Van hoa Dong Nai :: Books 2010 :: My Greenstone Library

Expand document

Collapse document

Van hoa Dong Nai

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

3 Pages 21-30

3.1 Page 21

3.2 Page 22

3.3 Page 23

3.4 Page 24

3.5 Page 25

3.6 Page 26

3.7 Page 27

3.8 Page 28

3.9 Page 29

3.10 Page 30

4 Pages 31-40

4.1 Page 31

4.2 Page 32

4.3 Page 33

4.4 Page 34

4.5 Page 35

4.6 Page 36

4.7 Page 37

4.8 Page 38

4.9 Page 39

4.10 Page 40

5 Pages 41-50

5.1 Page 41

5.2 Page 42

5.3 Page 43

5.4 Page 44

5.5 Page 45

5.6 Page 46

5.7 Page 47

5.8 Page 48

5.9 Page 49

5.10 Page 50

Van hoa Dong Nai

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

1.2 Page 2

▲back to top

TIӂN SƬ HUǣNH VĂN TӞI

THҤC SƬ PHAN ĈÌNH DǉNG

PGS.TS PHAN XUÂN BIÊN

(GI͢I THI͎U)

VĂN HÓA ĈӖNG NAI

(Sˮ TH̪O)

NHÀ XUҨT BҦN ĈӖNG NAI 2005

1.3 Page 3

▲back to top

VĂN HÓA ĈӖNG NAI

(Sѫ thҧo)

Thӵc hiӋn tұp sách này,chúng tôi

chân thành tri ân nhӳng ngѭӡi thҫy.

Giáo sѭ Trҫn Quӕc Vѭӧng

Phó Giáo sѭ-TiӃn sƭ DiӋp Ĉình Hoa.

Các nhà nghiên cӭu:

Ĉӛ Bá NghiӋp

HuǤnh Ngӑc Trҧng

NguyӉn Yên Tri

Trҫn Quang Toҥi

Lѭu Văn Du

cùng các ÿӗng nghiӋp.

Và nhӳng ngѭӡi dân trên ÿӏa bàn Ĉӗng Nai ÿã chân tình giúp ÿӥ chúng tôi trong các

ÿӧt ÿiӅn dã, sѭu tҫm, xӱ lý tѭ liӋu trong tӯng chuyên ÿӅ cө thӇ.

\\[

1.4 Page 4

▲back to top

LӠI GIӞI THIӊU

Tͳ tr˱ͣc ÿ͇n nay, ͧ ph̩m vi các t͑nh Nam B͡, ÿã l̯n l˱ͫt xṷt hi͏n nhi͉u

công trình nghiên cͱu v͉ văn hóa. Tuy nhiên, vͣi m͡t vùng ÿ̭t th˱ͥng ÿ˱ͫc g͕i là

mͣi, song vͣi b͉ dày l͓ch s͵ vͣi nhͷng ÿͱt ÿo̩n n͙i ti͇p khá phͱc t̩p, ̭n chͱa nhi͉u

y͇u t͙ phong phú, s͙ công trình hi͏n có ch˱a th͋ g͕i là nhi͉u. Còn nhi͉u lƭnh v͹c,

nhi͉u khía c̩nh c̯n ph̫i ÿ˱ͫc ti͇p tͭc khám phá. Vì th͇, tôi r̭t hân h̩nh ÿ˱ͫc ÿ͕c

tr˱ͣc và vi͇t m̭y lͥi giͣi thi͏u cu͙n Văn hóa Ĉ͛ng Nai (s˯ th̫o) cͯa hai tác gi̫:

Ti͇n sƭ HuǤnh Văn Tͣi và Th̩c sƭ Phan Ĉình DǊng.

Cu͙n sách g͛m 26 bài nghiên cͱu, có th͋ ÿͱng riêng thành m͡t ÿ͉ tài nh˱: Ĉ͛

g͙m ti͉n s͵ Ĉ͛ng Nai, Văn ngh͏ dân gian Ĉ͛ng Nai, Tín ng˱ͩng dân gian cͯa

ng˱ͥi Vi͏t ͧ Ĉ͛ng Nai, C͡ng ÿ͛ng c˱ dân Châu Ro, Châu M̩ ͧ Ĉ͛ng Nai, hay

Tͭc thͥ cúng nͷ th̯n ͧ Ĉ͛ng Nai, Nhͷng làng c͝ ͧ Ĉ͛ng Nai, B̫o t͛n và phát

tri͋n văn hóa phi v̵t th͋ ͧ Ĉ͛ng Nai... Nh˱ng khi g͡p chung l̩i thành m͡t t̵p, tͳng

bài nghiên cͱu ̭y b͝ sung cho nhau và làm thành m͡t chͯ ÿ͉ th͙ng nh̭t, ̭y là di͏n

m̩o văn hóa Ĉ͛ng Nai bao g͛m c̫ văn hóa v̵t th͋ và phi v̵t th͋.

Các tác gi̫ khá khiêm t͙n khi chú thêm vào tên t̵p sách cͯa mình dòng chͷ:

S˯ th̫o. Tuy nhiên, tͳng ÿ͉ tài cͭ th͋ ÿ˱ͫc các tác gi̫ ÿ̿t ra và gi̫i quy͇t khá

logique, kͿ l˱ͩng, nghiêm túc cͯa nhͷng ng˱ͥi làm công tác khoa h͕c.

Ĉi͉u khá ÿ̿c bi͏t cͯa Văn hóa Ĉ͛ng Nai (S˯ th̫o) là không ph̫i m͡t công

trình t̯m ch˱˯ng trích cú, dƭ nhiên s͹ t̯m ch˱˯ng trích cú v̳n có nhͷng cái hay cͯa

nó. Ĉi͋m xṷt phát cͯa ṱt c̫ các trang vi͇t ͧ ÿây là ÿͥi s͙ng văn hóa, th͹c ti͍n văn

hóa, có cái bi͋u hi͏n, n̷m b̷t ÿ˱ͫc, có nhͷng ÿi͉u ÿã chìm sâu trong ký ͱc cͯa

ng˱ͥi dân. Không có s͹ kh̫o sát, ÿi͉n dã t͑ m͑, th̵m chí không “s͙ng” cùng các lͣp

văn hóa ̭y, không th͋ có nhͷng trang vi͇t nh˱ th͇. Nói th͇ không có nghƭa ÿây ch͑ là

m͡t công trình mang tính mô t̫, ph̫n ánh. Các tác gi̫ là nhͷng nhà nghiên cͱu tͳng

ÿ˱ͫc ÿào t̩o bài b̫n, ÿã ÿem sͧ h͕c cͯa mình soi r͕i cho nhͷng gì tìm th̭y tͳ các

lͣp tr̯m tích văn hóa. Vì th͇, n͇u ch͑ xét ͧ m͡t ph̩m vi h́p là vùng Ĉ͛ng Nai, nhi͉u

trang vi͇t ͧ ÿây sͅ ÿem ÿ͇n nhͷng b̭t ngͥ, thú v͓, tôi nghƭ r̹ng, tôi nghƭ r̹ng ai ÿã

và ÿang s͙ng t̩i quê h˱˯ng này.

1.5 Page 5

▲back to top

Khi các tác gi̫ ÿ̿t tên cho công trình cͯa mình là Văn hóa Ĉ͛ng Nai tͱc ÿã

giͣi h̩n không gian và s͹ ˱u tiên nghiên cͱu cͯa mình. Nh˱ng danh x˱ng Ĉ͛ng Nai

ͧ ÿây không ch͑ là t͑nh Ĉ͛ng Nai hi͏n tr̩ng. Nó vͳa có ph̯n c͙t lõi là t͑nh Ĉ͛ng Nai

hi͏n nay, vͳa là vùng ÿ̭t cͯa xͱ Ĉ͛ng Nai x˱a. V̫ l̩i, trong nghiên cͱu v͉ văn hóa

thì giͣi h̩n v͉ ÿ͓a lý hành chính ch͑ mang tính ˱ͣc l͏. Hàng lo̩t v̭n ÿ͉ thú v͓ nh˱

ki͇n trúc, mͿ thu̵t c͝, tín ng˱ͩng, t̵p quán cͯa c˱ dân Vi͏t ͧ Ĉ͛ng Nai x˱a cǊng là

cͯa c̫ vùng mi͉n Ĉông, có khi cͯa c̫ Nam B͡ x˱a. Ĉó là ch˱a k͋ ÿ͇n ca dao dân

ca, truy͏n k͋, hát bóng r͟i, ch̿p ÿ͓a nàng... nhͷng s̷c màu ̭y, n˯i ÿ̵m, n˯i nh̩t,

vùng nào ͧ Nam B͡ cǊng có. Trong công trình này, các tác gi̫ HuǤnh Văn Tͣi và

Phan Ĉình DǊng ÿã b˱ͣc ÿ̯u nh̵n d̩ng ÿ˱ͫc nhͷng m̫ng màu ̭y t̩i n˯i chúng

sinh thành hay t͛n t̩i.

Chúng ta ÿang xây d͹ng m͡t n͉n văn hóa tiên ti͇n, ÿ̵m ÿà b̫n s̷c dân t͡c.

Ĉó là n͉n văn hóa có s͹ k͇t hͫp hài hòa giͷa truy͉n th͙ng và hi͏n ÿ̩i, dân t͡c và

qu͙c t͇. Ĉó cǊng là n͉n văn hóa th͙ng nh̭t trong da d̩ng cͯa c͡ng ÿ͛ng các dân

t͡c Vi͏t Nam. Ĉ͛ng Nai ngày x˱a là xͱ g̩o tr̷ng n˱ͣc trong, ÿ̭t lành chim ÿ̵u nên

thu hút nhi͉u lͣp c˱ dân cͯa các vùng mi͉n trên c̫ n˱ͣc. Hi͏n nay, ch͑ riêng trên

ÿ͓a bàn cͯa t͑nh, ÿã có tͣi 35 thành ph̯n các dân t͡c cùng sinh s͙ng. Vì th͇, nói ÿ͇n

văn hóa Ĉ͛ng Nai là nói tͣi văn hóa cͯa các c͡ng ÿ͛ng dân t͡c, cͯa nhi͉u lͣp dân

c˱, nói ÿ͇n b̫n s̷c văn hóa cͯa tͳng s̷c dân và c̫ s͹ giao hòa, k͇t n͙i văn hóa.

B̩n ÿ͕c sͅ tìm th̭y ÿi͉u này khá rõ ͧ công trình Văn hóa Ĉ͛ng Nai, khi các tác gi̫

HuǤnh Văn Tͣi và Phan Ĉình DǊng ÿã dành dung l˱ͫng hͫp lý cho vi͏c tìm hi͋u,

phát hi͏n v͉ văn hóa cͯa ÿ͛ng bào ng˱ͥi Châu M̩, Châu Ro, Stiêng - nhͷng lƭnh

v͹c còn quá mͣi m̓ ÿ͙i vͣi nhi͉u ng˱ͥi, m̿c dù ÿây chính là nhͷng c˱ dân b̫n ÿ͓a

ͧ Nam B͡.

M͡t cu͙n sách hay là cu͙n sách có nhi͉u ÿi͉u mͣi m̓ và b͝ ích Tôi tin b̩n

ÿ͕c sͅ tìm th̭y nhͷng ÿi͉u ̭y khi ÿ͕c cu͙n sách này.

Thành ph͙ H͛ Chí Minh ngày

15.01.2005 Phó Giáo sѭ, TiӃn sƭ

Phan Xuân Biên

1.6 Page 6

▲back to top

[\\

T̫n m̩n v͉ danh x˱ng Ĉ͛ng Nai

Danh xѭng Ĉӗng Nai có tӯ bao giӡ thұt khó mà khҧo chӭng chính xác. VӅ mһt

hành chánh, tên gӑi Ĉӗng Nai ÿѭӧc chính thӭc trӣ thành tên gӑi ÿѫn vӏ tӍnh bҳt ÿҫu

vào năm 1976. TӍnh Ĉӗng Nai ÿѭӧc thành lұp trên cѫ sӣ hӧp nhҩt ba tӍnh: Biên Hòa,

Bà Rӏa - Long Khánh, Tân Phú. KӇ tӯ ÿó cho ÿӃn nay, tӍnh Ĉӗng Nai trҧi qua nhiӅu

lҫn thay ÿәi ÿӏa giӟi nhѭng tên gӑi vүn giӳ nguyên. Có thӇ nói rҵng, danh xѭng Ĉӗng

Nai trҧi qua bao thӡi kǤ lӏch sӱ ÿã trӣ thành tên gӑi thân quen cӫa bao thӃ hӋ con dân

xӭ sӣ này khi nhҳc vӅ mӝt vùng ÿҩt ӣ miӅn Ĉông Nam Bӝ, vӅ dòng sông dài nhҩt

nѭӟc phát tích tӯ nӝi ÿӏa hay vӅ mӝt Hào khí Ĉӗng Nai oai hùng, vҿ vang ÿã ÿi vào

trong lӏch sӱ cӫa dân tӝc.

Theo mӝt sӕ sӱ sách xѭa, danh xѭng Ĉӗng Nai ÿѭӧc dùng ÿӇ chӍ mӝt vùng ÿҩt.

Phӫ Biên tҥp lөc cӫa Lê Quý Ĉôn có viӃt: “Ĉ̭t Ĉ͛ng Nai tͳ c͵a bi͋n C̯n Giͥ, Soi

R̩p, C͵a Ĉ̩i, C͵a Ti͋u... toàn là rͳng r̵m hàng m̭y v̩n d̿m...” Trӏnh Hoài Ĉӭc

trong tác phҭm khҧo cӭu Gia Ĉ͓nh thành thông chí ghi chép rҵng: “Bà R͓a ͧ ÿ̯u

tr̭n Biên Hòa, là ÿ̭t có danh ti͇ng, nên các phͯ phía B̷c có câu ng̩n r̹ng: c˯m

Nai R͓a, cá Rí Rang, ̭y là ḽy xͱ Ĉ͛ng Nai và Bà R͓a ÿͱng ÿ̯u mà bao g͛m c̫ B͇n

Nghé, Sài Gòn, MͿ Tho, Long H͛ v̵y”. Bӝ tѭ liӋu sӱ Ĉ̩i Nam nh̭t th͙ng chí,

quyӇn Thѭӧng tұp thӭ năm, cӫa Qu͙c s͵ quán tri͉u Nguy͍n có nhiӅu chӛ ÿӅ cұp

Ĉ͛ng Nai, nhѭ: “chͫ L͡c Dã ͧ phía Nam h̩ l˱u sông Ph˱ͣc Long, huy͏n Ph˱ͣc

Chánh, nguyên x˱a kia là cánh ÿ͛ng h˱˯u nai ͧ nên ÿ̿t tên ̭y, ho̿c g͕i là L͡c

Ĉ͡ng, tͭc danh chͫ Ĉ͛ng Nai cǊng là ͧ ch͟ này. Xét sáu t͑nh Gia Ĉ͓nh mà thông

x˱ng là Ĉ͛ng Nai vì khai thác ch͟ Ĉ͛ng Nai tr˱ͣc h͇t, nên cͱ ch͟ g͙c cǊng g͛m ÿͯ

ch͟ ng͕n”. Nhӳng ghi chép trên và mӝt sӕ tѭ liӋu trong sách sӱ khác thѭӡng ÿѭӧc

trích dүn trong các công trình nghiên cӭu giӟi thiӋu vӅ Ĉӗng Nai sau này, bài viӃt này

cǊng không ngoài lӋ ÿó.

Danh xѭng Ĉӗng Nai cǊng xuҩt hiӋn nhiӅu trong các ca dao, tөc ngӳ nhѭ:

- “Nhà Bè n˱ͣc ch̫y chia hai

1.7 Page 7

▲back to top

Ai v͉ Gia Ĉ͓nh, Ĉ͛ng Nai thì v͉”

- “Ĉ͛ng Nai xͱ sͧ l̩ lùng

D˱ͣi sông s̭u l͡i, trên rͳng c͕p um”

- “Làm trai cho ÿáng nên trai

Phú Xuân ÿã tr̫i, Ĉ͛ng Nai ÿã tͳng”.

- “G̩o C̯n Ĉ˱ͣc, n˱ͣc Ĉ͛ng Nai.

Ai v͉ xin nhͣ cho ai theo cùng”.

- “Ĉ͛ng Nai n˱ͣc ng͕t gió hi͉n

Biên Hùng muôn thuͧ ÿây mi͉n an vui.”

- Ĉ͛ng Nai g̩o tr̷ng n˱ͣc trong

Ai ÿi ÿ͇n ÿó thͥi không mu͙n v͉”.

- “H͇t g̩o thì có Ĉ͛ng Nai

H͇t cͯi thì có Tân Sài chͧ vô.”

- Ĉ͛ng Nai g̩o tr̷ng nh˱ cò

Tr͙n cha tr͙n ḿ xu͙ng ÿò theo anh.”

- “Ĉ͛ng Nai ngu͛n m͕i cao sang

Ch̫y xu͙ng hai hàng, hàng Ĉ̩i, hàng Sâm.”

- “Bao giͥ c̩n n˱ͣc Ĉ͛ng Nai

Nát chùa Thiên Mͭ mͣi sai lͥi nguy͉n.”

- “R͛ng ch̯u ngoài Hu͇ Ng͹a t͇ Ĉ͛ng Nai…”…

Tên Ĉӗng Nai cǊng ÿѭӧc ÿӏnh danh cho mӝt nӅn văn hóa ӣ Nam Bӝ hay phӭc

hӋ văn hóa cӫa mӝt nӅn văn minh tiӅn sӱ mà ngày nay chúng ta ÿѭӧc biӃt qua nhӳng

kӃt quҧ nghiên cӭa khҧo cә hӑc: Văn hóa Ĉӗng Nai/ Văn minh lѭu vӵc sông Ĉӗng

Nai.

Ĉӑc vӅ mӝt cái tên/ danh xѭng mӝt vùng ÿҩt tѭӣng chӯng nhѭ ÿѫn giҧn hóa ra

cǊng phӭc tҥp. NӃu chuyӋn ngѭӡi xѭa ÿã gӑi nhѭ vұy thì nay cӭ nhѭ thӃ mà gӑi thì

quҧ tҧn mҥn vӅ danh xѭng Ĉӗng Nai không có lý gì ÿӇ bàn. Chҳc hҷn, cǊng nhiӅu

danh xѭng vô tình hay ngүu nhiên ÿѭӧc gӑi mãi thành quen nhѭng cǊng có nhӳng

danh xѭng, tên gӑi có nhiӅu ý nghƭa mà nguӗn gӕc cӫa nó không phҧi mӝt sӟm mӝt

1.8 Page 8

▲back to top

chiӅu ÿӇ lý giҧi ÿѭӧc căn cѫ, ngӑn nguӗn. Danh xѭng Ĉӗng Nai nҵm trong trѭӡng

hӧp thӭ hai.

Tӯ trѭӟc tӟi nay, ÿã có nhiӅu cách lý giҧi, suy diӉn vӅ nguӗn gӕc hai chӳ Ĉӗng

Nai. Chúng tôi xin lѭӧc nêu lên nhӳng giҧ thiӃt sѭu tҫm dѭӧc cӫa các tác giҧ nghiên

cӭu vӅ vҩn ÿӅ này ÿӇ mӑi ngѭӡi tham khҧo thêm.

Trong mӝt bài viӃt cӫa tác giҧ H.T.H tӵa “Vài c̫m nghƭ v͉ hai ti͇ng Ĉ͛ng

Nai” ÿăng trên báo Văn Ngh͏ Ĉ͛ng Nai xuân Tân Dұu, có nêu lên mӝt sӕ ý kiӃn xin

ÿѭӧc tóm lѭӧc nhѭ sau: Tác giҧ không ÿӗng ý vӟi Trӏnh Hoài Ĉӭc trong tác phҭm

Gia Ĉ͓nh thành thông chí khi cho rҵng Ĉӗng Nai là cánh ÿӗng có nhiӅu nai: “m͡t

Tr͓nh Hoài Ĉͱc, m͡t Tr˱˯ng Vƭnh Ký và còn bi͇t bao ng˱ͥi nͷa...ÿã kh̻ng ÿ͓nh

Ĉ͛ng Nai là Ĉ͛ng b̹ng có Nai là sai, là l̯m”. VӅ cách giҧi thích, H.T.H cho rҵng:

tӍnh Biên Hòa cǊ nói chung là phҫn ÿҩt trung du cӫa Nam Bӝ. Ven sông Ĉӗng Nai có

ÿôi chӛ ÿѭӧc gӑi là ÿӗng bҵng nhѭng ÿó chӍ là nhӳng trǊng cӫa miӅn trung du ÿѭӧc

phù sa sông Ĉӗng Nai bӗi ÿҳp thành ÿӗng bҵng nhӓ, manh mún. Nhӳng vùng ÿҩt

ÿѭӧc gӑi là ÿӗng bҵng ven sông Ĉӗng Nai ÿѭӧc trӗng lúa nѭӟc vӟi diӋn tích nhӓ, nhѭ

vұy không có ÿӗng ruӝng bát ngát hay ÿӗng cӓ mênh mông có nai ăn cӓ ÿѭӧc. Không

thӇ gӑi là ÿӗng ÿúng vӟi tӯ ÿӏa lý hay so vӟi các ÿӗng bҵng khác tӯ sông Sài Gòn

xuӕng sông Vàm Cӓ, sông TiӅn...Tác giҧ ÿӗng ý vӟi quan ÿiӇm cӫa nhà văn Bình

Nguyên Lӝc (tên thұt là Tô Văn Tuҩn (sinh ngày 7/3/1914, tҥi làng Uyên Hѭng, tәng

Chánh Mӻ Trung, huyӋn Tân Uyên, tӍnh Biên Hòa - nay thuӝc tӍnh Bình Dѭѫng), mӝt

nhà văn và cǊng là mӝt nhà nghiên cӭu vӟi nhӳng công trình liên quan ÿӃn vùng ÿҩt

Ĉӗng Nai - PĈD). Bình Nguyên Lӝc cho rҵng: “riêng ͧ Biên Hòa thì toàn ÿ͓a danh

cͯa ng˱ͥi M̩ mà chúng tôi nghi là h̵u du͏ cͯa Phù Nam. Tên Ĉ͛ng Nai không ph̫i

là tên Vi͏t Nam mà là tên cͯa M̩, h͕ g͕i sông Ĉ͛ng Nai là Ĉ̩ Ĉͥng. Ĉ̩ là hình

thͱc d̯u tiên sͅ bi͇n thành n˱ͣc trong ngôn ngͷ ta, qua Nác ͧ Hu͇ và Dak cͯa

ng˱ͥi M˱ͥng. M̩: Ĉa; Xtiêng: Ĉá; Bana, S˯ÿăng, M˱ͥng: Ĉák; Vi͏t Nam, Thͳa

Thiên: Nác; Vi͏t Nam: N˱ͣc; Cao Miên: Tͱk. Ĉͥng ÿ˱ͫc bi͇n thành Ĉ͛ng... Nh˱

v̵y, sông Ĉ͛ng Nai là sông Ĉ͛ng mà l˱u v͹c có nhi͉u Nai”.

Trong bài viӃt này, tác giҧ H.T.H khҷng ÿӏnh: “Ĉ͛ng bào dân t͡c M̩ - m͡t c˱

dân quan tr͕ng ͧ Ĉ͛ng Nai - vͣi ÿ͓a bàn sinh s͙ng cͯa mình, trong ÿó có sông Ĉ͛ng

1.9 Page 9

▲back to top

Nai. H͕ ÿã g͕i sông Ĉ͛ng Nai là Ĉ̩ Ĉͥng. Ĉ̩ là n˯i xṷt phát dòng n˱ͣc. Ĉͥng là

sông. Tͳ Ĉ̩ Ĉͥng có sͣm nh̭t cǊng 3.000 năm r͛i. Và cách ÿây 300 năm, tͳ Ĉ̩

Ĉͥng chuy͋n thành Ĉ͛ng Nai. Th͇ có nghƭa tͳ Ĉͥng chuy͋n âm thành Ĉ͛ng, còn tͳ

Ĉ̩ b͗ m̭t thêm chͷ Nai: Ĉ͛ng Nai...”

Nhѭ vұy, quan ÿiӇm này cho rҵng danh xѭng Ĉӗng Nai bҳt nguӗn và chuyӇn

dӏch tӯ ngôn ngӳ Mҥ. Tӯ xuҩt phát ÿiӇm là hai chӳ Ĉ̩ Ĉͥng (chӍ sông lӟn, sông cái)

mà ngѭӡi Mҥ dùng gӑi con sông Ĉӗng Nai (hiӋn tҥi). Trong quá trình hình thành, dҫn

dà chӳ Ĉ̩ mҩt ÿi, chӳ Ĉͥng ÿѭӧc duy trì và ÿӑc trҥi thành Ĉ͛ng. Con sông Ĉ͛ng có

nhiӅu Nai ÿӇ gӑi thành sông Ĉӗng Nai. Có thӇ tóm tҳt nhѭ sau: Ĉҥ Ĉͥng - Ĉͥng -

Ĉӗng + Nai = Ĉӗng Nai. Cách lý giҧi này ÿѭa ÿӃn mӝt cách hiӇu khác hoàn toàn vӟi

cách miêu tҧ cӫa Trӏnh Hoài Ĉӭc, cө thӇ là: Ĉ͛ng Nai b̷t ngu͛n tͳ con sông lͣn có

nhi͉u nai chͱ không ph̫i là cánh ÿ͛ng có nhi͉u h˱˯u nai.

Trong Hӝi thҧo vӟi nӝi dung: “300 năm hình thành và phát tri͋n vùng ÿ̭t Biên

Hòa - Ĉ͛ng Nai (1698 - 1998) tҥi Ĉӗng Nai, có nhiӅu bài tham luұn cӫa các nhà

nghiên cӭu, khoa hӑc ÿӅ cұp nhiӅu mһt trong diӉn trình lӏch sӱ cӫa vùng ÿҩt Biên

Hòa - Ĉӗng Nai. Trong ÿó, có hai bài có ÿӅ cұp vӅ tên gӑi Ĉӗng Nai. Chúng tôi xin

lѭӧc nêu nhӳng ÿiӇm ÿáng chú ý:

Tác giҧ Ĉӛ Quyên (tên thұt là Ĉӛ Bá NghiӋp, nguyên Giám ÿӕc Bҧo tàng Ĉӗng

Nai tӯ năm 1976 - 1997), có bài phát biӇu “Danh x˱ng Ĉ͛ng Nai”. Vӟi mөc ÿích cҫn

thiӃt phҧi cân nhҳc, bàn bҥc ÿӇ tìm ra cách lý giҧi thӓa ÿáng, có sӭc thuyӃt phөc vӅ

danh xѭng Ĉӗng Nai, tác giҧ ÿã nêu mӝt vҩn ÿӅ ÿáng chú ý nhѭ:

Tên sông Ĉӗng Nai có trѭӟc hay tên ÿҩt có trѭӟc. Ngѭӡi ta lҩy tên sông ÿӇ

gӑi tên vùng ÿҩt nó chҧy qua hay lҩy tên vùng ÿҩt ҩy ÿһt tên cho dòng sông? Ngay cҧ

khi sông Ĉӗng Nai có tên chӳ là Phѭӟc Long thì phӫ Phѭӟc Long mѭӧn tên dòng

sông hay ngѭӧc lҥi ?

Các danh xѭng Thù Nҥi, Nông Nҥi rӗi Lӝc Dã, Lӝc Ĉӝng là sӵ chuyӇn dӏch

ngôn ngӳ tӯ Ĉӗng Nai ra hay ngѭӧc lҥi ?

Tác giҧ cǊng nói lên chính kiӃn: “Dù sao, thì nhi͉u ng˱ͥi nhìn nh̵n c̭u trúc

ngôn ngͷ danh x˱ng Ĉ͛ng Nai là thu̯n Vi͏t” và ÿѫn cӱ nhӳng ÿӏa danh gҳn vӟi con

vұt móng guӕc, ăn cӓ (Nai) nhѭ: Ĉӗng Nai, Hӕ Nai, Hang Nai, Bàu Nai… và nhӳng

1.10 Page 10

▲back to top

ÿӏa danh gҳn vӟi tӯ Ĉӗng nhѭ: Ĉӗng Tràm, Ĉӗng Lách, Ĉӗng ĈӃ, Ĉӗng Tranh, Ĉӗng

Môn... Dүn theo mӝt tài liӋu cӫa nhà nghiên cӭu NguyӉn Ĉình Ĉҫu (ÿang sinh sӕng

tҥi thành phӕ Hӗ Chí Minh/ tác giҧ nhiӅu công trình nghiên cӭu vӅ Ĉӏa bҥ thӡi

NguyӉn/ tham gia tҥi Hӝi thҧo), tác giҧ Ĉӛ Quyên cho biӃt: “Danh x˱ng Ĉ͛ng Nai

ÿ˱ͫc phiên âm ra ti͇ng Pháp là Donnai vͣi chͷ icréma và các giáo sƭ B͛ Ĉào Nha

ghi Dounai trên chͷ u có ḓu grouppetto ( ) ÿ͕c là Ĉ͛ng Nai, tͳ giͷa th͇ kͽ 17

ng˱ͥi Pháp cǊng ÿ͓nh nghƭa Ĉ͛ng Nai = champ des cerfs, là ÿ͛ng có

nai.”. Ĉӗng thӡi, tác giҧ cǊng lѭu ý: “ͦ ÿôi bͥ dòng sông ÿi qua (sông Ĉӗng Nai -

PĈD), tͳ cu͙i th͇ kͽ tr˱ͣc (thӃ kӹ 19 - PĈD), các nhà kh̫o c͝ Pháp và nh̭t là sau

gi̫i phóng, kh̫o c͝ h͕c Vi͏t Nam ÿã phát hi͏n khai qu̵t và ghi t͕a ÿ͡ hàng trăm

ḓu v͇t cͯa n͉n văn minh c͝ l˱u v͹c sông Ĉ͛ng Nai. Tuy nhiên, b͙i c̫nh xã h͡i,

trình ÿ͡ văn minh và s͹ phát tri͋n ngôn ngͷ th͇ nào ÿ͋ chͱng minh là ng˱ͥi thͥi ÿ̩i

ÿ͛ng ÿã g͕i sông Ĉ͛ng Nai là Dah Ĉͥng thì xin th̵n tr͕ng”. Tác giҧ Ĉӛ Quyên ÿã

ÿѭa ra nhiӅu vҩn ÿӅ khá lý thú và có lӁ không tán thành quan ÿiӇm “Tӯ Ĉҥ Ĉӡng có

sӟm nhҩt cǊng tӯ 3.000 năm rӗi cӫa tác giҧ H.T.H ÿѭӧc nêu trên.

Bài “Ngu͛n g͙c, ý nghƭa và quá trình phát tri͋n cͯa ÿ͓a danh Ĉ͛ng Nai” cӫa

PTS Lê Trung Hoa trong hӝi thҧo ÿѭa ra nhӳng vҩn ÿӅ nhѭ sau:

Ĉӏa danh Ĉӗng Nai có lӁ ra ÿӡi vào gҫn thӡi ÿiӇm năm 1658, nhân sӵ kiӋn

vua Nһc Ông Chân “xâm phҥm biên cҧnh”, quân chúa NguyӉn ÿã ÿánh vào Moi

Xoai. (Ĉӏa ÿiӇm này ÿѭӧc xác ÿӏnh nhѭ sau: Khi ҩy ÿӏa ÿҫu Gia Ĉӏnh là Mӛi Xuy/

hay Mô Xoài và Ĉӗng Nai/ Biên Hòa trҩn ÿã có lѭu dân ViӋt ÿӃn trú ngө, sinh sӕng.

Ngѭӡi Cao Miên khâm phөc oai ÿӭc cӫa triӅu ÿình nhà NguyӉn ÿem nhѭӧng cҧ ÿҩt

ҩy, rӗi tránh ӣ chӛ khác, không tranh trӣ chuyӋn gì. Sӵ kiӋn này ÿѭӧc Trӏnh Hoài

Ĉӭc nêu trong Gia Ĉӏnh thành thông chí, tұp Trung, khi Khâm mҥng Trҩn Biên

dinh/ tӭc trҩn Phú Yên là YӃn VǊ hҫu, Tham mѭu Minh Lӝc hҫu và Tiên phong Cai

ÿӝi Xuân Thҳng hҫu ÿem 3.000 quân vào Môi Xoai/ Môi Xuy giҧi quyӃt vө viӋc vua

Cao Miên xâm phҥm biên cҧnh vào tháng 9 năm Mұu Tuҩn/1658 - PĈD).

Ĉӏa danh Ĉӗng Nai xuҩt hiӋn bҵng chӳ quӕc ngӳ lҫn ÿҫu tiên trong mӝt báo

cáo cӫa Giáo hӝi ThiӃn Chúa giáo vӅ tình hình giáo dân ӣ Nam Bӝ năm 1747 vӟi

cách gӑi là Dou-nai. Sau ÿó, ÿӏa danh Ĉӗng Nai xuҩt hiӋn vӯa bҵng chӳ Nôm vӯa

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

bҵng chӳ Quӕc ngӳ vào năm 1772 trong Tͳ ÿi͋n An Nam - La tinh cӫa

PigneaudeBéhaine/

Dictionariumannamtico-latinum. Hai chӳ Hán và Nôm mà tác giҧ dùng ÿӇ phiên âm

ÿӏa danh Ĉӗng Nai vӅ sau này các tác giҧ nhѭ: Lê Quý Ĉôn/ Phӫ Biên tҥp lөc/ 1776,

Trӏnh Hoài Ĉӭc/ Gia Ĉ͓nh thành thông chí/ 1820, Taberd/ Dictionariumannamtico-

latinum/ 1838, HuǤnh Tӏnh Cӫa/ Ĉ̩i Nam qu͙c âm t͹ v͓/ 1895-1896, Génibrel Dict

onnaireannamite- francais/ 1898, cǊng viӃt nhѭ thӃ. Nhѭ vұy, tҩt cҧ các sách tӯ ÿiӇn

và sách sӱ, ÿӏa ÿӅu nhҩt trí vӅ cách viӃt bҵng chӳ Nôm ÿӏa danh Ĉӗng Nai.

VӅ nghƭa hai chӳ này, các tác giҧ ÿӅu hiӇu là “cánh ÿ͛ng có nhͷng con nai”.

Khi cҫn dӏch sang chӱ Hán, các nhà nho ÿã dùng hai chӳ Lӝc Dã/ L͡c là con nai, Dã

là cánh ÿӗng. Các nhà Hán hӑc cǊng hiӇu tӯ ghép Ĉӗng Nai vӕn có nghƭa nhѭ trên.

Mӝt sӕ khác thay vì dùng Lӝc Dã, lҥi dùng Lӝc Ĉӝng/ có lӁ hiӇu theo nghƭa ÿen là

Hang Nai. Nhѭ vұy, không khӟp nghƭa vӟi Ĉӗng Nai và thӵc tӃ con Nai không ӣ

trong hang. Ngoài trѭӡng hӧp dӏch nghƭa và dӏch nghƭa-phiên âm trên còn có trѭӡng

hӧp phiên âm thuҫn túy tӯ Ĉӗng Nai thành Nông Nҥi. Tӯ Ĉ͛ng ÿѭӧc phiên âm thành

Nông có thӇ chҩp nhұn vì hai phө âm “ÿ” và “nhân dân” cùng phө âm ÿҫu lѭӥi, có

nhiӅu tiӅn lӋ chuyӇn ÿәi nhѭ thӃ; còn tӯ Nai trong tiӃng Hán-viӋt không có, nên phҧi

dùng tӯ N̩i là âm tiӃt tѭѫng cұn ÿӇ phiên. Tác giҧ Lê Trung Hoa lѭu ý vӅ nhӳng cái

tên nhѭ. Lӝc Dã, Lӝc Ĉӝng, Nông Nҥi không phҧi là nhӳng ÿӏa danh thӵc thө mà chӍ

là tên dӏch, tên phiên âm hoһc tên vӯa dӏch vӯa phiên âm cӫa ÿӏa danh Ĉӗng Nai.

Ĉӗng Nai là mӝt cҩu trúc “tͳ ch͑ ÿ͓a hình + tên thú” rҩt phә biӃn tҥi ViӋt

Nam, ÿһc biӋt là ӣ Nam Bӝ. Mӝt sӕ ví dө ÿiӇn hình nhѭ: rҥch BӃn Trâu, Gò Công,

Hӕ Bò, cҫu Rҥch Ĉƭa, ҩp Bàu Trăn... ӣ Thành phӕ Hӗ Chí Minh; còn yӃu tӕ Nai hay

Hѭѫu xuҩt hiӋn trong ÿӏa danh cǊng khá nhiӅu nhѭ: Hӕ Nai, Ĉӗng Hѭѫu/ ӣ Biên

Hòa; rҥch Nai, ҩp Bàu Nai, sông MǊi Nai, Hóc Hѭѫu/ ӣ Thành phӕ Hӗ Chí Minh.

Cho ÿ͇n nay, ÿӏa danh Ĉӗng Nai ÿã chӍ ít nhҩt 8 ÿӕi tѭӧng, tӭc là có 8 ÿӏa

danh Ĉӗng Nai theo trình tӵ phát triӇn nhѭ sau: cánh ÿӗng có nhiӅu nai; mӝt vùng

trong ÿӏa phұn tӍnh Ĉӗng Nai hiӋn nay; chӧ ӣ hҥ lѭu sông Ĉӗng Nai vào thӃ kӹ 19,

cách Biên Hòa ÿӝ 5 dһm/ “ch͓ H˱˯u ÿi chͫ Ĉ͛ng Nai Ghé qua B͇n Nghé ng͛i nhai

th͓t bò.”; chӍ cҧ vùng miӅn Ĉông Nam Bӝ/ “Nhà Bè n˱ͣc ch̫y chia hai. Ai v͉ Gia

2.2 Page 12

▲back to top

Ĉ͓nh Ĉ͛ng Nai thì v͉.”; chӍ tên sông Ĉӗng Nai vì chҧy qua miӅn Ĉông Nam Bӝ; chӍ

cҧ Nam Bӝ/ “Ĉ͛ng Nai g̩o tr̷ng nh˱ cò. Tr͙n cha, tr͙n ḿ xu͙ng ÿò theo anh” và

trong bài “Ch̩y Tây” cӫa NguyӉn Ĉình ChiӇu: “B͇n Nghé cͯa ti͉n tan b͕t n˱ͣc.

Ĉ͛ng Nai tranh ngói nhu͙m màu mây”; chӍ cây cҫu trên xa lӝ Hà Nӝi, bҳc qua sông

Ĉӗng Nai ÿѭӧc làm trong khoҧng thӡi gian tӯ 1955-1961; chӍ tӍnh Ĉӗng Nai ÿѭӧc

thành lұp vào năm 1976; ngoài ra còn có ÿӏa danh Ĉӗng Nai Thѭӧng/ tên mӝt tӍnh ӣ

thѭӧng nguӗn sông Ĉӗng Nai, lҩy Ĉà Lҥt làm tӍnh lӷ, lұp năm 1899 và giҧi thӇ năm

1901.

Ĉӕi vӟi tên nѭӟc Thù Nҥi, tác giҧ cho rҵng không có quan hӋ gì vӟi ÿӏa danh

Ĉӗng Nai vì mҩy lý do: Trѭӟc hӃt, các nhà sӱ hӑc chѭa nhҩt trí vӅ tên gӑi nѭӟc này

(Thù Nҥi, Thù Cҩm hay Chu Nҥi?) KӃ ÿӃn, nѭӟc này nҵm ӣ bӝ phұn nào (Nam Bӝ

hay nѫi khác?) Mһt khác, Nai có thӇ liên hӋ vӅ ngӳ âm vӟi N̩i, chӭ C̭m thì không.

Còn Thù và Chu hoàn toàn không có quan hӋ vӅ âm và nghƭa vӟi Ĉ͛ng. Sau cùng, tên

nѭӟc này vӕn là mӝt tӯ ngӳ cә ÿѭӧc Hán ViӋt hóa, còn Ĉӗng Nai là mӝt tӯ ngӳ thuҫn

ViӋt và xuҩt hiӋn trong thӡi kǤ cұn ÿҥi.

Trong công trình nghiên cӭu Cù Lao Ph͙, l͓ch s͵ và văn hóa do Nhà Bҧo tàng

Ĉӗng Nai thӵc hiӋn, NXB Ĉӗng Nai xuҩt bҧn năm 1988/ nhiӅu tác giҧ có ÿӅ cұp ÿӃn

ÿӏa danh Ĉӗng Nai. Chѭѫng mӣ ÿҫu Khӣi nguyên Cù Lao Phӕ, có ÿoҥn viӃt: “ͦ

n˱ͣc ta, h̯u nh˱ ÿâu ÿâu cǊng có m͡t dòng sông g̷n vͣi m͡t vùng ÿ̭t. Sông Ĉ͛ng

Nai, tͳ bu͝i ÿ̯u mͧ cõi v͉ ph˱˯ng Nam, có vai trò quan tr͕ng là ÿ˱a nhͷng ngu͛n

nhân l͹c ÿ͇n ÿây khai hoang l̵p nghi͏p và nó ÿã n͙i k͇t các c͡ng ÿ͛ng c˱ dân cǊ

mͣi, hòa tr͡n các ng͕n ngu͛n văn hóa ÿ͋ r͛i c̭u thành m͡t t͝ng th͋ ÿa ch̭t và vͣi

m͡t n͟ l͹c trung nguyên nào ÿó chúng ta cǊng tìm ra ÿ˱ͫc nhͷng h̩t gi͙ng nguyên

s˯ ánh lên m͡t s̷c màu riêng bi͏t.

Ch̻ng h̩n, ngay cái tên sông Ĉ͛ng Nai quen thu͡c ÿ͇n mͱc thân th˱˯ng này

cǊng không ph̫i là cái tên c͝ nh̭t mà nó ch͑ xṷt hi͏n vͣi t˱ cách là tͭc danh cͯa

Ph˱ͣc Long Giang, tͳ h˯n 300 năm trͧ l̩i ÿây - khi con cháu cͯa vua Hùng ÿ͇n

ch̿t nhát dao ÿ̯u tiên vào cánh rͳng tr̫i dài hàng nghìn d̿m tͳ c͵a Xoài R̩p lên

ÿ͇n th˱ͫng ngu͛n cͯa nhͷng con su͙i, nhͷng dòng sông; trong ÿó có sông Ĉ͛ng Nai

mà ng˱ͥi M̩ g͕i là Ĉ̩ Ĉͥng.

2.3 Page 13

▲back to top

Ĉ̩ Ĉͥng theo J. Boulbet thì: Ĉ̩ (Dáa: phiên âm cͯa Boulbet) là n˱ͣc, dòng

n˱ͣc, ch̭t l͗ng, và Ĉ̩ Ĉͥng (Dáo Doòng) là “dòng sông, ͧ ÿây ch͑ sông Ĉ͛ng Nai

th˱ͫng; ng˱ͥi M̩ có dòng sông riêng cͯa h͕, và ÿ̿t tên là sông Cái (cours d’eau

majeur); ÿây là cách g͕i dành riêng cho chính dòng sông ÿó” (J. Boulbet: Pays des

Maá, domaine des genies/ Nggar Maá, nggar Yaang - E.F.EO, Paris, 1967). Căn cͱ

vào dͷ li͏u mà Boulbet kh̫o cͱu, chúng ta có th͋ ÿ͓nh r̹ng tͳ Ĉ͛ng trong tên sông

Ĉ͛ng Nai b̷t ngu͛n tͳ âm Ĉͥng cͯa tên sông Cái/ Ĉ̩ Ĉͥng cͯa ng˱ͥi M̩. Nói

cách khác, tên sông Ĉ͛ng Nai không có nghƭa là L͡c Dã: cánh ÿ͛ng có nai; và v̭n

n̩n ti͇p theo là tͳ “Nai” .

J.Boulbet có ÿ˱a ra tͳ kép hao ning và gi̫i nghƭa hao ning là leo d͙c, có âm

và nghƭa gͫi cho chúng ta s͹ liên h͏ vͣi ÿ͓a danh H͙ Nai. Ĉi͉u này cho phép chúng

ta gi̫ ÿ͓nh tͳ “nai” cͯa tên sông Ĉ͛ng Nai có th͋ b̷t ngu͛n tͳ tͳ “ning” cͯa ng˱ͥi

M̩. Theo ÿó, Ĉ͛ng Nai ph̫i chăng là “Ĉͥng Ning”: sông Cái (có) bͥ d͙c ÿͱng”.

Và trong mӝt ÿoҥn khác cǊng cӫa chѭѫng này nhҳc ÿӃn danh xѭng “Nông N̩i Ĉ̩i

Ph͙”. Thұt ra, danh xѭng “Nông N̩i Ĉ̩i Ph͙” không phә biӃn trong xӭ ta mà nó

ÿѭӧc Trӏnh Hoài Ĉӭc, khi ÿi sӭ qua Ĉҥi Thanh “ÿã th̭y s͵ Trung Qu͙c chép ng˱ͥi

Ĉ͛ng Nai là ng˱ͥi Nông N̩i”.

Mӝt công trình nghiên cӭu khác: Làng B͇n Cá x˱a và nay do Nhà Bҧo tàng

Ĉӗng Nai thӵc hiӋn, tác giҧ DiӋp Ĉình Hoa, Phan Ĉình DǊng, Nxb Ĉӗng Nai xuҩt

bҧn năm 1998, cǊng ÿӅ cұp ÿӃn ÿӏa danh Ĉӗng Nai. Ngay tӯ ÿҫu Chѭѫng mӝt có tên

gӑi Ĉӗng Nai và BӃn Cá, các tác giҧ ÿi ngay vào ÿӏa danh Ĉӗng Nai.

Phҫn Ĉӗng Nai ÿѭӧc viӃt nhѭ sau: “Ĉ͛ng Nai là m͡t ÿ͓a danh thu̯n Vi͏t,

ngày nay là tên cͯa m͡t trong 61 t͑nh thành. Ngu͛n g͙c và ý nghƭa cͯa ÿ͓a danh

Ĉ͛ng Nai, tuy r̭t rõ ràng song v̳n làm băn khoăn không ít ng˱ͥi mu͙n quan tâm

m͡t cách th̭u ÿáo. Th͇ kͽ XIX, các tác gi̫ cͯa cu͙n Ĉ̩i Nam nh̭t th͙ng chí

(ĈNNTC) ÿã: “xét: 6 t͑nh Gia Ĉ͓nh mà g͕i chung là Ĉ͛ng Nai, là vì lúc mͣi khai

phá, b̷t ÿ̯u tͳ Ĉ͛ng Nai, nên ḽy ch͟ g͙c mà bao trùm”. Do ÿó có thӇ thҩy rҵng cho

ÿӃn thӃ kӹ XIX, Ĉӗng Nai có thӇ là mӝt ÿӏa danh chӍ mӝt ÿӏa ÿiӇm cө thӇ, mӝt làng,

xã, ҩp thôn, mӝt ÿӏa danh lӟn nhѭ phҥm vi mӝt tӍnh hiӋn nay, mӝt ÿӏa danh phiӃm chӍ

cҧ vùng Ĉông Nam Bӝ, hoһc cҧ mӝt vùng ÿҫu thӃ kӹ XX này, chúng ta vүn quen gӑi

2.4 Page 14

▲back to top

là Nam KǤ lөc tӍnh, tӭc 6 tӍnh cӫa vùng ÿҩt Nam Bӝ. Ĉӗng Nai là mӝt ÿӏa danh trӵc

chӍ, cө thӇ, vӯa có vinh dӵ ÿѭӧc sӱ dөng nhѭ mӝt ÿӏa danh phiӃm chӍ, khái quát.

ThӃ kӹ XVIII, chӳ Quӕc ngӳ xuҩt hiӋn trong các báo cáo cӫa giáo hӝi Thiên

Chúa giáo, các nhà nghiên cӭu ÿã lѭu ý ÿӃn cách phiên âm Dounai. Giáo sƭ ngѭӡi

Pháp thì viӃt chӳ con chӳ i, créma. Giáo sƭ ngѭӡi Bӗ thì viӃt con chӳ u, groupptto. VӅ

mһt chӳ nghƭa, hai âm Du và Nai ÿã ÿѭӧc khҷng ÿӏnh vào thӃ kӹ XVIII sӟm nhҩt là

năm 1747. VӅ mһt ý nghƭa, các tác giҧ ÿӅu hiӇu theo âm thuҫn ViӋt, nghƭa là cánh

ÿ͛ng cͯa nhͷng con nai. Géniberi chuyӇn ngӳ sang Pháp văn là: La plaine aux cerfs.

Các nhà Hán hӑc khi chuyӇn ngӳ sang Hán văn là Lӝc Dã, Lӝc Ĉӝng. Nông Nҥi là

Minh âm, theo thә ngӳ Quҧng Ĉông. Lê Trung Hoa cho rҵng phө âm ÿҫu lѭӥi ÿ có

thӇ chuyӇn sang n, nhѭng ÿó lҥi là quy luұt cӫa tiӃng ViӋt. Ngѭӡi Trung Quӕc không

có phө âm ÿҫu lѭӥi ÿ. Dù sao ÿây cǊng chӍ là nhұn thӭc cӫa nhӳng con ngѭӡi ӣ thӃ

kӹ XVIII vӅ vùng ÿҩt mà chúng ta quan tâm.

Tӯ thӃ kӹ XVII trӣ vӅ trѭӟc, ÿӏa danh mà chúng ta ÿang quan tâm ÿѭӧc ghi

chép nhѭ thӃ nào? Trӏnh Hoài Ĉӭc trong Gia Ĉ͓nh thành thông chí, là ngѭӡi ÿҫu

tiên dүn C͹u Ĉ˱ͥng Th˱, nêu ra nghi vҩn vӅ mӝt vùng ÿҩt Thù Nҥi có liên quan ÿӃn

Gia Ĉӏnh. Lê Trung Hoa ÿӗng ý vӟi NguyӉn Ĉình Ĉҫu cho rҵng ÿӏa danh Thù Nҥi

chҧ có liên quan gì ÿӃn ÿӏa danh Ĉӗng Nai, vì hai âm Ĉӗng và Thù không có liên

quan gì vӟi nhau. Hѫn nӳa, vӏ trí cӫa nѭӟc Thù Nҥi cǊng chѭa xác minh ÿѭӧc. Nói

tóm lҥi, ÿó là nhӳng vҩn ÿӅ phiên âm, ngӳ âm, ngӳ nghƭa... C͹u Ĉ˱ͥng Th˱ tuy

không phҧi do Lѭu Hѭӣng viӃt, nhѭng ngѭӡi ta vүn xem ông nhѭ tác giҧ có lӁ hoàn

thành vào thӡi Hұu Tҩn, vào khoҧng 941-945. Sách này cho biӃt nѭӟc Thù Nҥi, vào

thӡi Vƭnh Huy (650-655) nhà Ĉѭӡng, bӏ nѭӟc Chân Lҥp diӋt.

Ĉӕi vӟi các nhà ÿӏa lý cә, ViӋt Nam cǊng nhѭ Trung Quӕc, phong cách ÿӏnh vӏ

theo lӕi phiên âm phiӃm chӍ rҩt phә biӃn, vì ÿó là cách dùng mӝt nѫi ÿã biӃt ÿӇ chӍ

mӝt vùng chѭa biӃt rõ. Cho ÿӃn thӃ kӹ XIX, các nhà ÿӏa lý ViӋt Nam vүn còn sӱ

dөng khái niӋm Ĉӗng Nai ÿӇ chӍ cҧ vùng Nam Bӝ. Vì thӃ, viӋc ÿӏnh vӏ nѭӟc Thù Nҥi

cǊng không nҵm ngoài quy luұt ÿó. ĈiӅu này cǊng tѭѫng tӵ nhѭ viӋc ÿӏnh vӏ hàng

loҥt nhӳng vùng ÿѭӧc gӑi là nѭӟc ӣ trong vùng nhѭ: nѭӟc Chi KǤ, nѭӟc Xích Thә,

nѭӟc Bà Ly...

2.5 Page 15

▲back to top

Bây giӡ chúng ta thӱ khҧo cӭu âm Thù trong ÿӏa danh Thù N̩i. Nhѭ trên ÿã

ÿӅ cұp, hiӋn nay liên quan ÿӃn con chӳ ÿ, phiên âm Bҳc Kinh là t, căn cӭ vào nhӳng

chӳ Hán ViӋt thông dөng, theo Tͳ ÿi͋n T͹ giác, Tͳ ÿi͋n Tân hoa… vҩn ÿӅ này có

liên quan ÿӃn 304 chӳ. Trong sӕ này chuyӇn sang âm Hán ViӋt, vӟi con chӳ ÿ có 155

chӳ, chiӃm 50,98%, vӟi con chӳ th có 138 chӳ, chiӃm 45,39%. Sӕ còn lҥi 11 chӳ,

chiӃm 3,61% vӟi các âm d (1 trѭӡng hӧp), kh (2 trѭӡng hӧp), n ( 1 trѭӡng hӧp), ph (l

trѭӡng hӧp), s (5 trѭӡng hӧp), x ( 1 trѭӡng hӧp). Nhѭ vұy, khi chuyӇn sang âm Hán

ViӋt, âm ÿ và âm th, là hai trѭӡng hӧp cùng tӗn tҥi. Âm ÿ chuyӇn hҷn sang âm thuҫn

ViӋt, còn âm th vүn còn bҧo lѭu ӣ âm Hán hiӋn ÿҥi, qua con chӳ t cӫa phiên âm Bҳc

Kinh.

Năm 1747, vӟi ký tӵ Dou Nai cӫa các giáo sƭ Thiên Chúa giáo, chúng ta có thӇ

khҷng ÿӏnh rҵng âm Thù ÿã tӗn tҥi suҩt 800 năm. Tӯ âm Thù - Dou biӃn thành âm

Ĉ͛ng là sӵ phát triӇn vào thӃ kӹ XIX. Cҫn nhӟ rҵng trong khӕi tӯ Hán ViӋt không có

tӯ ÿu mà chӍ có mӝt âm du khi chuyӇn qua ÿ và th.

Thù là mӝt tӯ phiên âm qua ký tӵ Hán ViӋt, cho nên nó vô nghƭa. Trong tiӃng

ViӋt: thù vӟi ÿһc trѭng thuҫn ViӋt, lҥi có ý nghƭa.

Ĉӭng ӣ góc ÿӝ dân tӝc thӵc vұt hӑc, mӝt phҥm trù còn lѭu giӳ ÿѭӧc nhiӅu kiӃn

thӭc dân gian nhҩt, chúng ta có thӇ hiӇu ÿѭӧc phҫn nào sӵ bҧo tӗn cӫa triӃt lý dân

gian qua tên gӑi. Ngѭӡi miӅn Nam gӑi cây ÿu ÿӫ là cây thù ÿӫ. Cây thù ÿӫ là cây

ngoҥi nhұp, carica papaya L. hӑ ÿu ÿӫ Caricaceae. Ӣ ÿây có vҩn ÿӅ chӳ nghƭa hóa âm

thù sang âm ÿu. HiӋn tѭӧng này không phҧi cá biӋt. Trong ÿӧt khҧo sát tҥi Cà Mau

năm 1995, ngѭӡi dân Cà Mau dùng cây thù lù, Physalis Angulata L. ÿӇ chӳa bӋnh.

Ĉây là loҥi cây thuӝc hӑ cà Solanaceae. Cùng loҥi này, có các loҥi cây khác ÿѭӧc gӑi

cùng tên nhѭ: thù lù nhӓ (Physalis Peruviana L.), thù lù kiêng (Physalis Alkekengi

L.). Mӝt cây hӑ ÿinh lăng, A raliaceae, cǊng ÿѭӧc dùng làm thuӕc, là cây thù dù,

Trevesia Cavaleriei (Lév.) Grushv Skvorts. ý nghƭa cӫa chӳ thù ӣ ÿây có nghƭa là lӟn.

Nҥi trong Thù Nҥi cǊng là phiên âm tӯ ký tӵ Hán cho nên vô nghƭa. ThӃ kӹ

XIX, khái niӋm nai ÿѭӧc hiӇu là con nai. ĈiӅu này ÿúng vì nai là tӯ thuҫn ViӋt, có ý

nghƭa rõ ràng. Dù sao cách hiӇu ÿã nêu bao hàm cách lý giҧi mang tính phát triӇn.

Trong kho tӯ vӵng tiӃng Nôm, tӯ nai còn có nghƭa là vò ÿ͹ng r˱ͫu. Ngày nay tӯ nai

2.6 Page 16

▲back to top

ÿã ÿѭӧc thay thӃ bҵng các tӯ vò, bình, vҥi chum, chóe. Các bҵng chӭng vӅ khҧo cә

hӑc cǊng ÿã chӭng thӵc vùng Ĉӗng Nai - Biên Hòa, trong suӕt 4.000 năm phát triӇn

vүn là mӝt trung tâm sҧn xuҩt gӕm, rҩt thӏnh vѭӧng. Thù Nҥi phҧi chăng là mӝt vùng,

trong quá trình tӗn tҥi cӫa nó, ÿѭӧc ngѭӡi ÿѭѫng thӡi biӃt ÿӃn qua sҧn phҭm nәi tiӃng

vӅ nhӳng chóe ÿӵng rѭӧu.

NӃu thù có nghƭa là lӟn thì còn vҩn ÿӅ có liên quan ÿӃn ngӳ pháp tiӃng ViӋt.

Thù rӗi tiӃp ÿӃn sӵ ÿӏnh hình là ÿou, vӟi tác dөng là mӝt tính tӯ, cho nên vӏ trí cӫa nó

phҧi ÿӭng ӣ ÿҵng sau danh tӯ mà nó có nhiӋm vө bә ngӳ. Sӵ linh hoҥt cӫa tiӃng ViӋt

ÿã chӭng thӵc vҩn ÿӅ vӏ trí và tác dөng này có thӇ hoán ÿәi. Trѭӡng hӧp các loҥi cây

cӓ vӟi âm thù ÿã dүn trên là mӝt ví dө. Mӝt ÿiӇm khác nӳa, thay vì nói cӓ xanh, ng͹c

ÿ͗, ngѭӡi ViӋt vүn nói xanh c͗, ÿ͗ ng͹c. Nhӳng ví dө nhѭ thӃ còn nhiӅu nhѭ: ÿông

ÿ͛ng, v̷ng chͫ...

Phiên âm Thù Nҥi có liên quan ÿӃn nhӳng vҩn ÿӅ cӫa nguyên tӝc ViӋt cә, còn

phiên âm Ĉӗng Nai, mӝt tӯ thuҫn ViӋt, có liên quan ÿӃn ngѭӡi ViӋt. Trong quá trình

kӃ thӯa và phát triӇn gҫn 1.000 năm, sӵ thay ÿәi tӯ ngӳ là diӅu tҩt yӃu. Ĉó cǊng là

mӝt trong nhӳng quy luұt khi nghiên cӭu vӅ ÿӏa danh hӑc. Thù là tiӃng phiên âm cә

nhҩt ÿӕi vӟi vùng ÿҩt ViӋt cә, cách ÿây 1 000 năm. ĈiӅu này có liên quan ÿӃn nhӳng

tӯ Hán ViӋt, vӕn còn giӳ gӕc Ĉѭӡng âm. Quá trình phát triӇn làm nҧy sinh các âm:

Chu, Nông, Ĉông... cǊng không có gì là lҥ. Ĉӝng thái này cuӕi cùng ÿѭӧc ÿӏnh hình

vӟi nghƭa ÿ͛ng là cánh ÿ͛ng, mӝt vùng ÿӗng bҵng trѭӟc núi, phù hӧp vӟi quan niӋm

ÿӏa lý hiӋn ÿҥi. Ĉӝng thái phát triӇn cӫa phiên âm nai, ÿѭӧc ÿӏnh hình là con nai, vӟi

âm chӳ nghƭa hóa là l͡c.

Trên ÿây chúng tôi chӍ giӟi thiӋu mӝt khҧ năng ÿӇ hiӇu phiên âm tӯ nai, chӫ

yӃu dӵa vào chӭng thӵc cӫa khҧo cә hӑc. Thұt ra âm nai còn liên quan ÿӃn hai nghƭa

nӳa: mӝt có liên quan ÿӃn âm nái, cái có nghƭa là núi, là ḿ, là lͣn; mӝt có liên quan

ÿӃn dân tӝc thӵc vұt hӑc. Ngѭӡi vùng này còn dùng tӯ nai ÿӗng nghƭa vӟi tӯ b͝i ӣ

phía Bҳc, chӍ các cây thuӕc hӑ mӝc xӍ, Dryopte-ridaceae, chӫ yӃu là giӕng

Arachniodes sp. Vùng ÿӗng bҵng sông Chu, sông Mã hӑ dùng tӯ này ÿӇ chӍ các loҥi

cây ngӭa, hӑ cây ngӭa Urticaceae, chӫ yӃu là các loҥi cây lá han, Villebrunea sp. Mӝt

hiӋn tѭӧng thiên nhiên mang tính phә biӃn, nhѭng chӍ có mӝt nѫi ÿһc thù hóa, ÿѭӧc

2.7 Page 17

▲back to top

ÿӏnh hình qua ÿӏa danh. Tӯ ViӋt cә ÿӃn tӝc ViӋt là mӝt quá trình có nguӗn gӕc ÿa

nguyên.

Nhӳng ÿiӅu ÿã nêu trên phҧn ánh triӃt lý vӅ tính năng ÿӝng cӫa ngѭӡi ViӋt..

Trong Ĉӏa chí Ĉӗng Nai (gӗm 5 tұp: Tәng quan, Ĉӏa lý, Lӏch sӱ, Kinh tӃ, Văn

hóa-Xã hӝi) cӫa tӍnh Ĉӗng Nai, Nxb Ĉӗng Nai xuҩt bҧn năm 2001, ngay tӯ ÿҫu tұp

Tәng quan/ phҫn Ĉӏa danh và Lѭӧc sӱ do TiӃn sƭ HuǤnh Văn Tӟi biên soҥn, ÿã ÿӅ

cұp vӅ nguӗn gӕc cӫa ÿӏa danh Ĉӗng Nai. Tác giҧ ÿã lѭӧc kӃt nhӳng nguӗn tѭ liӋu,

giҧ thuyӃt, lý giҧi cӫa nhiӅu nhà nghiên cӭu vӅ vҩn ÿӅ này. Trong ÿó có ÿoҥn viӃt:

“Theo tài li͏u cͯa Tr˱˯ng Bá C̯n/ l˱ͫc s͵ Công giáo Nam B͡ (th͇ kͽ XVI, XVII,

XVIII), trong m͡t b̫n t˱ͥng trình cͯa thͳa sai Gouge vi͇t năm 1701, thân sinh cͯa

linh mͭc Laurent cùng vͣi m͡t s͙ ng˱ͥi trong gia ÿình ÿã ÿ͇n vùng Dou - Nai (Ĉ͛ng

Nai) khai phá, cày c̭y tͳ 29 năm tr˱ͣc. Th˱ cͯa Giám mͭc phó Labbé gͧi Ban giám

ÿ͙c Chͯng vi͏n Truy͉n giáo n˱ͣc ngoài ÿ͉ ngày 24.7.1710, có ÿo̩n: “Có m͡t mi͉n

g͕i là Dou - Nai (Ĉ͛ng Nai) ͧ giͷa Cao Miên và Chiêm Thành, ÿây là m͡t vùng

ÿ͛ng b̹ng, ÿ̭t t͙t, khá r͡ng và dài, rͳng r̵m, cây to, n˯i mà ng˱ͥi Ĉàng Trong ÿ͇n

l̵p nghi͏p tͳ 35 hay 40 năm nay”. Nh˱ v̵y, tͳ ÿ̯u th͇ kͽ XVIII ÿ͓a danh Ĉ͛ng Nai

ÿã ÿ˱ͫc các nhà truy͉n giáo ghi chép tͳ tên g͕i dân gian ÿã ph͝ bi͇n tr˱ͣc ÿó vài

chͭc năm”.

Nhӳng tѭ liӋu ÿѭӧc dүn ra trên ÿã góp phҫn làm rõ vӅ nguӗn gӕc, ý nghƭa cӫa

ÿӏa danh Ĉӗng Nai. Tӯ nhӳng nguӗn tѭ liӋu, cách lý giҧi, suy ÿoán cӫa các nhà

nghiên cӭu cho thҩy có nhiӅu ÿiӇm tѭѫng ÿӗng song cǊng có nhӳng ý kiӃn chѭa

thӕng nhҩt vӟi nhau.

Lҫn giӣ trong chӗng tѭ liӋu sѭu tҫm, chúng tôi thҩy có hai lӡi ngӓ khá lý thú có

ÿӅ cұp ÿӃn tên gӑi Ĉӗng Nai. Xin ÿѭӧc lѭӧc trích, giӳ nguyên văn câu chӳ ÿӇ giӟi

thiӋu:

Thӭ nhҩt là tҥp chí Ĉ͛ng Nai sӕ 1 (15 Février 1932)/ ra ÿӡi năm 1932, cѫ quan

tҥi 331, Frère Louis, Sài Gòn, giây nói - 704; có ÿoҥn viӃt nhѭ sau: “... Chúng tôi

riêng ngh͑: trong Lͭc Châu, cái tên Ĉ͛ng - Nai cùng cái tên B͇n - Nghé có th͋ t˱˯ng

ÿ˱˯ng vͣi tên Núi - T̫n, sông Lô ngoài B̷c, t˱˯ng ÿ˱˯ng vͣi tên Sông - H˱˯ng, Núi

- Ng͹ ngoài Kinh, nghƭa là có th͋ làm bi͋u hi͏u cho m͡t góc trͥi Nam. ͦ xͱ Nam KǤ

2.8 Page 18

▲back to top

này có m̭y n˯i giàu l͓ch s͵ cho b̹ng con sông Ĉ͛ng Nai, con sông B͇n Nghé, là

m̭y n˯i chͱng ki͇n bao nhiêu c̫nh tang th˱˯ng bi͇n ÿ͝i trong kho̫n ngoài trăm

năm nay....

Còn cái tên C͕p Ĉ͛ng – Nai mà ng˱ͥi ta ban cho Phò - m̫ V͗ - tôn - Tánh

g̳m không ph̫i là vô v͓? Chͣ nh˱ ͧ Chung Xá b͕n quân cͯa Võ - văn - DǊng (Tây -

S˯n) n͵a ÿêm vì có nai ch̩y l̩c trong tr̩i, la: Nai, Nai, mà t˱ͧng quân Ĉ͛ng Nai r͛i

ùng ùng vͭt ch̩y, thì riêng nghƭ cái tên Ĉ͛ng - Nai không ph̫i là không có ngh͓ l͹c

ÿ̿c bi͏t !”(1)

Thӭ hai là trong mөc Th͗ th̓ tâm tình/ lӡi cӫa Bӝ Biên Tұp/ Ĉ͛ng Nai Văn

T̵p sӕ 5 (không rõ năm xuҩt bҧn ) có lӡi: “… Ĉ͛ng Nai, tên sao nôm - na quê k͓ch

mà sao thân thi͇t quí yêu! Trên ch͟ n˱ͣc m̿n ÿ͛ng chua, âm thanh khêu gͫi m͡t chi

chi thiêng liêng cao c̫, nh˱ ti͇ng R̩ch G̯m nh̷c nhͧ chi͇n công cͯa Quang Trung,

nh˱ ti͇ng Ĉ͛ng tháp mͧ r͡ng cõi lòng v͉ dƭ vãng kháng chi͇n h͛i th͇ kͽ tr˱ͣc. Ĉ͛ng

- Nai, con sông l͓ch s͵, con sông phì nhiêu, ÿã chͧ phù sa tͳ trên cao nguyên b͛i

thành ÿ͛ng ru͡ng và ÿã ti͇p ÿón bao nhiêu lͣp bu͛m cánh d˯i tͳ ngoài bi͋n vào:

“Nhà Bè n˱ͣc ch̫y ch˱a hai,

Ai v͉ Gia Ĉ͓nh, Ĉ͛ng Nai thì v͉ !”.

Ĉ͛ng - Nai, con sông hi͉n lành, mͧ r͡ng lòng th˱˯ng cho ṱt c̫ không phân

bi͏t thân s˯:

“R͛ng ch̯u ngoài Hu͇,

Ng͹a t͇ Ĉ͛ng - Nai

N˱ͣc sông trong sao l̩i ch̫y hoài?

Th˱˯ng ng˱ͥi xa xͱ l̩c loài tͣi ÿây.”.

Lòng ng˱ͥi l̷m khi h̵u b̩c không chͳng, nh˱ng Ĉ͛ng - Nai bao giͥ cǊng

trung thành m͡t m͹c:

“Bu͛n tình cha ch̫ bu͛n tình, Không ai v͉ B̷c cho mình gͧi th˯!”.

Ĉ͛ng - Nai ÿã ph˯i gan tr̫i ru͡t qua nhi͉u th͇ h͏, trong ca dao nh˱ th͇, bi͋u

sao tên Ĉ͛ng - Nai không ÿ˱ͫc quý yêu, không ÿ˱ͫc ch͕n l͹a?

1Chúng tôi giӳ nguyên văn cӫa các bài báo.

2.9 Page 19

▲back to top

Chôn nhau c̷t rún trong ÿ̭t Ĉ͛ng Nai , chúng tôi coi Ĉ͛ng Nai là ÿ̭t ḿ, là

quê cha, là T͝ qu͙c, trong ph̩m vi eo h́p cͯa m͡t cá nhân, n͇u bi͏t l̵p vͣi toàn th͋

cͯa mình. Chúng tôi là con cháu cͯa Ĉ͛ng - Nai , ÿã lͣn lên ͧ ÿây và s͙ng b̹ng ÿ̭t

n˱ͣc chua m̿n...

…V̵y v͙n là con cháu cͯa Ĉ͛ng - Nai chúng tôi lãnh ḽy ph̵n s͹ làm cho bi͇t

ÿ̭y n˱ͣc nhau rún cͯa mình m͡t cách trung thành. Chúng tôi không ph̫i là b͕n

ng˱ͥi mͧ ÿ̯u, tr˱ͣc chúng tôi ÿã có nhi͉u b͹c ti͉n b͙i; chúng tôi ti͇p tͭc m͡t công

trình ÿã khͧi s͹ t˱ h͛i chúa Nguy͍n bôn ba vào Nam.

Tͳ thuͧ ÿó ông bà chúng tôi ÿã ra sͱc làm cho xͱ Ĉ͛ng - Nai ÿ˱ͫc bi͇t: Cͭ

Võ Tr˱ͥng Toàn ÿã so̩n b͡ Nhͱt - th͙ng d˱ ÿ͓a - chí, cͭ Tr͓nh Hoài Ĉͱc ÿã so̩n b͡

Gia - Ĉ͓nh thông chí, ngoài ra các cͭ khác còn nhi͉u văn t̵p và thi t̵p, không làm

h͝ danh “Gia Ĉ͓nh tam gia” và ÿã làm nͱc ti͇ng ÿ̭t Nam - Trung m͡t thuͧ, mà ÿ͇n

nay còn l˱u truy͉n câu tͭc - diêu:

“Ĉ͛ng Nay có b͙n r͛ng vàng

L͡c h͕a, L͍ phú, Sang ÿàn, Nghƭa thi…” 2

Nhѭ vұy, trҧi qua bao biӃn thiên muôn màu cӫa lӏch sӱ, danh xѭng Ĉӗng Nai

ngày nay ÿã trӣ thành tên gӑi cӫa ÿѫn vӏ hành chánh cҩp tӍnh: tӍnh Ĉӗng Nai ӣ miӅn

Ĉông Nam Bӝ, trong lòng Nam Bӝ, trong lòng nѭӟc ViӋt Nam mӃn yêu.

Danh xѭng cӫa mӝt vùng ÿҩt, cӫa mӝt dòng sông, cӫa mӝt Hào khí oai hùng,

cӫa mӝt phӭc hӋ văn hóa... hàm chӭa cái thiêng, hàm ҭn mӝt sӭc sӕng mãnh liӋt

trong sӵ tӗn tҥi cӫa nó vӟi bao ÿiӅu lý thú và chҳc chҳn còn nhiӅu ÿiӅu cҫn tìm hiӇu

thêm, chѭa có hӗi kӃt. Sӵ lý thú và hҩp dүn vӅ mӝt danh xѭng Ĉӗng Nai vүn còn là

mӝt vҩn ÿӅ mӣ cho nhӳng ai quan tâm ÿӃn nó.

Ts. HuǤnh Văn Tӟi

Ths Phan Ĉình DǊng

2 Chúng tôi giӳ nguyên văn cӫa các bài báo

2.10 Page 20

▲back to top

Nghiên cͱu kh̫o c͝ h͕c ͧ Ĉ͛ng Nai

Th͹c tr̩ng và nhͷng giá tr͓ văn hóa l͓ch s͵

Ӣ Ĉӗng Nai, công tác nghiên cӭu khҧo cә hӑc ÿã góp phҫn quan trӑng trong

viӋc tìm hiӇu vӅ lӏch sӱ cӫa vùng ÿҩt này trong diӉn trình phát triӇn cӫa ÿҩt nѭӟc. Tӯ

kӃt quҧ nghiên cӭu khҧo cә hӑc ÿã có mӝt sӕ công trình khoa hӑc ÿѭӧc xuҩt bҧn, ÿáp

ӭng nhu cҫu tìm hiӇu lӏch sӱ - văn hóa cӫa nhiӅu ngѭӡi, góp phҫn làm sáng tӓ nhӳng

thӡi kǤ lӏch sӱ trong quá khӭ và là cѫ sӣ tѭ liӋu quí giá cho công viӋc nghiên cӭu xã

hӝi.

1. Vài nét vӅ lӏch sӱ nghiên cӭu khҧo cә hӑc ӣ Ĉӗng Nai

Nhӳng di tích, di vұt khҧo cә hӑc ӣ Ĉӗng Nai ÿѭӧc phát hiӋn, nghiên cӭu rҩt

sӟm và trҧi qua nhiӅu giai ÿoҥn lӏch sӱ.

Lӏch sӱ khám phá buәi ban ÿҫu cӫa khҧo cә hӑc thӡi tiӅn - sѫ sӱ Ĉӗng Nai gҳn

liӅn vӟi các tên tuәi cӫa các nhà thám hiӇm, du lӏch, truyӅn giáo và thӵc dân châu âu

nhѭ. V. Holbé, D. Grossin, J. Chénieux, E. Cartailhac, A. Mougeot, F. Barthère,

Loesh, J. Repelin... và các thành viên thuӝc phái bӝ A. Pavie làm viӋc tҥi ViӋt Nam

vào nhӳng năm 80 - 90 cӫa thӃ kӹ XIX. Ĉây là giai ÿoҥn vӟi nhӳng phát hiӋn lҿ tҿ và

chú ý sѭu tұp hiӋn vұt tiӅn sӱ cho các viӋn bҧo tàng ӣ Ĉông Dѭѫng và Pháp. Nhӳng

ÿӏa danh mà vùng ÿҩt Ĉӗng Nai mà chӫ yӃu là dӑc hai bӡ sông Ĉӗng Nai cùng các

chi lѭu cӫa nó nhѭ (lò Gҥch, Bình Ĉa, BӃn Gӛ, Cái Vҥn, An Sѫn, Rҥch Núi...) ÿѭӧc

nhҳc ÿӃn trên bҧn ÿӗ khҧo cә hӑc cӫa thӃ giӟi. Ĉһc biӋt, sѭu tұp di vұt thӡi tiӅn sӭ do

V. Holbé gӗm 1.200 di vұt ÿá 10 rìu ÿӗng ÿѭӧc tìm thҩy trên 20 ÿӏa ÿiӇm ӣ vùng

Biên Hòa ÿѭӧc giӟi thiӋu trong các công trình nghiên cӭu cӫa E. Hamy và R.

Verneau ÿѭӧc trѭng bày tҥi Hӝi chӧ quӕc tӃ Paris năm 1889. Không ít nhӳng di vұt

tiêu biӇu thӡi tiӅn sӱ ÿѭӧc phát hiӋn ÿҫu tiên ӣ Ĉӗng Nai ÿѭӧc lѭu giӳ tҥi các bҧo

tàng nѭӟc Pháp.

Chһng ÿѭӡng khám phá tiӃp theo vào nhӳng thұp niên ÿҫu cӫa thӃ kӹ XX vӟi

cuӝc khai quұt trên vùng cù lao Rùa - nҵm giӳa sông Ĉӗng Nai, cách thành phӕ Biên

Hoà khoҧng 10 tìm (ÿӏa ÿiӇm này ngày nay thuӝc ÿӏa phұn huyӋn Tân Uyên, tӍnh

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top

Bình Dѭѫng) cӫa D. Grossin (1902) và A. Jordin (1910). Theo H. Fontain công bӕ

vào năm 1970 thì tҥi riêng tҥi di chӍ này ÿã cung cҩp 383 di vұt ÿӫ kích cӥ, kiӇu dáng

làm cѫ sӣ cho viӋc nghiên cӭu thӡi ÿҥi ÿӗ ÿá mӟi ӣ Biên Hòa - Ĉӗng Nai. Nhӳng di

vұt tѭѫng tӵ ӣ vùng cù lao Rùa còn tìm ÿѭӧc tìm thҩy ӣ các nѫi khác ӣ Ĉӗng Nai trên

nhiӅu ÿӏa hình khác nhau tӯ miӅn ÿҩt ÿӓ ÿӃn vùng ÿҩt thҩp phù sa cұn biӇn. Ĉһc biӋt,

trong giai ÿoҥn này là phát hiӋn di chӍ mӝ Hàng Gòn do J. Bouchot chӫ trì vào năm

1927 tҥi vùng Xuân Lӝc. Di tích ÿѭӧc khai quұt và công bӕ thu hút dѭӧc sӵ quan tâm

cӫa giӟi nghiên cӭu và ÿѭӧc Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng xӃp hҥng trong danh mөc

nhӳng di tích lӏch sӱ quan trӑng cӫa Liên bang năm 1930.

Thұp niên 60 và 70 cӫa thӃ kӹ XX nghiên cӭu khҧo cә hӑc ӣ Ĉӗng Nai bҳt ÿҫu

mang tính chҩt hӋ thӕng và khoa hӑc vӟi công lao to lӟn cӫa nhӳng thành viên Hӝi

Ĉӏa chҩt Ĉông Dѭѫng. Trong ÿó, tiêu biӇu là E. Saurin, H. Fontain và L. Maheret.

Trong giai ÿoҥn này, bҳt ÿҫu có sӵ tham gia cӫa các nhà nghiên cӭu nѭӟc ta: Nghiêm

Thҭm, Hoàng Thӏ Thân.... Nhӳng phát hiӋn quan trӑng trong giai ÿoҥn này là các di

tích ÿá cǊ và cөm di tích ÿӗng sҳt ӣ Hàng Gòn, Dҫu Giây, Phѭӟc Tân, BӃn Ĉò, Hӝi

Sѫn, Phú Hòa... Tӯ ÿây, bҳt ÿҫu hình thành sѫ khӣi khái niӋm vӅ mӝt vùng văn hoá

ÿã phát triӇn qua các thӡi ÿҥi ÿӗ ÿá cǊ ÿá mӟi, ÿӗng và sҳt sӟm ӣ Ĉӗng Nai.

Giai ÿoҥn thӭ tѭ bҳt ÿҫu sau ngày miӅn Nam hoàn toàn giҧi phóng cho ÿӃn

nay. Nghiên cӭu khҧo cә hӑc ÿѭӧc quan tâm. Các nhà khҧo cә hӑc ViӋt Nam phӕi

hӧp vӟi các cѫ quan chӭc năng tҥi ÿӏa phѭѫng (Bҧo tàng Ĉӗng Nai) và các ngành

hӳu quan tiӃn hành ÿiӅu tra, khai quұt, kiӇm chӭng hàng loҥt các ÿӏa ÿiӇm, di chӍ trên

ÿӏa bàn Ĉӗng Nai. Hàng loҥt các di tích, di vұt qua công tác khai quұt, nghiên cӭu ÿã

góp phҫn làm sáng tӓ mӝt nӅn văn hoá cә xѭa tӯng tӗn tҥi và phát triӇn trên vùng ÿҩt

này. Có thӇ nói, các di tích khҧo cә gӗm các loҥi hình: cѭ trú, công xѭӣng, mӝ táng,

ÿӅn tháp... cӫa cѭ dân cә trҧi ÿӅu trên các ÿӏa hình ÿһc trѭng cӫa Ĉӗng Nai tӯ vùng

núi ÿӗi tiӃp giáp cao nguyên ÿӃn vùng ÿҩt ÿӭt gãy phun trào ÿҩt ÿӓ ba - zan và cҧ

vùng phù sa cә các bӗn trǊng, vùng ngұp nѭӟc cұn sông, biӇn.

2. Di tích di vұt khҧo cә Ĉӗng Nai - Giá trӏ và thӵc trҥng

Lӏch sӱ nghiên cӭu khҧo cә hӑc Ĉӗng Nai hѫn mӝt thӃ kӹ vӟi hàng trăm cuӝc

ÿiӅu tra, thám sát, khai quұt ÿã ÿѭa ra ánh sáng hàng trăm di chӍ khҧo cә hӑc vӟi

3.2 Page 22

▲back to top

hàng vҥn hiӋn vұt: công cө sҧn xuҩt, sinh hoҥt, ÿӗ trang sӭc, ÿӗ thӡ, nhҥc cө... rҩt ÿa

dҥng và phong phú cùng nhӳng cҩu trúc các tҫng văn hóa ÿã cung cҩp mӝt nguӗn cӭ

liӋu, thông tin quan trӑng vӅ niên ÿҥi, trình ÿӝ văn minh, hình thái xã hӝi cӫa nhӳng

lӟp cѭ dân cә Ĉӗng Nai.

Tӯ nhӳng phát hiӋn lҿ tҿ lúc ban ÿҫu vào nhӳng thұp niên cuӕi thӃ kӹ XIX cho

ÿӃn viӋc nghiên cӭu hӋ thӕng khoa hӑc các di tích, di vұt trên ÿӏa bàn Ĉӗng Nai hiӋn

nay cӫa các nhà khoa hӑc trong và ngoài nѭӟc ÿã ÿѭa ÿӃn nhӳng nhұn ÿӏnh vӅ mӝt

nӅn văn hoá cә tӯng hình thành ÿѭӧc gӑi tên Phͱc h͏ văn hoá Ĉ͛ng Nai hay Văn

hóa Ĉ͛ng Nai. Lòng ÿҩt Ĉӗng Nai có mӝt quá khӭ sâu thҷm và cӵc kǤ lý thú. Ĉӗng

Nai ÿѭӧc biӃt ÿӃn vӟi tѭ cách là mӝt trong nhӳng trung tâm cӫa buәi bình minh xã

hӝi loài ngѭӡi. Nѫi ÿây, tӯng chӭng kiӃn sӵ hình thành, phát triӇn cӫa cӝng ÿӗng

ngѭӡi cә quҫn tө và liên tөc sáng tҥo văn minh thӡi tiӅn sѫ sӱ cho ÿӃn nhӳng thӃ kӹ

sau công nguyên, trѭӟc khi cѭ dân ViӋt ÿӃn khai khҭn vào thӃ kӹ XVI.

Nhӳng di tích khҧo cә Ĉӗng Nai rҩt phong phú. Thӡi ÿҥi ÿӗ ÿá cǊ có các di

tích Hàng Gòn, Dӕc Mѫ, Dҫu Giây, Cam Tiêm, Phú Quý, Bình Lӝc, Núi Ĉҩt... ÿһc

biӋt, trong bӝ sѭu tұp hiӋn vұt ÿѭӧc tìm thҩy, hҥch ÿá hình hҥnh nhân ӣ Dӕc Mѫ (Gia

Tân) ÿѭӧc xem là mӝt công cө ÿiӇn hình thӇ hiӋn ÿһc trѭng thӡi trung kǤ A - Sѫn,

cuӕi niên ÿҥi Mindel-Riss khoҧng 250.000 - 300.000 năm cách ngày nay. Nhӳng di

tích thӡi ÿá mӟi - ÿӗng nhѭ: Cҫu Sҳt, Suӕi Linh, Bình Ĉa, Cái Vҥn, Gò Me, cù lao

Rùa, Long Giao, Hàng Gòn, Cái Lăng, Rҥch Lá… ÿây là nhӳng di tích phҧn ҧnh mӝt

thӡi kǤ lӏch sӱ phát triӇn mҥnh mӁ cӫa các lӟp cѭ dân cә Ĉӗng Nai tӯ thӡi ÿӗ ÿá ÿӃn

giai ÿoҥn kim khí. Tҥi di tích Bình Ĉa, sӵ phát hiӋn hàng chөc thanh ÿoҥn ÿàn ÿá

trong ÿӏa tҫng văn hoá ÿã thu hút sӵ quan tâm lӟn cӫa các nhà nghiên cӭu trong và

ngoài nѭӟc. Niên ÿҥi cӫa ÿàn ÿá Bình Ĉa ÿѭӧc ÿӏnh vӏ khoҧng 3.000 - 2.700 năm

cách ngày nay ÿã ÿóng góp quan trӑng cho viӋc nghiên cӭu loҥi hình nhҥc cө cә cӫa

nѭӟc ta. Văn hoá thӡi ÿӗ sҳt ӣ Ĉӗng Nai gҳn kӃt hai giai ÿoҥn phát triӇn ÿӗng thau và

sҳt sӟm. Mһc dù nhӳng di tích thӡi kǤ này sӕ lѭӧng phát hiӋn không nhiӅu nhѭng

nhӳng di vұt tìm thҩy khҷng ÿӏnh ÿây là giai ÿoҥn phát triӇn hào hùng cӫa ngѭӡi cә

trên ÿҩt Ĉӗng Nai. Di tích Suӕi Chӗn, Long Giao, Phú Hoà là ÿӍnh cao cӫa thӡi kǤ

kim khí có niên ÿҥi cách ÿây 3.000 - 2.500 năm. Nhӳng hiӋn vұt trong di tích nhѭ bӝ

3.3 Page 23

▲back to top

qua ÿӗng vӟi sӕ lѭӧng lӟn nhӳng chiӃc dao sҳt, ÿӗ trang sӭc... cho thҩy cѭ dân Ĉӗng

Nai xѭa ÿã biӃt ÿӃn kӻ thuұt luyӋn kim vӟi mӝt trình ÿӝ cao xã hӝi ngѭӡi cә không

ngӯng phát triӇn, tҥo dӵng nên mӝt nӅn văn minh rӵc rӥ trong quá trình xuҩt hiӋn,

phát triӇn cӫa mình.

Nhӳng di tích khҧo cә thӡi kǤ tӯ thӃ kӹ thӭ I ÿӃn thӃ kӹ XV sau công nguyên

cǊng ÿѭӧc tìm thҩy trong khҳp các vùng ÿӏa lý cѫ bҧn ӣ Ĉӗng Nai: Tӯ miӅn rӯng núi

cuӕi dãy Trѭӡng Sѫn nhѭ Ĉҥlҳk, Nam Cát Tiên ÿӃn các vùng ÿӗi gò nhѭ Cây Gáo,

gò Chiêu Liêu, Rҥch Ĉông hay ӣ vùng thҩp nhѭ gò Bѭӡng, gò ông Tùng... Ĉây là

nhӳng di tích phҧn ánh mӝt giai ÿoҥn lӏch sӱ kéo dài mà trong suӕt tiӃn trình ÿó là sӵ

hình thành cӫa các vѭѫng quӕc cә. Nhӡ nhӳng phát hiӋn khҧo cә này mà các nhà

khҧo cә ÿã phác hӑa nhӳng ÿѭӡng nét cѫ bҧn cӫa Ĉӗng Nai, nhӳng mӕi quan hӋ

trong bӕi cҧnh lӏch sӱ chung cӫa vùng Ĉông Nam Á: ҧnh hѭӣng và dҩu tích cӫa các

quӕc gia cә Phù Nam, Chân Lҥp, Chăm pa...

Nghiên cӭu khҧo cә hӑc ӣ Ĉӗng Nai - ÿһc biӋt trong giai ÿoҥn tӯ năm 1975

ÿӃn nay (trên cѫ sӣ kӃ thӯa nhӳng giai ÿoҥn trѭӟc) ÿã góp phҫn quan yӃu cho viӋc

tìm hiӇu lӏch sӱ - văn hóa vùng ÿҩt Ĉӗng Nai trong quá khӭ. ĈiӇn hình là nhӳng ÿӅ

tài khoa hӑc nhѭ: Kh̫o c͝ Ĉ͛ng Nai thͥi ti͉n s͵, Ĉ͛ng Nai: 10 th͇ kͽ d̯u công

nguyên và nhiӅu chuyên khҧo khác. Qua ÿó, chúng ta nhұn diӋn ÿѭӧc nӅn văn hóa cә

Ĉӗng Nai, nhӳng diӉn tiӃn cӫa sӵ phát sinh, phát triӇn nӅn văn hóa này trong dòng

chҧy lӏch sӱ cӫa quӕc gia, cӫa khu vӵc.

3. Vài ý kiӃn vӅ công tác khҧo cә hӑc ӣ Ĉӗng Nai

Trên ÿӏa bàn Ĉӗng Nai hiӋn tҥi có trên trăm ÿӏa ÿiӇm, di chӍ ÿã phát hiӋn có vӃt

tích cӫa các nӅn văn hóa cә. ThӃ nhѭng, chӍ có mӝt di tích mӟi xӃp hҥng. Ĉó chính là

di tích mӝ nàng Gòn ӣ thӏ xã Long Khánh. Di tích thuӝc loҥi hình Dolmen (cӵ thҥch)

này ÿѭӧc phát hiӋn vào năm 1927 và ba năm sau ÿѭӧc liӋt hҥng quan trӑng ӣ Nam

KǤ. Năm 1984, di tích ÿѭӧc Bӝ Văn hóa xӃp hҥng và tӯ ÿó cho ÿӃn nay ÿѭӧc bҧo vӋ

giӳ gìn khá tӕt. Có thӇ nói rҵng: sӕ phұn di tích Hàng Gòn ÿѭӧc bҧo vӋ nhѭ vұy là

nhӡ vào loҥi hình di tích ÿһc biӋt - vӯa là di tích khҧo cә, vӯa là di tích kiӃn trúc. Còn

phҫn lӟn sӕ phұn cӫa các di tích, di chӍ khác không ÿѭӧc may mҳn nhѭ vұy. Di tích

Bình Ĉa, nѫi phát hiӋn bӝ ÿàn ÿá ÿã tӯng gây xôn xao dѭ luұn trong và ngoài nѭӟc

3.4 Page 24

▲back to top

vào năm 1979 - nay hoàn toàn bӏ xóa sә. Hoһc nhiӅu di tích có nhӳng ÿһc ÿiӇm riêng

cӫa mình: vӏ trí trong các vùng rӯng không bҧo vӋ ÿѭӧc, ӣ vùng ÿҩt canh tác hoһc

trong xây dӵng luôn luôn ÿӭng trѭӟc ÿe dӑa “nay còn, mai mҩt” không biӃt lúc nào

hay có nhӳng di tích dѭӡng nhѭ ÿѭӧc xem nhѭ “hoàn sӭ mӋnh” sau mӝt ÿӧt khai

quұt rӗi thôi vì vҩp phҧi nhiӅu lý do: kinh phí, thӡi gian...

Vì vұy, các di tích khҧo cә ӣ Ĉӗng Nai luôn ÿӭng trѭӟc nhӳng nguy cѫ bӏ xóa

sә bӣi nhiӅu tác ÿӝng tӯ con ngѭӡi và thiên nhiên. HiӋn nay, trѭӟc nhu cҫu vӅ xây

dӵng ÿang phát triӇn mҥnh, nhӳng ÿӏa ÿiӇm, khu vӵc còn bҧo lѭu di tích lҥi càng

thêm nguy cѫ biӃn mҩt vƭnh viӉn. Trѭӟc ÿây, viӋc thӵc hiӋn nhӳng quy ÿӏnh vӅ bҧo

tӗn di tích trong xây dӵng rҩt tӕt. Chҷng hҥn, khi thӵc hiӋn xây dӵng thӫy ÿiӋn Trӏ

An, các nhà khҧo cә ÿã ÿiӅu tra thám sát cҧ khu vӵc lòng hӗ rӝng lӟn. Phát hiӋn di

tích nào là tiӃn hành khai quұt, dù rҵng chӳa cháy - ÿӇ nghiên cӭu hoһc chí ít cǊng

bҧo lѭu ÿѭӧc nhӳng dӳ liӋu vӅ sau. ThӃ nhѭng, hiӋn nay, nhӳng quy ÿӏnh này không

ÿѭӧc lѭu tâm. NhiӅu công trình xây dӵng ÿã bӓ qua khâu thám sát, ÿiӅu tra khҧo cә

hӑc và tҩt nhiên ÿã phá hӫy hay lҩp bҵng “bê tông cӕt thép” trên khu vӵc có di tích.

Vүn còn có thӇ viӋn dүn ra nhiӅu lý do nӳa ÿe dӑa sӵ tӗn vong cӫa các di tích

khҧo cә hӑc nói chung và ӣ Ĉӗng Nai nói riêng. Và dù bҩt cӭ lý do nào ÿi nӳa, mӝt

khi thӵc trҥng di tích khҧo cә bӏ ÿe dӑa, phá hӫy thì chҳc chҳn rҵng: Nhӳng nguӗn sӱ

liӋu vô giá ҩy sӁ mҩt ÿi và khó tìm lҥi ÿѭӧc. Trong sӕ nhӳng di tích mҩt ÿi có nhӳng

di tích là bҵng chӭng hùng hӗn cho các thӡi kǤ phát triӇn cӫa lӏch sӱ dân tӝc bҵng

chӭng vӅ thành tӵu vƭ ÿҥi mà tә tiên ta sáng tҥo và góp phҫn cho lӏch sӱ - văn hoá cӫa

nhân loҥi. Và nhѭ vұy, không khác gì tӵ chúng ta ÿã “bҳn vào quá khӭ bҵng súng

lөc” ÿӇ rӗi nhұn lҩy hұu quҧ khi “tѭѫng lai sӁ bҳn ta bҵng ÿҥi bác” nhѭ mӝt nhà tѭ

tѭӣng ÿã tӯng ví von sӵ quên lãng quá khӭ nhѭ vұy.

Nghiên cӭu khҧo cә hӑc ӣ Ĉӗng Nai trong thӡi gian qua ÿã ÿҥt nhiӅu kӃt quҧ

ÿáng trân trӑng. ThӃ nhѭng, chúng ta phҧi nhìn nhұn ÿúng vào thӵc trҥng cӫa các di

tích, di vұt khҧo cә hiӋn nay ÿӇ có nhӳng bѭӟc ÿi nâng cao hiӋu quҧ trong công tác

bҧo vӋ và phát huy nhӳng tài sҧn văn hóa cӫa dân tӝc. Chúng ta có quyӅn tӵ hào vӅ

nhӳng di tích ÿã ÿѭӧc phát hiӋn, khai quұt và nghiên cӭu; nhӳng sѭu tұp di vұt thu

thұp ÿѭӧc bҧo lѭu tӕt tҥi cѫ quan chuyên môn (kho hiӋn vұt thuӝc Nhà Bҧo tàng

3.5 Page 25

▲back to top

Ĉӗng Nai). Và vui mӯng khi có nhiӅu ngѭӡi dân khi tìm thҩy nhӳng hiӋn vұt lҥ trên

các ÿӏa phѭѫng ÿã tìm ÿӃn các cѭ quan chӭc năng ÿӇ thông báo. Không ít tӯ nhӳng

thông tin ҩy mà cѫ quan chuyên môn ÿã xác ÿӏnh ÿѭӧc nhӳng di tích quan trӑng cho

công tác nghiên cӭu.

Nghiên cӭu khҧo cә hӑc ӣ Ĉӗng Nai ÿã góp phҫn làm sáng tӓ mӝt giai ÿoҥn

lӏch sӱ trҧi dài tӯ thӡi tiӅn sӱ cho ÿӃn cuӕi thӃ kӹ XVI. Giai ÿoҥn trѭӟc khi cѭ dân

ViӋt ÿӃn khai khҭn. Có thӇ gӑi nhӳng thành công trên chӍ là bѭӟc ÿҫu và chӍ mӟi

phác h͕a l͓ch s͵ vùng ÿ̭t này qua nhͷng di tích ÿã phát hi͏n ÿ˱ͫc. Còn r̭t nhi͉u

ngu͛n t˱ li͏u khác là nhӳng di tích chѭa ÿѭӧc phát hiӋn hoһc ÿã bӏ phá hӫy hoàn

toàn. Vì vұy công tác nghiên cӭu khҧo cә hӑc ӣ Ĉӗng Nai vүn cҫn ÿѭӧc ÿҫu tѭ phát

triӇn. Trên cѭ sӣ kӃ thӯa các giai ÿoҥn nghiên cӭu, chúng ta cҫn xây dӵng tұp bҧn ÿӗ

khҧo cә hӑc Ĉӗng Nai vͣi nhͷng thông tin v͉ nhͷng giá tr͓ l͓ch s͵, văn hoá cͯa các

d͹ tích ÿ͓a ÿi͋m kh̫o c͝ h͕c, cұp nhұt hoá thông tin vӅ hành chánh hiӋn nay. Ĉӗng

thӡi, chúng ta cҫn có nhӳng ÿӧt ÿiӅu tra, khai quұt ÿӏnh kǤ hàng năm, có kӃ hoҥch

khoa hӑc ÿӇ phát hiӋn nhӳng di tích mӟi bә sung, kiӇm chӭng cho các nguӗn tѭ liӋu

nghiên cӭu trѭӟc ÿây. Nhӳng di tích, di vұt ÿѭӧc khai quұt, thu thұp cҫn có tә chӭc

triӇn lãm chuyên ÿӅ, giӟi thiӋu ÿӃn quҫn chúng. Nhѭ vұy, chúng ta vӯa phát hiӋn, vӯa

bҧo vӋ và phát huy tính hiӋu quҧ cӫa di tích khҧo cә hӑc. Trên cѫ sӣ cӫa tұp bҧn ÿӗ

khҧo cә hӑc Ĉӗng Nai ÿã ÿѭӧc ÿӏnh vӏ, chҳc chҳn rҵng nhӳng qui ÿӏnh pháp lý cӫa

công tác bҧo tӗn di tích ÿѭӧc các cѫ quan, ngành và quҫn chúng tuân thӫ khi tiӃn

hành nhӳng công viӋc có ҧnh hѭӣng ÿӃn di tích.

Ths Phan Ĉình DǊng

3.6 Page 26

▲back to top

Nhͷng thành t͹u

tiêu bi͋u cͯa c˱ dân ti͉n s͵ Ĉ͛ng Nai

1. Vài nét vӅ diӉn trình thӡi kǤ tiӅn sӱ Ĉӗng Nai

Hàng loҥt các ÿӏa ÿiӇm trên vùng ÿҩt Biên Hòa - Ĉӗng Nai nhѭ. Gia Tân, Dҫu

Giây, An Lӝc, Hàng Gòn, Cam Tiêm, Bình Lӝc, Núi Ĉҩt... ÿã phát hiӋn nhӳng công

cө lao ÿӝng cӫa con ngѭӡi cә. Ĉó là nhӳng công cө thuӝc thӡi kǤ ÿӗ ÿá cǊ, thӡi ÿҥi

ÿҫu tiên và chiӃm khoҧng thӡi gian dài nhҩt trong xã hӝi loài ngѭӡi. Khӣi ÿiӇm cӫa

thӡi ÿҥi này ÿѭӧc kӇ tӯ khi con ngѭӡi biӃt chӃ tҥo ra công cө lao ÿӝng ÿҫu tiên.

Bӝ sѭu tұp hiӋn vұt phát hiӋn ӣ Xuân Lӝc và các vùng phө cұn hҫu hӃt là

nhӳng công cө lao ÿӝng cӫa ngѭӡi cә, nҵm rҧi rác trên lӟp dung nham bӅ mһt ÿӏa

tҫng văn hoá. Ĉó là nhӳng rìu tay, mǊi nhӑn, hòn ném, nҥo, mҧnh tѭӟc... ÿѭӧc làm tӯ

ÿá ba- zan - mӝt chҩt liӋu khá phong phú ӣ Ĉӗng Nai do kiӃn tҥo ÿӏa chҩt. Bҵng

nhӳng công cө này, ngѭӡi cә Ĉӗng Nai ÿã ÿһt dҩu ҩn cӫa mình trong lӏch sӱ phát

triӇn chung cӫa nhân loҥi.

Ngѭӡi cә Ĉӗng Nai ÿã duy trì sӵ tӗn tҥi cӫa mình hàng chөc vҥn năm và mӣ

ÿҫu cho tiӃn trình chinh phөc môi trѭӡng sӕng, hoàn thiӋn dҫn cӝng ÿӗng ngѭӡi nhӡ

vào mӝt quá trình tích lǊy nhұn thӭc lâu dài(3). Vѭӧt qua bao khó khăn, các lӟp cѭ

dân cә Ĉӗng Nai ngày càng phát triӇn.

Tӯ thӵc tӃ săn bҳn hái lѭӧm vӟi nhӳng công cө thô sѫ, ngѭӡi cә Ĉӗng Nai ÿã

biӃt làm nên nhӳng công cө lao ÿӝng có tính năng hiӋu quҧ hѫn trong phѭѫng thӭc

sӕng. Hӑ biӃt ÿӃn viӋc làm ÿӗ gӕm, chăn nuôi và trӗng trӑt. Phát minh ra trӗng trӑt là

mӝt yӃu tӕ quan trӑng cӫa ngѭӡi cә. Tӯ phѭѫng thӭc tѭӟc ÿoҥt tӵ nhiên ÿӇ sinh sӕng,

ngѭӡi cә chuyӇn sang sҧn xuҩt, thích ӭng và biӃn ÿәi thiên nhiên ÿӇ duy trì sӵ tӗn tҥi

và không ngӯng tӯng bѭӟc nâng cao ÿӡi sӕng.

Bӝ sѭu tұp hiӋn vұt ÿa dҥng ÿѭӧc phát hiӋn nhѭ: cuӕc ÿá, dao ÿá rìu mài

nhҹn... và các loҥi hình ÿӗ gӕm ӣ các di chӍ Cҫu Sҳt Bình Ĉa, Gò Me... cho thҩy

ngѭӡi cә Ĉӗng Nai phát triӇn nông nghiӋp sӟm. Ĉây là giai ÿoҥn ÿӍnh cao cӫa cѭ dân

3 Di chӍ An Lӝc có niên ÿҥi thӡi kǤ Áp-bѫ-vin / 70-60 vҥn năm cách ngày nay; Hàng Gòn, Núi Ĉҩt thuӝc thӡi kǤ

chuyӇn tiӃp tӯ Áp-bѫ-vin ÿӃn A-sѫn / 60-30 vҥn năm cách ngày nay; Gia T6an thuӝc trung kǤ A-sѫn; Dҫu Giây, Bình

Lӝc…thuӝc thӡi kǤ Asѫn phát triӇn; Phú Quý thuӝc thӡi kǤ Asѫn muӝn / 30-25 vҥn năm cách ngày nay.

3.7 Page 27

▲back to top

Ĉӗng Nai thӡi kǤ ÿá mӟi. Thӡi kǤ này là cѫ sӣ ÿӇ ngѭӡi cә Ĉӗng Nai bѭӟc vào thӡi

kǤ phát triӇn mӟi là thӡi kǤ kim khí.

Tӯ sau văn hóa ÿá mӟi, ӣ lѭu vӵc sông Ĉӗng Nai có sӵ bùng nә vӅ dân sӕ.

Ngѭӡi cә Ĉӗng Nai ÿã hình thành nhӳng cӝng ÿӝng làng cѭ trú và có sӵ phân công

lao ÿӝng. Hàng loҥt các di chӍ nhѭ Cái Vҥn, Bình Ĉa, Phѭӟc Tân, BӃn Ĉò, Gò Mít,

Ĉӗi Xoài, Rҥch Lá... cho thҩy cѭ dân cә Ĉӗng Nai ÿã ÿӏnh hình các ÿiӇm dân cѭ,

làng cѭ trú trong các loҥi hình nhѭ: làng ven ÿӗi, làng ven sông, làng ven biӇn, làng

ven ÿӗi ven sông. Mӝt sӕ di chӍ có tính chҩt nhѭ nhӳng công xѭӣng chuyên chӃ tҥo

công cө lao ÿӝng có lӁ ÿӇ ÿáp ӭng cho viӋc gia tăng dân sӕ và sӵ phân công lao ÿӝng.

Bên cҥnh phѭѫng thӭc kinh tӃ săn bҳn, hái lѭӧm, viӋc biӃt chăn nuôi, trӗng trӑt, làm

gӕm, ÿánh cá ÿã làm cho cӝng ÿӗng cѭ dân cә Ĉӗng Nai ÿѭӧc cҧi thiӋn, nâng cao vӅ

lѭѫng thӵc, thӵc phҭm - mӝt nhu cҫu thiӃt yӃu trong ÿӡi sӕng.

Khoҧng 2.500 năm cách ngày nay (khoҧng thӃ kӹ V trѭӟc Công nguyên), cѭ

dân cә Ĉӗng Nai bѭӟc vào mӝt truyӅn thӕng văn hoá kim khí phát triӇn. NӅn văn hóa

thӡi kǤ ÿӗ sҳt ӣ Ĉӗng Nai gҳn kӃt hai giai ÿoҥn phát triӇn ÿӗng thau và sҳt sӟm.

Trong văn hóa ÿá - ÿӗng ÿã manh nha văn hóa sҳt sӟm vӟi hàng loҥt di chӍ nhѭ Bình

Ĉa, Cái Vҥn, Suӕi Chӗn, Hàng Gòn, Long Gian, Phú Hòa..

Thӡi kǤ sҳt sӟm ӣ Ĉӗng Nai ÿѭӧc xem là giai ÿoҥn phát triӇn hào hùng cӫa cѭ

dân cә Ĉӗng Nai. Vӟi nhӳng công cө tӯ kim khí, ngѭӡi cә Ĉӗng Nai “mҥnh” lên

trong quá trình chinh phөc tӵ nhiên, khai phá, làm nông nghiӋp ngày càng mҥnh mӁ;

các làng dân cѭ nông nghiӋp ÿѭӧc khӣi dӵng nhiӅu nѫi. Vùng ÿҩt Ĉӗng Nai cә tӯ

mӝt thiên nhiên hoang sѭ, nguyên thӫy ÿã dҫn trӣ thành mӝt ÿӏa bàn kinh tӃ, dân cѭ

phát triӇn cӫa trung tâm nông nghiӋp Ĉӗng Nai - Ĉông Nam Bӝ thӡi tiӅn sӱ.

Sau cuӝc hành trình dài, cѭ dân cә Ĉӗng Nai ÿã tҥo dӵng mӝt nӅn văn minh

tiӅn sӱ rӵc rӥ. NӅn văn hóa Ĉӗng Nai phát triӇn, lan tӓa rӝng và bҳt ÿҫu có sӵ giao

thoa nhӳng yӃu tӕ mӟi vӅ văn hoá, tӝc ngѭӡi. Nhӳng bӝ sѭu tұp hiӋn vұt tҥi nhiӅu di

chӍ nhѭ: bình gӕm, ÿӗ trang sӭc (khuyên tai ba mҩu, hҥt thӫy tinh, vòng hҥt chuӛi,

mã não ...), mӝ chum... ÿã minh chӭng cho mӕi liên hӋ qua lҥi giӳa - các yӃu tӕ văn

hoá, kӻ thuұt - giӳa vùng Ĉӗng Nai và các vùng phө cұn. Chính sӵ quan hӋ rӝng mӣ

này ÿã tҥo ÿiӅu kiӋn cho cӝng ÿӗng cѭ dân cә Ĉӗng Nai không ngӯng phát triӇn,

3.8 Page 28

▲back to top

hoàn thiӋn trên mӝt vùng ÿӏa lý, văn hóa әn ÿӏnh. Ĉó là nhӳng yӃu tӕ thuұn lӧi cho

ngѭӡi cә Ĉӗng Nai bѭӟc vào nhӳng giai ÿoҥn phát triӇn cao hѫn trong tiӃn trình ÿi

lên cӫa xã hӝi loài ngѭӡi.

2. Nhӳng thành tӵu tiêu biӇu cӫa cѭ dân dân cә Ĉӗng Nai

Tӯ nhӳng bѭӟc ÿi dò dүm, nhӳng phѭѫng thӭc thích ӭng tӗn tҥi trên chһng

ÿѭӡng tӗn tҥi, phát triӇn, cѭ dân cә Ĉӗng Nai ÿã ÿҥt ÿӃn tҫm cao cӫa cuӝc sӕng thӡi

kǤ tiӅn sӱ. Hӑ ÿã ÿӇ lҥi nhӳng dҩu ҩn tuyӋt vӡi cӫa mình trong diӉn trình phát triӇn

trên vùng ÿҩt Ĉӗng Nai. Ĉó là kӃt quҧ cӫa mӝt quá trình lan ÿӝng khai phá không

ngӯng và ÿҫy tính sáng tҥo, khҷng ÿӏnh mӝt truyӅn thӕng văn hóa ÿӝc ÿáo mà nhӳng

sѭu tұp hiӋn vұt nhѭ ÿàn ÿá, qua ÿӗng kiӃn trúc ÿá là nhӳng minh chӭng ÿҫy tính

thuyӃt phөc.

2.1 Ĉàn ÿá Bình Ĉa

Bình Ĉa là mӝt di chӍ cѭ trú thuӝc loҥi hình làng ven ÿӗi, ven sông cӫa ngѭӡi

tiӅn sӱ trên vùng ÿҩt Biên Hòa - Ĉӗng Nai. Di chӍ Bình Ĉa nay thuӝc phѭӡng An

Bình, thành phӕ Biên Hòa.

Cuӝc khai quұt vào năm 1979 ÿã phát hiӋn tҥi di chӍ 42 thanh ÿoҥn ÿàn ÿá giӳa

tҫng văn hóa có ÿӝ sâu 0,65m trong trҥng thái ÿӏa tҫng nguyên vҽn. Năm 1992, cuӝc

khai quұt lҫn thӭ hai phát hiӋn thêm 3 thanh ÿoҥn ÿàn ÿá. ViӋc phát hiӋn ÿàn ÿá tҥi

Bình Ĉa là mӝt dҩu mӕc quan trӑng trong lӏch sӱ nghiên cӭu vӅ loҥi nhҥc cө ÿӝc ÿáo

trên lãnh thә ViӋt Nam. Ĉàn ÿá Bình Ĉa ÿѭӧc ÿӏnh vӏ niên ÿҥi 3000 - 2700 năm cách

ngày nay. KӃt quҧ này góp phҫn khҷng ÿӏnh vӅ niên ÿҥi cho sӵ xuҩt hiӋn cӫa các loҥi

ÿàn ÿá ÿѭӧc phát hiӋn tҥi nhiӅu ÿӏa ÿiӇm khác ӣ miӅn Nam ViӋt Nam trѭӟc ÿây nhѭ:

ÿàn ÿá Nout Liêng Krack, ÿàn ÿá Bù Ĉѫ, ÿàn ÿá Bù Ĉăng Xrê, ÿàn ÿá Khánh Sѫn...

Loҥi ÿàn ÿá hҷn có cӝi nguӗn tӯ lâu, ít ra qua sӵ gӧi mӣ cӫa ÿàn ÿá Bình Ĉa.

Ĉàn ÿá Bình Ĉa là mӝt sҧn phҭm văn hoá tiêu biӇu và ÿӝc ÿáo cӫa cѭ dân cә

trên vùng Ĉӗng Nai. Trong dáng vҿ mӝc mҥc thô sѫ cӫa ÿàn ÿá là kӃt tinh cao ÿӝ cӫa

mӝt truyӅn thӕng chӃ tác và cҧm nhұn văn hoá tuyӋt vӡi cӫa ngѭӡi cә. Ĉàn ÿá Bình

Ĉa là báu vұt, tӵ thân ÿàn ÿá “không ch̫ là chͱng tích cͯa s͹ t͛n t̩i m͡t hình thͱc

sinh ho̩t văn hóa mà chính b̫n thân nó là s̫n pẖm ÿ˱ͫc làm t̩i ch͟ trên ÿ̭t Ĉ͛ng

Nai c͝ kính. C͡ng thêm vào ÿó, vͣi tu͝i ÿ˱ͫc bi͇t ÿích xác là khá c͝ ho̿c là thu͡c

3.9 Page 29

▲back to top

lo̩i c͝ nh̭t, nên có th͋ coi ÿàn ÿá Bình Ĉa nh˱ m͡t thành t͹u cͯa m͡t phát minh kͿ

thu̵t - ngh͏ thu̵t ÿ͡c ÿáo cͯa lͣp ng˱ͥi x˱a. H͕ chính là nhͷng ng˱ͥi mͧ ÿ̯u cho

nhͷng sáng t̩o và phát tri͋n lo̩i nh̩c cͭ này. H͕ ÿã khͧi d͹ng nên dòng nh̩c ÿàn

ÿá trong ÿó có thiên nhiên Ĉ͛ng Nai, cu͡c s͙ng, xã h͡i Ĉ͛ng Nai x˱a, có th͋ coi nh˱

là ÿ̭t t͝, là b̯u sͷa ḿ ÿã s̫n sinh ra, ÿã nuôi d˱ͩng dòng nh̩c ̭y ngay tͳ bu͝i

ban ÿ̯u ch̵p chͷng (Theo Ĉàn ÿá Bình Ĉa, Nhà Xuҩt bҧn Ĉӗng Nai, 1983).

2.2 Qua ÿӗng Long Giao

Qua là mӝt loҥi vǊ khí, làm tӯ chҩt liӋu ÿӗng. Bӝ qua ÿӗng phát hiӋn ӣ Long

Giao ÿѭӧc xem là loҥi vǊ khí có tính năng sӱ dөng, ÿӗng thӡi cǊng có thӇ là loҥi vǊ

khí biӇu trѭng cho quyӅn uy, vӏ thӃ cӫa con ngѭӡi quan trӑng trong cӝng ÿӗng.

Ĉӏa bàn Long Giao nay thuӝc xã Long Giao, huyӋn Cҭm Mӻ. Bӝ sѭu tұp qua

ÿӗng ÿѭӧc phát hiӋn trên sѭӡn dӕc ngӑn núi lӱa cә. Nhóm qua ÿӗng Long Giao có

ÿһc ÿiӇm chung là kích thѭӟc và trӑng lѭӧng lӟn. Hai mһt ÿѭӧc trang trí hoa văn hình

hӑc tinh xҧo và cân xӭng nhau. Tӯng qua ÿӗng ÿѭӧc cҩu tҥo gӗm: lѭӥi, ÿӕc, chuôi và

hai cánh. Tӯng qua có thӇ lѭӧng khác nhau.

Ĉӏa ÿiӇm Long Giao là di tích ÿҫu tiên trong lӏch sӱ khҧo cә hӑc ViӋt Nam

phát hiӋn nhóm qua ÿӗng có sӕ lѭӧng lӟn nhҩt (thu ÿѭӧc 19/70 tiêu bҧn do nhân dân

ÿӏa phѭѫng tìm thҩy). Các nhà nghiên cӭu cho biӃt có mӕi quan hӋ giӳa qua ÿӗng

Long Giao vӟi các trung tâm văn hoá cә khác ӣ ViӋt Nam và Ĉông Nam Á lөc ÿӏa

nhѭ: Ĉông Sѫn (miӅn Bҳc), Dӕc Chùa (Bình Dѭѫng), Bàu Hòe (Bình Thuұn), ÿông

bҳc Thái Lan...

Sӵ phát hiӋn qua ÿӗng Long Gian cho thҩy ngѭӡi cә Ĉӗng Nai ÿã biӃt ÿӃn

luyӋn kim ӣ trình ÿӝ cao. Sӵ thӇ hiӋn tài tình các hoa văn trang trí trên các qua ÿӗng

cho thҩy nét tinh tӃ trong sáng tҥo thҭm mӻ, sӵ sáng tҥo cӫa nhӳng con ngѭӡi tài

năng. Ĉây chính là thành quҧ cӫa mӝt phӭc hӧp kӻ thuұt ÿӍnh cao cӫa ngѭӡi Ĉӗng

Nai. Niên ÿҥi cӫa qua ÿӗng Long Giao ÿѭӧc xác ÿӏnh vào nӱa sau thiên niên kӹ thӭ

nhҩt trѭӟc công nguyên, cách ÿây khoҧng 2.500 năm.

2.3 KiӃn trúc cӵ thҥch Hàng Gòn

Hàng Gòn là di chӍ thuӝc ÿӏa phұn xã Xuân Thanh, thӏ xã Long Khánh.

3.10 Page 30

▲back to top

KiӃn trúc cӵ thҥch Hàng Gòn là hҫm mӝ ÿѭӧc làm bӣi nhӳng tҩm ÿá hoa

cѭѫng và nhӳng trө ÿá dài, nһng 4,2m, ngang 2,7m, cao l,6m ÿѭӧc ghép bӣi 6 tҩm ÿá

hoa cѭѫng (granit) có sӵ gia công khá nhҹn ӣ mһt ngoài. Bӕn tҩm ÿá thҷng ÿӭng

dùng làm vách, hai tҩm ngang dùng làm ÿáy và nҳp ÿұy. Liên kӃt giӳa các tҩm ÿá hoa

cѭѫng nhӡ vào hӋ thӕng rãnh dӑc chҳc chҳn. Xung quanh mӝ có nhiӅu trө ÿá hoa

cѭѫng, sa thҥch. Có trө cao ÿӃn 7,5m, tiӃt diӋn mһt cҳt ngang chӳ nhұt 1,10m x 0,3m.

Thѭӡng các trө mӝt phҫn nhӓ và mӝt phҫn lӟn. Phҫn nhӓ ÿӇ cҳm chôn vào lòng ÿҩt

phҫn ÿҫu lӟn ÿѭӧc khoét lõm hình yên ngӵa.

Mӝ Hàng Gòn ÿѭӧc ÿánh giá là loҥi hình Dolmen (ÿá lӟn, cӵ thҥch) lӟn nhҩt

so vӟi các ngôi mӝ thӡi tiӅn sӱ khác phát hiӋn ӣ châu Á. Ĉây là di tích ÿӝc ÿáo cҧ vӅ

nghӋ thuұt lүn kӻ thuұt cӫa cӝng ÿӗng ngѭӡi cә tӯng cѭ trú, sinh sӕng trên vùng ÿҩt

này.

Niên ÿҥi mӝ Hàng Gòn cách ÿây khoҧng 2.000 năm. Vӟi thӡi ÿҥi ҩy chҳc chҳn

phҧi bҵng sӭc mҥnh ÿoàn kӃt và sӭc sáng tҥo lӟp cѭ dân cә mӟi vѭӧt bao khó khăn

ÿӇ thӵc hiӋn ÿѭӧc công trình này. Bӣi nguӗn chҩt liӋu và kích cӥ cӫa loҥi ÿá dùng

cho viӋc thӵc hiӋn công trình này hoàn toàn không có ӣ Ĉӗng Nai. ViӋc chuyӇn

nhӳng tҧng, trө ÿá lӟn ÿòi hӓi nhӳng kǤ công và cách thӭc nâng dӵng, ý tѭӣng công

trình phҧn ánh sӵ sáng tҥo vѭӧt bұc cӫa con ngѭӡi cә.

KiӃn trúc mӝ Hàng Gòn ÿѭӧc Trѭӡng ViӉn Ĉông Bác cә xӃp hҥng vào năm

1928 và ghi vào danh mөc các di tích lӏch sӱ Ĉông Dѭѫng “mӝ Ĉông Dѭѫng - mӝ

Dolmen Hàng Gòn, Xuân Lӝc, Biên Hòa”. Năm 1984, ViӋt Nam xӃp hҥng mӝ Hàng

Gòn vào danh mөc di tích quӕc gia và là mӝt trong 10 di tích quan trӑng ӣ Nam Bӝ .

Ai là chӫ nhân ÿích thӵc? Hình thӭc tín ngѭӥng liên quan ÿӃn công trình?

Phѭѫng thӭc ÿӇ tҥo dӵng kiӃn trúc? Mӕi quan hӋ vӟi nhӳng di vұt phát hiӋn trong

vùng và phө cұn (qua ÿӗng, trút ÿӗng) và các di chӍ ÿӗng thӡi nhѭ thӃ nào?... nhӳng

bí ҭn vӅ ngôi mӝ Hàng Gòn vүn còn ÿó nhѭ mӝt thách thӭc cho nghiên cӭu khoa hӑc.

Ths.Phan Ĉình DǊng (Bài vi͇t d͹a trên nhͷng ngu͛n t˱ li͏u kh̫o c͝ h͕c l˱u t̩i

B̫o tàng Ĉ͛ng Nai)

4 Pages 31-40

▲back to top

4.1 Page 31

▲back to top

Ĉ͛ g͙m ti͉n s˯ s͵ Ĉ͛ng Nai

qua k͇t qu̫ nghiên cͱu kh̫o c͝ h͕c

1. Ӣ Ĉӗng Nai, công tác nghiên cӭu khҧo cә hӑc ÿã góp phҫn quan trӑng trong viӋc

tìm hiӇu vӅ lӏch sӱ cӫa vùng ÿҩt này. Nhӳng di tích, di vұt khҧo cә hӑc ӣ Ĉӗng Nai

ÿѭӧc phát hiӋn, nghiên cӭu rҩt sӟm và trҧi qua nhiӅu giai ÿoҥn lӏch sӱ gҳn liӅn vӟi

công lao cӫa các nhà nghiên cӭu khoa hӑc trong và ngoài nѭӟc.

Hѫn mӝt thӃ kӹ vӟi hàng trăm cuӝc ÿiӅu tra, thám sát, khai quұt, khҧo cә hӑc

ÿã ÿѭa ra ánh sáng hàng trăm di chӍ vӟi hàng chөc vҥn hiӋn vұt: công cө sҧn xuҩt,

sinh hoҥt, ÿӗ trang sӭc, ÿӗ thӡ nhҥc cө rҩt ÿa dҥng, phong phú và nhӳng cҩu trúc ÿӏa

tҫng văn hóa ÿã cung cҩp mӝt nguӗn cӭ liӋu, thông tin quan trӑng vӅ niên ÿҥi, trình

ÿӝ văn minh, hình thái xã hӝi cӫa nhӳng lӟp cѭ dân cә Ĉӗng Nai.

Tӯ nhӳng phát hiӋn lҿ tҿ lúc ban ÿҫu vào nhӳng thұp niên cuӕi thӃ kӹ XIX cho

ÿӃn viӋc nghiên cӭu hӋ thӕng khoa hӑc các di tích, di vұt trên ÿӏa bàn Ĉӗng Nai hiӋn

nay, các nhà khoa hӑc ÿã ÿѭa ÿӃn nhӳng nhұn ÿӏnh vӅ mӝt nӅn văn hóa cә tӯng hình

thành ÿѭӧc ÿӏnh danh Phͱc h͏ văn hoá Ĉ͛ng Nai hay Văn hóa Ĉ͛ng Nai. Ĉӗng Nai

ÿѭӧc biӃt ÿӃn vӟi tѭ cách là mӝt trong nhӳng trung tâm cӫa buәi bình minh xã hӝi

loài ngѭӡi. Nѫi ÿây, tӯng chӭng kiӃn sӵ hình thành, phát triӇn cӫa cӝng ÿӗng ngѭӡi

cә thӡi tiӅn sѫ sӱ cho ÿӃn nhӳng thӃ kӹ sau công nguyên, trѭӟc khi cѭ dân ViӋt ÿӃn

khai khҭn vào thӃ kӹ XVI. Hàng loҥt các di tích, di vұt khҧo cә hӑc ÿã góp phҫn làm

sáng tӓ mӝt nӅn văn hoá cә xѭa tӯng tӗn tҥi và phát triӇn trên vùng ÿҩt này. Các di

tích khҧo cә gӗm các loҥi hình: cѭ trú, công xѭӣng, mӝ táng, ÿӅn tháp... cӫa cѭ dân

cә trҧi ÿӅu trên các ÿӏa hình ÿһc trѭng cӫa Ĉӗng Nai tӯ vùng núi ÿӗi tiӃp giáp cao

nguyên ÿӃn vùng ÿҩt ÿӭt gãy phun trào ÿҩt ÿӓ ba - zan và cҧ vùng phù sa cә các bӗn

trǊng, vùng ngұp nѭӟc cұn sông, biӇn.

Bên cҥnh nhӳng chӫng loҥi hiӋn vұt ÿa dҥng tӯ nhiӅu chҩt liӋu khác nhau nhѭ

ÿӗ ÿá, ÿӗ gӛ thì ÿӗ gӕm ÿѭӧc phát hiӋn chiӃm sӕ lѭӧng khá nhiӅu trong các di chӍ

khҧo cә hӑc ÿѭӧc phát hiӋn ӣ Ĉӗng Nai. ĈiӅu này cho thҩy, các cѭ dân cә vùng

Ĉӗng Nai trong tiӃn trình phát triӇn cӫa mình ÿã biӃt chӃ tác và sӱ dөng ÿӗ gӕm. Dӵa

4.2 Page 32

▲back to top

trên nhӳng kӃt quҧ nghiên cӭu khҧo cә hӑc, chúng tôi mong ÿѭӧc giӟi thiӋu mӝt sӕ

nhӳng di chӍ khҧo cә ÿã tӯng ÿѭӧc phát hiӋn nhӳng hiӋn vұt gӕm tiêu biӇu ÿӇ ngѭӡi

ÿӑc có cái nhìn khái quát vӅ ÿӗ gӕm cә trên vùng ÿҩt Ĉӗng Nai.

2. Mӝt sӕ di chӍ khҧo cә hӑc tiêu biӇu

2.1 Di chӍ Bình Ĉa, thuӝc phѭӡng An Bình, thành phӕ Biên Hòa. Năm 1979,

di chӍ ÿѭӧc khai quұt lҫn thӭ nhҩt. Rҩt nhiӅu hiӋn vұt bҵng ÿá, gӕm ÿѭӧc phát hiӋn,

trong ÿó có hàng chөc ngàn mҧnh gӕm. Riêng trong hӕ khai quұt sӕ 1 các nhà nghiên

cӭu thu nhһt 38.000 mҧnh gӕm. Gӕm ÿѭӧc làm bҵng bàn xoay và nһn bҵng tay, có ÿӝ

nung cao, áo gӕm ÿѭӧc miӃt láng. Có 4 loҥi gӕm (phân loҥi theo màu sҳc và chҩt

liӋu): gӕm ÿӓ và ÿӓ nhҥt, gӕm xám, gӕm ÿen và gӕm thô . Sӕ lѭӧng gӕm ÿѭӧc trang

trí hoa văn chiӃm tӍ lӋ cao. Hoa văn ÿѭӧc tҥo bҵng cách dұp (hình nan chiӃu), chҧi,

vҥch và miӃt láng. Ĉӗ án thѭӡng thҩy là các ÿѭӡng thҷng song song, lѭӧn hình sóng,

nӱa ÿѭӡng tròn quay (phía trong có nhӳng hình nӱa ÿѭӡng tròn nhӓ hѫn, ÿӗng tâm

quay cùng mӝt hѭӟng), hình răng sói và hình chӳ nhұt.

Mһc dù, không có ÿӗ gӕm nào còn nguyên vҽn hình dáng nhѭng cǊng có thӇ

nhұn dҥng ÿѭӧc mӝt sӕ loҥi hình nhѭ kiӇu bát bӗng có chân ÿӃ cao hình ӕng hoһc

choãi ra, nhiӅu kiӇu nӗi, vò có ÿáy tròn, gáy lõm và ÿáy bҵng.

Năm 1992, ÿӧt khai quұt lҫn thӭ hai thu thұp ÿѭӧc 105 ÿӗ ÿҩt nung và 9.389

mҧnh gӕm vӥ thuӝc các loҥi hình ÿӗ ÿӵng khác nhau. Trong ÿó, ÿӗ gӕm còn nhұn

ÿѭӧc dҥng nhѭ: bình (sӕ lѭӧng 1, dҥng con tiӋn, ÿѭӧc chӃ tҥo bҵng bàn xoay, xѭѫng

màu nâu, vӓ phӫ màu nâu gҥch); hǊ (sӕ lѭӧng 2, bӏ vӥ, chҩt liӋu bҵng ÿҩt sét pha cát

thô, ÿӝ nung cao, xѭѫng cӭng, áo phӫ màu nâu sành, miӋng loe vành); ÿƭa (sӕ lѭӧng

4, chҩt liӋu sét pha nhiӅu bã thӵc vұt, vӓ nhuyӉn thӇ nghiӅn nát và cát thô, ÿӝ nung

cao, xѭѫng gӕm dày); gӕm hình trө (còn gӑi là “gӕm sӯng bò”, sӕ lѭӧng 5, chҩt liӋu

sét pha cát mӏn, ÿӝ nung cao, xѭѫng rҩt cӭng, ÿҫu trө thon tròn và nhӑn); bi gӕm (sӕ

lѭӧng 49, ÿѭӡng kính trung bình cӫa bi tӯ 1,8 - 2,6 cm); gӕm tròn (sӕ lѭӧng 11 mҧnh,

trên thân có trang trí hoa văn thӯng và chҧi mӏn); nӗi nҩu ÿӗng (sӕ lѭӧng 3, dҥng tròn

và bóp lҥi kiӇu chuôi muӛng, thành gӕm dày, ÿѭӡng kính rӝng trung bình tӯ 11 - 14

cái, cao 5 - 8 cm). Nhӳng mҧnh gӕm vӥ có 9.547 mҧnh, trong ÿó có 3.215 mҧnh phҫn

4.3 Page 33

▲back to top

miӋng, 63 mҧnh nҳp ÿұy 411 mҧnh ÿáy ÿӃ, và 3.858 mҧnh thân. Trong sӕ các mҧnh

thân có 343 tiêu bҧn có gӡ, 4.438 tiêu bҧn trѫn và 1.077 tiêu bҧn có hoa văn.

Gӕm Bình Ĉa ÿѭӧc chӃ tҥo bҵng tay (chiӃm tӍ lӋ thҩp) và bàn xoay ӣ trình ÿӝ

khá tiӃn bӝ . Chҩt liӋu gӕm tӯ ÿҩt sét ÿѭӧc lӑc kӻ, pha cát hun, bӝt vӓ nhuyӉn thӇ bã

thӵc vұt và mӝt ít bӝt ÿá trҳng, xám. Phҫn lӟn hiӋn vұt gӕm Bình Ĉa có ÿӝ nung cao,

xѭѫng có màu ÿen nhҥt, xám, nâu và cӭng chҳc. Áo gӕm có hai loҥi: Loҥi phӫ màu

bӅ mһt có màu nhѭ: nâu, nâu ÿӓ, xám vàng, xám nhҥt, vàng nhҥt, trҳng ÿөc, ÿen ám

khói và ÿa màu; loҥi bôi màu trang trí trѭӟc khi nung vӟi trình ÿӝ kӻ thuұt cao có các

màu chӫ ÿҥo là ÿӓ tѭѫi, ÿen, nâu. Nhӳng tiêu bҧn hiӋn vұt gӕm Bình Ĉa các loҥi cho

thҩy cѭ dân cә ÿã sӱ dөng nhӳng thao tác kӻ thuұt nhѭ nһn vuӕt, miӃt láng bҵng tay,

bàn dұp - hòn kê, dҧi cuӝn, gҳn kӃt chân ÿӃ hay gӡ nәi ÿӇ tҥo hình tuǤ theo chӭc năng

cӫa ÿӗ dùng. Hoҥ tiӃt trang trí trên gӕm Bình Ĉa khá ÿa dҥng nhѭ. văn chҧi, văn

thӯng, văn khҳc văn in, răng cѭa, khuông nhҥc, ÿѭӡng cung, sóng nѭӟc, hình tam

giác, hình bҫu dөc, ÿѭӡng cҳt chéo...

2.2 Di chӍ Cҫu Sҳt (xã Bình Lӝc, thӏ xã Long Khánh): Di chӍ ÿѭӧc khai quұt

tháng 12/ 1976. Niên ÿҥi ÿoán ÿӏnh 5.000 - 4.000 năm cách ngày nay. Di chӍ là loҥi

hình cѭ trú cӫa cѭ dân nông nghiӋp sӟm và là xѭӣng chӃ tác ÿӗ ÿá và ÿӗ gӕm. Ĉӗ

gӕm thu thұp ÿѭӧc hҫu hӃt bӏ vӥ, không phөc nguyên ÿѭӧc. Sӕ lѭӧng gӗm 15.786

tiêu bҧn, trong ÿó có 2.041 mҧnh miӋng, 206 mҧnh ÿáy, ÿӃ, 13.539 mҧnh thân. Sӕ

tiêu bҧn gӕm có hoa văn là 2.176 mҧnh (tӍ lӋ 16%), 11,363 mҧnh trѫn (tӍ lӋ 84%).

Gӕm ÿѭӧc chӃ tác bҵng tay và bҵng bàn xoay, hoa văn trang trí bҵng bàn dұp, lăn

thӯng và khҳc vҥch lӟp áo gӕm mӏn, có màu sҳc khác vӟi xѭѫng gӕm. Có các loҥi

gӕm: gӕm trҳng, ÿӓ mӏn; gӕm ÿen thô; gӕm ÿӓ thô và gӕm ÿen mӏn. Mӝt sӕ loҥi hình

nhѭ: chұu và nӗi (có kích thѭӟc lӟn, miӋng loe, ÿáy tròn), bát (miӋng loe, ÿӃ ghép,

thҩp), “ÿұu” - còn gӑi là bát chân cao, trên dҥng hình ÿƭa, chân ÿӃ choãi cao; gӕm

tròn (mӝt sӕ mҧnh gӕm ÿѭӧc mài tròn, ÿѭӧc dùi lӛ ӣ giӳa).

2.3 Di chӍ Gò Me (phѭӡng Thӕng Nhҩt, thành phӕ Biên Hòa). Niên ÿҥi ÿoán

ÿӏnh khoҧng 3.000 - 2.500 năm cách ngày nay. HiӋn vұt gӕm thu ÿѭӧc hàng trăm

mҧnh trong bӅ mһt và các ÿӏa tҫng văn hóa. Có ba loҥi gӕm: gӕm trҳng (chiӃm sӕ sӕ

lѭӧng ít), gӕm ÿen và gӕm ÿӓ. Hoa văn ÿѭӧc tҥo bҵng kӻ thuұt chҧi, dұp và in thӯng.

4.4 Page 34

▲back to top

Mӝt sӕ loҥi hình thu thұp ÿѭӧc nhѭ dӑi xe sӧi, bi gӕm, chén rót ÿӗng (miӋng phҷng,

thành dày, ÿáy tròn), dҥng bát mâm có chân ÿӃ cao, choãi rӝng.

2.4. Di chӍ Suӕi Linh, thuӝc ÿӏa phұn phân trѭӡng 3, Lâm trѭӡng HiӃu Liêm

(huyӋn Vƭnh Cӱu) Năm 1985, di chӍ Suӕi Linh ÿѭӧc khai quұt. HiӋn vұt gӕm thu thұp

ÿѭӧc gӗm 39 chiӃc bàn xoa, 1 mҧnh gӕm tròn, 1 thӓi gӕm hình trө; ngoài ra còn có

15.780 mҧnh gӕm vӥ cӫa ÿӗ ÿӵng và 397 mҧnh vӥ tӯ các bàn xoa. Gӕm Suӕi Linh

thuӝc loҥi gӕm thô, pha nhiӅu cát, bã thӵc vұt và vӓ nhuyӉn thӇ nghiӅn vөn. Áo gӕm

có màu nâu ÿӓ, nâu sүm, xѭѫng gӕm có màu nâu nhҥt hoһc cùng màu vӟi áo gӕm.

Loҥi gӕm có xѭѫng ÿen không nhiӅu; gӕm mӏn có màu xám nâu hay xám vàng chiӃm

tӍ lӋ khoҧng 15% tәng sӕ gӕm thu nhһt ÿѭӧc. Nhӳng mҧnh gӕm vӥ cho thҩy các các

loҥi ÿӗ ÿӵng dҥng nӗi, vò có miӋng loe, hông và ÿáy tròn khá phә biӃn trong cѭ dân

cә tӯng cѭ trú tҥi ÿây. Mӝt sӕ ít ÿӗ gӕm có miӋng khum, phía dѭӟi có ÿӃ. Khoҧng

14% mҧnh gӕm trong tәng sӕ thu nhһt có hoa văn, chӫ yӃu là văn chҧi (tӍ lӋ khoҧng

90%), sӕ còn lҥi là các loҥi văn miӃt, in, khҳc vҥch và ÿҳp nәi. Di chӍ Suӕi Linh là ÿӏa

ÿiӇm ÿҫu tiên thu nhһt ÿѭӧc sӕ lѭӧng bàn xoa gӕm khá cao. Các nhà nghiên cӭu cho

rҵng có thӇ di chӍ là công xѭӣng sҧn xuҩt ÿӗ gӕm nói chung hay bàn xoa gӕm nói

riêng cӫa cѭ dân cә ÿӇ trao ÿәi vӟi các khu vӵc khác. Niên ÿҥi di chӍ ÿѭӧc ѭӟc ÿӏnh

khoҧng 4.500 năm - 2.500 năm cách ngày nay.

2.5. Di chӍ Suӕi Chӗn, thuӝc ÿӏa phұn xã Bình Lӝc, thӏ xã Long Khánh. Tҥi di

chӍ, ÿӗ gӕm thu nhһt qua các ÿӧt ÿào thám sát và khai quұt khá phong phú. Ĉӗ gӕm

có dӑi xe sӧi bi gӕm, núm gӕm và nhiӅu mҧnh vӥ; ÿһc biӋt có các nӗi gӕm (chum)

dùng ÿӇ chôn ngѭӡi chӃt. Nӗi gӕm dùng làm quan tài này có chiӅu cao 50 chӍ, ÿѭӡng

kính thân 60 cm, ÿѭӡng kính miӋng 45 - 50 cm, miӋng loe, ÿáy lӗi tròn, có văn chҧi

trên thân nӗi. Ĉӗ gӕm di chӍ Suӕi Chӗn có nhiӅu loҥi thô, mӏn và xӕp. Hҫu hӃt, chúng

ÿѭӧc làm bҵng ÿҩt sét pha cát, có bàn xoay, ÿӝ nung khá cao. Gӕm có các loҥi màu

xám, ÿӓ gҥch, xanh xám, hӗng nhҥt. Loҥi hình nӗi gӕm có miӋng loe, vành miӋng

thҩp. Hoa văn trang trí là văn chҧi, văn khҳc vҥch hình tam giác cân có vҥch ÿѭӡng

song song, loҥi hoa văn này phә biӃn ӣ di chӍ Cái Vҥn (Nhѫn Trҥch). Niên ÿҥi ѭӟc

ÿӏnh khoҧng nӱa sau Thiên niên kӹ I trѭӟc Công nguyên.

4.5 Page 35

▲back to top

Cөm di chӍ Hàng Gòn là tên gӑi chung cho nhiӅu ÿӏa ÿiӇm mà các nhà

nghiên cӭu ÿһt tên theo sӕ thӭ tӵ tӯ 1 ÿӃn 10 - nay thuӝc ÿӏa phұn thӏ xã Long Khánh

và huyӋn Cҭm Mӻ. Trên khu vӵc rӝng lӟn cӫa Nông trѭӡng Hàng Gòn, các nhà

nghiên cӭu phát hiӋn rҩt nhiӅu hiӋn vұt khҧo cә thuӝc các thӡi ÿҥi trong thӡi kǤ tiӅn

sӱ. Tҥi ÿӏa ÿiӇm Hàng Gòn l(còn có tên Núi Gӕm - ÿӗi ÿҩt ÿӓ ba - zan giӳa Suӕi Râm

và Suӕi Sâu), nhӳng mҧnh gӕm phát hiӋn chӫ yӃu là các dҥng nӗi, bát, tô, ÿƭa (mӝt sӕ

bát, tô có ÿӃ và có dҩu khoan thӫng ӣ ÿáy hoһc gҫn miӋng). Loҥi xѭѫng gӕm ÿen làm

bҵng ÿҩt sét trӝn vӟi bã thӵc vұt và loҥi xѭѫng gӕm trҳng có trӝn cát thҥch anh, phen

phát, sҥn sҳt, Các loҥi gӕm ÿӅu hun, áo gӕm có màu nâu, ÿӓ, ÿӝ nung cao. Ĉӏa ÿiӇm

Hàng Gòn 3 (cách trung tâm Nông trѭӡng Hàng Gòn khoҧng 1 km vӅ phía ÿông) thu

thұp ÿѭӧc nhӳng mҧnh thân gӕm mӓng tӯ các loҥi nӗi, vò và 1 bi gӕm. Xѭѫng gӕm

màu ÿen, áo màu nâu vàng, hӗng và nâu ÿӓ, ÿӝ nung kém. Mӝt sӕ mҧnh dҥng miӋng

cӕc, bát chân cao ÿáy bҵng và nҳp ÿұy có núm. Hoҥ tiӃt trang trí là nhӳng ÿѭӡng

song song, chéo nhau ÿѭӧc in hoһc dұp. Ĉӏa ÿiӇm Hàng Gòn 4 (phía bҳc chân núi

Cҭm Tiêm) có nhӳng tiêu bҧn gӕm mӓng, có xѭѫng ÿen, xám, ÿӓ, vàng và ÿѭӧc làm

tӯ sét pha thҥch anh, phen phát. Hoa văn răng lѭӧc hoһc ÿan. Ĉӏa ÿiӇm Hàng Gòn 5

(cách chân núi Cҭm Tiêm 3,5 khi vӅ phía bҳc) phát hiӋn nhiӅu mҧnh gӕm vӟi các

màu ÿa dҥng. Gӕm màu vàng ÿӓ, xѭѫng xám pha nhiӅu cát, hҥt phen phát chӫ yӃu tӯ

các ÿӗ dùng nhѭ nӗi, vò có mҧnh miӋng có ÿѭӡng gӡ ÿӇ ÿұy nҳp. Gӕm màu ÿen pha

thҥch anh, ÿӝ nung cao; chӫ yӃu là các ÿӗ ÿӵng kích thѭӟc nhӓ, trang trí văn thӯng,

văn ÿan và dҩu in vҧi. Gӕm có xѭѫng màu xám pha cát mӏn, dáng nӗi nhӓ hay lӑ có

miӋng xiên, ÿӝ nung cao. Hҫu hӃt ÿѭӧc chӃ tác bҵng bàn xoay. Niên ÿҥi khoҧng

3.000 năm cách ngày nay.

2.6. Di chӍ Cái Lăng, thuӝc ÿӏa phұn xã Long Thӑ, huyӋn Nhѫn Trҥch. Di chӍ

ÿѭӧc khai quұt năm 2000. Niên ÿҥi khoҧng 2.900 - 2.700 năm cách ngày nay. Ĉӗ

gӕm thu thұp ÿѭӧc trong ÿӧt khai quұt chiӃm sӕ lѭӧng lӟn gӗm: nhӳng ÿӗ gӕm còn

nguyên dáng có 1 dӑi xe chӍ, 7 bi gӕm, 10 mҧnh cà ràng, 1 bát, 1 ÿƭa, 1 bàn dұp, 11

chân ÿӃ, 1 nҳp ÿұy; mҧnh gӕm có 172.383 tiêu bҧn. Có hai nhóm gӕm: gӕm thô và

gӕm mӏn. Gӕm thô có ÿӝ nung thҩp, thành phҫn phôi gӕm có trӝn nhiӅu cát, sҥn và

mӝt sӕ ít chҩt phө gia nhѭ tro mùn, bã thӵc vұt và cҧ nhuyӉn thӇ ÿã ÿѭӧc nghiӅn vөn.

4.6 Page 36

▲back to top

Lӟp áo gӕm mӓng, có màu nâu, vàng nhҥt hoһc màu ÿӓ. Kӻ thuұt chӃ tҥo bҵng bàn

xoay kӃt hӧp vӟi nҳn sӱa bҵng tay, dөng cө bҵng tre, gӛ. Nhóm gӕm mӏn có chҩt liӋu

ÿҩt sét mӏn, chҩt phө gia nhѭ cát cǊng ÿѭӧc lӵa chӑn kӻ. Lӟp áo gӕm thѭӡng có màu

nâu, có khҧ năng ÿѭӧc tҥo tӯ lӟp phӫ quét hay tráng lӟp bӝt mӏn, sau ÿó ÿѭӧc xoa và

miӃt nhҹn. Ĉӝ nung cao và ÿѭӧc tinh luyӋn nên chҳc cӭng. Hҫu hӃt, nhӳng mҧnh

gӕm vӥ Cái Lăng là nhӳng vұt dөng cӫa con ngѭӡi cә nhѭ ÿƭa, bát, vò có ÿáy tròn,

ÿáy bҵng và có chân ÿӃ.

Gӕm có hoa văn thu thұp tҥi Cái Lăng ít nhѭng ÿa dҥng vӅ loҥi hình. Các loҥi

hoa văn ÿѭӧc thӇ hiӋn nhѭ. ÿѭӡng vҥch ngҳn, ÿѭӡng viӅn và nhӳng ÿѭӡng viӅn

ngang song song, các ÿѭӡng sóng kӃt hӧp vӟi ÿѭӡng vҥch, hoa tiӃt các hình tam giác,

hình sao, hình chӳ V ÿѭӡng chéo, ÿѭӡng vҥch lõm, mҧnh nhӑn, hình hҥt ÿұu ҩn lõm,

miӃt vҥch ô lѭӟi hay ÿѭӡng cong... ÿӇ trang trí. Phҫn lӟn, hoa văn ÿѭӧc khҳc vҥch

trên nӅn văn chҧi.

2.7. Di chӍ Cái Vҥn, thuӝc xã Long Thӑ huyӋn Nhѫn Trҥch. Di chӍ ÿѭӧc ÿào

thám sát năm 1977 và khai quұt lҫn thӭ nhҩt vào năm 1978. Ĉӗ gӕm thu thұp ÿѭӧc

trên 1.000 mҧnh. Hҫu hӃt, ÿӗ gӕm ÿѭӧc làm tӯ ÿҩt sét pha cát, hҥt thҥch anh và bã

thӵc vұt. Có hai nhóm gӕm: loҥi gӕm mӏn có xѭѫng màu xám ÿen và xám hӗng, lӟp

áo mӏn màu xám ÿen và xám vàng; loҥi gӕm xӕp có khoҧng 20%, xѭѫng gӕm màu

ÿen, nhiӅu bã thӵc vұt, thѭӡng dày và thô. Ĉa sӕ các mҧnh miӋng gӕm thuӝc loҥi loe

vӟi nhiӅu kiӇu dáng. Chân ÿӃ có 3 loҥi: ÿӃ thҩp ÿӃ hình chóp (loe xiên), và ÿӃ hình

trө cao có phҫn dѭӟi hѫi choãi. Khoҧng 30% mҧnh gӕm có hoa văn, ÿѭӧc tҥo bҵng

cách chҧi, dұp thӯng, khҳc vҥch và chҩm dҧi. Văn khҳc vҥch có nhӳng ÿӗ án khác

nhau nhѭ hình tam giác nӕi nhau, hình sóng... Phҫn lӟn các mҧnh gӕm bӏ vӥ tӯ nhӳng

loҥi ÿӗ dùng ÿӇ ÿӵng cӫa cѭ dân cә, ngoài ra còn có mӝt sӕ mҧnh chân kiӅng giӕng

sӯng bò và bi gӕm.

Năm 1996, di chӍ Cái Vҥn ÿѭӧc khai quұt lҫn thӭ hai. Ĉӗ gӕm thu thұp ÿѭӧc

trên 17.000 mҧnh, gӗm các loҥi: ÿәi xe chӍ (sӕ lѭӧng l), bi gӕm (sӕ lѭӧng 70, ÿѭӡng

kích trung bình tӯ 1,2 – 2 cm, mӝt bi gӕm lӟn có ÿѭӡng kính 5,3 cm), núm và bàn

xoa gӕm (sӕ lѭӧng 32, núm ÿѭӧc vuӕt nhӑn vӟi mһt cҳt ngang hình tròn, bàn xoa có

chuôi cҫm gҫn thҷng hoһc cong, mһt phҷng hoһc hѫi lѭӧn cong), mҧnh cà ràng (sӕ

4.7 Page 37

▲back to top

lѭӧng 736), gӕm tròn (sӕ lѭӧng 22, ÿѭӧc ghè hoһc mài tròn, ÿѭӡng kính trung bình tӯ

3 5,5 cm); mҧnh gӕm vӥ (sӕ lѭӧng trên 15.000). Chҩt liӋu gӕm làm tӯ ÿҩt sét phù sa

sông pha nhiӅu cát, bã thӵc vұt và bӝt vӓ nhuyӉn thӇ. Có hai nhóm gӕm: gӕm cӭng

và gӕm xӕp, trong ÿó, gӕm cӭng chiӃm tӍ lӋ cao. Hoa văn gӕm khá phong phú nhѭ:

văn chҧi (văn chҧi thô và mӏn) thѭӡng dùng que có rãnh tҥo thành; văn thӯng thѭӡng

kӃt hӧp vӟi văn chҧi; văn khҳc vҥch và in ҩn thѭӡng ÿѭӧc tҥo vӟi các kӻ thuұt chҧi,

dұp, miӃt. Nhӳng mô típ hoa văn nhѭ hình mǊi giáo (răng sói), ÿѭӡng sóng nѭӟc,

ÿѭӡng vҥch chìm song song ÿѭӧc thӇ hiӋn trên ÿӗ gӕm Cái Vҥn. Mӝt sӕ lѭӧng lӟn

tiêu bҧn gӕm ÿѭӧc ban phӫ nhiӅu màu có tính chҩt trang trí, thӇ hiӋn trên nhiӅu vӏ trí

cӫa ÿӗ ÿӵng. Niên ÿҥi di chӍ Cái Vҥn ÿѭӧc xác ÿӏnh 3.360 + 80 năm cách ngày nay.

2.8. Di ChӍ Bình Xuân, thuӝc xã Xuân Phú, huyӋn Xuân Lӝc, cách núi Chӭa

Chan khoҧng 3 km vӅ phía tây bҳc. NhiӅu hiӋn vұt cӫa cѭ dân thӡi tiӅn sӱ ÿѭӧc phát

hiӋn, trong ÿó có nhiӅu mҧnh gӕm vӥ. Gӕm Bình Xuân có chҩt liӋu tӕt, pha nhiӅu cát

và bã thӵc vұt; trong ÿó có nhiӅu mҧnh có lүn nhӳng hҥt thҥch anh màu trҳng, ÿӝ

nung cao, ÿӝ cӭng chҳc. Xѭѫng gӕm có màu ÿen hoһc xám nâu; mһt ngoài bӏ bào

mòn khá nhiӅu, gӗm ba loҥi cѫ bҧn: ÿӓ nhҥt, vàng và xám nâu. Mӝt sӕ mҧnh gӕm còn

in dҩu văn chҧi mӏn. Ĉӗ gӕm chӫ yӃu là tӯ các loҥi miӋng loe khum, mép nhӑn; phҫn

cә thѭӡng ÿѭӧc chӃ tác kiӇu có gò nәi cao làm cho thành miӋng lõm cong hình lòng

máng. Mӝt sӕ ít mҧnh thuӝc các dҥng miӋng gӕm loe phҷng hay ѭӥn cong; mӝt sӕ

miӋng có mép ÿáy vo tròn - loҥi hình này thѭӡng xuҩt hiӋn phә biӃn trong các di chӍ

khác ӣ Ĉӗng Nai. Niên ÿҥi ÿoán ÿӏnh khoҧng nӱa ÿҫu thiên niên kӹ thӭ II trѭӟc Công

nguyên.

2.9. Di chӍ Ĉӗi Mít, thuӝc ҩp Bình Lӝc xã Xuân Bình, thӏ xã Long Khánh

(cách di chӍ Suӕi Chӗn khoҧng 3 km vӅ hѭӟng nam và di chӍ Cҫu Sҳt 2 km vӅ hѭӟng

ÿông). Ĉӗ gӕm phát hiӋn tҥi Ĉӗi Mít là nhӳng mҧnh gӕm vӥ vөn, có chҩt liӋu tѭѫng

ÿӗng vӟi gӕm tҥi di chӍ Bình Xuân. Trong mӝt sӕ xѭѫng gӕm thѭӡng có lүn nhiӅu

mҧnh thҥch anh, sҥn sӓi. Loҥi gӕm ÿӓ nhҥt chiӃm tӍ lӋ nhiӅu hѫn so vӟi gӕm vàng

xám nâu. Các mҧnh gӕm dҥng miӋng chӫ yӃu có hình loe ÿѫn giҧn, mép miӋng dày,

ÿѭӧc vua thành gӡ phía ngoài và mӓng dҫn xuӕng phía cә. Mӝt sӕ ít miӋng gӕm dáng

4.8 Page 38

▲back to top

ÿӭng thҷng, cә thҳt thành ngҩn; mӝt sӕ mҧnh miӋng gӕm mép ve tròn và loe khum

dáng hình lòng máng. Niên ÿҥi tѭѫng ÿӗng di chӍ Bình Xuân.

2.10. Di chӍ Rҥch Lá, thuӝc ҩp Quӟi Thành, xã Phѭӟc An, huyӋn Nhѫn Trҥch

ÿѭӧc khai quұt năm 2002. Bên cҥnh hiӋn vұt ÿá gӛ, ÿӗ gӕm thu thұp gӗm các loҥi: bi

gӕm (sӕ lѭӧng 8), mҧnh cà ràng (sӕ lѭӧng li và 508 mҧnh gӕm vӥ. Các mҧnh gӕm vӥ

gӗm nhiӅu loҥi, trong ÿó, gӕm miӋng (sӕ lѭӧng 135 tiêu bҧn, miӋng loe, mép vê tròn

hoһc có gӡ mái, dáng miӋng ÿӭng); chân ÿӃ (sӕ lѭӧng 51 tiêu bҧn, gӗm loҥi chân cao

và chân thҩp, ÿáy bҵng); mҧnh thân (sӕ lѭӧng 322, kích thӭc nhӓ do bӏ phân rã). Phҫn

lӟn là gӕm thô, chҩt liӋu sét pha nhiӅu cát, mӝt sӕ mҧnh pha bã thӵc vұt. Áo gӕm

màu nâu và xám nhҥt. Ĉӝ nung cao và xѭѫng gӕm cӭng. Hoa văn trên các mҧnh gӕm

chiӃm tӍ lӋ thҩp, văn chӫ yӃu là văn thӯng, khҳc vҥch, chҩm dҧi vӟi hoҥ tiӃt các

ÿѭӡng song song, gҩp khúc chӳ chi, ÿѭӡng cong lѭӧn sóng, hình tam giác. Niên ÿҥi

ÿoán ÿinh di chӍ Rҥch Lá vào khoҧng 3.200 năm cách ngày nay.

2.11. Di chӍ Phѭӟc Tân nҵm trên ngӑn ÿӗi thҩp, có ÿӝ cao khoҧng 25 m ӣ hӳu

ngҥn sông Lá Buông thuӝc ÿӏa phұn xã Phѭӟc Tân, huyӋn Long Thành. Bên cҥnh

hàng ngàn hiӋn vұt ÿá có 615 hiӋn vұt gӕm ÿѭӧc phát hiӋn trên diӋn tích 2 héc ta. Ĉӗ

gӕm ӣ Phѭӟc Tân có mӝt sӕ loҥi nhѭ gӕm ÿӓ thuҫn, ÿӓ nâu, ÿen và gӕm xám vàng.

Xѭѫng gӕm có màu ÿen, trӝn lүn sҥn latêrít, thҥch anh, phen phát hoһc cát mӏn. Hoa

văn trang trí phҫn lӟn là văn in hoһc nhӳng ÿѭӡng song song và cҳt chéo nhau, hình

tam giác hay răng sói (rҩt hiӃm) và nhӳng ÿѭӡng chҩm dҧi; loҥi văn thӯng có nhѭng

chiӃm tӍ lӋ thҩp. Nhӳng mҧnh gӕm vӥ ӣ di chӍ là tӯ các loҥi nӗi ÿáy tròn, bát bӗng

(loҥi nhӓ còn ÿѭӧc gӑi là cӕc có ÿӃ loe), bát tô...và hai bi gӕm. Niên ÿҥi cӫa di chӍ

Phѭӟc Tân ÿѭӧc nhà nghiên cӭu H.Fontaine ÿoán ÿӏnh vào khoҧng 3.500 - 3.000

năm cách ngày nay (thӡi ÿҥi ÿӗng thau).

2.12. Di chӍ Hѭng Thӏnh thuӝc ÿӏa phұn xã Hѭng Lӝc huyӋn Thӕng Nhҩt. Ĉӗ

gӕm phát hiӋn qua các cuӝc thám sát gӗm có hai loҥi khác nhau vӅ chҩt liӋu. Loҥi

bҵng sét mӏn, xѭѫng mӓng, ÿӅu, nhҹn, màu nâu ÿӓ, nâu hӗng, miӋng loe (khum hoһc

xiên), chân ÿӃ thҩp dҥng hình trө, hoa văn ÿѭӧc in dұp văn thӯng mӏn. Loҥi bҵng sét

mӏn pha nhiӅu hҥt ÿá nhӓ màu trҳng xám, áo gӕm màu nâu nhҥt, nâu ÿӓ miӋng loe

khum hình lòng máng, loe khum và xiên, ÿӃ thҩp hѫi choãi cao, dáng tròn. Niên ÿҥi

4.9 Page 39

▲back to top

Hѭng Thӏnh ÿѭӧc ÿoán ÿӏnh thuӝc thӡi kǤ kim khí, vào khoҧng 3.500 – 4.000 năm

cách ngày nay.

2.13. Di chӍ Suӕi Ĉá (còn gӑi là Hàng Gòn 9), thuӝc ÿӏa phұn Nông trѭӡng

Hàng Gòn, cách thӏ trҩn Xuân Lӝc 10 km vӅ hѭӟng tây nam. Ĉây là khu mӝ chum,

nҵm trên vùng ÿҩt ÿӓ ba - zan cҥnh suӕi Gia Liêu. Di chӍ do nhà nghiên cӭu E.Saurin

phát hiӋn vào nhӳng năm 60 cӫa thӃ kӹ XX. Tҥi ÿây có trên 60 chum gӕm, chiӅu cao

tӯ 20 ÿӃn 150 cm. Chum gӕm ÿѭӧc phân thành 3 loҥi: loҥi có hông gҫn ÿáy, vành

mép rӝng, miӋng loe; loҥi chum hình quҧ trӭng ÿѭӧc tҥo do kӻ thuұt dҧi cuӝn, có hӑa

tiӃt ÿѭӡng song song trên nӅn văn chҧi hình răng lѭӧc; loҥi chum có ÿáy trǊng, miӋng

loe, không có hoa văn. Ngoài ra còn có các hiӋn vұt gӕm khác nhѭ: bình (nhiӅu ÿáy

bҵng, ÿáy trǊng, miӋng hҽp và rӝng, mép mӓng), nӗi (miӋng loe, vành mép thҩp, có

hoa văn), cӕc (miӋng tròn, ÿáy phҷng), ÿƭa, chân ÿèn, nҳp ÿұy, dӑi xe sӧi (hình chóp

cөt), khoanh gӕm (dҥng hình ӕng). Niên ÿҥi 2.300 + 150 năm cách ngày nay.

2.14. Di chӍ Phӫ Hòa cách thӏ trҩn Xuân Lӝc 3 km vӅ phía nam, ven Quӕc lӝ I.

Trong thұp niên 70, thӃ kӹ XX, nhà nghiên cӭu H. Fontaine phát hiӋn 46 mӝ chum

bҵng gӕm. Chum cao có chiӅu cao 75 cm, ÿѭӡng kính thân 40 - 80 cm, ÿáy hѫi cong.

Chҩt liӋu làm chum tӯ sét pha cát hҥt lүn khoáng vұt. Áo gӕm ÿѭӧc miӃt láng màu ÿӓ

hӗng, mӝt sӕ trang trí hình xoҳn ӕc tҥo thành dҧi các chӳ S nghiêng nӕi tiӃp hoһc

cách ÿӅu nhau. Ngoài 46 chum, hiӋn vұt gӕm còn có: nӗi (sӕ lѭӧng 7, ÿáy tròn, hoa

văn trang trí hình răng sói), bình cә thҳt (dáng tròn và hình quҧ trӭng), ÿƭa (sӕ lѭӧng

38, kích cӥ khác nhau, ÿáy bҵng và uӕn cong), bát mâm bӗng (vӥ phҫn trên, hình trө

giӳa và ÿӃ nón), bi gӕm (sӕ lѭӧng 2, hình cҫu và hình ÿƭa), ӕng chӍ và mӝt sӕ mҧnh

chân ÿèn. Hoa văn gӕm Phú Hoà ÿѭӧc tҥo bҵng cách in dҩu vҧi, chҩm dҧi, miӃt láng

hoһc nhӳng ÿѭӡng khҳc vҥch sâu (phҫn ÿáy, bөng, cә); các hoҥ tiӃt là ÿѭӡng băng

song song, ÿѭӡng cong và nét gҥch nhӓ, hình răng sói, ÿѭӡng xiên, ÿѭӡng lѭӧn sóng,

hình chӳ S. Niên ÿҥi trong khoҧng 2.500 năm cách ngày nay.

2.15. Di chӍ Dҫu Giây, thuӝc ÿӏa phұn huyӋn Thӕng Nhҩt do E. Saurin phát

hiӋn năm 1965. Bên cҥnh sӕ hiӋn vұt ÿá thu ÿѭӧc còn có 2 chum gӕm không nҳp và

mӝt sӕ gӕm vӥ. Dҥng gӕm tӯ các nӗi có miӋng loe ÿáy cong, bình cә loe có vai, ÿƭa

ÿáy phҷng hѫi lõm, lӑ nhӓ, chum bөng nӣ. Chҩt liӋu gӕm tӯ sét pha cát, than, bӝt tro,

4.10 Page 40

▲back to top

bã thӵc vұt và mӝt sӕ khoáng vұt. Gӕm ÿѭӧc nung ӣ nhiӋt ÿӝ cao, tҥo dáng và trang

trí bҵng văn thӯng, khҳc vҥch vӟi các hoҥ tiӃt vòng tròn, ÿѭӡng sóng nѭӟc, khuông

nhҥc, răng sói, xoҳn ӕc.

3. Tәng quan vӅ ÿӗ gӕm qua kӃt quҧ khҧo cә hӑc

3.1. Lo̩i hình

Trong nhӳng di chӍ khҧo cә hӑc ÿѭӧc thám sát, khai quұt, hiӋn vұt gӕm ÿѭӧc

phát hiӋn chiӃm sӕ lѭӧng rҩt lӟn. Trong ÿó, các tiêu bҧn gӕm còn nguyên dҥng chiӃm

tӍ lӋ thҩp, sӕ mҧnh gӕm vӥ chiӃm tӍ lӋ cao. Qua nghiên cӭu, các nhà khoa hӑc ÿã ÿӏnh

dҥng ÿѭӧc nhiӅu loҥi hình. Hҫu hӃt, các hiӋn vұt gӕm là tӯ nhӳng ÿӗ dùng phөc vө

cho cuӝc sӕng cӫa cѭ dân thӡi tiӅn sӱ.

Các lo̩i bình, hǊ, vò: Loҥi bình, hǊ còn nguyên dҥng tìm thҩy ÿѭӧc trong

các di chӍ khҧo cә rҩt hiӃm. Tҥi di chӍ Bình Ĉa, mӝt chiӃc bình phát hiӋn trên bӅ mһt

di tích còn khá nguyên vҽn vӟi dáng hình con tiӋn (cao 22cm), ÿѭӧc chӃ tác bҵng bàn

xoay, ÿӝ nung cao. NhiӅu mҧnh vӥ gӕm tҥi các di chӍ ÿѭӧc ÿӏnh dҥng là tӯ các ÿӗ

ÿӵng nhѭ bình, hǊ, vò chiӃm sӕ lѭӧng khá nhiӅu. Các loҥi bình, hǊ có nhiӅu kích cӥ

ÿѭӧc làm tӯ sét pha bӝt nhuyӉn thӇ, bã thӵc vұt, cát và mӝt sӕ phө gia khác vӟi tӍ lӋ

vӯa phҧi. Bình, hǊ, vò thѭӡng có thân hình cҫu dҽt hay quҧ trӭng, ÿáy tròn, ÿáy bҵng,

ÿáy lõm; thân bình phình ӣ giӳa, ÿôi khi có gӡ ngҩn, miӋng loe. Riêng phҫn tҥo dáng

miӋng rҩt ÿa dҥng, nhѭ: miӋng khum, miӋng loe, miӋng loe xiên, loe choãi vӟi các gӡ

ÿӫ kiӇu. Phҫn chân ÿӃ ÿѭӧc tҥo dáng ÿӃ bҵng, ÿӃ choãi cao hoһc thҩp.

N͛i: Các mҧnh gӕm vӥ tӯ các loҥi nӗi tìm thҩy nhiӅu trong các tӯ chӍ khҧo

cә ÿѭӧc thám sát, khai quұt. Phҫn lӟn chúng có kích cӥ vӯa và nhӓ. Nӗi có hai loҥi:

loҥi miӋng loe, mép tròn hoһc vuông, cә thҳt, bөng nӣ và thu hҽp dҫn vӅ phía ÿáy,

hoһc gãy khúc tҥo thành phҫn hông; loҥi miӋng loe hѫi khum, cә thҷng ÿӭng, thân

tròn ÿӅu hoһc gãy khúc tҥo thành phҫn vai, ÿáy tròn, xѭѫng không dày. Nӗi dùng

trong viӋc ÿun nҩu phөc vө nhu cҫu ăn uӕng và dùng ÿӇ nҩu ÿӗng (di chӍ Gò Me: 1,

Bình Ĉa: 3).

Chum: Hҫu hӃt nhӳng chum gӕm (hay vò lӟn) ÿѭӧc tìm thҩy trong các di chӍ

mӝ táng thuӝc thӡi ÿҥi kim khí nhѭ Dҫu Giây, Hàng Gòn 9 (Suӕi Ĉá), Suӕi Chӗn...

Các tiêu bҧn chum thѭӡng có dáng hình cҫu dҽt hay quҧ trӭng, thân bөng nӣ, cә thҳt

5 Pages 41-50

▲back to top

5.1 Page 41

▲back to top

hҽp, miӋng rӝng, ÿáy hѫi lӗi tròn và gҫn phҷng. Chum có nhiӅu kích cӥ, chiӅu cao

khoҧng 40 - 60 cm, rӝng ngang thân 40 - 50 cm. Màu sҳc các loҥi chum khá ÿa dҥng,

xѭѫng có màu nâu, ÿen, lӟp áo màu ÿӓ, hӗng. Chҩt liӋu tӯ sét pha cát thô thuӝc loҥi

nham thҥch thҥch anh, phen phát. Chum thѭӡng ÿѭӧc cѭ dân cә dùng ÿӇ chôn ngѭӡi

chӃt và ÿӗ ÿӵng sinh hoҥt.

Bát: Các mҧnh gӕm vӥ trong nhiӅu di chӍ có mӝt sӕ ÿѭӧc ÿӏnh dҥng tӯ các

loҥi bát. Loҥi bát nhӓ tìm thҩy ӣ di chӍ Cҫu Sҳt, Phѭӟc Tân. Chúng có màu ÿӓ ÿen;

chҩt liӋu gӕm mӏn, miӋng loe, ÿӃ ghép thҩp. Loҥi bát bӗng (còn gӑi là “ÿұu” - bát

chân cao) có ӣ mӝt sӕ di chӍ nhѭ Cҫu Sҳt, Bình Ĉa, Phѭӟc Tân, Gò Me... Chҩt liӋu tӯ

loҥi sét mӏn, màu trҳng hoһc ÿӓ. Phҫn trên có dҥng hình ÿƭa, loe rӝng, miӋng hѫi

khum, ÿáy hѫi lӗi; phҫn trө tròn cao nӕi vӟi ÿӃ có hình chóp hѫi choãi cong. Mӝt sӕ

tiêu bҧn có văn ÿҳp dҧi hay khҳc vҥch. Mӝt sӕ bát bӗng tìm thҩy trong di chӍ thӡi ÿҥi

kim khí có hai cһp lӛ thӫng gҫn mép miӋng; chiӅu cao tӯ 8 - 11 cái, ÿѭӡng kính

miӋng 15 - 22 cm, có loҥi nhӓ vӟi kích cӥ cao 6 - 8 chӍ, rӝng miӋng 10 - 13 cm .

Ĉƭa: Mӝt sӕ ÿƭa nhұn dҥng qua các gӕm vӥ tìm thҩy tҥi các di chӍ nhѭ Cái

Lăng (sӕ lѭӧng l), Bình Ĉa (sӕ lѭӧng 4), Phú Hoà... Chúng không còn nguyên vҽn

nhѭng phөc dӵng ÿѭӧc tӯ các mҧnh vӥ. ChiӃc ÿƭa ӣ di chӍ Cái Lăng có miӋng rӝng,

ÿáy nông, miӋng loe xiên, mép miӋng có trang trí hoa văn dày hѫn phҫn thân, giӳa

miӋng và thân có ÿѭӡng gҩp khúc. Nhӳng chiӃc ÿƭa tìm thҩy ӣ di chӍ Bình Ĉa có hai

loҥi: ÿáy nông và ÿáy sâu. Mӝt chiӃc ÿáy sâu có miӋng tҥo thành vành bҿ gҫn nhѭ

nҵm ngang, xѭѫng dày, ÿáy cong ÿӅu, giӳa thân và ÿáy có sóng nәi tҥo thành ngҩn,

bӅ mһt ÿƭa có phӫ lӟp áo mӓng màu nâu. Ba chiӃc ÿáy nông ÿӗng dҥng, ÿáy gҫn

bҵng, miӋng ÿѭӧc vuӕt tròn và gҫn nhӑn, ÿӃ trѫn. Hҫu hӃt các ÿƭa ÿѭӧc làm tӯ chҩt

liӋu sét pha nhiӅu bã thӵc vұt, bӝt vӓ nhuyӉn thӇ và cát thô ÿӝ nung cao.

Mӝt sӕ ÿƭa là ÿӗ tuǤ táng, ÿѭӧc chôn trong các mӝ chum. Sӕ ÿƭa nguyên vҽn

tìm thҩy khá nhiӅu, ÿѭӧc xem là sҧn phҭm ÿһc trѭng cӫa di tích mӝ chum ӣ Ĉӗng

Nai. Riêng tҥi di chӍ Phú Hòa, theo thӕng kê cӫa H.Fontaine có 36 ÿƭa, chia làm ba

loҥi: loҥi nhӓ có miӋng gҫn thҷng ÿӭng hoһc hѫi loe, gҫn ÿáy có ÿѭӡng gӡ nәi, ÿáy

hѫi lӗi, miӋng rӝng; loҥi vӯa có vành miӋng rӝng, gҫn mép thѭӡng có cһp lӛ tròn dӕi

xӭng nhau; loҥi lӟn có thành miӋng gҫn thҷng ÿӭng ÿáy hѫi lӗi hoһc phҷng.

5.2 Page 42

▲back to top

Bi: Hҫu hӃt các bi gӕm có dҥng hình cҫu, ÿѭӧc làm tӯ sét mӏn, ÿӝ nung vӯa,

thѭӡng có màu ÿӓ nhҥt hay nâu. Ĉһc biӋt, tҥi di chӍ Cái Vҥn có mӝt bi gӕm vӟi

ÿѭӡng kính ÿӃn 5,3 cm ÿѭӧc xem là lӟn nhҩt trong sӕ nhӳng tiêu bҧn bi ÿѭӧc phát

hiӋn ӣ vùng Ĉông Nam Bӝ. Bi gӕm ÿѭӧc phát hiӋn tҥi mӝt sӕ di chӍ nhѭ: Bình Ĉa (sӕ

lѭӧng 50), Cái Vҥn (sӕ lѭӧng 78), Rҥch Lá (sӕ lѭӧng 8), Cái Lăng (sӕ lѭӧng 7), Gò

Me (sӕ lѭӧng 3), Phѭӟc Tân (sӕ lѭӧng 2), Phú Hòa (sӕ lѭӧng 2)... Các bi gӕm này

còn ÿѭӧc xem là ÿҥn mà các nhà nghiên cӭu cho rҵng cѭ dân cә dùng trong viӋc săn

thú nhӓ.

D͕i xe ch͑: Sӕ lѭӧng tiêu bҧn loҥi hình dӑi xe chӍ ÿѭӧc phát hiӋn trong các di

chӍ kháo cә ӣ Ĉӗng Nai rҩt hiӃm. Theo các tài liӋu công bӕ trѭӟc ÿây, mӝt sӕ dӑi xe

chӍ ÿѭӧc phát hiӋn tҥi: Gò Me (sӕ lѭӧng l), Cái Vҥn (sӕ lѭӧng l), Suӕi Chӗn (sӕ

lѭӧng 2), Hàng Gòn 9 (sӕ lѭӧng 2), Cái Lăng (sӕ lѭӧng 1). Hҫu hӃt các ÿәi xe chӍ có

màu hӗng nhҥt xen lүn vӟi màu xám ÿen, hình nón cөt có lӛ nhӓ xuyên qua chính

giӳa, mһt cҳt ngang thân hình thang dҽt, không có hoa văn. Chҩt liӋu làm tӯ ÿҩt nung

pha nhiӅu cát. Các ÿәi xe chӍ là dөng cө cho thҩy cѭ dân cә Ĉӗng Nai ÿã biӃt ÿӃn

nghӅ xe sӧi, dӋt vҧi.

Bàn xoa g͙m: Ĉây là dөng cө ÿѭӧc sӱ dөng trong viӋc tҥo dáng cho các sҧn

phҭm là ÿӗ ÿӵng bҵng gӕm. Bàn xoa gӕm ÿѭӧc phát hiӋn khá nhiӅu tҥi các di chӍ nhѭ

Bình Ĉa, Cái Vҥn (sӕ lѭӧng 32), Suӕi Linh (sӕ lѭӧng 39, 60 chuôi cҫm và trên 300

mҧnh vӥ), Cái Lăng, Suӕi Chӗn... Bàn xoa gӕm có dáng hình chiӃc nҩm, gӗm có

chuôi và bàn xoa. Phҫn chuôi là hình trө dҥng núm ÿѭӧc vuӕt nhӑn hoһc hѫi loe (mӝt

sӕ tiêu bҧn có lӛ thӫng chính giӳa), phҫn bàn xoa hình cҫu, mһt tѭѫng ÿӕi trѫn nhҹn,

hѫi cong lӗi rìa mép có gӡ hoһc vê tròn. Bàn xoa có nhiӅu kích cӥ khác nhau. Công

dөng cӫa bàn xoa làm khi tҥo dáng sҧn phҭm làm cho bӅ - mһt trong ÿӅu, phҷng,

nhҹn và phôi gӕm ÿѭӧc nén cӭng. Bàn xoa thѭӡng ÿѭӧc làm bҵng sét pha nhiӅu cát

hҥt lӟn, bӝt vӓ nhuyӉn thӇ, bã thӵc vұt sӓi sҥn và lүn vҭy mӏch. Chúng ÿѭӧc làm bҵng

tay, ÿӝ nung cao, xѭѫng cӭng chҳc.

M̫nh g͙m tròn: Trong sӕ hàng nghìn mҧnh gӕm vӥ ÿѭӧc phát hiӋn tҥi nhiӅu

di chӍ khҧo cә trên ÿҩt Ĉӗng Nai, trong ÿó có nhӳng mҧnh gӕm tròn vӟi mӝt tӹ lӋ

nhӓ. Hҫu hӃt các mҧnh gӕm này tӯ nhӳng mҧnh gӕm vӥ cӫa ÿӗ ÿӵng ÿѭӧc ÿem mài,

5.3 Page 43

▲back to top

ghè tҥo dáng hình tròn vӟi nhiӅu kích cӥ khác nhau. Trên bӅ mһt nhӳng mҧnh gӕm

tròn vүn còn giӳ nguyên nhӳng áo gӕm và hoa văn trang in. Có mҧnh ÿѭӧc khoan

thӫng lӛ chính giӳa. Các di chӍ phát hiӋn mҧnh gӕm tròn gӗm: Suӕi Linh (sӕ lѭӧng l),

Bình Ĉa (sӕ lѭӧng 11), Cҫu Sҳt (sӕ lѭӧng 16), Cái Vҥn (sӕ lѭӧng 39)... Cho ÿӃn nay,

chѭa xác ÿӏnh công dөng cӫa loҥi di vұt này. Có thӇ, các mҧnh gӕm tròn ÿѭӧc dùng

ÿӇ trang trí và các mҧnh có khoan lӛ ÿӇ trang sӭc nhѭ ÿeo vào ngѭӡi hay vұt.

Cà ràng: Ĉây là mӝt dҥng bӃp cӫa cѭ dân cә. Mӛi “cà ràng” có ba chân gҳn

vӟi mӝt bàn ÿӃ. Bàn ÿӃ thѭӡng có hình tròn, ÿáy hѫi lӗi, xung quanh có bӡ che vӯa.

Các chân “cà ràng” ÿѭӧc tҥo dáng trө tròn, thân hѫi cong hoһc dҽt, ÿҫu gҳn ÿӃ tròn

bҵng, ÿҫu trên hѫi vuӕt nhӑn giӕng cái sӯng bò (cho nên chúng còn có tên gӑi là gӕm

sӯng bò). Các chân “cà rang” gҳn lên chân ÿӃ theo kiӇu kiӅng ba mà vӏ trí cách ÿӅu

thân hѫi ѭӥn ra, phía ÿҫu chum vào vӯa phҧi ÿӇ nâng vұt ÿun nҩu mà chӫ yӃu là các

loҥi nӗi. Loҥi di vұt “cà rang” ÿѭӧc tìm thҩy ӣ mӝt sӕ di chӍ nhѭ: Rҥch Lá (sӕ lѭӧng

1), Phѭӟc Tân (sӕ lѭӧng 1), Suӕi Chӗn (sӕ lѭӧng 10), Cái Lăng (sӕ lѭӧng 10), Bình

Ĉa (sӕ lѭӧng 12), Cái Vҥn (762)... Các chân “cà ràng” có nhiӅu kích cӥ khác nhau, có

lӁ tѭѫng thích vӟi các bàn ÿӃ mà cѭ dân cә chӫ ÿích tҥo dáng. Chҩt liӋu làm tӯ sét

pha nhiӅu bã thӵc vұt, xѭѫng màu xám, ÿen hoһc xám ÿen. “cà ràng” ÿѭӧc xem là

mӝt loҥi vұt dөng ÿӝc ÿáo cӫa cѭ dân cә văn sông nѭӟc.

3.2. Chҩt liӋu và kӻ thuұt chӃ tác

Trong các loҥi sҧn phҭm gӕm ÿѭӧc tҥo nên qua các thӡi ÿҥi phát triӇn cӫa con

ngѭӡi, mӑi vùng lãnh thә, thành phҫn nguyên liӋu chính yӃu vүn là ÿҩt sét. Hҫu hӃt,

các loҥi sҧn phҭm gӕm cӫa cѭ dân cә Ĉӗng Nai ÿѭӧc chӃ tác tӯ chҩt liӋu ÿҩt sét sҹn

có trên ÿӏa bàn. Phө thuӝc vào ÿӏa bàn cѭ trú cӫa cѭ dân cә mà hӑ khai thác nguӗn

nguyên liӋu tҥi chӛ ÿӇ làm nên sҧn phҭm gӕm dùng trong sinh hoҥt. Vӟi ÿһc ÿiӇm

này, chúng ta có thӇ nhұn thҩy hiӋn vұt gӕm phát hiӋn tҥi các di chӍ cùng trên ÿӏa bàn

cѭ trú có nhӳng nét tѭѫng ÿӗng vӅ sӱ dөng chҩt liӋu sét các chҩt phө gia có trong

tӯng sҧn phҭm gӕm các loҥi. Các ÿӏa bàn cѭ trú khác nhau thì chҩt liӋu sét dùng làm

gӕm phө thuӝc vào yӃu tӕ thành phҫn hoá hӑc sét tҥi chӛ. CǊng chính tӯ yӃu tӕ này

và phө thuӝc vào kӻ thuұt chӃ tác, chӫ ÿích làm sҧn phҭm mà tӍ lӋ các loҥi gӕm trong

tӯng di chӍ có sӵ khác biӋt. Mһc dҫu, có nhӳng di chӍ ÿѭӧc xem là loҥi hình di chӍ

5.4 Page 44

▲back to top

xѭӣng - nѫi chӃ tác ÿӗ ÿá, ÿӗ gӕm, thì sӵ trao ÿәi giӳa các ÿӏa bàn rӝng chѭa ÿáng

kӇ, chӍ phөc vө cho cӝng ÿӗng, nhu cҫu cӫa mӝt ÿӏa bàn vӟi quy mô vӯa phҧi. Vì quá

trình trao ÿәi giao lѭu còn phө thuӝc nhiӅu vào ÿһc ÿiӇm ÿӏa lý cӫa môi trѭӡng và

ÿiӅu kiӋn phát triӇn kinh tӃ mӛi cӝng ÿӗng cѭ dân cә. Chúng ta có thӇ hình dung vӅ

chҩt liӋu ÿӇ chӃ tác nên sҧn phҭm gӕm cә ӣ Ĉӗng Nai chӫ yӃu gӗm các thành phҫn

sau: ÿҩt sét là thành phҫn chính; các chҩt phө gia thѭӡng thҩy là: bã thӵc vұt, bӝt vo

nhuyӉn thӇ, bӝt tro, cát, sӓi sҥn và các khoáng vұt tӵ nhiên. Riêng vӅ nguӗn nguyên

liӋu chính là ÿҩt sét thì phө thuӝc vào nѫi chúng ÿѭӧc khai thác.

Ĉӗ gӕm di chӍ Cҫu Sҳt (xã Bình Lӝc, thӏ xã Long Khánh) ÿѭӧc nhìn nhұn nhѭ

là ÿӗ gӕm cә nhҩt ӣ Ĉӗng Nai và cҧ vùng Nam Bӝ. Nguӗn nguyên liӋu ÿӇ làm nên

các sҧn phҭm gӕm Cҫu Sҳt thuӝc nhiӅu loҥi, chӫ yӃu tӯ ÿҩt sét núi và phù sa sông

(yӃu tӕ vi lѭӧng kӁm là 0,01%, phӕi pho 0,1%), có loҥi sét cao lanh vӟi thành phҫn

chính là thҥch anh, phen phát, mӝt sӕ khoáng vұt nhѭ caolinit hiӋn diӋn trong sҧn

phҭm khi chӃ tác nhѭng bӏ huӹ trong quá trình nung; chҩt phө gia gӗm có cát bã thӵc

vұt, hҥt ÿá. Các di chӍ trên ÿӏa bàn vùng ÿӗi núi, ÿҩt ÿӓ ba - zan nhѭ Cҫu Sҳt, Núi

Gӕm, Hàng Gòn, Dҫu Giây, Phú Hòa... thì nguӗn nguyên liӋu chính là sét núi (chiӃm

tӍ lӋ 70 %), chҩt phө gia là sa thҥch khá ÿa dҥng. Ĉӗ gӕm di chӍ Bình Ĉa làm tӯ ÿҩt

sét lӑc kӻ, có pha thêm cát mӏn, vӓ nhuyӉn thӇ ÿѭӧc nghiӅn nát, mӝt tӍ lӋ nhӓ bӝt ÿá

màu trҳng và bã thӵc vұt. Tҥi di chӍ Suӕi Linh, Suӕi Chӗn, Cái Vҥn, Cái Lăng, Rҥch

Lá, Phѭӟc Tân... hҫu hӃt ÿӗ gӕm cǊng có nhӳng nét tѭѫng ÿӗng vӅ chҩt liӋu vӟi gӕm

Bình Ĉa, ÿһc biӋt có thêm chҩt phө gia nhѭ tro bùn; có thӇ chҩt này có sҹn trong sét

phù sa sông (khu vӵc hҥ lѭu sông Ĉӗng Nai) hay ÿѭӧc cѭ dân thêm vào trong thӃ tác.

Căn cӭ vào kӃt quҧ nghiên cӭu thành phҫn hoá hӑc, phѭѫng pháp quang phә

vӅ chҩt liӋu gӕm cә ӣ Ĉӗng Nai, mӝt sӕ nhà khoa hӑc cho biӃt nhӳng khoáng vұt phө

gia trong gӕm cә Ĉӗng Nai có thӇ khai thác tӯ nhiӅu ÿӗi cát phù sa ven các sông,

suӕi bҳt nguӗn tӯ hѭӟng ÿông bҳc cӫa ÿӏa hình chҧy qua nhӳng vùng có hoһc không

phӫ ba - zan ÿӃn Xuân Lӝc - Long Khánh. Phө gia bҳt nguӗn tӯ nhiӅu nguӗn khoáng

vұt nhѭ: khoáng gӕc ba - zan (gӗm olivine, fero-magésien, spinelle liménite); khoáng

gӕc granit (gӗm hornbleinde, zircon, mica, rulite, micro - granit, rhyolite/ quartz,

corrodes); ÿá biӃn chҩt (staurtile); ÿá trҫm tích (grès, latérite-écomicte ferrogineux,

5.5 Page 45

▲back to top

felsat...). Phө thuӝc vào nguyên liӋu và tӍ lӋ pha chӃ các chҩt phө gia và trình ÿӝ kӻ

thuұt chӃ tác mà tҥo nên ÿӝ bӅn cӫa mӝt sҧn phҭm gӕm.

Gӕm cә Ĉӗng Nai trong các di chӍ khҧo cә hӑc ÿѭӧc chӃ tác bҵng kӻ thuұt bàn

xoay chiӃm vai trò chӫ ÿҥo và phӕi hӧp vӟi các thao tác kӻ thuұt bҵng tay trong nhiӅu

công ÿoҥn. Nhӳng loҥi hình hiӋn vұt gӕm chӃ tác thuҫn bҵng tay chiӃm tӍ lӋ nhӓ. Dҩu

vӃt cӫa kӻ thuұt chӃ tác bҵng bàn xoay thӇ hiӋn rõ nét tӯ vӃt mӡ hay ÿѭӡng chӍ viӅn

ngang phҫn ÿáy, miӋng trên nhiӅu tiêu bҧn hiӋn vұt gӕm ÿѭӧc phát hiӋn. Ngoҥi trӯ

các thao tác trong khâu chӑn nguyên liӋu, phө gia thì các kӻ thuұt thao tác bҵng tay

nhѭ dҧi cuӝn (tҥo phôi), nһn vuӕt (dáng mép miӋng, tҥo gӡ xoa bӅ mһt, miӃt láng...),

kӻ thuұt hòn dұp - bàn kê, kӻ thuұt gҳn kӃt chân ÿӃ, chҧi, khҳc, tô màu... trong chӃ tác

sҧn phҭm gӕm thӇ hiӋn ӣ công ÿoҥn tҥo hình, tu chӍnh bӅ mһt, trang trí hoa văn.

Trên góc ÿӝ chính tӯ chҩt liӋu và kӻ thuұt chӃ tác, các nhà nghiên cӭu ÿã phân

ra làm các loҥi gӕm chính trong các di chӍ khҧo cә hӑc là gӕm mӏn, gӕm thô và gӕm

xӕp. ĈiӅu này phө thuӝc vào khâu chӑn nguyên liӋu chính, tӍ lӋ chҩt phө gia và ÿӝ

nung. Loҥi gӕm mӏn ÿѭӧc chӃ tác vӟi khâu nguyên liӋu ÿѭӧc tuyӇn chӑn kӻ vӟi chҩt

liӋu sét mӏn, chҩt phө gia chӫ yӃu là cát hay hoһc mӝt sӕ chҩt khác cǊng ÿѭӧc sàng

lӑc kӻ (hҥt mӏn, nhӓ), ÿӝ nung cao nên có ÿӝ cӭng chҳc ÿҧm bҧo. Loҥi gӕm thô thì

chҩt liӋu không tuyӇn chӑn kӻ (kích cӥ hҥt lӟn) và ÿӝ nung thҩp; loҥi gӕm xӕp thì tӍ

lӋ chҩt phө gia nhѭ bã thӵc vұt, tro mùn… chiӃm tӍ lӋ khá lӟn, ÿӝ nung thҩp nên

chúng dӉ bӏ thҩm nѭӟc, không có ÿӝ bӅn.

3.3. Hoa văn

Hoa văn trang trí trên sҧn phҭm gӕm cǊng là mӝt tiêu chí ÿӇ phân loҥi gӕm:

gӕm có hoa văn và không có hoa văn (gӕm trѫn). Tҥi các di chӍ khҧo cә hӑc Ĉӗng

Nai, hai loҥi gӕm này ÿӅu ÿѭӧc phát hiӋn nhѭng tӍ lӋ giӳa chúng trong các di chӍ khác

nhau. Hoa văn ÿѭӧc thӇ hiӋn trên bӅ mһt cӫa nhiӅu loҥi tiêu bҧn gӕm và vӟi chӫ ÿích

cӫa ngѭӡi chӃ tác. Có nhӳng tiêu bҧn thӇ hiӋn nhiӅu hoa văn phong phú nhѭng cǊng

có nhӳng tiêu bҧn ÿѭӧc thӇ hiӋn mӝt dҥng hoa văn trang trí.

Văn ch̫i: ÿѭӧc tҥo nên tӯ nhӳng que dҽt dұp tua ÿҫu hay nhiӅu răng khá ÿӅu

ÿӇ chҧi bӅ ngoài phôi gӕm tҥo thêm ÿӝ cӭng và tăng ÿӝ bám cӫa áo gӕm phӫ ngoài.

5.6 Page 46

▲back to top

VӃt rãnh chҧi thѭӡng sâu, chҥy theo nhiӅu chiӅu ( dӑc, xiên, cҳt ngang hay chéo nhau

Văn thͳng: ÿѭӧc tҥo tӯ nhӳng bàn dҽt có cuӕn dây thӯng có nhiӅu kích cӥ

khác nhau dұp, lăn lên phôi gӕm và bӅ mһt ÿӇ tҥo ÿӝ cӭng, chҳc cho sҧn phҭm. Văn

thӯng thӇ hiӋn trên gӕm theo nhiӅu chiӅu khác nhau và thѭӡng bӕ trí kӃt hӧp văn

chҧi.

Văn kh̷c v̩ch: ÿѭӧc tҥo nên tӯ các que, thҿ ÿҫu nhӑn hay tròn hoһc tҥo răng

vӟi kích cӥ nhӓ, vӯa. Văn khҳc vҥch thѭӡng thӇ hiӋn trên nӅn văn thӯng, khá ÿa dҥng

vӟi các ÿӗ án trên nhiӅu phҫn bӅ mһt cӫa sҧn phҭm.

Văn in ch̭m, in d̫i: Tҥo nên tӯ các que hay thҿ hoһc ÿҫu ngón tay ÿѭӧc sӱ

dөng theo chӫ ÿích cӫa ngѭӡi thӧ nhѭ in tӯng chҩm rӡi, nӕi tiӃp nhau hay tӯng dҧi

vҥch chҩm hay các dҧi ÿѭӡng ngang, thҷng, chéo, xiên nhau, song song hoһc các hình

hӑc...vào phôi gӕm.

Văn d̵p: ÿѭӧc tҥo nên tӯ các vұt phҭm nhѭ tҩm nan tre, nan chiӃu có sҹn

nhӳng ÿѭӡng gӡ nәi, hay các hình hình hӑc. Ngѭӡi thӧ dùng dұp vào phôi gӕm. Mӝt

sӕ ý kiӃn cho rҵng văn dұp là vӃt tích cӫa viӋc gӕm khi vӯa tҥo dáng (còn ѭӟt) ÿѭӧc

phѫi trên nhӳng vұt phҭm nói trên.

Văn ÿ̷p n͝i: ÿѭӧc tҥo tӯ nhӳng dҧi ÿҩt sét tҥo thành gӡ, dҧi băng dài hay

ngҳn vӟi nhiӅu kích cӥ, chӃ tác rӡi và ÿҳp vào mһt gӕm. Văn ÿҳp nәi thѭӡng ÿѭӧc

gҳn vào mһt gӕm chӫ yӃu ӣ vai gӕm thѭӡng thҩy ӣ các loҥi chum, vò.

Văn khoét - mi͇t: ÿѭӧc tҥo bҵng que dҽt có ÿҫu bҵng hay chӍ ÿѫn thuҫn bҵng

ngón tay ngѭӡi chӃ tác ҩn lên mһt trong cӫa cә gӕm (nѫi tiӃp giáp ÿѭa phҫn cә và

thân, vai) trên nӅn văn chҧi, văn thӯng. Nhӳng rãnh hình lòng máng, nhӳng băng

miӃt láng song hành vӟi các dҥng văn khác có tính chҩt trang trí cho sҧn phҭm.

Nhӳng ÿӗ án, hoҥ tiӃt hoa văn trên gӕm cә Ĉӗng Nai rҩt phong phú, ÿa dҥng.

Chúng ÿѭӧc thӇ hiӋn trên các bӅ mһt cӫa sҧn phҭm nhѭ: các dѭӡng vҥch, chӍ chìm

hay chҩm (thҷng, song song, xiên, chéo nhau, cong, ÿѭӡng xoáy trôn ӕc, ÿѭӡng lѭӧn

sóng, ÿѭӡng gãy rӡi nӕi tiӃp nhau...), hình hình hӑc (tam giác/ răng sói, hình thoi,

hình vuông/ dҥng ô lѭӟi, nӱa hình tròn, hình khuông nhҥc, hình bҫu dөc, hình răng

cѭa, hình hoa thӏ, hình sao...); hình chӳ (chӳ V, chӳ S). Các ÿӗ án, hoҥ tiӃt ÿѭӧc phӕi

5.7 Page 47

▲back to top

kӃt vӟi nhau tӯ mӝt ÿӃn nhiӅu các loҥi văn, hoҥ tiӃt ÿѭӧc thӇ hiӋn bҵng nhiӅu kiӇu

(nәi, chìm, lӗi hay lõm, liên kӃt, tách rӡi...) tҥo nên nhӳng mҧng trang trí rҩt ÿӝc ÿáo

trên bӅ mһt cӫa sҧn phҭm gӕm.

Ngoài các hoa văn ÿѭӧc dùng trong trang trí gӕm, trong gӕm cә Ĉӗng Nai có

xuҩt hiӋn loҥi gӕm phӫ màu hoһc bôi màu trang trí. Nhӳng dҥng loҥi gӕm này chiӃm

tӍ lӋ vӯa phҧi trong tӍ lӋ các tiêu bҧn gӕm phát hiӋn ÿѭӧc tҥi các di chӍ khҧo cә. Riêng

vӅ loҥi gӕm phӫ màu ÿӇ xӱ lý bӅ mһt trѭӟc khi nung chiӃm tӍ lӋ cao hѫn dҥng gӕm

bôi màu trang trí. Nhӳng bӅ mһt sҧn phҭm gӕm phӫ màu thѭӡng thҩy rҩt ÿa dҥng nhѭ

màu nâu, nâu ÿӓ, ÿӓ nhҥt, xám nhҥt, xám sүm, vàng, vàng nhҥt, trҳng ÿөc, ÿen... VӅ

màu phӫ áo gӕm có nhӳng ý kiӃn cho rҵng ÿó là mӝt dҥng nhӵa thӵc vұt hoһc mӝt

loҥi khoáng chҩt ÿѭӧc hoà vào trong nѭӟc pha ÿҩt loãng ÿӇ xӱ lý trên bӅ mһt. VӅ

dҥng gӕm có bôi màu trang trí chiӃm tӍ lӋ vӯa phҧi trong sӕ tiêu bҧn gӕm và di chӍ

khҧo cә ÿѭӧc khai quұt mà trong ÿó tiêu biӇu là sӕ tiêu bҧn thu thұp ÿѭӧc tҥi di chӍ

Bình Ĉa. VӅ mһt kӻ thuұt, lӟp màu áo gӕm trang trí cǊng ÿѭӧc thӵc hiӋn trѭӟc khi

nung, có tác dөng làm bóng láng bӅ mһt sҧn phҭm bên trong và bên ngoài nhѭng chӫ

yӃu là thӇ hiӋn nét thҭm mӻ cӫa sҧn phҭm. Nhӳng sҧn phҭm gӕm bôi màu trang trí thì

bӅ mһt thѭӡng ÿӇ trѫn, rҩt hiӃm sӵ kӃt hӧp vӟi các thӫ pháp tҥo hoa văn. Loҥi gӕm

bôi màu trang trí có nhӳng nét khác biӋt là chúng ÿѭӧc thӇ hiӋn có thӇ trên khҳp bӅ

mһt trong và ngoài hay tӯng bӝ phұn cӫa sҧn phҭm. Màu sҳc cӫa màu bôi trang trí

cǊng ÿa dҥng nhѭng chӫ yӃu là nâu, ÿen, ÿӓ tѭѫi vӟi các sҳc ÿӝ khác nhau. Ngoài

tính chҩt trang trí mӻ thuұt thì màu bôi trang trí còn tác dөng tăng thêm ÿӝ bӅn cӫa

sҧn phҭm gӕm.

***

Qua kӃt quҧ nghiên cӭu khҧo cә hӑc nói chung, có thӇ thҩy rҵng vùng ÿҩt

Ĉӗng Nai là mӝt trong nhӳng ÿӏa bàn hình thành và phát triӇn cӫa nhӳng cӝng ÿӗng

cѭ dân cә. Trong quá trình tӗn tҥi, cѭ dân cә Ĉӗng Nai ÿã thích ӭng vӟi môi trѭӡng

ÿӏa - sinh thái và không ngӯng sáng tҥo ÿӇ phát triӇn. Cѭ dân cә Ĉӗng Nai ÿã biӃt ÿӃn

nhӳng nghӅ thӫ công mà trong ÿó có nghӅ làm gӕm vӟi mӝt trình ÿӝ kӻ thuұt nhҩt

ÿӏnh ÿӇ thích ӭng trong nhӳng ÿiӅu kiӋn phát triӇn theo chiӅu hѭӟng tích cӵc. Nhӳng

di chӍ khҧo cә vӟi sӕ lѭӧng hiӋn vұt gӕm ÿѭӧc phát hiӋn trên các tiӇu vùng ÿӏa lý ÿһc

5.8 Page 48

▲back to top

trѭng cho thҩy mӝt sӵ phát triӇn vӅ nghӅ làm gӕm ÿӇ phөc vө cho ÿӡi sӕng kinh tӃ xã

hӝi nguyên thuӹ kӇ tӯ khi con ngѭӡi biӃt ÿӃn chăn nuôi và trӗng trӑt. Nhӳng sҧn

phҭm tӯ nghӅ làm gӕm vӟi nhӳng công năng, công dөng ÿã tҥo ÿiӅu kiӋn thuұn lӧi

nhiӅu mһt cho cѭ dân cә tӯ vùng ÿӗi núi hay ÿӗng bҵng, vùng cұn biӇn trong chu kǤ

vòng ÿӡi ngѭӡi cӫa cá nhân cǊng nhѭ sӵ tӗn tҥi nói chung cӫa cӝng ÿӗng. Tính chҩt

ÿáp ӭng nhu cҫu cho cӝng ÿӗng và sӵ trao ÿәi liên hӋ giӳa các cӝng ÿӗng thӇ hiӋn

qua nhӳng di chӍ ÿѭӧc ÿánh giá là di chӍ xѭӣng chӃ tác công cө ÿá, gӕm. ĈiӅu này

phҧn ánh nhӳng bѭӟc tiӃn vӅ trình ÿӝ nhұn thӭc, khҧ năng sáng tҥo và chiӅu kích

kinh tӃ, xã hӝi cӫa cӝng ÿӗng cѭ dân cә.

Vӟi niên ÿҥi ÿoán ÿӏnh cӫa di chӍ Cҫu Sҳt tӯ 5.000 - 4.000 năm cách ngày nay

thì có thӇ thҩy rҵng cѭ dân cә Ĉӗng Nai ÿã biӃt chӃ tác ÿӗ gӕm tӯ thiên niên kӹ thӭ

III trѭӟc Công nguyên. Ĉӗ gӕm phát hiӋn tҥi di chӍ Cҫu Sҳt rҩt ÿa dҥng và ÿѭӧc xem

là hoàn thiӋn vӅ các thao tác kӻ thuұt chӃ tác gӕm cӫa con ngѭӡi cә. Qua xem xét các

sѭu tұp hiӋn vұt gӕm trong các di chӍ khҧo cә theo trөc thӡi gian và mӣ rӝng trên các

ÿӏa bàn khác nhau: tӯ Cҫu Sҳt, Suӕi Linh, Núi Gӕm.... ӣ vùng cao cho ÿӃn Bình Ĉa,

Gò Me... ӣ vùng ven sông hay Cái Vҥn, Rҥch Lá, Cái Lăng.. vùng cұn biӇn và ngѭӧc

lên vùng ÿҩt ÿӓ ba - zan Xuân Lӝc, Phú Hoà, Dҫu Giây, Suӕi Chӗn... các nhà nghiên

cӭu ghi nhұn ÿѭӧc sӵ biӇu hiӋn ÿa dҥng, phong phú trong giai ÿoҥn ÿҫu và dҫn vӅ sau

hình thành mӝt truyӅn thӕng gӕm khá әn ÿӏnh bҳt ÿҫu tӯ thӡi ÿҥi ÿá mӟi - ÿӗng cӫa

cѭ dân cә Ĉӗng Nai nghƭa là có mӝt truyӅn thӕng chӃ tác gӕm mang phong cách cӫa

cӝng ÿӗng ngѭӡi cә Ĉӗng Nai. Ĉһc trѭng cӫa truyӅn thӕng gӕm Ĉӗng Nai thӡi cә là

sӵ ÿa dҥng vӅ chҩt liӋu, màu sҳc, sӵ phong phú vӅ kiӇu dáng, rҳn chҳc vӅ chҩt lѭӧng,

mӝc mҥc trong trang trí, әn ÿӏnh trong loҥi hình và dӗi dào vӅ sӕ lѭӧng. Ĉӗng thӡi,

ngoài nhӳng ÿһc trѭng chung ÿã әn ÿӏnh thành biӇu hiӋn cӫa truyӅn thӕng nhӳng ÿӗ

gӕm cә Ĉӗng Nai có nhӳng sҳc thái khác lҥ tҥo nên nhӳng nét chҩm phá và sӵ sáng

tҥo cӫa nhӳng nghӋ nhân chӃ tác gӕm nhѭ gӕm ÿѭӧc tô hay vӁ màu.

Ths Phan Ĉình DǊng

¾ Tài liӋu tham khҧo

1. Lê Xuân DiӋm, Phҥm Quang Sѫn Bùi Chí Hoàng. Kh̫o c͝ Ĉ͡ng Nai, Nxb

Ĉӗng Nai, 1991.

5.9 Page 49

▲back to top

2. ViӋn KHXH tҥi Tp.HCM, Bҧo tàng Ĉӗng Nai. Báo cáo khai qu̵t di tích

kh̫o c͝ h͕c Cái V̩n.

3. ViӋn Khҧo cә hӑc, Bҧo tàng Ĉӗng Nai. Báo cáo khai qu̵t di tích kh̫o c͝

h͕c R̩ch Lá, Hà Nӝi, 2002.

4. Phҥm Ĉӭc Mҥnh, NguyӉn Văn Long. Ĉi͉u tra và khai qu̵t l̯n thͱ hai di

tích kh̫o c͝ h͕c Bình Ĉa, 1993.

5. Trҫn Văn DǊng, Hà Văn Cҭn. Báo cáo ÿi͉u tra thám sát kh̫o c͝ h͕c ͧ m͡t

s͙ t͑nh mi͉n Ĉông Nam B͡ năm 2000 - 2001.

6. Lѭu Văn Du, NguyӉn Ĉăng HiӋp Phӕ. Ĉ͛ g͙m di ch͑ Cái V̩n qua tài li͏u

khai qu̵t l̯n II năm 1976. Tҥp chí Khҧo cә hӑc sӕ 4/1998.

7. Trung tâm Khoa hӑc xã hӝi và Nhân văn Quӕc gia, ViӋn Khҧo cә hӑc. Báo

cáo khai qu̵t di ch͑ kh̫n c͝ h͕c Cái Lăng l̯n thͱ nh̭t, năm 2000. Hà Nӝi 2001.

8. Lê Xuân DiӉm. Ĉi͉u tra di tích kh̫o c͝ h͕c H˱ng Th͓nh, năm 1977. Tài liӋu

Bҧo tàng Ĉӗng Nai.

9. VǊ Quӕc HiӅn, Phҥm Quӕc Quân, Lѭu Thành Mӻ. Khai qu̵t di tích Su͙i

Ch͛n ÿͫt II (tháng 4/ 1979), năm 1979. Tài liӋu Bҧo tàng Ĉӗng Nai.

10. Ĉ͓a chí Ĉ͛ng Nai, tұp III Lӏch sӱ. Nxb Tәng hӧp Ĉӗng Nai, 2001.

5.10 Page 50

▲back to top

Văn ngh͏ dân gian Ĉ͛ng Nai

Có con ngѭӡi là có sinh hoҥt văn hӑc - nghӋ thuұt. Văn hӑc - nghӋ thuұt ӣ Biên

Hòa - Ĉӗng Nai là thành quҧ lao ÿӝng sáng tҥo cӫa ngѭӡi Ĉӗng Nai, ÿѭӧc hình thành

trong quá trình tích hӧp, cӝng sinh cӫa ngѭӡi ViӋt gӕc Trung Bӝ, Bҳc Bӝ vӟi ngѭӡi

Hoa nhұp cѭ và các cѭ dân bҧn ÿӏa; phҧn ánh và cҧi biӃn theo sӵ phát triӇn kinh tӃ xã

hӝi ӣ ÿӏa phѭѫng.

Văn miӃu ÿѭӧc xây dӵng năm 1715 ӣ Bình Thành - Tân Lҥi (nay thuӝc thành

phӕ Biên Hòa) ÿѭӧc xem là dҩu ҩn cӫa sӵ tôn vinh nӅn văn hӑc - Nho giáo phát triӇn

sӟm ӣ Biên Hòa - Ĉӗng Nai. Tuy nhiên, do chiӃn tranh, loҥn lҥc, tác phҭm văn

chѭѫng chӳ Hán còn lҥi không nhiӅu. Phҧi ÿӃn ÿҫu thӃ kӹ XIX mӟi ÿѭӧc khӣi sҳc

vӟi tên tuәi cӫa các nhà trѭӟc tác làm quan nhѭ Trӏnh Hoài Ĉӭc, và ÿӃn sau Cách

mҥng tháng Tám mӟi ÿұm nét dòng văn hӑc Cách mҥng vӟi các nhà văn tiêu biӇu:

HuǤnh Văn NghӋ, Lý Văn Sâm, Hoàng Văn Bәn.

Trѭӟc năm 1715 và liên tөc trong suҩt hѫn 300 năm qua, dòng mҥch văn hӑc -

nghӋ thuұt dân gian ÿѭӧc bҧo tӗn, lѭu truyӅn và phát triӇn liӅn mҥch trong cӝng ÿӗng

dân tӝc; có ÿӭt gãy và tәn thҩt do sӵ áp ÿһt văn minh ngoҥi nhұp cӫa nhà nѭӟc thӵc

dân, nhѭng cӕt lõi cӫa vҿ ÿҽp truyӅn thӕng, bҧn sҳc văn hóa ViӋt Nam vүn ÿѭӧc bҧo

tӗn.

Có thӇ nói, sҳc thái nәi bұt cӫa văn hӑc nghӋ thuұt truyӅn thӕng cӫa Biên Hòa -

Ĉӗng Nai là: Có s͹ tích hͫp h͟n dung nhi͉u nhân t͙ cͯa các h͏ văn hóa: B̷c -

Trung - Nam, nh̵p c˱ b͝n ÿ͓a, Ĉông - Tây, truy͉n th͙ng - hi͏n ÿ̩i; thích ͱng nhanh

nh̩y vͣi cái mͣi, r͡ng mͧ trong giao l˱u, hài hòa trong n͇p s͙ng, nhân nghƭa trong

l͙i ͱng x͵ ti͇n b͡ nhanh vͣi khoa h͕c kͿ thu̵t mà không xa c͡i quên ngu͛n.

1.Văn hӑc dân gian

Kho tàng văn hӑc lѭu truyӅn trong dân gian chӫ yӃu bҵng cách truyӅn khҭu,

gӗm nhiӅu dҥng: Tӵ sӵ và trӳ tình dѭӟi hình thӭc truyӋn kӇ, thѫ ca, hò vè… Nhӳng

tác phҭm truyӅn khҭu này do truyӅn ÿӡi qua nhiӅu thӃ hӋ, phân tán theo quá trình lan

tӓa cӝng ÿӗng cѭ dân, bӏ tәn hҥi trong chiӃn tranh, chѭa tӯng ÿѭӧc sѭu tұp có hӋ

thӕng cho nên ÿӃn nay ÿã mai mӝt nhiӅu, mӝt sӕ không ít ÿã thҩt truyӅn, sӕ còn lҥi