӍ huy quân thӫy bӝ tҩn công tӍnh thành Biên

Hòa. Tuҫn phӫ NguyӉn Ĉӭc Hoan, Án sát Lê Khai Cҭn bӓ thành chҥy; Khâm sai ÿҥi thҫn

NguyӉn Bá Nghi rút quân, băng qua vùng rӯng núi Phѭӟc Tuy chҥy vӅ Bình Thuұn.

(21 - 12) Lãnh binh NguyӉn Ĉӭc Ӭng hy sinh. Sau khi chiӃm Biên Hòa, (26 - 11) Ĉҥi tá

Diégo dүn mӝt cánh quân ÿánh xuӕng Long Thành. Lãnh binh NguyӉn Ĉӭc Ӭng ÿã chӍ huy

Pӝt nhóm nghƭa quân chұn ÿánh ÿӏch quyӃt liӋt. Trұn chiӃn kéo dài tӯ sáng sӟm ÿӃn 14 giӡ

chiӅu. Giһc tăng cѭӡng quân tiӃp viӋn tҩn công theo lӝ 17 và 19 bao vây nghƭa quân. NguyӉn

Ĉӭc Ӭng bӏ thѭѫng nһng, nghƭa quân rút vô rӯng. ĈӃn ngày 26 tháng 11 năm Tân Dұu (theo

dòng chӳ trên bia mӝ), ông qua ÿӡi. Nhân dân Long Phѭӟc (Long Thành) tôn NguyӉn Ĉӭc Ӭng

là thҫn. Hàng năm cúng tӃ thành lӋ.

(Cuӕi tháng 12) TriӅu ÿình cӱ Thѭӧng thѭ Bӝ binh NguyӉn Tri Phѭѫng làm Ĉәng suҩt

Quân vө Biên Hòa và Thӏ lang Bӝ binh Tôn Thҩt Cáp làm Phө tӃ Quân vө Biên Hòa, trӵc tiӃp

vào Nam kǤ tә chӭc ÿánh giһc.

1862

(7 - 1) Thӫy quân lөc chiӃn Tây Ban Nha dѭӟi quyӅn ÿLӅu khiӇn cӫa Ĉô ÿӕc Bonard, tҩn

công và nhә các công trình phòng thӫ ӣ Rҥch Hàm tҥi cӱa sông Dinh trong khi phҫn lӟn lӵc

Oѭӧng ÿә bӝ lên Vung Vang (mӝt xóm cӫa làng Long ĈLӅn, còn gӑi là “xóm tәng Tài”) nhѭng

vì nѭӟc ròng làm chұm trӉ nên không ÿӃn Bà Rӏa ÿѭӧc. Mӝt cuӝc trinh sát hùng hұu cǊng ÿã

ÿӃn gҫn 2km cách thành Bà Rӏa và nә súng nhѭng trѭӟc sӵ chӕng trҧ kiên quyӃt cӫa quân ÿӝi

ViӋt Nam (do Tәng ty Văn Ĉӭc Ĉҥi chӍ huy) và ÿêm ÿã xuӕng nên phҧi rút lui. Thành Bà Rӏa

thҩt thӫ.

(8 - 1) Sau khi ÿӝi tiӅn quân cӫa Pháp ngày hôm trѭӟc rút ÿi, Ĉô ÿӕc Lê Quang Tuyên

ÿӕt các khám ÿѭӡng và rút quân khӓi vӏ trí, lui vӅ hѭӟng ÿông, ngӯng ӣ làng Phѭӟc Thӑ

khoҧng 15km cách Bà Rӏa, suýt bӏ vây, bә vӅ hѭӟng Bҳc ӣ Long Phѭӟc ÿӇ ÿánh lҥc hѭӟng.

0ӝt bӝ phұn quân ÿӝi rút ÿi theo ngã Bà Ca (vùng ngѭӡi thiӇu sӕ ӣ Bà Rӏa) ӣ ÿây Ĉô ÿӕc Lê

Quang Tuyên theo ÿѭӡng cái quan dүn quân ÿӃn Cù My trên biên giӟi Bình Thuұn.

(1 - 3) ThiӃt lұp nhà tù Côn Ĉҧo – nhà tù ÿҫu tiên cӫa Thӵc dân Pháp trên ÿҩt nѭӟc ta.

(5 - 5) Simon, theo lӋnh cӫa Bonard, ÿi trên chiӃc Forbin bӓ neo ӣ sông Hѭѫng, ra HuӃ

ÿӇ ÿӅ nghӏ giҧng hòa.

(27 - 5) Lúc 6 giӡ 30 phút, tín hiӋu truyӅn tҧi qua ÿѭӡng dây thép (hӳu tuyӃn) tӯ Biên

Hòa ÿѭӧc phát ÿi và sau ÿó 2 phút, tín hiӋu này ÿã nhұn ÿѭӧc ӣ Sài Gòn. Ĉây là hӋ thӕng liên

Oҥc hӳu tuyӃn ÿҫu tiên ÿѭӧc thӵc dân Pháp thiӃt lұp dài 28km tӯ Sài Gòn – Biên Hòa.

Sau ÿó Simon vӅ Sài Gòn báo cáo rӗi ÿem chiӃc Forbin ra HuӃ rѭӟc sӭ ÿoàn ViӋt Nam,

nhѭng hai ông Phan Thanh Giҧn và Lâm Duy HiӋp ÿã ÿi trên chiӃn thuyӅn Thөy Nhҥc và ÿӃn

Sài Gòn ngày 26 – 5 - 1862.

(5 - 6) Hòa ѭӟc năm Nhâm Tuҩt, ký tҥi trѭӡng thi (12[2]) nhѭӡng cho Pháp ba tӍnh Gia

Ĉӏnh (Sài Gòn), Biên Hòa, Ĉӏnh Tѭӡng và Côn Ĉҧo. Hòa ѭӟc gӗm mѭӡi hai ÿLӅu khoҧn ÿӅ cұp

Wӟi nhӳng vҩn ÿӅ sau :

- Tӵ do theo ÿҥo Thiên chúa (khoҧn 2).

- Tӵ do mұu dӏch (khoҧn 3, 5, 10).

- Ngoҥi giao (khoҧn 4 và 6).

(1) Ký trên tàu Duperré (có ҧnh) bӓ neo ӣ bӃn SàiGòn và kéo dài tӯ ngày 28. 5 ÿӃn ngày 31. 6. 1862 (NguyӉn ThӃ Anh, Vi͏t Nam thͥi

Pháp ÿô h͡, tr 17, và NguyӉn Duy Oanh, sÿd, tr, 59)

7.10 Page 70

▲back to top

- Bӗi thѭӡng kinh phí (khoҧn 8): 4 triӋu ÿôla (2.800.000 lҥng bҥc).

- ChuyӇn nhѭӧng ÿҩt ÿai (khoҧn 3, 11).

(25 - 6) Mӣ ÿҫu chӃ ÿӝ Ĉô ÿӕc cai trӏ ӣ Nam kǤ cҧ vӅ mһt dân sӵ lүn quân sӵ. Bonard – ThiӃu

Wѭӟng hҧi quân Pháp ÿѭӧc phong làm Phó Thӫy sѭ Ĉô ÿӕc và ÿây là viên quan ÿҫu tiên ÿѭӧc

triӅu ÿình Pháp cӱ sang cai trӏ các tӍnh Nam kǤ.

Trong nhiӋm kǤ cӫa mình (25 – 6 - 1862 ÿӃn 30 – 4 - 1863), Bonard ÿã sӱ dөng hàng ngǊ

chánh, phó tәng, chánh phó lý ÿӇ tә chӭc bӝ máy cai trӏ ngөy quyӅn. Ĉӗng thӡi, Bonard ÿào tҥo

Pӝt sӕ sƭ quan Pháp và phong cho bӑn này chӭc danh “Thanh tra bҧn xӭ sӵ vө” (Inspecteur des

affaires Indigienes) ÿӇ bӑn này trӵc tiӃp chӍ ÿҥo bӝ máy quan lҥi ngөy quyӅn.

(7 - 7) Bà Rӏa ÿѭӧc nâng lên thành tӍnh (13[3]) và ÿѭӧc giao cho Thanh tra bҧn xӭ sӵ vө

Coquet cai trӏ, ông này thuӝc quyӅn ÿLӅu khiӇn cӫa “viên chӍ huy ÿӏa hҥt” ӣ tҥi Biên Hòa. Bҩy

giӡ Bà Rӏa bao gӗm luôn MǊi Thánh Jacques (VǊng Tàu) nhѭng biên giӟi phía Ĉông ÿi dӑc

theo sông Ray thay vì ngang tҫm mǊi Ba Ke và Núi Vөng nhѭ ngày nay.

* Trѭѫng Ĉӏnh bӏ bãi chӭc vì không tuân lӋnh ÿӃn trҩn thӫ An Hà, mà ÿã cùng vӟi

NguyӉn Túc Trѭng, Ĉӛ Quang hoҥt ÿӝng chӕng Pháp ӣ Bình Dѭѫng, Bình Long, Biên Hòa.

* Thӵc dân Pháp ra nghӏ ÿӏnh ÿҫu tiên vӅ rӯng ӣ Nam kǤ, cҩm khai thác mӝt sӕ gӛ có

chҩt dҫu.

(17 - 12) Trѭѫng Ĉӏnh tҩn công ÿӗn Rҥch Tra thҳng lӧi. Ĉêm 17 rҥng sáng 18 - 12, nghƭa

quân Trѭѫng Ĉӏnh gӗm 1.200 tay súng, chia làm 2 mǊi ÿánh chiӃm ÿӗn Ĉӗng Môn (Long

Thành).

(18 - 12) Trѭѫng Ĉӏnh tҩn công ÿӗn Thuұn KiӅu (Gia Ĉӏnh) tiêu hao nhiӅu sinh lӵc cӫa

ÿӏch. Bonard hӕt hoҧng xin viӋn binh tӯ Thѭӧng Hҧi ÿӇ chuҭn bӏ tҩn công căn cӭ Trѭѫng Ĉӏnh

ӣ Gò Công; mһt khác yêu cҫu triӅu ÿình giҧi giӟi quân Trѭѫng Ĉӏnh.

1863

(17 - 1) Quҧn Ĉӏnh ban hӏch kêu gӑi ÿánh Tây: “sҹn sàng chiӃn ÿҩu ӣ miӅn Ĉông cǊng

nhѭ miӅn Tây” Tuyên cáo vӟi quan lҥi tӍnh Vƭnh Long (14[4])

(25 - 2) Pháp tҩn công vào khu căn cӭ Gò Công. Trѭѫng Ĉӏnh thoát khӓi tay quân Pháp

Oҫn thӭ nhì khi ÿӏch ÿánh úp Lý Nhѫn, nѫi ông ÿóng quân.

(9 - 3) Quҧn Sӵ chӕng Pháp tҥi Gò Công (Tân Hòa) tӯ ÿҫu năm ÿӃn nay, bӏ Pháp bҳt và

Eӏ tӱ hình tҥi Bà Rӏa.

(18. 6) QuyӃt ÿӏnh cӫa Ĉô ÿӕc Thӕng ÿӕc vӅ viӋc cҧnh sát các ghe thuyӅn ӣ tӍnh Biên

Hòa:

6ӕ 1 : HuyӋn Phѭӟc Chánh, Phѭӟc Bình.

6ӕ 2 : Bình An, Ngãi An.

6ӕ 3 : Phѭӟc An.

6ӕ 4 : Long Thành.

(4 - 7) Sӭ bӝ ViӋt Nam xuӕng tàu “L'Europeén” sang Pháp vӟi nhiӋm vө thѭѫng lѭӧng

xin chuӝc ba tӍnh Biên Hòa, Gia Ĉӏnh và Ĉӏnh Tѭӡng.

(2) Năm 1862, chӍ có 3 tӍnh : Biên Hòa, Gia Ĉӏnh và Ĉӏnh Tѭӡng. Tuy nhiên, trѭӟc 1867 có nѫi vүn ÿѭӧc gӑi lүn lӝn : hҥt, khu vӵc là

WӍnh (Ĉào Văn Hӝi, sÿd, 30 - 39)

(1) Tham chiӃu “Hӏch kêu gӑi nghƭa binh ÿánh Tây” ÿѭӧc viӃt sau ngày 25. 2. 1863 khi quân Pháp tái chiӃm Gò Công, Trѭѫng Ĉӏnh

YӅ ÿám lá tӕi trӡi. (NguyӉn Duy Oanh, sÿd, tr, 288 - 292, xem cѭӟc chú 1 trang 290).

Theo NguyӉn Văn Trҩn (Chӧ ĈӋm quê tôi, tr 34-36) thì bài này cӫa Hӗ Huҩn NghiӋp lúc làm Tri phӫ ӣ Tân Bình, và có tên là “Lӡi

truyӅn cáo thӏ nói vӟi sƭ phu"). (NguyӉn Duy Oanh sÿd, trang 292).