Nguoi Dong Nai 2-3 :: Books 2010 :: My Greenstone Library

Expand document

Collapse document

Nguoi Dong Nai 2-3

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

Nguoi Dong Nai 2-3

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

1.2 Page 2

▲back to top

Câu ÿӕi khóc vӧ nghe thұt nӗng nàn nhѭng cǊng vô cùng chua xót, nghҽn ngào.

Ĉó còn là tiӃng kêu xé lòng trѭӟc sӵ ly biӋt vƭnh hҵng khiӃn ngѭӡi ngoài cuӝc cҧm thҩy

tê tái, bӗi hӗi. Nhà thѫ Bùi Hӳu Nghƭa ÿã trút cҧ tâm can, cҧ máu trong huyӃt quҧn vào

nhӳng áng văn thѫ bҩt hӫ ÿӇ khóc ngѭӡi vӧ rҩt mӵc thѭѫng yêu, có ҧnh hѭӣng lӟn ÿӃn

cuӝc ÿӡi và sӵ nghiӋp cӫa ông: LiӋt phө NguyӉn Thӏ Tӗn – ngѭӡi góp phҫn làm rҥng

danh vùng ÿҩt Ĉӗng Nai.

Bà NguyӉn Thӏ Tӗn còn có tên gӑi là DiӋu, sinh và mҩt năm nào không rõ, ngѭӡi

làng Mӻ Khánh, tәng Chánh Mӻ Thѭӧng (nay là Phѭӡng Bӱu Hòa, thành phӕ Biên

Hòa). Bà là trѭӣng nӳ cӫa Bҥch Ĉàm hӝ trѭӣng NguyӉn Văn Lý 6và là chánh thҩt cӫa

thӫ khoa Bùi Hӳu Nghƭa, mӝt trong bӕn “Rӗng vàng” thi ÿàn Ĉӗng Nai – Gia Ĉӏnh.

Bùi Hӳu Nghƭa (1807 – 1872) hiӋu là Chi Nghi, sinh ӣ thôn Long TuyӅn, tәng

Ĉӏnh Thӟi, trҩn Vƭnh Thanh (nay là xã Long TuyӅn, huyӋn Ômôn, tӍnh Hұu Giang)

trong mӝt gia ÿình ngѭ phӫ. Nhӳng năm lên Biên Hòa theo ÿӗi nghiên bút, ông thӑ giáo

vӟi cө Hoành tҥi làng Mӻ Khánh và ӣ trӑ nhà ông NguyӉn Văn Lý, ÿѭӧc gia ÿình yêu

qúy.

Vӕn thông minh, lanh lӧi nên qua nhӳng năm tháng miӋt mài ÿèn sách chӕn cӱa

Khәng sân Trình, ông nәi tiӃng là ngѭӡi giӓi thѫ hay chӳ, ÿѭӧc nhiӅu ngѭӡi biӃt ÿӃn.

Tháng 2 năm Ҩt Mão (1835), Nghƭa dӵ kǤ thi Hѭѫng ӣ Gia Ĉӏnh và ÿұu giҧi

nguyên (thӫ khoa cӱ nhân). Tӯ ÿó tiӃng tăm ông lӯng lүy.

MӃn tài Nghƭa, sau bӳa tiӋc linh ÿình khoҧn ÿãi vӏ tân khoa, hӝ trѭӣng Lý ngӓ ý

muӕn chӑn ông làm nghƭa tӃ, hҫu mѭu cҫu hҥnh phúc cho ÿôi trai tài gái sҳc. Duyên tình

giӳa bà Tӗn và vӏ thӫ khoa ÿѭӧc cha bà ÿӏnh ÿoҥt tӯ ҩy.

Cҧm kích lòng ѭu ái cӫa ông Hӝ trѭӣng và thâm tình cӫa ngѭӡi con gái làng Mӻ

Khánh, Nghƭa hҽn ÿӃn ngày công thành danh toҥi sӁ làm lӉ rѭѫc dâu.

Sau kǤ thi hѭѫng ӣ Gia Ĉӏnh, Nghƭa ra HuӃ dӵ thi Hӝi nhѭng không ÿӛ. Tuy

nhiên ông vүn ÿѭӧc bә vào tұp sӵ ӣ bӝ LӉ, chӡ kǤ thuyên bә. Ĉѭӧc ít lâu, ông có chiӃu

nhұm chӭc Tri huyӋn phӫ Phѭӟc Long, tӍnh Biên Hòa. Sau khi nhұm chӭc, ông làm lӉ

cѭӟi bà Tӗn.

VӅ mӕi lѭѫng duyên này, có giai thoҥi còn truyӅn ÿӃn ngày nay. ChuyӋn kӇ rҵng:

khi hӗi hѭѫng, thӫ khoa Nghƭa ghé Biên Hòa thăm thҫy giáo cǊ rӗi thҷng ÿѭӡng vӅ Bình

Thӫy, không ÿӃn nhà hӝ trѭӣng Lý, nѫi ông ӣ trӑ lúc chѭa thành danh. Vӯa rӡi nhà cө

ÿӗ Hoành, bӛng có ngѭӡi con gái chҥy ra ngăn ÿѭӡng, nҳm lҩy ÿҫu võng mà dҥy cho

ông “tiӃn sƭ hөt” mӝt bài hӑc vӅ lӉ giáo. Vӏ tân quan này biӃt phөc thiӋn, vӝi vàng xuӕng

võng tҥ lӛi ngѭӡi con gái trѭӟc sӵ ngҥc nhiên cӫa ÿám quân hҫu và dân chúng ven

ÿѭӡng. Thì ra ÿó là cô NguyӉn Thӏ Tӗn, ngѭӡi vӧ hӭa hôn thuӣ trѭӟc.

Ghé lҥi nhà ân nhân, sau nhӳng lӡi hӭa hҽn vӅ tѭѫng lai, Nghƭa trӣ vӅ làng cǊ và

nhӡ ngѭӡi chӏ cҧ là bà Hai Thӯa mang lӉ vұt lên Biên Hòa hӓi cô gái lӟn cӫa ông hӝ

trѭӣng làm chánh thҩt. Ít lâu sau, hôn lӉ cӫa hӑ ÿѭӧc cӱ hành.

6 Bҥch Ĉàm hӝ trѭӣng: Bҩy giӡ ӣ Biên Hòa có tөc thu ÿӋm trҳng (ÿӋm bҵng lá buông) thay vì tiӅn thuӃ nên có tên Bҥch

ÿàm hӝ trѭӣng ÿӇ chӍ vӏ hӝ trѭӣng coi vӅ thuӃ má. (Theo Trӵc Trҫn – Tҥp chí Tri Tân – năm 1943 – sӕ 98 – Trang 463).

1.3 Page 3

▲back to top

Ӣ Biên Hòa mӝt thӡi gian, triӅu ÿình có lӏnh thuyên chuyӇn thӫ khoa Nghƭa ÿi

nhұm chӭc tri huyӋn phӫ Trà Vang, tӍnh Long Hӗ. Vì tính ông cѭѫng trӵc, ngay thҷng

nên bӏ quan trên ghen ghét. Nhân vө Láng Thé, chúng quy tӝi giӃt ngѭӡi cho Nghƭa xúi

giөc, bҳt giam ông ӣ Vƭnh Long, rӗi giҧi vӅ Gia Ĉӏnh, lên án tӱ hình, dâng sӟ vӅ HuӃ

chӡ triӅu ÿình phê chuҭn.

Trѭӟc biӃn cӕ khôn lѭӡng và nәi ӭc tình ҩy, ÿӇ cӭu chӗng, bà Tӗn ÿã làm mӝt

viӋc ghi lѭu trong sӱ sách: ra tұn ÿӃ ÿô minh oan cho chӗng.

ĈӇ kӏp thӡi giӡ ra HuӃ, bà nhӡ ngѭӡi thân tín ÿánh cҳp và giҩu ÿi tӡ chiӃu cӫa

triӅu ÿình gӣi vào Gia Ĉӏnh kӃt tӝi Nghƭa. Tính chu ÿáo cӫa bà quҧ không thӯa.

Thu xӃp xong viӋc nhà, bà sҳp sӱa hành trang lên ÿѭӡng. Tӯ Long Hӗ (Vƭnh

Long), bà ÿi thҷng qua Ĉӏnh Tѭӡng (Mӻ Tho) rӗi qúa giang ghe bҫu ra kinh ÿô.

Bà tìm ÿӃn tѭ dinh cӫa Lҥi bӝ Thѭӧng Thѫ Phan Thanh Giҧn, trình bày nhӳng sӵ

viӋc xҧy ra và tӓ ý muӕn ÿӃn ty Tam pháp ÿӇ kêu oan.

Cө Phan thѭѫng ngѭӡi ÿӗng hѭѫng, sҹn sàng giúp ÿӥ ngѭӡi liӋt phө xӭ Ĉӗng Nai.

Cө cho bà ӣ tҥm trong dinh, viӃt dùm tӡ trҥng tӓ nӛi oan ӭc lên nhà vua ÿӇ bà hӑc thuӝc

lòng, ÿӗng thӡi chӍ bҧo ÿѭӡng ÿi nѭӟc bѭӟc, dҥy cҧ nghi lӉ triӅu ÿình khi vua lâm triӅu

và không quên bҧo bà ÿem biӃu cho ông Ĉӝi (ngѭӡi canh gác coi giӳ dùi trӕng tòa Tam

pháp) mӝt nén vàng.

Ĉúng ѭӟc hҽn, ông Ĉӝi uӕng thuӕc xә ÿi ÿҥi tiӋn. Bà Tӗn thӭc rҥng ÿêm, ÿӧi cho

gà gáy ÿҫu canh năm, ÿӃn Tam pháp ty, ÿem theo khúc cây thay cho dùi trӕng, tӟi trѭӟc

sân chҫu mҥnh dҥn khua ba hӗi làm kinh ÿӝng cҧ tam cung lөc viӋn.

Ngӵ lâm quân canh gác hӕt hoҧng chҥy ÿӃn. Các quan cǊng lұp tӭc vào triӅu.

Quân ÿӃn kéo tay, bà bҧo bà là phө nӳ có chӗng, nӃu níu kéo bà sӁ tӵ tӱ chӃt tҥi ÿây.

Quân bèn lҩy dây lөa choàng ngang lѭng dүn bà vào triӅu kiӃn vua.

Nghe trӕng ÿánh loҥn, vua Tӵ Ĉӭc lâm triӅu, hӝi ÿình thҫn nghe bà biӋn bҥch nӛi

oan ӭc cӫa chӗng.

Bà vào quǤ gӕi, ÿҫu ÿӝi trҥng bҥch (tӡ sӟ không viӃt chӳ) và tâu xin ÿѭӧc ÿӑc

thuӝc lòng lӡi minh oan. Bà ÿӑc tӯ chұp theo nghi lӉ triӅu ÿình. Khi tҩu nhҥc và hành lӉ,

bà ngѭng ÿӑc khóc rҩt thҧm thiӃt. Nhҥc dӭt, bà lҥi ÿӑc. Vua quan nghe thҩy ÿӅu ÿӝng

lòng thѭѫng.

Nhӡ ӣ tài ăn nói, ӣ sӵ tұn tâm, bà ÿã cҧm hóa ÿѭӧc cҧ triӅu ÿình.

Cҧm kích lòng trung trinh tiӃt liӋt cӫa bà và tính cѭѫng trӵc cӫa thӫ khoa, sau khi

giao cho bӝ Hình xét xӱ, nhà vua chung thҭm bҧn án “tha tӝi tӱ hình cho Bùi Hӳu

Nghƭa, nhѭng phҧi quân tiӅn hiӋu lӵc, ÿoái công thөc tӝi”.

Vua khen bà là ngѭӡi tiӃt phө, ban cho cái võng ÿiӅu có bӕn lӝng, nhѭng nѫi ÿҫu

võng có mang mӝt cái gông ÿӓ sѫn son, tѭӧng trѭng bà là ngѭӡi có tӝi làm kinh ÿӝng

triӅu ÿình. Hoàng thái hұu Tӯ DǊ, mҽ vua Tӵ Ĉӭc cho gӑi bà vào cung ÿӇ hoàng hұu,

cung phi xem mһt ngѭӡi ÿã dám muôn dһm vì chӗng mà xҧ thân. Bà Tӯ DǊ tӓ lòng khen

ngӧi và ban cho tҩm biӇn có chҥm bӕn chӳ vàng “liӋt phө khҧ gia”.

Câu chuyӋn ngѭӡi phө nӳ xӭ Ĉӗng Nai minh oan cho chӗng khӓi tӝi tӱ hình loan

truyӅn nhanh chóng, cҧ ÿӃ ÿô ÿӅu biӃt, các mӋnh phө phu nhân mӡi bà ÿӃn chuyӋn vãn,

tiӋn thӇ biӃt mһt ngѭӡi ÿàn bà gan dҥ ӣ Biên Hòa ÿã nêu gѭѫng sáng tӓ cӫa nӳ lѭu.

1.4 Page 4

▲back to top

Cӭu ÿѭӧc chӗng, sau khi lѭu lҥi kinh thành mӝt tháng, bà quá giang ghe bҫu trӣ

lҥi xӭ. Ngày vӅ ÿӃn quê hѭѫng Biên Hòa, bà ÿѭӧc quan tӍnh ra tiӃp ÿón long trӑng.

Vӧ chӗng trùng phùng. Thӫ khoa Nghƭa vâng mӋnh ÿi trҩn ÿӗn Vƭnh Thông

(Châu Ĉӕc). Vì sӵ ÿӡi thay ÿәi không nhѭ ý muӕn, bà Tӗn ÿành xa chӗng vӅ quê cǊ ÿӃn

khi lâm bӋnh và mҩt tҥi ÿó. Bà tҥ thӃ nhҵm ngày 24 tháng 11. Lúc ҩy thӫ khoa Nghƭa

ÿang trҩn nhұm ÿӗn Vƭnh Thông. Thi hài bà ÿѭӧc quàn lҥi cho ÿӃn khi ông vӅ ÿӑc bài

văn tӃ thӕng thiӃt rӗi mӟi an táng tҥi làng Tân HiӋp, tәng Chánh Mӻ Thѭӧng.

Bà Tӗn qua ÿӡi ÿã ÿӇ lҥi lòng tiӃc thѭѫng vô hҥn ÿӕi vӟi gia ÿình, hӑ hàng và

nhӳng ngѭӡi quen biӃt. Sӵ ra ÿi ÿӝt ngӝt cӫa bà là nӛi ÿau ÿӟn tӝt cùng mà Bùi Hӳu

Nghƭa phҧi gánh chӏu, là mҩt mát lӟn không thӇ bù ÿҳp ÿӕi vӟi ông. Khi sӕng không

ÿѭӧc bao năm gҫn gǊi, phút lâm chung cǊng chҷng nhìn ÿѭӧc mһt nhau lҫn sau cuӕi, thӱ

hӓi còn niӅm ÿau xót nào hѫn. Ĉӕi vӟi thӫ khoa Nghƭa, bà Tӗn không chӍ là ngѭӡi ÿàn

bà ÿӭc hҥnh, luôn làm tròn ÿҥo nghƭa vӧ chӗng, mà còn là vӏ ân nhân ÿã cӭu ông thoát

khӓi án xӱ tӱ hình cӫa triӅu ÿình. Thân gái dһm trѭӡng vì sinh mӋnh cӫa chӗng, trong

lӏch sӱ hӓi có mҩy ai hành ÿӝng ÿѭӧc nhѭ liӋt phө NguyӉn Thӏ Tӗn.

Không cùng sӕng vӟi nhau ÿӃn ngày răng long ÿҫu bҥc nhѭ lӡi chúc tөng cӫa bao

ngѭӡi trong lӉ hӧp hôn; kҿ dѭѫng gian, ngѭӡi âm cҧnh nhѭng bóng hình bà luôn in ÿұm

vào tâm khҧm nhà thѫ. Ông bӝc lӝ tình yêu thѭѫng vӧ thҳm thiӃt, nӛi ray rӭt bҧn thân

qua nhӳng áng thѫ văn trác tuyӋt ÿi vào văn hӑc sӱ, ngày nay khi ÿӑc lҥi vүn thҩy xúc

ÿӝng, bùi ngùi.

Ĉau lòng thѭѫng cҧm ngѭӡi vӧ tròn tình vҽn nghƭa, ông viӃt ÿôi liӉn thӡ bà rҩt

lâm ly, thӕng thiӃt, tӵ trách mình, ÿӅ cao tiӃt hҥnh vӧ:

Tͣ nghèo mình lo giúp, tͣ oan mình lo kêu: tri͉u quân ÿ͉u khen mình ÿáng vͫ.

Mình ÿau tͣ ch̻ng nuôi, mình m̭t tͣ ch̻ng táng, giang s˯n th́n m̿t tͣ làm

ch͛ng.

Trong bài văn tӃ ÿӑc trѭӟc thi hài hiӅn phát huy, ông khóc bà bҵng lӡi văn trác

lҥc, ý sҫu thҧm mênh mông:

… Cây d˱˯ng li͍u là tên ly bi͏t, trͥi dành cho em nhͷng ÿi͉u tài s̷c, mà mong

s͵a cu͡c ÿoàn viên;

Huê phù dung là gi͙ng ÿo̩n tràng, trͥi s̷m cho em nhͷng mi͇ng thanh danh, mà

nͧ nào báo nên ph˱ͣc lý.

Anh ÿ͋ nàng ch̻ng b̹ng ti͉n b̹ng cͯa mà b̹ng cái t˱ l˱ͥng;

Anh gi͇t nàng ch̻ng b̹ng g˱˯m b̹ng ÿao mà b̹ng cái kh͝ lͭy.

Ôi!

G˱˯m ân ái không mài mà lem lͅm, ng˱ͥi ta m̿n n͛ng ch͛ng vͫ, bao dành dͱt

m͙i tình duyên;

Ng͹a quan âm không d̵m b͝ng ÿùng ÿùng, ng˱ͥi ta m̷c cu͡c tai nàn, bao nͧ

dͱt ÿ˱ͥng sinh t͵.

Phͭng lìa ÿôi ch͇ch mác, ÿͳng nói s͵a sang gi͉ng m͙i, khi túng thi͇u manh qu̯n

ṱm áo, bi͇t ḽy ai mà c̵y nhͥ;

Gà m̭t ḿ chít chiu, ÿͳng nói nh̷c bi͋u h͕c hành, khi l̩t thèm mi͇ng bánh ÿ͛ng

hàng, bi͇t theo ai mà th͗ th̓…

1.5 Page 5

▲back to top

Nѫi nhà mӝ cӫa bà, ông còn làm bài thѫ, ý tӭ và lӡi lӁ mһn nӗng, da diӃt, ngѭӡi

ngoài cuӝc không khӓi ngұm ngùi.

“Ĉã ch̽n ba năm mͣi ÿ̿ng thăm

Màn loan ÿâu v̷ng b̿t h˯i tăm

Gió ÿ˱a ÿâu th̭y hình d˱˯ng li͍u

Ĉêm v̷ng ai hoài ti͇ng s̷c c̯m

Ch͛ng nhͣ vͣ lòng t˯ b͙i r͙i

Con th˱˯ng ḿ lͭy ng͕c tuôn d̯m

Có linh chín su͙i ÿͳng xao lãng

Th͑nh tho̫ng v͉ thăm lúc t͙i tăm”.

Lòng trung trinh tiӃt liӋt cӫa bà Tӗn ÿã có ҧnh hѭӣng không nhӓ ÿӃn sӵ nghiӋp

văn chѭѫng cӫa nhà thѫ Bùi Hӳu Nghƭa. Trong tác phҭm “Kim thҥch kǤ duyên” – mӝt

tác phҭm mà ông ký thác nhiӅu tâm sӵ – vì thӫ khoa ÿã dӵng nên hình tѭӧng nhân vұt

Thҥch Vô Hà – mӝt phө nӳ vҽn tròn tài ÿӭc. Hҷn ÿây là hiӋn than cӫa bà NguyӉn Thӏ

Tӗn, ngѭӡi ÿã vѭӧt Nam Hҧi, vӅ tұn cӕ ÿô minh oan cho chӗng. CǊng qua ÿó, ông diӉn

tҧ tҩm lòng thiӃt tha, trìu mӃn ÿӕi vӟi vӏ hiӅn thê ÿã cӭu mình ÿӇ cùng lѭu danh trong sӱ

sách.

Vӟi Bùi Hӳu Nghƭa, tӯ sau vө Láng Thé, mӝt bѭӟc ngoһt lӟn mӣ ra trong cuӝc

ÿӡi cӫa ông. Ông hҫu nhѭ mҩt tҩt cҧ. Trong ÿó viӋc bà Tӗn qua ÿӡi sau nhӳng tháng

ngày vҩt vҧ dһm trѭӡng, dӗn hӃt sinh lӵc vào cuӝc chҥy ÿua vӟi tӱ thҫn ÿӇ cӭu chӗng –

là nӛi ÿau lӟn, nӛi hұn lӟn ÿӕi vӟi nhà thѫ.

Bҩt nhүn trѭӟc thӃ thái nhân tình, sau khi bӏ quân Cao Miên bҳt lúc ÿang trҩn

nhұm ÿӗn Vƭnh Thông và ÿѭӧc vua quan nѭӟc này mӃn mӝ tài ÿӭc tha cho vӅ. Bùi Hӳu

Nghƭa xin tӯ quan, trӣ vӅ quê quán ӣ Bình Thӫy mӣ trѭӡng dҥy hӑc và lҩy bút hiӋu là

LiӉm Lâm tiên sinh. Ngày ngày vӯa bӕc thuӕc, vӯa dҥy hӑc ÿӇ sinh sӕng. NhiӅu ngѭӡi

ÿӃn xin ông ÿôi liӉn, ông múa bút nhѭ rӗng bay. Ai cǊng lҩy làm hoan hӍ, vinh hҥnh

ÿѭӧc mӝt câu ÿӕi cӫa vӏ thӫ khoa. Thӡi kǤ này ông cǊng sáng tác nhiӅu bài thѫ Ĉѭӡng,

viӃt bài Văn tӃ con gái và sáng tác tuӗng Kim Thҥch kǤ duyên có giá trӏ văn chѭѫng

cao, ÿѭӧc ÿӡi truyӅn tөng.

Thân thӃ và hoҥt ÿӝng văn hӑc cӫa thӫ khoa Bùi Hӳu Nghƭa, tҥo cho ông có uy tín

lӟn trong xã hӝi. Khi Pháp nә súng xâm lѭӧc nѭӟc ta, ông ÿã nhiӅu tuәi và trҧi qua

nhiӅu sóng gió trong cuӝc ÿӡi. Sӵ hiӃp ÿáp cӫa triӅu ÿình, bӑn quan lҥi ÿӏa phѭѫng cùng

nhӳng biӃn cӕ cӫa gia ÿình ÿã cѭӟp ÿi cӫa ông nhiӅu sinh lӵc. Tuy vұy, vӟi lòng yêu

quê hѭѫng ÿҩt nѭӟc, yêu nhân dân sâu sҳc ÿã tҥo cho ông sinh lӵc mӟi xông lên trұn

tuyӃn chӕng kҿ thù xâm lѭӧc.

Khoҧng năm 1868, bӏ xem là chӕng Pháp, thӫ khoa Nghƭa bӏ bҳt và giҧi vӅ Gia

Ĉӏnh. ĈӇ lҩy lòng, Ĉӛ Hӳu Phѭѫng – tên tay sai bán nѭӟc ÿҫu sӓ – ÿã xin Pháp thҧ ông

ra. Ông vӅ quê, tiӃp tөc sáng tác thѫ văn ÿӇ tӓ rõ lòng khҷng khái, bҩt hӧp tác cӫa mình

ÿӗng thӡi hoҥ lҥi nhӳng bài thѫ ÿӇ vҥch mһt bӑn bán nѭӟc.

Ngày 21 tháng giêng năm Nhâm Thân (1872) thӫ khoa Bùi Hӳu Nghƭa tӯ trҫn,

hѭӣng thӑ 66 tuәi, an táng ӣ làng Long TuyӅn (Bình Thӫy – Cҫn Thѫ). Ông qua ÿӡi gây

1.6 Page 6

▲back to top

xúc ÿӝng lӟn trong nhân dân. Bҥn bè, thân hӳu, hӑc trò ÿӃn viӃng rҩt ÿông. Tҥi chùa

Nam Nha ӣ Bình Thӫy còn bài vӏ thӡ ông và hai bà chánh, kӃ thҩt.

Thӫ khoa Nghƭa có tҩt cҧ bҧy ngѭӡi con. Vӟi bà chánh thҩt NguyӉn Thӏ Tӗn sinh

ÿѭӧc Bùi Thӏ Xiêm, Bùi Hӳu Vàng, Bùi Hӳu Tӫ. Sau khi bà Tӗn qua ÿӡi, ông tөc huyӅn

vӟi bà Lѭu Thӏ Hoàn hҥ sinh Bùi Thӏ Bé, Bùi Hӳu Khanh, Bùi Hӳu Sanh và Bùi Hӳu

Út.

Sӵ nghiӋp văn chѭѫng cӫa Bùi Hӳu Nghƭa phong phú, ÿa dҥng, sҳc nét trong mӑi

thӇ loҥi, mӛi áng văn ÿҫy nét bi hùng, ÿҫy tính trӳ tình, lӡi lӁ trau chuӕt, quyӋn chһt khi

ÿӅ cao ÿӭc ÿӝ, khí tiӃt cӫa ngѭӡi dân Nam kǤ lөc tӍnh cǊng nhѭ khi ông vҥch mһt bӑn

vua quan bán nѭӟc.

Nói ÿӃn Bùi Hӳu Nghƭa là nói ÿӃn con ngѭӡi tài ba nhiӅu mһt, có tâm hӗn rӝng

mӣ, dҥt dào cҧm xúc, mӝt văn quan liêm khiӃt, có nhân cách, biӃt yêu thѭѫng, căm giұn

rõ ràng và tròn tình trӑn nghƭa vӟi nhân dân, ÿҩt nѭӟc. Tài ÿӭc cӫa ông ÿѭӧc sƭ phu,

nhân dân trӑng vӑng, mӃn yêu.

Ĉ͛ng Nai có b͙n r͛ng vàng

L͡c h͕a, L͍ phú, San ÿàn, Nghƭa thi

Hay:

Vƭnh Long có c̿p r͛ng vàng

Nh̭t Bùi Hͷu Nghƭa, nhì Phan Tṷn Th̯n

Lӡi ca dao truyӅn tөng chӭng tӓ Rӗng vàng Bùi Hӳu Nghƭa là nhà thѫ cӵ phách

cӫa thi ÿàn Ĉӗng Nai – Gia Ĉӏnh vào giӳa thӃ kӹ XIX. Tài văn thѫ cӫa ông ÿѭӧc ÿánh

giá là tác giҧ hàng ÿҫu, tiêu biӇu cho kҿ sƭ ÿҩt Nam kǤ. Bùi Hӳu Nghƭa ÿã có sӵ ÿóng

góp ÿáng kӇ trong kho tàng văn hӑc nѭӟc nhà, nhҩt là mҧnh ÿҩt Nam kǤ lөc tӍnh.

NӃu cho rҵng sӵ nghiӋp văn chѭѫng cӫa Bùi Hӳu Nghƭa cao ÿӃn ÿâu, con ngѭӡi

Bùi Hӳu Nghƭa ÿҽp nhѭ thӃ nào thì tҫm vóc cӫa bà NguyӉn Thӏ Tӗn – ngѭӡi vӧ mүu

mӵc – cao ÿӃn ÿҩy, ÿҽp ÿӃn ÿҩy. Bà ÿã làm sáng danh mӝt bà vӧ phi phàm, hiӃm có

trong xã hӝi.

Bà Tӗn là niӅm tӵ hào lӟn cӫa phө nӳ Ĉӗng Nai, là nhân vұt lӏch sӱ ÿã nêu cao

gѭѫng trung trinh, tiӃt liӋt có nhiӅu tác ÿӝng ÿӃn tâm tѭ, ÿҥo ÿӭc, văn hӑc cӫa vùng ÿҩt

Biên Hòa.

Tình nghƭa vӧ chӗng nӗng thҳm giӳa thӫ khoa Bùi Hӳu Nghƭa và liӋt phө NguyӉn

Thӏ Tӗn ÿã trӣ thành tҩm gѭѫng soi quý giá, là bài hӑc luân lý sâu sҳc cho thӃ hӋ mai

sau.

TUYӂT HӖNG

1.7 Page 7

▲back to top

N˱ͣc ta nhi͉u k̓ tôi trung

Ṱm lòng ti͇t nghƭa r̩ng cùng tuy͇t s˱˯ng

Hoàng Di͏u và Nguy͍n Tri Ph˱˯ng

Cùng thành còn m̭t, ṱm g˱˯ng muôn ÿͥi.

(Hӗ Chí Minh) 7

Dân tӝc ta mãi khҳc ghi công lao cӫa NguyӉn Tri Phѭѫng – vӏ anh hùng dân tӝc

ÿã cӕng hiӃn cҧ cuӝc ÿӡi mình cho sӵ tӗn vong cӫa ÿҩt nѭӟc trong nhӳng thӡi kǤ lӏch sӱ

ÿҫy biӃn ÿӝng, cam go. ĈӃn hѫi thӣ cuӕi cùng vӟi khí phách trung tiӃt vì ÿҥi nghƭa,

NguyӉn Tri Phѭѫng mҩt ÿi là cҧ mӝt sӵ mҩt mát lӟn cӫa dân tӝc vào thӃ kӹ XIX. Song,

sӵ hy sinh tiӃt nghƭa, biӇu trѭng cho tinh thҫn bҩt khuҩt cӫa NguyӉn Tri Phѭѫng ÿã trӣ

thành mӝt tҩm gѭѫng muôn ÿӡi mà Bác Hӗ – vӏ cha già cӫa dân tӝc luôn nhҳc nhӣ cho

ÿӡi sau.

NguyӉn Tri Phѭѫng tӵ Hàm Trinh, hiӋu Ĉѭӡng Xuyên. Ông sinh ngày 9-9-1800

(tӭc 21-7-Canh Thân) trong mӝt gia ÿình có truyӅn thӕng yêu nѭӟc và hiӃu hӑc tҥi tәng

7 Hӗ Chí Minh – Lӏch sӱ nѭӟc ta.

1.8 Page 8

▲back to top

Chánh Lӝc, huyӋn Phong ĈiӅn, tӍnh Thӯa Thiên. Thân phө NguyӉn Tri Phѭѫng là ông

NguyӉn Văn Ĉҧng và thân mүu là bà Thái Thӏ ThӇ.

Thӡi niên thiӃu, NguyӉn Tri Phѭѫng có tên là NguyӉn Văn Chѭѫng8. Ông ÿã bӝc

lӝ tài năng và nhân cách phi thѭӡng. Hai mѭѫi tuәi, tӯ vӏ trí mӝt viên quan nhӓ ӣ huyӋn

Phong ĈiӅn, vӟi bҧn lƭnh và ÿӭc ÿӝ hѫn ngѭӡi, NguyӉn Tri Phѭѫng ÿѭӧc nhân dân

ngѭӥng mӝ và triӅu ÿình trӑng dөng. Vào tuәi hai mѭѫi ba, ông ÿѭӧc sung vào bӝ máy

cӫa triӅu ÿình NguyӉn, con ÿѭӡng tiӃn thân cӫa ông rӝng mӣ. NguyӉn Tri Phѭѫng tuҫn

tӵ thăng tiӃn bҵng tài năng, nhân cách trӣ thành cӝt trө cӫa triӅu ÿình.

Là mӝt ngѭӡi có lòng yêu nѭӟc, thѭѫng dân, nhân ái ÿӝ lѭӧng nhѭng cǊng vô

cùng cѭѫng trӵc, công bҵng, lҥi sӕng giӳa mӝt thӡi kǤ lӏch sӱ ÿҫy biӃn ÿӝng – thù trong

giһc ngoài ÿe doҥ sӵ sӕng còn cӫa tә quӕc, NguyӉn Tri Phѭѫng ÿã cӕng hiӃn cҧ cuӝc ÿӡi

mình cho ÿҩt nѭӟc.

Năm mѭѫi ba năm phөng sӵ ÿҩt nѭӟc. Trҧi qua ba triӅu ÿҥi (Minh Mҥng, ThiӋu

Trӏ, Tӵ Ĉӭc), NguyӉn Tri Phѭѫng luôn ÿѭӧc tin dùng và liên tөc giӳ nhiӅu trӑng trách

quӕc gia. Trѭӟc quân thù, ông là mӝt dǊng tѭӟng, trong lòng dân ông là bұc hiӅn tài. Vì

sӭ mҥng thiêng liêng cӫa tә quӕc, NguyӉn Tri Phѭѫng ÿã ÿһt chân khҳp mӑi miӅn ÿҩt

nѭӟc. Ĉánh Nam, dҽp Bҳc, trҩn thành, ÿi ÿӃn ÿâu, ông cǊng ÿӅu thu phөc nhân tâm, lo

kinh tӃ cho an dân, mҥnh nѭӟc.

Cuӝc ÿӡi cӫa NguyӉn Tri Phѭѫng gҳn liӅn vӟi viӋc lãnh ÿҥo quân dân tiӃn lành

liên tөc các cuӝc chiӃn tranh chӕng hӑa xâm lăng trên các mһt trұn hiӇm nguy. Ngày 31-

8-1858, khi tiӃng súng ÿҥi bác cӫa liên quân Tây Ban Nha – Pháp ÿӗng loҥt nә vào cӱa

biӇn Ĉà Nҹng, mӣ ÿҫu thӵc hiӋn âm mѭu xâm lѭӧc nѭӟc ta ÿã ÿһt triӅu ÿình HuӃ và vұn

mӋnh dân tӝc vào cѫn nguy biӃn. Trѭӟc tình thӃ cҩp bách, khi tәng quân vө ÿҥi thҫn Lê

Ĉình Lý tӱ trұn, NguyӉn Tri Phѭѫng can ÿҧm nhұn lãnh viӋc tiӃp tөc ÿiӅu quân chӕng

giһc. Vӟi tҫm nhìn chiӃn lѭӧc, khi ÿӃn Ĉà Nҹng, ông ÿã cho quân dân ÿҳp lǊy tӯ Hҧi

Châu ÿӃn Phúc Ninh, Thҥch Gián cҧn bѭӟc tiӃn cӫa ngoҥi xâm. Bҵng nӛ lӵc và tinh thҫn

ÿoàn kӃt, yêu nѭӟc, NguyӉn Tri Phѭѫng cùng quân dân kiên cѭӡng giӳ vӳng cӱa biӇn

Ĉà Nҹng, ÿҭy lùi các cuӝc tiӃn công cӫa kҿ thù.

Ӣ mһt trұn Gia Ĉӏnh. Khi thӵc dân Pháp quyӃt tâm ÿánh chiӃm, NguyӉn Tri

Phѭѫng ÿáp lӡi kêu gӑi ӭng cӭu cӫa Tӵ Ĉӭc, xong pha nѫi trұn mҥc. Cùng vӟi ngѭӡi

em là NguyӉn Duy, NguyӉn Tri Phѭѫng lãnh ÿҥo quân dân ÿҳp lǊy dài ‘3.000m, ngang

900m” quyӃt chiӃn vӟi kҿ thù. ThӃ nhѭng, vӟi thӃ mҥnh vӅ mӑi mһt, thӵc dân Pháp ÿã

phá vӥ phòng tuyӃn cӫa quân ta, lҩn chiӃm ÿҥi ÿӗn Chí Hòa. Trong trұn chiӃn sӕng mái

này, em cӫa ông tӱ trұn trên chiӃn hào, nén nӛi ÿau thѭѫng mҩt mát cӫa tình nhà, nghƭ

vӅ nghƭa nѭӟc vӟi quân dân, mһc dù bӏ thѭѫng, NguyӉn Tri Phѭѫng anh dǊng phá vòng

vây cӫa giһc, rút quân vӅ cӫng cӕ lӵc lѭӧng.

Sau khi chiӃm ÿѭӧc Nam KǤ, giһc ngoҥi xâm thӵc hiӋn âm mѭu thôn tính cҧ Bҳc

kǤ, vӏ tѭӟng bҧy mѭѫi ba tuәi NguyӉn Tri Phѭѫng ÿѭӧc triӅu ÿình tin trӑng, giao trӑng

trách giӳ thành Hà Nӝi. Lҥi mӝt lҫn nӳa, nѫi nào cӫa quӕc gia lâm nguy, NguyӉn Tri

8 NguyӉn Tri Phѭѫng là tên vua Tӵ Ĉӭc cҧi cho NguyӉn Văn Chѭѫng. Hai chӳ Tri Phѭѫng rút trong câu “Dõng thҧ tri

phѭѫng” (nghƭa là dǊng mãnh mà còn lҳm mѭu chѭӟc). Tên xѭng NguyӉn Tri Phѭѫng ÿѭӧc gӑi tӯ năm 1850.

1.9 Page 9

▲back to top

Phѭѫng ÿӅu ÿһt chân ÿӃn ÿó. Ngày 20-11-1873, quân giһc tҩn công thành Hà Nӝi,

NguyӉn Tri Phѭѫng cùng binh sƭ anh dǊng chiӃn ÿҩu, nhѭng do thӃ cô, lӵc tұn, Hà thành

bӏ mҩt, NguyӉn Tri Phѭѫng bӏ thѭѫng, lҥi phҧi chӭng kiӃn ngѭӡi con là phò mã NguyӉn

Lâm tӱ trұn, nӛi ÿau mҩt nѭӟc nhà tan càng dҵn xé tâm can vӏ tѭӟng già. Tӯ ҩy, ông tӯ

chӕi mӑi sӵ cӭu giúp cӫa kҿ thù, cӵ tuyӋt thuӕc men thӵc phҭm cho ÿӃn chӃt, tӓ rõ khí

phách kҿ tôi trung vӟi nѭӟc nhà: “Bây giӡ nӃu ta chӍ gҳng lay lҩt mà sӕng, sao bҵng ung

dung chӃt vì viӋc nghƭa”.

Trên ba mһt trұn Nam, Trung, Bҳc cӫa ÿҩt nѭӟc, NguyӉn Tri Phѭѫng luôn có mһt

ӣ phía trѭӟc. Ӣ ÿâu ông cǊng trӵc tiӃp chӍ huy quân dân mӝt lòng ÿánh giһc, nêu cao

tinh thҫn yêu nѭӟc bҩt khuҩt.

Nhҳc ÿӃn NguyӉn Tri Phѭѫng chӍ ÿѫn thuҫn là vӏ danh tѭӟng cӫa triӅu NguyӉn

mà không tѭӡng tұn cҧ mӝt ÿӡi cӕng hiӃn cho tә quӕc cӫa ông thì quҧ nhiên viӋc ông

cùng quân dân ÿánh giһc là mӝt trӑng trách. Mһc dù trên nhӳng trұn tuyӃn, vӟi cѭѫng vӏ

lãnh ÿҥo cao nhҩt, NguyӉn Tri Phѭѫng ÿã hai lҫn chӏu thҩt bҥi ÿҳng cay và thҧm hҥi

nhѭng không vì thӃ mà quên ÿi tài năng cӫa ô. Là mӝt tѭӟng giӓi, ÿã tӯng ÿánh Nam

dҽp Bҳc, NguyӉn Tri Phѭѫng cǊng khó lòng thay ÿәi mӝt tình thӃ trong thӡi ÿiӇm lӏch

sӱ mà sӵ thҳng thӃ cӫa quân ngoҥi xâm trên nhiӅu lƭnh vӵc và hiӇm hӑa mҩt nѭӟc cӫa

nѭӟc ta vào thӃ kӹ XIX là hӋ quҧ cӫa mӝt xu thӃ. Và chính lúc ҩy, bҵng tài năng, trí tuӋ,

NguyӉn Tri Phѭѫng ÿã chӑn cho mình mӝt con ÿѭӡng: làm trӑn trách nhiӋm vӟi nѭӟc

nhà, ÿem thân mình hy sinh vì ÿҥi nghƭa. Lo cho nѭӟc cho dân, ông ÿã nén cҧ nӛi ÿau

riêng cӫa mӝt thӡi chiӃn ÿҩu không khoan nhѭӧng vӟi kҿ thù, luôn tiên phong quyӃt

chiӃn ÿӃn hѫi thӣ cuӕi cùng, ÿem máu mình và cҧ con, em mình giҧi bày. Quҧ sӵ hy

sinh ҩy ÿã trӣ nên bҩt diӋt.

Hѫn nӱa thӃ kӹ gҳn bó cuӝc ÿӡi vӟi triӅu NguyӉn và vұn mӋnh dân tӝc. NguyӉn

Tri Phѭѫng ÿã hoàn thành mӝt cách xuҩt sҳc trách nhiӋm nһng nӅ và vҿ vang: Lãnh ÿҥo

quân dân tiӃn hành các cuӝc chiӃn tranh chӕng hoҥ xâm lăng. Không nhӳng thӃ, trên

cѭѫng vӏ cӝt trө cӫa triӅu ÿình, ông còn có nhӳng ÿóng góp tích cӵc trên các lƭnh vӵc

kinh tӃ vì cuӝc sӕng an lành cho toàn dân.

Ngay tӯ khi còn làm quan tҥi Phong ĈiӅn, NguyӉn Tri Phѭѫng ÿã giҧi oan cho

nhiӅu ngѭӡi dân bӏ quant ham hӕi lӝ ghép tӝi. ChuyӋn xѭa còn truyӅn lҥi: Thӡi kǤ này,

ông ÿã dành dөm tiӅn lѭѫng ÿӇ nuôi cha mҽ và giúp vào viӋc cúng tӃ cӫa làng. ĈӃn khi

làm quan to, NguyӉn Tri Phѭѫng cǊng giành phҫn lѭѫng hѭӣng ÿѭӧc, chia phҫn chu cҩp

cho nhӳng ngѭӡi thân và viӋc công ích cho hàng xóm.

Nhӳng năm 20, 30 cӫa thӃ kӹ XIX, NguyӉn Tri Phѭѫng ÿã tӯng thay mһt triӅu

ÿình ÿi hàng loҥt các nѭӟc Ĉông Nam Á ÿӇ buôn bán, ÿem vӅ cho nѭӟc nhà nhӳng mһt

hàng cҫn thiӃt. Và khi thăng tiӃn lên nhӳng chӭc vө cao hѫn, ÿi ÿây ÿi ÿó khҳp mӑi

miӅn ÿҩt nѭӟc, NguyӉn Tri Phѭѫng ÿӅu tâm niӋm vӟi chính sách thӑ quӕc thӑ dân. Ӣ

nhӳng vùng Nam bӝ giàu tiӅm năng kinh tӃ, ông ÿã ÿҫu tѭ cho viӋc thӵc hiӋn khai

hoang, lұp ҩp và chӃ ÿӝ ÿӗn ÿiӅn cӫa ông xây dӵng ÿã ÿem lҥi nhӳng kӃt quҧ khҧ quan

cho ngѭӡi dân. Nhӳng chӫ trѭѫng và biӋn pháp tích cӵc cӫa NguyӉn Tri Phѭѫng vӅ phát

triӇn kinh tӃ ÿã minh chӭng ông không chӍ là mӝt danh tѭӟng, nhà quân sӵ tài ba mà còn

là mӝt ngѭӡi am hiӇu vӅ kinh tӃ.

1.10 Page 10

▲back to top

ThӃ nhѭng mӝt con ngѭӡi tài giӓi nhѭ NguyӉn Tri Phѭѫng lҥi chӏu nhiӅu bi kӏch.

Cuӝc ÿӡi làm quan cӫa ông không phҷng lһng. Trҧi qua ba triӅu ÿҥi, NguyӉn Tri Phѭѫng

là bұc kǤ tài ÿӅu ÿѭӧc Minh Mҥng, ThiӋu Trӏ, Tӵ Ĉӭc trӑng dөng. Không ít nhӳng lӡi

khen và ân sӫng cӫa các vӏ vua ÿã ban cho: “Khanh là ngѭӡi ngay thҷng, siêng năng”…

“Ngѭѫi là ngѭӡi trung thӵc công bҵng có tiӃng” và sӵ thăng tiӃn ÿӃn nhӳng ÿӏa vӏ cao

sang nhѭ Thái tӱ thái bҧo Võ hiӇn Ĉҥi hӑc sƭ, Trí dǊng tѭӟng Tráng liӋt bá… Nhѭng

NguyӉn Tri Phѭѫng không lҩy ÿó làm hài lòng ÿӇ hѭӣng bәng lӝc, phú quý. Yêu nѭӟc,

thѭѫng dân bҵng tҩm lòng chân thӵc, thiӃt tha, ông ÿã nhiӅu lҫn can gián vua, thӵc hiӋn

nhӳng viӋc có lӧi cho ÿҩt nѭӟc. Vӟi khí khái cѭѫng trӵc ҩy, NguyӉn Tri Phѭѫng ÿã bӏ

nhӳng quҫn thҫn xiӇm nӏnh vӟi triӅu ÿình giáng chӭc. Nhѭng mӛi khi ÿҩt nѭӟc lâm

nguy, cҧ triӅu ÿình lҥi mong cұy vào ô. Không nӣ ngӗi ӣ quê nhà an nhàn, ông quyӃt

xông pha nѫi trұn mҥc, nhұn lҩy nhӳng trӑng trách nһng nӅ.

Làm quan trҧi ba ÿӡi vua, danh tѭӟng NguyӉn Tri Phѭѫng luôn giӳ nӃp sӕng

thanh bҥch. Vӟi sҹn bҫu nhiӋt huyӃt lo cho dân, cho nѭӟc NguyӉn Tri Phѭѫng không

dùng ÿӃn chӭc tѭӟc, ÿӏa vӏ ÿӇ mѭu cҫu lӧi ích riêng, mà qua ÿó ông thӵc hiӋn nhӳng

mөc ÿích ÿӇ thӑ quӕc, an dân. Nhà sӱ hӑc ngѭӡi Pháp Alfred Schreiner ÿã viӃt vӅ ông

nhѭ sau: “Theo lӋnh Tӵ Ĉӭc, tӯ ngoài Bҳc, NguyӉn Tri Phѭѫng dүn binh vӅ HuӃ. Vӏ

quan già mà tҩt cҧ ÿӅu cung kính vӅ tӟi HuӃ vӟi nhóm chiӃn sƭ ѭu tú dѭӟi quyӅn ngѭӡi.

Ĉi trѭӟc là mӝt chiӃn binh ÿѭa lên cao mӝt cây giáo, trên mǊi giáo là mӝt gói quҫn áo cǊ

kӻ, dùng trong cuӝc chinh tiӇu Bҳc Hà. Nhѭ vұy, ÿӫ cho thҩy ông không lӧi dөng chiӃn

tranh làm giàu và lòng hy sinh yêu nѭӟc cӫa ông chӍ có quan ÿҥi thҫn Phan Thanh Giҧn

là sánh nәi”. Suӕt mӝt ÿӡi xҧ thân vì ÿҩt nѭӟc, ÿӃn phút cuӕi cӫa cuӝc ÿӡi NguyӉn Tri

Phѭѫng ÿã : “NӃp nhà vүn giӳ màu thanh ÿҥm, lo nѭӟc nào hay tóc bҥc phѫ” 9.

NguyӉn Tri Phѭѫng xӭng ÿáng ÿѭӧc sánh nhѭ vì sao sáng trong lӏch sӱ dân tӝc

thӃ kӹ XIX. Cҧ dân tӝc tӵ hào vӅ vӏ anh hùng tài cao, ÿӭc rӝng mà khí phách anh hùng

và tҩm gѭѫng trung trinh mãi chói lòa, sӕng mãi trong các thӃ hӋ mai sau.

Vӟi danh nhân NguyӉn Tri Phѭѫng, cuӝc ÿӡi và khí tiӃt cӫa ông sӕng mãi toàn

vҽn trong niӅm tin kính cӫa con ngѭӡi Ĉӗng Nai. Trang sӱ vҿ vang chӕng thӵc dân Pháp

xâm lѭӧc trên mҧnh ÿҩt thiêng liêng này vinh dӵ gҳn liӅn tên tuәi: NguyӉn Tri Phѭѫng.

Ĉҩt Ĉӗng Nai vinh dӵ ÿón NguyӉn Tri Phѭѫng vào tháng 2/1861. Khi ÿҥi ÿӗn

Chí Hòa thҩt thӫ, ÿҥi bӝ phұn quân ta rút vӅ lұp tuyӃn phòng thӫ tҥi Biên Hòa, NguyӉn

Tri Phѭѫng liӅn thiӃt lұp, cӫng cӕ trұn tuyӃn, cho quân dân trҩn giӳ nhӳng nѫi xung yӃu.

Tѭѫng truyӅn rҵng: Khi NguyӉn Tri Phѭѫng rút quân vӅ Biên Hòa, công viӋc phòng thӫ

ÿang gҩp rút tiӃn hành thì triӅu ÿình có lӋnh triӋu hӗi ô. Nhân dân Biên Hòa thѭѫng

kính, tin yêu ÿã cҧn ÿҫu ngӵa, khҭn cҫu ông ӣ lҥi ÿánh giһc cho ÿӃn cùng.

Sau này, khi nghe NguyӉn Tri Phѭѫng hy sinh tҥi Hà Nӝi (1873) ÿӇ tӓ lòng

ngѭӥng mӝ và thѭѫng tiӃc vӏ anh hùng có công vӟi xӭ sӣ, ngѭӡi dân Biên Hòa ÿã tҥc

tѭӧng và thӡ ông tҥi ÿӅn Mӻ Khánh – sau này ÿәi tên thành ÿӅn thӡ NguyӉn Tri Phѭѫng

9 Hai câu th˯ ÿ˱ͫc Phan Tr̯n Chú d͓ch trong bài th˯ 8 câu cͯa Ti͇n sƭ Nguy͍n Văn Lý – tác gi̫ “Ĉông Khê thi văn t̵p”

gͧi vào phúng ÿi͇u khi tang l͍ Nguy͍n Tri Ph˱˯ng ÿ˱ͫc c͵ hành t̩i Hu͇. Hai câu th˯:

“Gia truy͉n di hͷu thanh phong t̩i

Qu͙c k͇ ninh tri b̩ch phát bà”.

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

10. tөc truyӅn rҵng bӝ áo mão vua ban cho NguyӉn Tri Phѭѫng ÿi kinh lѭӧc phía Nam

vүn còn ÿѭӧc lѭu giӳ tҥi ÿӅn và tѭӧng vӅ ông ÿѭӧc mӝt vӏ bô lão ÿêm nҵm mӝng thҩy

tѭӟng quân hiӋn vӅ, áo bào lүm liӋt, vǊ khí trong tay, sҳc thái oai hùng, sáng ngӫ dұy

chһt cây mít trѭӟc nhà, tӵ tay tҥc tѭӧng nhѭ hình trong mӝng.

Sӕng oai hùng, chӃt oanh liӋt, ngѭӡi dân Biên Hòa ÿã tôn vinh ông nhѭ mӝt vӏ

phúc thҫn, tôn kính thӡ ông vӟi niӅm tin son sҳt rҵng chính ông ÿã làm cho quӕc thái

dân an, mѭa thuұn gió hòa, ÿem thӏnh vѭӧng an khang cho xӭ sӣ. Hѫn mӝt thӃ kӹ trôi

qua, cùng vӟi hӗn thiêng sông núi Biên Hùng, oai linh tѭӟng quân NguyӉn Tri Phѭѫng

nhѭ vүn còn lүn quҩt quanh ÿây suӕt cuӝc trѭӡng chinh ÿүm máu ÿánh ÿuәi thӵc dân, ÿӃ

quӕc dành ÿӝc lұp, tӵ chӫ cho tә quӕc.

Con nѭӟc sông Ĉӗng Nai vүn hiӅn hòa dòng chҧy, nhӏp nhàng lӡi ru cho ÿӅn thӡ

vӟi anh linh cӫa NguyӉn Tri Phѭѫng, mãi sӕng giӳa vòng tay ҩm áp, niӅm tin yêu kính

trӑng cӫa ngѭӡi dân Biên Hòa, Ĉӗng Nai. Luôn nhҳc nhӣ cho các thӃ hӋ con dân xӭ sӣ

này khҳc ghi công lao cӫa danh tѭӟng tài năng ÿӭc ÿӝ ÿã ngӡi sáng trong mӝt thӡi kǤ

lӏch sӱ lҳm bi thѭѫng nhѭng rҩt hào hùng.

PHAN ĈÌNH DǉNG

NGUYӈN DUY

(1809 – 1861)

NguyӉn Duy tӵ là Nhӳ HiӅn, sinh ngày 26 tháng giêng năm Kӹ Tӏ (1809) tҥi làng

Chí Long, tәng Chánh Lӝc, huyӋn Phong ĈiӅn, tӍnh Thӯa Thiên11. Thuӣ nhӓ NguyӉn

Duy ÿi hӑc, tӓ rõ sӵ thông minh không kém ngѭӡi anh ruӝt là NguyӉn Văn Chѭѫng (tӭc

danh tѭӟng NguyӉn Tri Phѭѫng sau này).

Vӟi tính ham hӑc và cҫu tiӃn, NguyӉn Duy ÿã gһt hái nhӳng thành công trên

ÿѭӡng hӑc vҩn. Ông ÿӛ tú tài khoa Ĉinh Dұu (1837), cӱ nhân khoa Tân Sӱu (1841), tiӃn

sƭ khoa Nhâm Dҫn (1842). Ông tӯng làm giáo thө phӫ Lý Nhân rӗi ÿӕc hӑc Hѭng Yên.

Năm 1843, mӝt năm sau khi ÿӛ tiӃn sƭ, ông ÿѭӧc triӅu ÿình bә thө Hàn lâm ViӋn biên

Tân Uyên. Ĉӡi làm quan cӫa ông hiӇn ÿҥt, thăng tiӃn rҩt mau. Năm 19844, ông ÿѭӧc

thăng Hàn lâm ViӋn tu soҥn. Sau ÿó ông ÿѭӧc lҫn lѭӧt cӱ ÿi trҩn nhұm các tӍnh xa kinh

thành: Tri phӫ Tân An – Gia Ĉӏnh (1845). Tҥi ÿây, NguyӉn Duy ÿã xin triӅu ÿình mӣ

ngôi trѭӡng hӑc ÿҫu tiên ӣ thôn Bình Khê – lӷ cӫa phӫ Tân An thӡi bҩy giӡ và ông còn

tә chӭc cho dân nhóm chӧ. Rӗi ӣ Quҧng Hóa (Thanh Hóa – 1847). Quҧng Ninh, Quҧng

Bình (1851). Ӣ ÿâu cǊng tӓ ra thanh liêm, mүn cán, luôn lҩy nhân chính làm chuҭn mӵc

ÿӇ trӏ dân. Ông tӯng làm viӋc ӣ Tұp hiӅn viӋn Sung khai kinh diên Khӣi chú (Tұp hiӅn

viӋn và Khai kinh diên là hai cѫ quan ÿҫu não vӅ văn hóa và chính trӏ cӫa triӅu ÿình).

Chính ӣ ÿây, vua Tӵ Ĉӭc mӟi biӃt tài năng văn hӑc cǊng nhѭ tài ӭng ÿӕi biӋn bác cӫa

NguyӉn Duy.

10 ĈӅn thӡ NguyӉn Tri Phѭѫng: tҥi ҩp Bӱu Hòa – thành phӕ Biên Hòa. Ĉây là di tích lӏch sӱ ÿѭӧc Bӝ Văn hóa Thông tin –

ThӇ thao liӋt hҥng theo quyӃt ÿӏnh sӕ 97/QĈ ngày 21/2/92.

11 Gia phҧ hӝ tӝc NguyӉn Tri.

2.2 Page 12

▲back to top

Năm 1852, NguyӉn Duy ÿѭӧc cӱ làm Ҩt phó sӭ trong sӭ bӝ sang tiӃn cӕng nhà

Thanh 12. Sách Ĉҥi Nam thӵc lөc ghi lҥi chuyӃn ÿi sӭ tӯ tháng 6 năm Nhâm Tý (1852)

mãi ÿӃn mùa ÿông 1856 mӟi kӃt thúc. Cuӝc hành trình rҩt vҩt vҧ hiӇm nguy do giһc Tàu

ÿánh phá quanh vùng ҧi Nam Quan. Khi vӅ, NguyӉn Duy ÿѭӧc vua Tӵ Ĉӭc cho mӡi vào

ÿiӋn và phán rҵng: “Ĉѭӡng ÿi muôn dһm thұt khó khăn hiӇm trӣ mà mӝt mình chӏu nәi

gian nguy suӕt ba năm trӡi thұt ÿáng thѭѫng”, rӗi ban thѭӣng mӝt kim khánh hҥng nhì

và 50 lҥng bҥc13. Ĉһc biӋt tһng mӝt bài thѫ ÿӇ ӫy lҥo và khen ngӧi. Ĉây là mӝt biӇu hiӋn

tình cҧm thuӝc loҥi hiӃm thҩy ӣ các bұc vua chúa. Lӡi lӁ cӫa bài thѫ ÿã xóa ÿi nhӳng

khoҧng cách và không mӝt chút cách bӭc vӅ ÿӏa vӏ vua tôi. Ngѭӡi ÿӑc tѭӣng nhѭ ÿang

nghe nhӳng lӡi thә lӝ cӫa kҿ tri âm vӟi ngѭӡi tri kӹ. Xin trích dүn vài ÿoҥn sau ÿây:

“Yêu ÿài nh̭t khͱ dƭ tam niên

Quan tái uy thì lô v̩n thiên

Ký chͷ vân phi h͛i nh̩n lãnh

Quy phàm tuy͇t ̱n Ĉ͡ng ÿình thuy͉n”

Tҥm dӏch:

Ĉài yên m͡t b˱ͣc lu͙ng ba ÿông

Quan ̫i uy nghiêm v̩n n̓o ÿ˱ͥng

B͇n ÿͫi núi mây xa tít t̷p

Thuy͉n v͉ h͛ tuy͇t tr̷ng mênh mông

Và:

“Hà nh̵t kình ba thanh B͡t h̫i

Tinh xà hoàn ki͇n t͙ng Tr˱˯ng Khiên”

Tҥm dӏch:

Sóng lăn ngày nào n˯i B͡t H̫i

Chi͇c bè l̩i th̭y bóng tr˱˯ng công.

Vua Tӵ Ĉӭc ví NguyӉn Duy nhѭ nhà thám hiӇm Thѭѫng Khiên ÿӡi Hán VǊ ĈӃ,

hai lҫn ÿi phiêu lѭu ӣ các nѭӟc Tây Bҳc Trung Quӕc và lҫn nào cǊng thành công. Ӣ ÿây,

NguyӉn Duy ÿã làm yên cѫn sóng dӳ nѫi Bӝt Hҧi (chӍ nѭӟc Trung Hoa).

Khi nhӳng phát súng ÿҫu tiên cӫa quân xâm lѭӧc Pháp bҳn vào cӱa biӇn Sѫn Trà,

báo hiӋu mӝt cuӝc chiӃn tranh ác liӋt ÿã gҫn kӅ. NguyӉn Duy trѭӟc nhҩt tình nguyӋn ÿi

quân thӭ Quҧng Nam Ĉà Nҹng (1856), cùng vӟi Ĉào Trí lұp ÿӗn Trҩn Dѭѫng

trên chóp núi Sѫn Trà, ÿҳp luӻ cát và ÿào hӕ cҳm chông tӯ thành An Hҧi ÿӃn chân núi

Sѫn Trà, tӯ thành ĈiӋn Khҧi ÿӃn cӱa Thanh Khê. Trong thӡi gian lãnh chӭc Trҩn

Dѭѫng. NguyӉn Duy ÿã cѭѫng quyӃt tӯ chӕi thҧo luұn vӟi Lelieur de Ville sur Arce,

thuyӅn trѭӣng tàu Catinat – mӝt trong nhӳng chiӃc tàu cӫa phái ÿoàn Montigny do vua

12 Sӭ bӝ tiӃn cӕng triӅu Thanh gӗm: Chánh sӭ Phan Chi Hѭѫng Tҧ thi lang bӝ LӉ (chánh tam phҭm), Giáp phó sӭ Phҥm

Hӳu HuyӃn Thӏ ÿӝc hӑc sƭ (chánh tѭ phҭm), Ҩt phó sӭ NguyӉn Duy Thӏ Giҧng hӑc sƭ (tòng tӭ phҭm). Sӱ dөng tѭ liӋu cӫa

hai ông Trҫn ViӃt ĈiӅn và Lê Nguyên Lӵu. Tұp Kӹ yӃu hӝi thҧo 190 năm ngày sinh cӫa danh nhân NguyӉn Tri Phѭѫng, Tr.

67, Ban KHKT Thӯa Thiên HuӃ 1990.

13 Gia phҧ hӋ tӝc NguyӉn Tri.

2.3 Page 13

▲back to top

Pháp là Napoléon III cӱ ÿӃn ViӋt Nam cұp bӃn Ĉà Nҹng, do thái ÿӝ xҩc xѭӧc, hӛn láo

cӫa y. ngày 24-10-1856, thuyӅn trѭӣng Colier ÿã sӱa lҥi các thѭ trѭӟc cho lӉ phép hѫn.

Còn Lelieur de Ville sur Arce phҧi nhұn lӛi và hӭa sӱa chӳa ÿӗn luӻ ta bӏ y bҳn phá

trѭӟc ÿó. ViӋc này ÿã nói lên sӵ cѭѫng quyӃt bҧo vӋ chӫ quyӅn và giӳ gìn quӕc thӇ cӫa

NguyӉn Duy.

Năm 1858, mһt trұn Quҧng Nam Ĉà Nҹng nguy ngұp hѫn. Cҧ hai lҫn quân tăng

viӋn cӫa triӅu ÿình HuӃ ÿӅu bӏ ÿánh tan, ngoài trұn tiӅn thì quan quân hoҧng loҥn bӓ

ngǊ, ÿӃn nӛi vua Tӵ Ĉӭc phҧi ra lӋnh chém ÿҫu. NguyӉn Duy tình nguyӋn trӣ lҥi quân

thӭ Quҧng Nam Ĉà Nҹng. Câu nói : “Ĉã là yêu nѭӟc thì không luұn văn võ”14 – cӫa ông

ÿã làm vua Tӵ Ĉӭc và cҧ triӅu ÿình HuӃ sӳng sӕt bàng hoàng.

TiӃt thái lòng gan dҥ dǊng cҧm cӫa NguyӉn Duy ÿã thӇ hiӋn rõ trong các trұn

ÿánh thҳng giһc Pháp ӣ sông Hàn, Thҥch Giҧn. Cùng vӟi Tӕng Phúc Ninh phҧn công

mãnh liӋt ӣ hai ÿӗn Nҥi Hiên, Hoà QuӃ, có lҫn ông suýt bӏ giһc bҳt sӕng. Ĉһc biӋt trұn

thҳng mùa xuân năm Kӹ Mùi, quân ta ÿã bҿ gãy ý ÿӗ thu ngҳn cuӝc hành trình chiӃn

tranh xâm lѭӧc cӫa thӵc dân Pháp. “Con ÿѭӡng tӯ Ĉà Nҹng ra HuӃ” là không dӉ dàng

nhѭ hӑ tѭӣng.

Tháng 2 năm 1859 thành Gia Ĉӏnh bӏ tiӃn bӭc. Tôn Thҩt Cáp, Phan Tӏnh ÿi ӭng

cӭu. Vua Tӵ Ĉӭc lҥi cҧm thҩy không yên lòng lҥi sai phái thêm NguyӉn Duy vào làm

Ĉӏnh biên Tán Lý. Khi ÿӃn nѫi, thành Gia Ĉӏnh ÿã mҩt phҧi ÿóng quân ӣ Biên Hòa.

Không còn hӗ nghi gì nӳa, ÿây chính là tiӅn thân cánh quân cӫa triӅu ÿình HuӃ mà sӱ

sách ÿã ghi, mӝt ӣ Biên Hòa, mӝt ӣ Phú Thӑ (Gia Ĉӏnh), mӝt ӣ Tân An ÿã lұp thӃ liên

hoàn ӹ dӕc. Ĉánh giá Cáp – Tӏnh – Duy, các ông Phan Thanh Giҧn, Trѭѫng Ĉăng QuӃ

ÿã nhұn xét: “Nay các quan trong triӅu không còn ai hѫn ÿѭӧc”.

Năm 1860, NguyӉn Duy ÿѭӧc sung Gia Ĉӏnh quân thӭ. Thӕng ÿӕc Tôn Thҩt Cáp,

Tham tán Lê Tӕ, Tán Lý NguyӉn Duy… ÿã làm viӋc rҩt khҭn trѭѫng. Lѭӧc qua mӝt sӕ

tӡ tҩu cӫa hӑ sӁ rõ: “Báo cáo tình hình tӯ 2 ÿӃn 11/1, quân Pháp ÿã cho h˯n 500 quân

mang theo vǊ khí ÿi xu͛ng theo sông B͇n Nghé, ÿ͝ b͡ lên chùa Mai S˯n. Phán ÿoán ý

ÿ͛ cͯa gi̿c. Trình bày ph˱˯ng pháp ch͙ng gi̿c”15. Mӝt báo cáo khác vӅ tình hình ӣ

Nam kǤ: “Quân Pháp ÿem vǊ khí ÿ͇n ÿóng ͧ chùa Mai S˯n, dân 15 xã quanh ÿó ho̫ng

sͫ b͗ ÿi n˯i khác. Xin sͣm thanh trͳ b͕n chúng. Vì ÿây là con ÿ˱ͥng v̵n chuy͋n l˱˯ng

h˱ͣng cͯa ta, n͇u con ÿ˱ͥng b͓ c̷t ÿͱt sͅ g̿p nhi͉u khó khăn trong vi͏c ÿ͙c thúc binh

thu͇ ͧ các huy͏n h̩ l˱u16. Báo cáo nhͷng bi͏n pháp ÿã ÿ˱ͫc thi hành ÿ͋ ch͙ng Pháp,

c̭m dân không ÿ˱ͫc bán thóc g̩o cho Pháp, qṷy r͙i ÿ͙t phá ÿ͛n gi̿c, t̵p kích l̓

14 Do ông Ҩm sanh NguyӉn Tri Khoái cháu ÿích tôn cӫa Ĉӏnh biên Tán Lý NguyӉn Duy kӇ và ÿѭӧc lѭu truyӅn lҥi nhiӅu ÿӡi

trong con cháu.

15 Châu bҧn triӅu Tӵ Ĉӭc 1848 – 1883. ViӋn KHXH – Ban Văn hӑc tҥi thành phӕ. Hӗ Chí Minh sѭu tҫm và tuyӇn chӑn, ҩn

hành 1979, lѭu hành nӝi bӝ. Các Tr. 66, 68, 74, 65.

16 Châu bҧn triӅu Tӵ Ĉӭc 1848 – 1883. ViӋn KHXH – Ban Văn hӑc tҥi thành phӕ. Hӗ Chí Minh sѭu tҫm và tuyӇn chӑn, ҩn

hành 1979, lѭu hành nӝi bӝ. Các Tr. 66, 68, 74, 65.

2.4 Page 14

▲back to top

t̓”17. Mһt trұn Gia Ĉӏnh ÿã không “yên tƭnh” và cǊng có thӇ nói thêm, quân cӫa triӅu

ÿình HuӃ không hҷn chӍ biӃt “phòng thӫ tiêu cӵc”. Cҫn nhҳc lҥi các sӵ kiӋn Juare

guiberry bӏ ÿánh thua phҧi rút lui. Quan ta tұp kích Hӳu Bình, Pháp thiӋt hҥi nһng vào

ÿêm 21-4-1859, hòa thѭ cӫa Pháp gӗm 11 khoҧn; Tôn Thҩt Cáp, NguyӉn Duy không

dám tӵ chuyên, hӑ gӣi ra triӅu ÿình HuӃ và hҽn trҧ lӡi. NguyӉn Duy nh̷c Vua T͹ Ĉͱc

v͉ vi͏c t˱ͣng Pháp Pigneau thúc giͭc tr̫ lͥi th˱ ̭y18.

Tháng 2/1860, chiӃn tranh Trung Quӕc ÿã kӃt thúc, cѫ may ÿã ÿӃn vӟi ngѭӡi p.

còn ÿӕi vӟi triӅu ÿình HuӃ mӝt tai hoҥ bi thҧm ÿang ұp xuӕng. Hҧi quân trung tѭӟng

Charner kéo mӝt lӵc lѭӧng lӟn ÿӃn Gia Ĉӏnh gӗm 3.300 lính Pháp, 200 lính Y Pha Nho

và 70 chiӃn tàu. Ngày 14-1 năm Tân Dұu, Tӵ Ĉӭc XIX (23-2-1861) Charner truyӅn lӏnh

tҩn công ÿҥi ÿӗn KǤ hòa. Cuӝc chiӃn ÿҩu ác liӋt diӉn ra trong hai ngày. Qua ngày thӭ ba

(25-2-1861) ÿҥi ÿӗn tan vӥ. Tán Lý NguyӉn Duy bӏ trúng ÿҥn ÿҥi bác cӫa Pháp và hy

sinh ӣ cӱa chính ÿҥi ÿӗn. Thi thӇ biӃn dҥng khó phân biӋt ÿѭӧc, quân lính nhұn ra ông

nhӡ dҩu áo và chiӃc ÿai lѭng, hӑ ÿѭa ông vӅ chôn ӣ phía cӱa Ĉông thành Biên Hòa.

Trong bài thѫ vãn Tán Lý Ĉӏnh Biên NguyӉn Duy cӫa NguyӉn Thông có ghi lӡi dүn: Tӵ

Ĉӭc thұp tӭ niên, Tân Dұu chính nguyӋt thұp lөc nhҩt. Phí binh công Phú Thӑ ÿҥi ÿӗn,

quân hӧp lӵc chiӃn tӱ, thi biӃn bҩt năng biӋn. Hӳu thӵc kǤ y ÿӟi giҧ, nҧi thu thҧo táng

Biên Hòa thành ÿông môn ngoҥi. Công bá thӏ Tráng liӋt bá khiӇn nhân thu di hài quy

táng.

Bài thѫ ÿiӃu cӫa NguyӉn Thông chính là nӛi ÿau và lòng thѭѫng cҧm cӫa nhӳng

ngѭӡi ÿѭѫng thӡi vì cái chӃt cӫa ngѭӡi anh hùng:

Tây phong phiêu ÿ̩i thͭ 19

Nh̭t t͓ch ͇ viên môn

Mãn ÿ͓a mai hùng l˱ͫt

Ba quân kh̭p c͹u ân

Ĉ͝ tích không y táng

Na tri hao khí t͛n

Niên niên h˱ trung th˱ͫng

17 Châu bҧn triӅu Tӵ Ĉӭc 1848 – 1883. ViӋn KHXH – Ban Văn hӑc tҥi thành phӕ. Hӗ Chí Minh sѭu tҫm và tuyӇn chӑn, ҩn

hành 1979, lѭu hành nӝi bӝ. Các Tr. 66, 68, 74, 65.

18 Châu bҧn triӅu Tӵ Ĉӭc 1848 – 1883. ViӋn KHXH – Ban Văn hӑc tҥi thành phӕ. Hӗ Chí Minh sѭu tҫm và tuyӇn chӑn, ҩn

hành 1979, lѭu hành nӝi bӝ. Các Tr. 66, 68, 74, 65.

19 Ĉӡi Ĉông Hán có danh tѭӟng Phùng Dӏ, cӭ sau mӛi trұn ÿánh thҳng, mһc cho ba quân tѭӟng sƭ mҧi mê luұn bàn công

trұn, ông thҧn nhiên ngӗi dѭӟi gӕc ÿҥi thө làm kҿ bàng quan. Ông ÿѭӧc tһng danh hiӋu Ĉҥi thө tѭӟng quân. Ӣ ÿây tác giҧ

dùng ÿӇ ví NguyӉn Duy.

2.5 Page 15

▲back to top

Di lão lo̩i ph˱˯ng tôn

Bҧn dӏch cӫa hai ông Lê Thѭӟc và Phùng Khҳc Khoan:

Cây ÿ̩i thͭ g̿p gió Tây

M͡t ÿêm ngã xu͙ng n̹m ngang c͵a ÿ͛n

Oai hùng ṋp ÿ̭t vùi chon

Ba quân nͱc nͧ nhͣ ˯n nhͷng ngày

Thi hài nhìn áo mͣi hay

Bi͇t ÿâu h̩o khí ÿ͇n nay v̳n còn

Hàng năm trên ch͟ ÿ̭t chon

B̩n già rót r˱ͫu vi͇ng h͛n ng˱ͥi x˱a.

Xin mѭӧn nhӳng dòng thѫ trên ÿӇ gӧi lҥi nhӳng tình cҧm sâu sҳc và lòng tôn kính

cӫa quân dân Biên Hòa – Ĉӗng Nai ÿӕi vӟi NguyӉn Duy tӯ 130 năm vӅ trѭӟc. Và cǊng

ÿӇ tѭӣng nhӟ ngѭӡi anh hùng ÿã vӏ quӕc vong thân. Cùng vӟi sӵ hy sinh NguyӉn Tri

Phѭѫng, NguyӉn Lâm, NguyӉn Duy suӕt ÿӡi phөng sӵ cho ÿҩt nѭӟc ÿӃn cái chӃt hiên

ngang trên chiӃn hào, ÿã làm chói lòa ÿҥo lý xҧ than vì ÿӝc lұp tӵ do cho tә quӕc. Ĉó là

niӅm tӵ hào cӫa dân tӝc ViӋt Nam và mãi ÿѭӧc khҳc ghi trên trang vàng lӏch sӱ cӫa dân

tӝc ta hiӇn hách chӕng ngoҥi xâm.

ĈINH HUYӄN

NGUYӈN ĈӬC ӬNG

(? – 1861)

Ngѭӡi ta thѭӡng kӇ ÿi kӇ lҥi chuyӋn nhӳng ÿêm thanh vҳng, bӛng có cѫn gió lao

xao tràn qua, trong gió nghe rõ tiӃng quân reo và tiӃng va chҥm cӫa binh khí. “Ông vӅ

ÿҩy”.

Ngѭӡi ta còn kӇ vӅ con rҳn thiêng lүn quҩt ҭn hiӋn quanh mӝ ông không cҳn ai

bao giӡ.

Và ngѭӡi ta cǊng kӇ nhiӅu chuyӋn vӅ viӋc ông quӣ phҥt nhӳng ngѭӡi cӕ tình xâm

phҥm ÿӃn mӝ ông.

2.6 Page 16

▲back to top

ChuyӋn vӅ ông rҩt nhiӅu, linh ӭng, công bҵng, ÿӝ lѭӧng và cǊng nghiêm khҳc. Ĉã

bao ÿӡi, ông là vӏ phúc thҫn ban cho vùng ÿҩt mӟi này cuӝc sӕng bình yên, no ҩm.

Ông ÿây là NguyӉn Ĉӭc Ӭng. Trên tҩm bia ÿá còn hҵn sâu dòng chӳ “Ici ropose

NguyӉn Ĉӭc Ӭng. Lãnh binh de L’Armee Tӵ Ĉӭc Décede le 26 November 1861”.

Nghƭa là cách nay 130 năm có lҿ, lãnh binh NguyӉn Ĉӭc Ӭng, mӝt võ tѭӟng cӫa triӅu

ÿình HuӃ ÿã ngã xuӕng tҥi mҧnh ÿҩt này.

Con ÿѭӡng 15 (nay là 51) huyӃt mҥch nӕi liӅn Biên Hòa – Sài Gòn vӟi Bà Rӏa –

VǊng Tàu xuyên suӕt huyӋn Long Thành. Mӝ ông nҵm vӅ phía Tây – ÿѭӡng cách huyӋn

lӷ Long Thành khoҧng 7km vӅ phía Nam. Ĉó là mӝt ngôi mӝ kiên cӕ, uy nghi, kiӃn trúc

hình kim tӵ tháp cөt. Theo lӡi truyӅn tөng cӫa nhân dân xã Long Phѭӟc, dѭӟi mӝ không

chӍ có mình ông mà còn có 27 nghƭa quân ÿã cùng ông hy sinh trong trұn ÿánh ác liӋt và

không cân sӭc này.

Sӱ liӋu thành văn, cҧ nhӳng quyӇn biên niên chính thӕng cӫa triӅu ÿình HuӃ chӍ

cung cҩp có mҩy dòng sѫ lѭӧc vӅ sӵ kiӋn ông hy sinh. ĈiӅu này có thӇ thӇ tҩt ÿѭӧc. Vì

ÿây là mӝt trong nhӳng thӡi kǤ ÿen tӕi nhҩt cӫa lӏch sӱ nѭӟc nhà. Quân ÿӝi triӅu ÿình

liên tөc bӏ ÿánh tѫi tҧ trѭӟc ÿӝi quân viӉn chinh thiӋn chiӃn và trang bӏ hiӋn ÿҥi. Chí Hòa

thҩt thӫ, NguyӉn Duy hy sinh, NguyӉn Tri Phѭѫng bӏ thѭѫng rút vӅ cӕ thӫ Biên Hòa, rӗi

thành Biên Hòa cǊng không giӳ ÿѭӧc. NguyӉn Tri Phѭѫng và Tôn Thҩt Cáp bӏ cách

chӭc triӋu vӅ kinh ÿô. NguyӉn Bá Nghi và Tôn Thҩt Ĉính ÿѭӧc ÿiӅu vào thay thӃ cùng

4.000 quân án binh tҥi Bình Thuұn.

Lãnh binh NguyӉn Ĉӭc Ӭng chӍ huy tiӃn quân tә chӭc tuyӃn phòng ngӵ Long

Thành – Ký Giang. Ông thu nҥp tàn quân và liên lҥc vӟi nghƭa quân Long Thành, bӕ trí

lӵc lѭӧng ngăn chһn bѭӟc tiӃn cӫa quân Pháp tӯ Biên Hòa xuӕng.

Sáng 21-2-1861, cánh quân cӫa trung tá Dominique Diego sau khi dӉ dàng ÿánh

chiӃm thӏ trҩn Long Thành, liӅn cho quân thҷng tiӃn vӅ Bà Rӏa và vҩp phҧi sӵ kháng cӵ

cӫa quân ta tҥi lǊy Ký Giang. Cuӝc chiӃn tranh khӕc liӋt diӉn ra 14 giӡ cùng ngày thì

trung tá Diego nhұn ÿѭӧc viӋn binh tӯ Biên Hòa và bҩt ngӡ mӝt cánh quân cӫa Ieperit

chӍ huy ÿã tә chӭc bí mұt vѭӧt sông Vu hӗi phá tan trұn ÿӏa phòng ngӵ. QuyӃt ÿӏnh triӅu

ÿình chӏu tәn thҩt nһng nӅ và lãnh binh NguyӉn Ĉӭc Ӭng bӏ trӑng thѭѫng.

Quân ta vӯa cҫm cӵ chiӃn ÿҩu, vӯa cùng nhân dân ÿӏa phѭѫng ÿiӅu trӏ cho ông,

nhѭng vӃt thѭѫng quá nһng nên ÿӃn ngày 27-12-1861 ông ÿã vƭnh viӉn ra ÿi giӳa sӵ tiӃc

thѭѫng cӫa ÿӗng bào, ÿӗng ÿӝi ông trên mҧnh ÿҩt Long Thành ÿүm máu.

Mһc dù bӏ kҿ thù ngăn cҩm, ÿӗng bào ÿӏa phѭѫng và nghƭa quân Long Thành vүn

dǊng cҧm bí mұt an táng ông cùng thi hài 27 liӋt sƭ vào mӝt ngôi mӝ chung và ÿҳp thành

mӝt ngôi mӝ ÿҩt. VӅ sau, ông ai biӃt ai ÿã khҳc lên bia ÿá mҩy dòng chӳ Hán: “NguyӉn

Ĉӭc Ӭng – thân thӡi thұp nhҩt nguyӋt – thұp lөc nhұt – ghi nhӟ ngày ông hy sinh là 26

tháng 11 năm Tân Dұu.

Ngôi mӝ ÿҩt tӗn tҥi mãi 75 năm sau, ÿӃn năm 1936, mӝt ngѭӡi ÿàn bà nói giӑng

HuӃ tӯ Gia Ĉӏnh dày công tìm kiӃm, ÿѭӧc nhân dân ÿӏa phѭѫng giúp ÿӥ ÿã ÿӃn phӫ

phөc trѭӟc nҩm ÿҩt chôn vùi 28 liӋt sƭ, trong ÿó có ông NguyӉn Ĉӭc Ӭng. Sau khi lұp

ÿàn cúng tӃ, bà thuê ngѭӡi xây thành ngôi mӝ bӅ thӃ, vƭnh cӱu tӗn tҥi ÿӃn ngày nay và

sau ÿó bà ra ÿi không thҩy trӣ lҥi.

2.7 Page 17

▲back to top

Năm 1991, lҥi có ngѭӡi ÿàn ông ÿӭng tuәi tӯ HuӃ vào nói là con cháu ông xin

phép viӃng lҥy ông trѭӟc khi xuҩt cҧnh ÿӇ lҥi ÿӏa chӍ ngѭӡi bà hѫn 90 tuәi, tên Công

Tҵng Tôn Nӳ Thӏ Hy. Sӕ 8, Ĉinh Bӝ Lƭnh – Thành nӝi HuӃ. Phҧi vài tháng sau, cѫ quan

bҧo tӗn di tích nhұn ÿѭӧc ÿӏa chӍ này liӅn gӱi thѫ liên lҥc nhѭng thѭ ÿѭӧc bѭu cөc HuӃ

trҧ lӡi vӟi dòng chӳ phǊ phàng: Thѭ không có ngѭӡi nhұn. Chҳc là bà ÿã không còn.

Chúng ta bao giӡ cǊng ÿӃn chұm.

Ông vүn nҵm ÿó giӳa lòng dân Long Phѭӟc – Long Thành, cҥnh ÿѭӡng quӕc lӝ,

mӝt bên lӅ vѭӡn cây trái sum suê, bên kia là cánh ÿӗng phù sa màu mӥ, dòng suӕi cҧ

ngày ÿêm vүn rì rào nhѭ kӇ lҥi bҧn anh hùng ca mà ông và ÿӗng ÿӝi cӫa ông ÿã gӧi lҥi

trên mҧnh ÿҩt thiêng liêng này bҵng xѭѫng máu cӫa mình.

Hҵng năm, dân làng vүn góp công, góp cӫa cúng giӛ ông nhѭ mӝt vӏ phúc thҫn

bác ái, toàn năng cӫa làng xã.

Mӝ ông ÿѭӧc bҧo toàn nguyên vҽn hѫn mӝt thӃ kӹ qua. Và ÿã ÿѭӧc nhà nѭӟc bә

sung xӭng ÿáng vào danh mөc nhӳng di tích lӏch sӱ quӕc gia.

ĈӚ QUYÊN

2.8 Page 18

▲back to top

ĈÀO TRÍ PHÚ

LӁ ra, ngày nay còn có nhiӅu tѭ liӋu vӅ Ĉào Trí Phú, vӏ quan ÿҫu tiên cӫa nhà

NguyӉn tiӃp xúc vӟi phái bӝ ngoҥi giao Hoa KǤ. TiӃc thay ngѭӡi có trӑng trách to lӟn

ҩy lҥi chӏu mӝt sӕ phұn bi thҧm. Chính vì thӃ, nhӳng gì còn lҥi quҧ rҩt ít ӓi.

Ĉào Trí Phú làm quan nhà NguyӉn, trҧi qua các triӅu vua: Minh Mҥng, ThiӋu Trӏ

và Tӵ Ĉӭc. Thӡi Minh Mҥng, ông ÿѭӧc cӱ làm khâm sai ÿi ÿón tiӃp phái bӝ giao

thѭѫng ÿҫu tiên cӫa Mӻ ÿӃn ViӋt Nam. Thӡi Tӵ Ĉӭc, hӑ Ĉào ÿѭӧc cӱ làm Trѭӣng ÿoàn

ÿi nhiӅu nѭӟc Ĉông Nam Á.

CUӜC TIӂP XÚC ĈҪU TIÊN…

ĈӃn ÿҫu nhà NguyӉn, ngѭӡi Tây phѭѫng ÿӃn ViӋt Nam không phҧi ít. Riêng Hoa

KǤ, mãi năm 1819, vӏ khách ÿҫu tiên ngѭӡi Mӻ, John White, mӟi ÿһt chân lên xӭ Ĉӗng

Nai, cǊng là lҫn ÿҫu tiên ngѭӡi Mӻ ÿӃn ViӋt Nam. J. White ÿã ÿi dӑc theo so Ĉӗng Nai,

tӯ ThuyӅn Úc (VǊng Tàu), ÿӇ ÿӃn thành Gia Ĉӏnh. Ngѭӡi Mӻ này ÿѭӧc Tәng Trҩn Gia

Ĉӏnh thành là NguyӉn Văn Nhân tiӃp, nhѭng ÿây ÿѫn thuҫn là cuӝc viӉn du cӫa mӝt

2.9 Page 19

▲back to top

nѭӟc Mӻ cӕt ÿӇ du lӏch, tìm hiӇu thiên nhiên, văn hóa cӫa mӝt ÿҩt nѭӟc hãy còn xa lҥ

hѫn là ÿһt nӅn tҧng cho sӵ bang giao.

Mãi ÿӃn năm 1832. Tәng thӕng Hoa KǤ, Andrew Jackson mӟi gӱi cho vua Minh

Mҥng mӝt lá thѭ ÿӅ nghӏ thiӃt lұp bang giao. Edmund Robert ÿѭӧc cӱ làm Trѭӣng ÿoàn,

mang thѭ sang. ĈiӅu khiӃn vua nhà NguyӉn không bҵng lòng và hӫy bӓ cuӝc tiӃp kiӃn

vì ngѭӡi Mӻ khi ÿӃn VǊng Lҩm, vӏnh Xuân Ĉài (nay thuӝc tӍnh Phú Yên) ÿã tìm cách

tiӃp xúc vӟi ngѭӡi Ĉҥi Nam (ViӋt Nam). Ý cӫa vua Minh Mҥng là các ÿoàn nѭӟc ngoài

muӕn tiӃp xúc vӟi triӅu ÿình phҧi tuân theo pháp quӕc, ÿұu thuyӅn ӣ vǊng Trà Sѫn,

thuӝc vӏnh Ĉà Nҹng.

Khi quan lãnh Thѭѫng bҥc (cѫ quan ngoҥi giao trѭӟc kia) truyӅn chiӃu chӍ cӫa

vua Minh Mҥng, phái ÿoàn này ÿã ra ÿi.

Bӕn năm sau, ngày 20-4-1836, phái ÿoàn Hoa KǤ trӣ lҥi Ĉҥi Nam, cǊng trên

chiӃn thuyӅn Peacok, cùng ÿi vӟi E. Robert còn có viên thuyӅn trѭӣng tên E. P.

Kennedy, sƭ quan hҧi quân và bác sƭ Ruschen Berger. Lҫn này trӣ lҥi, hӑ có mөc ÿích rõ

ràng: xin thѭѫng thuyӃt ÿӇ ký hiӋp thѭѫng vӟi Ĉҥi Nam. Lúc này, Ĉào Trí Phú ÿang là

Thӏ Lang bӝ Hӝ (tѭѫng tӵ nhѭ Bӝ Nӝi vө bây giӡ). Khi tӍnh thҫn Quҧng Nam dâng tҩu

vӅ kinh, vua Minh Mҥng ÿã hӓi Ĉào Trí Phú có nên giao hҧo hay ông. Hӑ Ĉào ÿã tâu

trình: ngѭӡi ngoҥi quӕc thành thұt thӃ nào chѭa biӃt, nên ÿѭa hӑ vӅ kinh thành, lѭu lҥi

Thѭѫng bҥc, mӣ tiӋc khoҧn ÿãi, tiӋn mà dò xét. Khi ҩy, viên Thӏ Lang nӝi các Hoàng

Quýnh lҥi khuyên vua không nên tiӃp vì sӧ ngѭӡi nѭӟc ngoài lҳm khôn ngoan, hұu hoҥ

vӅ sau. Nhѭng nhà vua ÿã nghe lӡi hӑ Ĉào. Minh Mҥng ÿã cӱ Ĉào Trí Phú cùng Thӏ

Lang bӝ Lҥi Lê Bá Tú dүn ÿҫu mӝt phái ÿoàn cӫa triӅu ÿình vào tұn vǊng Trà Sѫn ÿӇ

hӓi han.

Khi ÿoàn cӫa Ĉào Trí Phú ÿӃn, vӏ trѭӣng ÿoàn Hoa KǤ cáo bӋnh xin miӉn tiӃp.

Hӑ Ĉào sai viên thông dӏch ÿӃn thăm, hӑ cǊng chӍ gӣi lӡi ÿáp tҥ.

Ĉào Trí Phú trӣ vӅ triӅu, tâu lҥi mӑi viӋc vӟi vua Minh Mҥng. Nhà vua châu phê:

“Hӑ ÿӃn, mình không cӵ tuyӋt. Hӑ ÿi, mình không cho tìm, LӉ phép Á Ĉông có trách chi

vӟi ngѭӡi nѭӟc ngoài?” (Theo Ĉҥi Nam thӵc lөc chính biên). TriӅu ÿình và cҧ Ĉào Trí

Phú lúc ÿó không hӅ biӃt, phái bӝ Hoa KǤ rҩt muӕn giao thѭѫng, nhѭng ngһt mӝt nӛi,

ngѭӡi cҫm ÿҫu bӏ bӋnh. Tàu Peacok ÿã phҧi rӡi Ĉà Nҹng ngày hăm mӕt tháng năm năm

ҩy. Và chҷng bao lâu sau. E. Robert ÿã chӃt ӣ Ma Cao, ngày 12-6-1836. NӃu không, biӃt

ÿâu Ĉào Trí Phú và triӅu NguyӉn lúc ҩy ÿã có thӇ làm nên mӝt ÿiӅu gì lӟn lao hѫn cho

sӵ nghiӋp giao thѭѫng vӟi bên ngoài, nhҩt là Hoa KǤ.

LҪN XUҨT DѬѪNG DÀI NHҨT

Năm 1840, vua Minh Mҥng băng hà, ThiӋu Trӏ kӃ vӏ. Ĉào Trí Phú dѭӡng nhѭ

ÿѭӧc trӑng dөng hѫn. Ông ÿѭӧc nhà vua thăng làm Tham tri bӝ Binh (nhѭ Bӝ Quӕc

Phòng). Ĉào Trí Phú nhӳng năm cuӕi ÿӡi lҥi gҳn vӟi mӝt nhân vұt long ÿong, rҩt nәi

tiӃng vӟi hұu thӃ, là nhà thѫ Cao Bá Quát, ngѭӡi cҫm ÿҫu cuӝc khӣi nghƭa nông dân

năm 1854, cùng vӟi Lê Duy Cӵ ӣ Mӻ Lѭѫng.

Nguyên năm 1841, ThiӋu Trӏ mӣ ân khoa. Cao Bá Quát ÿang giӳ chӭc Hành tҭu

bӝ LӉ (mӝt chӭc quan khá nhӓ), ÿѭӧc cӱ làm sѫ khҧo trѭӡng thi Thӯa Thiên. Hӑ Cao

2.10 Page 20

▲back to top

cùng vӟi Phan Nhҥ, mӃn tài cӫa nhiӅu thí sinh, ÿã chӳa cho 24 quyӇn khá bӏ phҥm

trѭӡng quy. Vө viӋc bҥi lӝ do viên giám sát trѭӡng thi Hӗ Trӑng Tuҩn ÿàn hһc. TriӅu

ÿình bҳt giam nhà thѫ tài danh vào ngөc. Nhѭng may, ThiӋu Trӏ ÿã giҧm cho tӝi trҧm

quyӃt (chӃt chém) xuӕng tӝi giҧo giam hұu (giam ÿӧi lӋnh).

Ĉҫu xuân năm 1843, vua ThiӋu Trӏ cӱ Ĉào Trí Phú làm Trѭӣng ÿoàn lên chiӃc

thuyӅn lӟn Long Nhѭѫng ÿi mӝt loҥt nѭӟc Ĉông Nam Á: Malaysia, Singapore,

Indonesia… Ngoài ra Ĉào Trí Phú còn có phó ÿoàn Trҫn Tú Dƭnh (tӭc Trҫn Ngӝ Hiên,

Phӫ doãn Thӯa Thiên), Lê Bá Dƭnh (tӭc Lê Trӵc Hiên), Hà Tôn QuyӅn… và Cao Bá

Quát. Phái ÿoàn ra nѭӟc ngoài kǤ này vӟi nhiӋm vө không phҧi ÿӇ bang giao mà thuҫn

tuý… mua hàng xa xӍ, mӟi lҥ cho vua. Nhà thѫ Cao Bá Quát ÿi trong ÿoàn vӟi thân phұn

cӫa kҿ lѭu ÿày, ÿi ÿӇ lҩy công chuӝc tӝi. Nhѭng ông là ngѭӡi có tài, ÿѭӧc các quan trong

triӅu kính nӇ, do ÿó, trong ÿoàn cǊng không có khoҧng cách phân biӋt lӟn lao gì.

Trong thѫ chӳ Hán cӫa Cao Bá Quát còn lѭu lҥi nhiӅu kӹ niӋm cӫa phái ÿoàn do

Ĉào Trí Phú cҫm ÿҫu sang các nѭӟc Ĉông Nam Á. Lҫn ÿҫu tiên ra giӳa chӕn biӇn khѫi

ÿiӋp trùng, lòng chҥnh nhӟ quê, nhѭng ai nҩy ÿӅu bình thҧn:

Nh̭t bích ng˱ng vi giͣi

Trùng vân nhi͍u tác thành

Vi͍n phong xung h̫i l̵p

Cao lãng ti͇p thiên bình.

H˱˯ng qu͙c tam xuân ý,

Ki͉n khôn v̩n lý tình.

Ĉã lâu t̯n b̷c v͕ng,

Ĉ͡c ki͇n t̫o yên hoành.

(Cao Bá Quát – Châu trung hiӇu vӑng phөng trình ÿӗng châu chѭ quân tӱ)

Dӏch nghƭa:

M͡t màu xanh bi͇c ÿ͕ng l̩i làm giͣi h̩n,

Tͳng lͣp mây vây quanh nh˱ nhͷng bͱc thành.

Ng͕n núi ÿàng xa ÿͱng nhô ra ngoài b͋,

Làn sóng dâng cao, ti͇p ÿ͇n t̵n ngang trͥi.

N͟i ni͉m t˱ͧng nhͣ c̫nh ba xuân,

Trͥi ÿ̭t bao la, gͫi tình xa xôi muôn d̿m.

Trên buông lái, ch͙c ch͙c l̩i trông v͉ phía B̷c,

Ch͑ th̭y v͏t khói bu͝i sͣm n̹m ngang.

(Trong thuyӅn, nhìn cҧnh buәi sáng viӃt ÿѭa các bҥn cùng thuyӅn).

Trong chuyӃn ÿi dài ngày này, nhiӅu ngѭӡi làm thѫ. Riêng Cao Bá Quát có

Dѭѫng trình tұp (làm trong khi ÿi xuҩt dѭѫng hiӋu lӵc). Trong tұp thѫ này, hӑ Cao có

nhiӅu bài xѭӟng hӑa vӟi các quan trong ÿoàn. Cao Bá Quát gӑi các vӏ quan ҩy là “ÿӗng

châu” (các bҥn cùng thuyӅn). ĈiӅu này thӇ hiӋn sӵ gҳn bó, chia sҿ, phҫn nào là bình

ÿҷng giӳa nhӳng ngѭӡi cùng ÿi, hѫn nӳa tҩt thҧy hӑ ÿӅu là nhӳng ngѭӡi có tài năng và

tâm huyӃt. Vì thӃ, tâm trҥng nhӟ nhà, nhӟ nѭӟc… cǊng là nӛi lòng chung. Vҧ lҥi,

chuyӃn ÿi nhiӅu nѭӟc ÿã ÿem lҥi cho Ĉào Trí Phú cǊng nhѭ Cao Bá Quát nhӳng ÿiӅu mà

nӃu quҭn quanh trong nѭӟc, mãi mãi không bao giӡ thҩy. Ĉó là sӵ thӕng khә cӫa nhӳng